Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

՚Ի հնումն ընդ մասին կոչէր Տարոն. որ է մի ՚ի գաւառացն Տուրուբերանոյ. բայց պէյութիւնն Մշոյ ունի նաեւ այլ եւս սահմանս, որք արտաքոյ են հին Տարօնոյ: Զանունս Մուշ ածանցեալ ասեն ոմանք ՚ի բնակչաց ՚ի բառէս Մշուշ, որով մշեցիք եւ այլք կոչեն զմէգն. քաղաքի այս գաւառ դաշտավայր պատեալ գոլով լերամբք ՚ի հիւսիսոյ եւ ՚ի հարաւոյ, յառաւօտուն մանաւանդ յամարայնի ՚ի ջերմութենէ արեւուն ՚ի վեր հանէ գոլորշիս. որոց ամփոփեալ գոլով ՚ի մէջ լերանց, ՚ի վերայ համօրէն գաւառին պատեալ երեւի այգուն այգուն մէգ ինչ ընդ աղօտ. յորմէ համբաւեալ է առ ամսին առածս ռամկական, Մշոյ դաշտն մշուշ է. իր հողն ու ջուրն անուշ է: Բայց Ճիհաննիմմայն ըզՄուշն` բուք կարծէ նշանակել ՚ի բարբառ մեր, եւ որք ՚ի Ճիհաննիւմայէ առին, զանունս բուք այլազգ թարգմանեցին: Տե'ս վասն Մուշ անուանս նաեւ ՚ի Հին Հայաստան:

Այս գաւառ` որ է պէյութիւն, յարեւելս հարաւոյ` ունի սահմանակից զԲաղէշ եւ զլերինս Գրգուռայ. ՚ի հիւսիսոյ` զՎարդով զԽնուս, զՊուլանգ, զՄալազկէրտ` եւ զլերինս Պինկօլայ եւ Քոսուրայ, յարեւմտից ըզՃապղջուր զԽլուրդ զԿինճ, իսկ ՚ի հարաւոյ զՇատախ: Ունի գետ զԵփրատ, որ ՚ի Պուլանուխայ հոսեալ անցանէ ընդ մէջ գաւառին Մշոյ. նախ` ՚ի հարաւակողմն, եւ ապա յարեւմուտս մինչ ՚ի Գուրգուռ վերջին գիւղ Մշոյ, ուր ՚ի բարձր սահանաց ՚ի վայր հոսել կարկաջմամբ, ելանէ արտաքս քան զՄուշ ՚ի սահման Ճապղջրոյ հեռի ՚ի Մուշ քաղաքէ իբր ժամս 6. ունի ՚ի վերայ կամուրջ մենագործ, զոր նախ շինել ասեն Լէնկթէմիւրայ ՚ի քարանց եկեղեցւոյն սբ Սահակ գեղջն. որոյ ՚ի կործանիլն` նորոգ շինեաց Յոհան մշեցի 15 կամարօք առ հասարակ քարաշէն. ՚ի ժամանակս Ալատտին պէյին կործանեցան երկու միջին կամարք նորա ՚ի հեղեղաց, զորս նոյն պէյն շինեաց. այլ ՚ի վերստին կործանիլն` փայտակերտ կազմեաց` զերկոսին կամարսն մի գործեալ:

Մեղրագետ: Բղխէ յարեւելեան կողմն Մշոյ եւ անցել ՚ի հիւսիսոյ Մուշ քաղաքին, ապա մերձ ՚ի Մղագոմ գիւղ խառնի յԵփրատ. երեւելի ակն որ է մերձ ՚ի Նորաշէն գիւղ քրդաց ՚ի սահմանակցութեան Ռահվայի. հեռի ՚ի քաղաքէն Մշոյ իբրեւ 20 ժամաւ. բղխէ մօտ ՚ի յստորոտ Գրգուռ լերին յորդառատ իբրեւ փոքրիկ լճակ ինչ, որ պատել է քարաշէն որմով. ջուր նորա քաղցր յոյժ, յոյր սակս կոչեցաւ Մեղրագետ. իսկ առաջին ակն սորա եթէ հաւատասցուք բնակչաց, է լիճն ՚ի գլուխ լերին Նեբրովթայ, զորմէ գրեցաք ՚ի վերոյ: Այս Մեղրագետ վտակ Եփրատայ հոսեալ ժամս իբրեւ երիս, ապա ծաւալի ՚ի խոնարհ դաշտավայրի, եւ լինի լիճ մեծ քան զԷրզիռումայ, շրջապատ նորա իբրեւ աւուր միոյ ճանապարհ, յորում խիտ առ խիտ բուսեալ կան շամբք եղեգանց եւ պէսպէս ծառք. մինչեւ երեւիլ մացառախիտ ինչ անտառ Մեծամօր կոչեցեալ ՚ի հնումն: Ուրեք ուրեք ցամաք գոլով ՚ի նմա, անդ բունել որջացեալ կան բազմութիւն պէսպէս գազանաց եւ անասնոց, մանաւանդ արջ, գայլ, վարազ, եւն. ուր ոչ ոք ՚ի բնակչաց կարէ մտանել սակս թանձրախիտ մացառացն եւ սակս երկիւղի գազանացն:

Շուրջանակի են գիւղօրէքս` Վարդէնիս. Յաղբէնիս. Խանձ. Բարձակ. Առնիստ. Ակոն, եւն, որոց բնակիչք միշտ սպառազինեալ ելանեն արտաքս ՚ի զգուշութիւն գազանաց, մանաւանդ վարազի, որոյ սաստիկ արագաշարժ գոլով յանկարծուստ իմն ՚ի վերայ յարձակել յերկուս հատանէ զճանապարհորդս միով հարմամբ ժանեաց <sup>1</sup>: ՚Ի վերայ Մեղրագետոյ են երեք կամուրջք. մին` հեռի ՚ի Մշոյ իբրեւ ժամաւ եւ կիսով` կառուցել քարաշէն եօթն կամարօք ՚ի վերոգրեալ Յոհանէն. երկրորդն` քարաշէն միակամար մերձ ՚ի գիւղն Ծռագետ, ուր դիպել լերին ինչ ծռիլ սկսանի ընթացք գետակին. երդն` փայտաշէն մերձ ՚ի գիւղն Ճապկիզ: Առ եզերբք Մեղրագետոյ են բազում գիւղօրէք, որք յայս գետակ լուանան զաղտեղութիւնս, եւ ՚ի բազում տեղիս արջառք նոցա ելեւմուտս առնեն, եւ կողմանէ ՚ի կողմն անցանեն, յորմէ պղտորի ջուր այսր վտակի:

Ծծմակ կամ Ծծմական գիթ: Է ապառաժ բազուկ սեաւ լերին արտաքս կարկառել ՚ի դաշտին, ընդ որով բղխէ ջուր յորդառատ եւ ականակիտ առ ստորոտով լերին յապառաժ վիմի, առ որով են շամբք եղեգանց. ունի ՚ի վերայ իւր եւ կամուրջ քարաշէն:

Ընդ ամենայն գաւառին Մշոյ են բազմութիւն մեծամեծ առուաց, ոմանք ՚ի հիւսիսոյ ՚ի հարաւ ընթացեալք, եւ ոմանք ՚ի հարաւոյ հիւսիս. խառնին ընդ մեծի մասին ՚ի Մեղրագետ, եւ ոմանք յԵփրատ. միայն սահմանն որ անկանի ՚ի հիւսիսային կողմն Մեղրագետոյ` է անջրդի: Օդ Մշոյ առողջարար եւ պատուական. յամարայնի ցօղէ գազպէ. զորմէ տե'ս ՚ի ներածութեան Հայաստանեայց. ժանտախտ` զոր յայսոսիկ կողմանս Շընո Ֆոր կոչեն, ՚ի 8 եւ ՚ի 10 ամենայն հազիւ երբէք պատահի:

Բնակիչք այսր գաւառի ըստ մեծի մասին են յազգէս հայոց. յորս ՚ի Մուշ քաղաքէ տոհմ ինչ, զորմէ սերել ասեն ՚ի Մամիկոնեանց. եւ մնացեալք ՚ի քրդաց: ՚Ի գարնան գան ՚ի լերինս սորա զանազան ցեղք վրանաբնակ քրդաց, Բանճնարցիք. Սինանցիք. Հասնանցիք. Բատըքցիք. Շարխիանցիք. Սիբըկցիք. Բարազկցիք. Օմըրկըցիք, Շեխբըզընցիք. եւն: Են ՚ի Մուշ նաեւ երկու ցեղք եէզիտի քրդաց իբրեւ 1000 տունք` որք կոչին Ճագուանցիք եւ Հավուքցիք, գրեալք ՚ի զինուորութիւն եւ ՚ի սպասաւորի պէյին. սոքա միշտ բնակին ՚ի Մուշ գաւառ. ՚ի ձմերայնի ՚ի գիւղօրէս Մշոյ, զորոց զանասունս ձրի կերակրեն հայք, եւ յամարայնի ՚ի լերինս նորա:

Երկիր բնիկ Մշոյ գաւառին` է առհասարակ գուր դաշտավայր լայնածաւալ, պար առել ՚ի հիւսիսոյ Քօսուր լերամբք. եւ ՚ի հարաւոյ` լերամբք Մշոյ: Քօսուր լերինք սկսել յարեւելից ՚ի Վարդենիս գեղջէն ՚ի յԱւարտիլն Գրգուռ լերանց, ձգին յարեւմուտս մինչ ՚ի գիւղն Արգերթ, եւ յԱռնճիկ. եւ մինչ ՚ի Շուշար լերինս. անկել ՚ի հիւսիսոյ Մշոյ, եւ ՚ի հարաւոյ Պուլանուխայ եւ Լիզոյ: Երկայնութիւն դաշտին Մշոյ յարեւելից յարեւմուտս` է երից աւուրց ճանապարհ կարաւանի. իսկ լայնութիւնն ՚ի հիւսիսոյ ՚ի հարաւ 6 կամ 7 ժամ: Այս դաշտավայր որ կոչի Մուշ օվասը, զարդարեալ կայ աստ եւ անդ դիւրին հողաբլրօք. յայսմ մասին գեղեցիկ քան զայլ կողմանս փաշայութեան Վանայ, եւ քան զայլ սահմանս Հայաստանեայց. պատմեն թէ ՚ի յառաջին ժամանակս ծածկեալ կայր այս սահման ջուրբք, եւ ապա ՚ի մեկնիլ ջրոյն ձեւացան այս հողաբլուրք. ՚ի կուտելոյ ջրոյն աստ եւ անդ զհող երկրին:

՚Ի հարաւային լերինս իւրերից աւուրց երկայնութեամբ Մշոյ գաւառին յարեւելից յարեւմուտս ունի բազմութիւն անտառաց պէսպէս ծառոց` զորս կոչին ալաժահրի` որոյ պտղովն ներկեն ՚ի գոյն դեղին զմորթս, եւ տանին մինչեւ յԷրզիռում. տըխկի. նորգենի. հացի. քաոհացի. մամոխի. մոշի. ծըպեխի, զորոյ զկեղեւն մթին կարմիր ՚ի գործ ածեն ՚ի ներկս տկաց կաթին, որ սաստիկ պնդացուցանէ եւ անփուտ պահէ. կամախ կամ կամախի. թեղօշ կամ թեղի. ցըդենի, ալոճի, կաղնի, ընկուզի, տանձի, ուռենի տարբեր տեսակաւ. մասուրենի` որ է վայրի վարդ ծառացել. խնձորի, շլորենի. եւն. բայց չունի բնաւ մայրի ծառ այսինքն չամ, եւ մախր: Նոյնպէս բերէ պէսպէս ծաղիկս, յորս երեւելի է կարմիր շուշան բարդ եւ գեղեցիկ` որ բուսանի ՚ի յանտառս. շրջապատ նորա կարմիր եւ ՚ի մէջն գեղեցիկ դեղին. այլ որ սքանչելին է` կարմիր մասն նաեւ սերմն նորա ունի գիծս ոսկենիշս. նունուֆար, որ բուսանի ՚ի Մեղրագետն եւ ՚ի Շամբ. ձնծաղիկ անբաւ. ճիշնառութ. եւ դեղին անթառամ ծաղիկ, որ ՚ի կողմանս ինչ ծաղիկ սուրբ Կարապետի կոչի յանուն հռչակաւոր մենաստանին:

Ունի եւ բանջարս զանազանս կոչեն մանտակ. փնկայ. ժախ, բողկ, օղին, յորոյ արմատոյն շինեն շըրեզ այսինքն չիրիչ ՚ի պէտս կօշկակարաց եւ կտաւագործաց, լոշթակ. քեղ. սամիթ. կարօս. սպիտկուկ. այսպէս կոչեցաւ` վասն զի մասն որ է ընդ հողով է ստիպակ. կոչեն տօնի բանջար, զի յութօրէս յայտնութեան սովորութիւն է եփել իբրեւ զհերիսայ եւ բաշխել. եւ թիւթիւն առատ եւ պատուական որ սփռի աստ եւ անդ: Բերէ եւ ձութ, զոր բաղիշեցիք ծամօն կոչեն. ժողովեն զսա ՚ի խաս կանկառէ, (զի է եւ այլ տեսակ կանկառի խամ կոչեցել) յետ հասանելոյ կանկառոյն` որ պարսկերէն կոչի քենքէռ, հատել եւ ՚ի բաց արկել զբոյսն, բրեն զարմատովն, եւ հատել դնեն առ նովաւ անօթս, ուր ժողովի հիւթն կաթնանման. եւ պնդացեալ լինի ձութ, զոր սփռեն ՚ի Բաղէշ եւ այլուր, եւ մինչ ՚ի Կոստանդնուպօլիս. եւն: Սունկ` այն է մանթառ. քաղցր մեծ եւ տապարաչափ. եւ քան զամ առաւել բերէ ցորեան սքանչելի եւ տաոք, որոց ծիղք բարձրանան մինչեւ ՚ի ծածկել նաեւ զձիաւոր անցաւորս: Նաեւ ազգս ազգս պտղոց բաց ՚ի թզոյ եւ ՚ի նռանէ: Ունի եւ հանքս երկաթայ, եւ երկանաքար, եւ կակուզ քար, եւ ՚ի լեառն մոտակայ քաղաքին ունի հող պատուական, ուստի շինեն բնակիչքն կարասս եւ տանին աստ եւ անդ:

Իսկ ՚ի կենդանեայց ունի աղուէս, կուզ, վայրի կատու, վարշախ, ինձ, նապաստակ, եւ մանաւանդ վարազ, արջ եւ գայլ. յորոց վարազ եւ արջ բազում վնասս հասուցանեն արտորէից եւ այգեստանեայց ՚ի գիշերի, մինչեւ բնակչաց հարկ լինել ուրեք մեծամեծ շամբք գիշերապահ լինել յարտորայս եւ յայգիս իւրեան: Ունի նաեւ վայրի ոչխար, այծ, եւ վիթ. եւ գոմէշ բազում: ՚Ի թռչնոց ունի վայրի բադ եւ սագ, կաքաւ, լոր, արօս, ճշնարօր, որսրիկ, կիվիւ կամ կիւ, կռունկ հոբալ կամ տատրակ, արծրունի, բազէ, սարեկ, ագռաւ, ճարեկ, արտուտ, աբեղուկ, կռօկռօ` թռչուն խայտաբղետ ՚ի կապոյտ կանաչ եւ ՚ի կարմիր գոյն, ուրուր, պաշոք որ է տեսակ ինչ ուրուրոյ, արագիլ, յոպոպ, ձկնկուլ, այն է սախա խուշի որ գորակաւն ջուր կրէ. ծաղրիկ հաւ որ է մարդի, եւն: Գետ նորա բերէ պէսպէս տեսակս ձկանց, եւ զձուկն կամրախէտ` այն է ալապալըղի ՚ի յապառաժուտ վտակս. մեղրագետ բերէ զայն ձկունս` զորս բերէ Եփրատ, մինչեւ նաեւ զկէտ ձկունս` զորս բերէ Եփրատ, մինչեւ նաեւ զկէտ ձուկն` զորմէ պատմեցաք ՚ի ստորագրութեան Եփրատայ:

Իշխան սորա է պէյ, որ ընդ հին իրաւանց անկանի ընդ իշխանութեամբ խանին Բաղիշոյ. եւ նոյն խանն դնէր յառաջագոյն զոմն ՚ի Մուշ, եւ զոմն ՚ի Չուխուր որ է կցորդել ընդ Մշոյ` իբրեւ թէսէլլիմս իւր, որք եւ անուանին պէյք, բայց հռչակաւոր Ալայէտտին ոմն ռամկօրէն Ալատինն պէյն զօրացել յոյժ յամին 1741, ինքն դնէր եւ փոփոխէր ընդ կամի զխանս Բաղիշոյ. մանաւանդ զի յաւուրսն յայնոսիկ ոչ սակաւ հակառակութիւն եւ խռովութիւն կայր առ բաղիշեցիս սակս յաջորդութեան խանին: Այս Ալատտին պէյ ունէր զօրս 70000, եւ գանձս բազումս. շինեաց զբերդն Լիզ, եւ զանառիկ բերդն Ոսպնբլուր կամ Մէրճիմէք գալէսի զորմէ ստորեւ. եւ բռնանալ կամէր ՚ի վերայ ամցն. որոյ վասն շրջակայ պէյք եւ տեարք առհասարակ միաբան բողոք կալան ՚ի դուռն թագաւորին ՚ի Կոստանդնուպօլիս. որ հրաման եհան Իպրահիմ փաշային Էրզիռումայ եւ Մահմուտ փաշային Պայէզիտոյ. պատերազմաւ ՚ի վերայ ելանել Ալատտին պէյին եւ սպանանել: Որոց ընդ իւրեանս առեալ զպէյն Մալազկերտի Խնուսայ եւ Կեղոյ հանդերձ զօրօք իւրեանց 24 հազարօք, եկել բանակեցան յափն Մեղրագետոյ հանդէպ քաղաքին Մշոյ, իբրեւ 2 ժամաւ հեռի ՚ի նմանէ յամին 1747, երբեմն երբեմն յարձակել ՚ի վերայ, ոչինչ կարացին գործել. ապա յաւուր միում յառաւօտու պահուն յարձակեցան ՚ի վերայ Մշոյ ամենայն զօրօք իւրեանց որք առհասարակ էին հեծելազօրք:

Իսկ զօրք Ալատտին պէյին ընդ մեծի մասին թօթափեալ էին յառաջագոյն ՚ի նմանէ երկուցեալք ՚ի հրովարտակէ արքային, եւ զօրս մնացել էին առ ինքն, ՚ի նմին գիշերի ոչ գիտելով զյարձակմանէ բանակին, առաքեաց ընդ գաղտնի ճանապարհ ՚ի լեառն Քօսուր, առ ՚ի յանկարծ յարձակիլ անտի ՚ի վերայ բանակին, եւ այսպէս 3000 զօրօք միայն որք կային առ ինքն` ել ընդդէմ նոցա, զ2000 հետեւակսն, եդել ՚ի պատնիշի ՚ի պատուէր ետ չելանել ամենեւին անտի, եւ զ1000 հեծելազօրս արտաքոյ պատնիշի կացուցել այնպէս պատերազմիլ սկսան ընդ միմեանս: Բայց հետեւակ զօրքն անսաստել հրամանին. եւ արտաքս քան զպատնէշն ելեալ, անկան ՚ի մէջ բազմութեան զօրաց փաշայից, եւ 500 ՚ի նոցաէ կոտորեցան, եւ իբրեւ 500 ՚ի գերութիւն վարեցան. մնացել զօրացն փախուցեալ ՚ի Մուշ, սաստիկ պատերազմու ոչ թողին թշնամեաց մատնել զօրաց իւրոց, յայնմ գիշերի փախեաւ ՚ի քաղաքէն:

Իսկ կ այգն ամենայն մեծամեծք եւ դատաւորք քաղաքին միաբան գնացին ՚ի բանակն. առաջի եդեալ զիւրեանց անմեղութիւն, եւ գանգատ կալեալ զբռնութենէ Ալատտին պէյին, բայց ՚ի վերայ այսր ամի` փաշային Էրզիռումայ եւ Պայէզիտոյ 25 քսակ տուգանս առել ՚ի քաղաքէն. զգերեալսն ՚ի պատերազմին միայն շնորհեցին նոցա. իսկ ըզգիւղօրայս, զխոտ եւն առհասարակ հրձիգ արարին. եւ այսպէս նախ քան զպատերազմն եւ զկնի պատերազմին զաւուրս 25 անդէն մնացեալ, գնացին մեկնեցան: Յետ վեց ամաց եկեալ Ալատին պէյին, ՚ի Մուշ նոյնպէս տիրէր առաջին սահմանաց իւրոց. յորոյ վերայ դարձել յարձակեցաւ հռչակաւոր Շէթէճի փաշայն Էրզիռումայ յետ երկուց կամ երից ամաց, մեծամեծ ռմբագործեօք այսինքն գօփովք եկել ՚ի յառնուլ զբերդն Ոսպնբլուր կամ զՄէրճիմէկ գալէսին. որ էր տեղի ապաստանի Ալատտին պէյին: Իսկ Ալատտին պէյին զնորաշէն պալատ իւր, եւ զամենայն գիւղաքաղաքն որ առ ստորոտով բերդին հրկէզ արարեալ, եւ արս 70 ՚ի պահպանութիւն բերդին թողել, ինքն խոյս ետ ՚ի գաւառն Կինճ:

Չէթէճի փաշայն յափն Եփրատայ բանակել, եւ զաւուրս բազումս ռմբագործեօք իւրովք, պատերազմել, ոչինչ կարաց վնասել բերդին. յայնժամ ՚ի Վանայ բերել հրամայեաց ռմբագործիս մեծամեծս քակիշս բերդից, բայց պահնակք բերդին չար համարել ընդդէմ կալ հրամանաց թագաւորին, եւ ապստամբութիւն պատճառ լինել արեանհեղութեան, կամաւ իւրեանց ետուն ըզբերդն առ շէթէճին, որոյ ընդ առնուլն իսկ եւ իսկ քակել ետ զամենայն բերդն նոյն իսկ մշեցոյց` որք շինեցին զբերդն եւ ինքն մեկնեցաւ անտի: Յետ տարւոց միոյ եկել դարձել Ալատին պէյն ՚ի Մուշ եւ հանել զթագուցել գանձն իւր ընդ երկրաւ ապարանիցն իւրոց, զոր հրկէզ արար, ութ տիկս լի ոսկւով նստաւ անդէն խաղաղութեամբ մինչեւ ՚ի մահ իւր: Յետ նորա յաջորդեաց Մախսուտ պէյորդի նորա, եւ յետ նորա տիրեաց որդի Մախսուտին թոռն Ալատինին. որ ընկալաւ ՚ի թագաւորէն դուղս երկուս:

Ուստի խանն Բաղիշոյ չունի զառաջին իշխանութիւն ՚ի վերայ Մշոյ. նոյնպէս փաշայն Վանայ չունի ինչ իշխանութիւն ՚ի վերայ Մշոյ. բայց եթէ ըստ որում գիւղօրէք սորա ամի ամի ունին տալ զսովորական տուրս Վանայ ղուլից. եւ ընդ այսմ համարի Մուշ մի ՚ի սանճագացն Վանայ: Բաց ՚ի տրոց աստի բնակիչքն տան Սալեանս պէյին` յորժամ եւ որչափ պահանջէ. եւ ամենայն կարաւանք Սղէրթոյ որք բերեն խահվէ եւ այլ վաճառս Պաղտատի, Մուսլայ եւն. եւ այլ ամենայն վաճառք որք անցանեն ընդ քաղաքն Մուշ, ունին տալ մի մի բեռն տուրս կամ մաքս. զոր կոչեն Տաղմա: Եւ ՚ի ժամանակի ժողովելոյ անդ ուխտաւորաց սրբոյ Կարապետին, իբրեւ 8 կամ 10 հազարաց, իւրաքանչիւր արք ուխտաւորք` որք են արտաքոյ սահմանաց փաշայութեան Վանայ, նաեւ արտաքոյ թեմի սուրբ Կարապետին, ունին տալ պէյին Մշոյ հինգ հինգ զօլաթայ. զոր կոչեն թօփրագ պաստը իբրեւ ՚ի վարձ հողոյ. յառաջագոյն այս տուրք էր սակաւ ինչ, ապա Ալատին պէյն մինչեւ ցայս կշիռ արծաթոյ:

Համօրէն գաւառն Մշոյ բաժանի յերկուս վիճակս, ՚ի Մուշ եւ ՚ի Չուխուր. յորս յերկոսին յառաջին ժամանակս Բաղիշոյ առաքէր երկուս միւթէսէլլիմս ՚ի կողմանէ Իւրմէ, որպէս ասացաք ՚ի վերայ. բայց զկնի Ալատին պէյին բարձաւ տէրութիւն խանին ՚ի Մշոյ եւ ՚ի Չուխուրէ. եւ այժմ անկանին ընդ իշխանութեամբ Մշոյ պէյին ոչ միայն երկոքին վիճակքն, հանդերձ գիւղօրէիւք իւրեանց, բնակեալ գրեթէ առհասարակ յազգէս հայոց. այլ նաեւ այլ վիճակք, երբեմն բազումք եւ երբեմն սակաւք, ընդ զօրութեան իշխանութեան իւրաքանչիւր պէյին: Մուշ վիճակ ունի իւր քաղաք համանուն. յորոյ անուն կոչի եւ վիճակն իսկ Չուխուր է միայն անուն վիճակին որ անկանի յարեւելեան կողմն Մշոյ, եւ յարեւմտեան կողմն Ռահվայի: Մեք զերկոցունց գիւղօրէսն ՚ի միասին կարգեսցուք յայսմ վայրի:

Մուշ: Բերդաքաղաք գլխաւոր համօրէն գաւառին. ՚ի հարաւկողմն Եփրատայ 4 ժամաւ հեռի ՚ի նմանէ, զոր ոմանք շփոթեն ընդ Տիգրիսի. ժամաւ եւ կիսով հեռի ՚ի Մեղրագետոյ, կառուցել ընդ զառ ՚ի վայր բլրոյն` որ է ոստ լերին, այսինքն է կցել ընդ բարձր լերին. եւ տարածի նաեւ ՚ի դաշտին առ ստորոտով բլրոյն: Յարեւմտեան կողմն իւր ՚ի գլուխ բլրոյն է բերդն պարսպապատ եւ աշտարակաւոր ՚ի նախնեաց լինել քարաշէն. զոր նորոգեաց ընդ կիսոյն սուլդան Սիւլէյմանն ՚ի զանազան նիւթոց: ՚Ի բերդին են 20 կամ 30 տունք, պահնակք հանդերձ բերդակալաւ, որ այն ինքն է Տիղտար: Քաղաքն անկանի յարեւելեան եւ ՚ի հիւսիսային կողմն բերդին. են եւ յայլ կողմանս բերդին տունք սակաւ եւ ցրիւ: Ընդ մէջ քաղաքին անցանէ եւ վտակ` որ դարձուցանէ 10. 12 ջրաղացս եւ արտաքոյ քաղաքին ոռոգել զարտորայս թիաթիանի, եւ քանի մի գիւղօրէս, անկանի ՚ի Մեղրագէտ:

Բնակիչք սորա տունք իբր 8000, ըստ մեծի մասին քուրդք, յառաջագոյն բազմութիւն էին ՚ի սմա հայոց. այլ այժմ սակաւք մնացին ՚ի 5 թաղս որոշել. յորոց իւրաքանչիւր թաղք ունին մի մի քարաշէն եկեղեցի: Պէսպէս արուեստաւորք են ՚ի սմա, մանաւանդ դարբինք. որք շինեն ՚ի մօտակայ հանքաց երկաթայ զանազան գործիս երկաթիս ուստի սփռին յայլ շրջակայ սահմանս, ՚ի Խնուս, ՚ի Մալազկերտ, յԱլաշկերտ եւն եւ գործեն ՚ի Մուշ եւ ՚ի գիւղօրէս նորա նաեւ գորգ պատուական, կապերա, եւ գուլպայ ասուէզէն: Ունի եւ վաճառանոցս եւ վաճառականս մանաւանդ թիաթիանի, եւ շուկայ, եւ բազում աղբիւրս ջուրց. մի միայն բաղանի է քարաշէն, եւ մի միայն իջեւան կամ խան շինեալք յԱլատին պէյէն. պալատ պէյին է յայնմ մասին քաղաքին որ անկանի յարեւելեան կողմն բերդին. 2 մզկիթք են ՚ի սմա, որք ունի մէնարէ, յորոց մին յառաջագոյն էր եկեղեցի. յորում է տապան, եւ ՚ի վերայ քանդակեալ քարեղէն արձան եպիսկոպոսի զգեստուք իւրովք. զոր պատուեն նաեւ քուրդք վառէլ կանթեղօք, եւ գնան յուխտ ՚ի հայոց, նաեւ ՚ի նոյն իսկ քրդաց. ունի բարձր մինարէ յախճապակեայ, որ ՚ի հնումն էր զանգակատուն:

Ոլորտ քաղաքիս ՚ի հարաւոյ պատեալ կայ լերամբք յորս են այգեստանայք բազումք. իւրաքանչիւր ունելով ՚ի միջի հնձան մեծ, եւ ծառս պտղատուս, եւ բեթակ բազում, որք բերեն մեղր ընտիր: ՚Ի դաշտավայրին որ է առաջի Մշոյ` ելանէ թիւթիւն առատ եւ ազնիւ Խողլի կոչեցել, որ ամի ամի բերէ գրեթէ 1500 ձիաբեռն (ա). ուստի սփռի ՚ի Տիարպէքիր, յԷրզիռում, եւ անտի յԱխլցխա, ՚ի Թոխաթ, ՚ի Դրապզուն, եւն. ուստի եւ ՚ի քաղաքացւոց բազումք են վաճառականք թիւթիւնի: