Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Փաշայութիւն Եռդուզեան:

Այս նահանգ յարեւելից` ունի իւր սահմանակից յԱտրպէճան յորում եւ զԴէվրիզ. ՚ի հիւսիսոյ զփաշայութիւնն Պայէզիտոյ եւ զպէյութիւն Մանազկերտի ՚ի յարեւմտից զփաշայութիւնն Տիարպէքիրի. իսկ ՚ի հարաւոյ զՃէզիրա եւ զայլ գաւառս ինչ Տիարպէքիրի զԱմէտիա եւ զՇէհրիզուր: Անկանի ընդ մեծի մասին յերիս հին նահանգս Մեծին Հայոց` որք կոչէին Վասպուրական, Տուրուբերան, եւ Մոկք:

Բնակիչք փաշայութեան Վանայեն քուրդք եւ հայք. գտանին եւ ասորիք` այլ սակաւ յոյժ ՚ի Ճուլամերկ գաւառի սորա: Լեզու ազգիս հայոց որ անդ, ծանր եւ տարբեր յայլ գաւառական լեզուաց: Ունի լերինս անուանիս. Վարագ. Սուրբ Սահակ. Էջմիածին. Առնոս կամ Առնոսասար ՚ի բնիկ գաւառին Վանայ. զ Լեառն Նէբրովթայ ՚ի մէջ Խլաթայ եւ Բաղիշոյ. զլեառն Գրգուռ ՚ի Բաղէշ. զլերինս Քօսուր ՚ի սահմանս Մշոյ են: Բղխէ զգետն Շադ կամ Տիգրիս ՚ի Շատախ. զորմէ տե'ս ՚ի ներածութեան Հայաստանեայց. եւ զերեւելի վտակս Տիգրիսի, զմեծ եւ զփոքր Զապ. զորոց տե'ս ՚ի յԱմէտիա ՚ի նահանգն Տիարպէքիր եւ ՚ի Շէհրիզուր: Իսկ ՚ի մէջ գետակաց նորա անուանի են Մարմէտ. Ոստան. Մոկաց. Խօշապ. Խլաթ. Վտակ. Արճէշ. Պանտումահի. կամ Բէրկրի: Ունի եւ զգետն Եփրատ այլ ՚ի սահմանս Մշոյ, որ գրեթէ արտաքոյ է ՚ի բնիկ սահմանաց այսր նահանգի. զորմէ ստորեւ:

Ունի զծովակն` որ յանուն քաղաքին կոչի Վանայ ծով. եւ երբեմն յանուն կղզւոյն որ ՚ի նմա: Աղթամարայ ծով իսկ ՚ի հնումն կոչէր Ծով Բզնունեաց, առ Ճիհան յանուանէ այլ քաղաքի կոչի Ծով Արճիշու: Է մեծագոյն ծովակն Հայաստանեայց, եւ մի ՚ի մեծագոյն ծովակաց համօրէն աշխարհի. երկայնեալ յարեւելից յարեւմուտս փոքր ինչ ՚ի հարաւ խոտորելով. զորով ձիաւոր ոք կարէ զաւուրս 12 շուրջ գալ. ըստ Ճիհաննումայի շրջապատ սորա 60 փարսախ. որոյ հանդիպակաց կողմն բազում ուրեք երեւի: Խորայատակ յոյժ, եւ ջուր նորա սաստիկ աղի եւ բորակաւոր, ուստի բնակիչքն յամարայնի յորժամ ոչ անձրեւէ երկին, տեղիս յարմարաւորս կազմել առ ափն ծովու. լնուն անդ ՚ի ջրոյ նորա. եւ ՚ի մէջ 15 աւուրց ջերմութիւն արեւու ցամաքեալ պնդեցուցանէ. մինչեւ թողուլ բորակ պատուական եւ սպիտակ իբրեւ չորեք մատնաչափ թանձրութեամբ. զորոյ 2 օխան վաճառեն մի փարայ. եւ զմի լիարն կամ զպայթմանն (որ է 5 օխայ) 3 եւ 4 փարայ. զոր ներկարարք ՚ի բազմեալ ՚ի գործ ածեն:

Նաւարկեն ՚ի նմա բազմութիւն փոքր նաւուց իբրեւ զչէքտիրմէս Կոստանդնուպօլսոյ. եւ տանին աստ եւ անդ մանաւանդ ՚ի Վան քաղաք պէսպէս վաճառս շրջակայ սահմանաց: Են ՚ի սմա չորք կղզիք Աղթամար. Առտէր. Կտուց. Լիմ. զորս ստորեւ ստորագրեսցուք: Բազում անգամ սառի զկողմամբք Լիմ կղզւոյն` ուր ծանծաղ են ջուրք. բայց սառիլ առհասարակ հոսին վերոգրեալ գետք բաց ՚ի պէսպէս առուաց, յայն սակս սխալի Պիւֆֆօն, որ հատ. բ. պր. 11, դրութեան երկրի լճաց` որք ո'չ բղխեն եւ ոչ ընդունին գետ ինչ: Մի միայն տեսակ ձկան գտանի ՚ի սմա, որ կոչի Տառեխ. ձուկն ընտիր թզաչափ ընդ մեծութեան գօլեօզ ձկան, կամ եւրոպեան ռինկայի, որ ՚ի մայիսի եւ յունիսի անթիւ բազմութեամբ հոսեալ ընթանայ ՚ի ծովէ ՚ի գետս, մանաւանդ ՚ի Մարմէտ գետն, որ է մերձ Կտուց կղզւոյն. որոյ ընթացից զդէմ եդել զգործիս ձկնորսաց, այն է սէփէթ, որսան անբաւ առատութեամբ. եւ չորացուցել տանին բեռինս բեռինս ընդ ամենայն Քրդստան, Պարսկաստան, եւ յայլ հեռաւոր տեղիս. որ է Մալիքեանէ շահաւէտ յոյժ: Բաց ՚ի սմէ ոչ գտանի ՚ի ծովակիս տեսակ ինչ ձկան. ուստի յայլ ամիսս տարւոյն ոչ ունին բնակիչքն ձուկն ինչ թարմ

Հառչակ կամ Առչակ ծով: Այսպէս կոչեցաւ յանուն Հառչակ քաղաքին որ է մերձ յոյժ: Անկանի յարեւելս հիւսիսոյ ծովուն Վանայ մերձ նմա: Շրջապատ սորա է 8 ժամ. ջուրն սաստիկ աղի, եւ սաստիկ խոր, որ խորանալ սկսանի անմիջապէս առ ծովեզերքն. ո'չ լողակք եւ ո'չ իսկ նաւակք ՚ի գործ ածին յայս ծովակ: Պէսպէս ձկունս հրաշալիս պատմեն երեւելի երբեմն յայս ծովակ նման ձիագետոց: ՚Ի փաշայութեան կամ ՚ի նահանգին Վանայ են եւ այլ լիճք եւ լճակք, զորս նշանակեսցուք ստորեւ` յիւրեանց տեղիս:

Ունի ցորեան ընտիր եւ այլ ազգս արմտեաց, մանաւանդ ՚ի հիւսիսային գաւառս իւր, ՚ի Խլաթ, ՚ի Մուշ, եւն. զորմէ գրեցաք ՚ի ներածութեան Հայաստանեայց, տե'ս անդ զերկուս տեսակս ցորենոյ Խլաթայ որ է սքանչելի: Ունի պէսպէս տեսակս պտղոց ՚ի հարաւային գաւառս իւր, ՚ի Խիզան, ՚ի Զըրընգան եւն, զորոց գրեսցուք յիւրեանց տեղիս. պէսպէս տեսակս ծաղկանց յայլ եւ այլ գաւառս իւր. իսկ ՚ի բնիկ գաւառին Վանայ վարդ տարբեր փոքր սպիտակ գունով եւ քաղցրահոտ. որ յանուն նորա կոչի վան կիւլիւ, նաեւ քիշմիշ վարդ: ՚Ի պէսպէս տեսակս կենդանեաց զորոց գրեսցուք ստորեւ, յանուն իւր անուանի Վան քէտիսի, կոչի նաեւ Փարսի կատու. որ է բազմահեր եւ թաւ. կամ ընդ լեզուին վանեցոց Բարախ, որ նշանակէ Թաւ այսինքն բրդոտ. ՚ի մորթոյ որ շինեն բնակիչքն մուշտակ:

Փաշայութիւն Վանայ այժմ է ՚ի ձեռս ցեղի ինչ քրդաց` որ է ՚ի քաղաքէն Վանայ. իսկ գաւառք նորա են ՚ի ձեռս քուրդ պէյից` բայց հպատակք նմա. բաց ՚ի Բաղիշոյ եւ ՚ի Մշոյ` որք գրեթէ անուամբ եւեթ ասին լինել ընդ տէրութեամբ փաշային, որպէս նշանակեսցուք ստորեւ: Ամենայն գաւառք որ` նաեւ Բաղէշ եւ Մուշ ունին տալ տուրս Վանայ գուլին, որք են զինուորք պահնակք բերդին զորոց ստորեւ. այս տուրք է բաժանել ՚ի վերայ քաղաքաց եւ գիւղօրէից իւրաքանչիւրոց ընդ իւրեանց մեծութեան. ոմանց գիւղօրէից 30 ղուռուշ, եւ ոմանց 40, եւն. ՚ի հասանել ժամանակի պահանջողն գայ յառնուլ ընդ որոշել սակին. իսկ գիւղն բաժանել ՚ի վերայ բնիկ բնակչաց որք գտանին յայնժամ անդ, ժողովէ եւ տայ պահանջողին, զի յոտարականաց ոչ առնուն ինչ:

Այս տուրք ոչ նեղէ ինչ զբնակիչս, բայց տուրք փաշային զոր առնու ՚ի յԻմտատիէ եւ ՚ի յԱյլըգ, վիշտ մեծ հասուցանէ մանաւանդ քրիստոնէից, զի ոչ պահանջէ յորոշել ժամանակին կամ ընդ որոշել հաշուին, որ է 100 ղռշ ամսոյ յամիս բնակչաց Վանայ քաղաքին, այլ զայլըխն ողջոյն տարւոյն միանգամայն պահանջէ հարկանելով եւ տանջելով, պատճառս բերել թէ փոխանակ սակաւ ա. սակաւ տալոյ, միանգամայն տայք եւ զերծանիք. իսկ յետ չորից կամ հնգից ամաց դարձեալ տանջել սկսանի` տալ զյետագայ տարւոյն տուրս. յետ քանի մի ամսոց` զմիւս յետագայ տարւոյն, եւ այսպէս զօրինաւոր որ տուրսն առիթ իւր առել, ժողովէ տուրս արտաքոյ օրինաց ՚ի վեր քան զկարողութիւն բնակչաց. մինչեւ անհնար լինել վճարել:

Գաւառք փաշայութեան Վանայ ընդ արքունի դիւանագրին են, ա. Վան: բ. Ատիլճէվազ. որ է Ալճավազ, այն ինքն է Արծկէ. գ. Պիտլիս, հիւքիումէթ. դ. Խիզան. հիւքիումէթ. ե. Շիրվէ, լիվա: զ. Ասիյապիրտ լիվա է. Քէրին լիվա։ ը: Զէրիգա որ է Զըրըգան, լիվա: թ. Քէարքէար, լիվա ժ. Աղաքիս, լիվա: ժա. Էրճիզ, որ է Արճէշ, լիվա: ժբ. Մուշ. ժդ. Պարկիրի, որ է Բերկրի, օճախլըխ: ժդ. Մուքս որ է Մոկս, ժե. Շատախ։ ժզ. Խոշապ, որ կոչի նաեւ Մահմուտի, հիւքիումէթ: ժէ: Հաքէարի, հիւքիումէթ: Յիւրաքանչիւրսն ՚ի սոցունց նստի դատաւոր: ՚Ի Ճիհաննիւմային ԺԳ դնին սանճաղք Վանայ` ըստ այսմ օրինակի, ա. Վան, փաշայ սանճագի: բ. Ատիլճէվազ: գ. Արճէշ: դ. Մուշ: ե. Բերկրի. զ. Քէարքեար: է. Քիսանի: ը. Ասիյապիրտ: թ. Աղաքիս: ժ. Քուրդքն` որք կոչին Պէնի գադուտէր: ժա. Բերդն Պայազիտի: ժբ. Պէրտէ: ժգ. Իւվէճիք:

Այլ այժմ այսոքիկ դնին գաւառք Վանայ:

ա. Վան:

բ. Խօշապ:

գ. Ճուլամէրկ:

դ. Խլաթ:

ե. Արծկէ

զ. Արճէշ:

է. Բերկրի:

ը. Բաղէշ կամ Պիտլիս:

թ. Խիզան:

ժ. Զըրըխան:

ժա. Մուշ: