Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Քաղաք սորա բերդաւոր պարապաւոր եւ փաշայանիստ, կառուցել առ ծովեզերք Սեաւ ծովու ՚ի վերայ քարակտուր սարահարթի զօր բնակիչք նմանեցուցանեն սիրամարգի` սակս ջ՚ի նմանէ կողմն նեղ ձգելոյ եւ ՚ի միւս կողմն լայն, այլ ՚ի հնումն ՚ի նմանութիւն սեղանոյ առել յունական անուամբ կոչեցին Դրաբէզա, որ նշանակէ տախտակ սեղանոյ. շրջապատ քաղաքիս տեւէ մի ժամ, բաց ՚ի պարսպէն ունի ՚ի մէջն եւ այլ պարիսպ որ է միջնաբերդ, եւ ՚ի հարաւկողմն նորա եւ այլ ներքնաբերդ: Զներքնաբերդն կոչեն գուլլէ այսինքն աշտարակ, որ է բերդ ամուր, ուր է զինուարանն այսինքն ճէպէխանէն, որ ՚ի նախնումն էր գահ կայսերաց Դրապզունոյ, ուր եւ գոյ մզկիթ եւ բնակութիւնք տաճկաց, աստանոր սպանանեն գիշերոյն զմահապարտն արձակելով ռումբս:

Միջնաբերդն զոր կոչեն Օռթա հիսար այսինքն Միջին պարիսպ, ունի գրունս չորս. Աշաղի հիսար գափուսի, բ. Զինտան գափուսի, ըստ որում բանան Դրապզունոյ է ՚ի վերայ այսր դրան, կոչի եւ զԱղնուս գափուսի յանուն միոյ յերեւելի փաշայից Ֆաթիհ սուլ Մէհէմմէտին, գ Տէպպաղխանէ ռամկօրէն Թապախանէ գափուսի. քանզի արտաքոյ իւր ունի գործարանս խաղախորդաց. դ. Եէնի ճիամա գափուսի. ընդ կողմն ցամաքին: ՚Ի միջնաբերդիս են բնակութիւնք տաճկաց եւ Պաքատ փաշային, եւ երկու բաղանիք յորոց մին եւ շինուած վաղնջական, եւ սէլագին ճամի շինել ՚ի Ֆաթիհ սուլդան Մէհէմմէտէն եկդէ որ էառ զԴրապզուն. կոչեցել Օռթա հիսար ճամիսի. յառաջագոյն էր երեւելի եկեղեցի յունաց յանուն սրբոյն Յովհաննու, կառուցեալ համակ վիմատաշ, ունելով առաջի հրապարակ սալայատակ, եւ շուրջանակի դպրոցս եւ կրպակս, եւ առընթեր մէտրէսէ այսինքն ուսումնարան հանդերձ սենեկօք. յանկիւն ինչ որմոյ մզկիթս երեւի մինչեւ ցայժմ պատկեր աւետման այլեւ աստանոր գտեալ ասացին սքանչելեօք ՚ի մերումս ժամանակի մարմին սրբոյ, զոր եւ գրաւեալ տաճկաց բարձել եդին ՚ի միում սենեկի անդ ՚ի հրապարակին, սպաս տարել եւ պատուեալ մշտավառ կանթեղօք:

Պարիսպ քաղաքին զոր կոչեն Աշաղի հիսար այսինքն սորին պարիսպ` ունի նոյնպէս դրունս չորս. Օռթա հիսար գափուսի. բ. Սօթխա խափուսի. գ. Մօլօզ գափուսի, որ է ՚ի ծովն կոյս, դ. Մումխանէ գափուսի, ուր կան գործարանք մեղրամոմոյ, այս պարիսպ քաղաքին կրկին պարսպու բաժանել է ՚ի միջնաբերդէն ունելով կրկին դրունս երկաթիս միմեանց զկնի. ՚ի քաղաքի աստ են ընդ մեծի մասին բնակութիւնք մեծամեծաց տաճկաց, արուեստաւորք ոմանք եւ շուկայք. եւ իջեւան սակս օտարականաց: Պարիսպք բերդիցն են ամբողջ բարձր եւ լայն, ընդ որ կարէ մի կառք գնալ. շինել ՚ի մեծամեծ քարանց յաւերակաց անտի հին պարսպին որպէս երեւի, զի աստ եւ անդ գտանին հատորք հին քարանց հդձ յունական հին մակագրութեամբ. զի եւ ՚ի վերայ միոյ ՚ի գրանց երեւի մակագրութիւն յանուն Յուստիանոսի կայսեր. ՚Ի Խարէլէզէ մինչեւ ՚ի Խասըմ գիշերայն ձայն տուել միմեանց պահ ունին բերդին պահնակք. երիցս աղաղակելով էկ տուր աքքահ, սոքա կոչին պէշլիք յանուն վարձու իւրեանց որ է 5 փող յաւուրն ընդ մարդաթուի, մնացեալք ՚ի ժամանակաց անտի ասպատակութեան ռուսաց, որոց ՚ի նշմարելն ՚ի հեռուստ զգալուստ նոցին, սովին ձայնիւ ազգ առնէին տաճկաց եւ հայոց պատսպարիլ, ՚ի բերդն զի յունաց ոչինչ վնասէին նոքա:

Շուրջանակի զՕռթա Հիսարաւ կամ զԱշաղի Հիսարաւ է խրամ խորայատակ բացեալ ընդ մեծի մասին յապառաժի անդ. յարեւելից բերդիս անցանէ գետակ կոչեցել Ղաւզզուն տէրէ որ ունի ՚ի վերայ կամուրջ բարձր եւ մեծ. ընդ որ լինի մտանել ՚ի թապախանէ դուռն միջնաբերդին. մինչեւ ցկէսն յերկուց կողմանց քարաշէն, եւ ՚ի կէսն անդ փայտակերտ, զոր ՚ի վաղ ժամանակս յասպատակելն ռուսաց բառնային, եւ ՚ի Օռթա Հիսարն պատսպարէին. ունի եւ այլ կամուրջ նոյնպէս քարաշէն այլ փոքր մերձ ՚ի ծով, ընդ որ մտանեն ՚ի Մումխանէ դուռն: Իսկ յարեւմտից բերդիս անցանէ գետակն Իզկէլէպօզ որ թուի լինիլ աղաւաղութիւն հին Իսքօբօլիս անուան. թէպէտ եւ Իսքօբօլիս էր անուն քաղաքի թերեւս եւ գաւառի, ունի ՚ի վերայ կամուրջ նման առաջնոյն. ընդ որ լինի մտանել ՚ի զԱզնուս դուռն միջնաբերդին. Բնակութիւն հայոց եւ յունաց եւ յարուարձանի, զոր բնակիչք տիրապէս կոչեն քաղաք (քանզի զվերոգրեալսն առհասարակ միով անուամբ բերդ կամ պարիսպ անուանեն) ՚ի բերդսն անդ չէ մարթ հայոց եւ յունաց ստանալ տունս, բայց եթէ առ առաւելն ՚ի վարձու, ունել: Թիւ համօրէն բնակչաց եւ 8000 տուն. յորոց իբրեւ 500 են տունք հայոց. 1500 յունաց, եւ 6000 տաճկաց, թաղք նորա 36 յորոց զութ թաղս տան հայոց. իսկ զմնացեալսն տաճկաց, յառաջագոյն առ ժամանակօք սուլդան Ահմէտին եւ Մահմուտին 18 հազար տունք պատմին լինել ՚ի Դրապզուն, բայց ՚ի պատճառս քաղաքական երկպառակութեանց որք ստէպ լինին ՚ի սմա, ցանել ցրուեցան աստ եւ անդ ՚ի Կոստանդինուպօլիս եւ մանաւանդ ՚ի Գալադիա, ուր բազումք ՚ի տաճկաց են ՚ի Դրապզունոյ: Հայք եկին յայս քաղաք ՚ի Համշինէ, իսկ ՚ի Համշէն եկել ասին ՚ի յանի քաղաքէն. վասն զի որպէս պատմեցին մեզ առ քաղաքացիս ոմանս Դրապզունոյ գտանին թուղթ ազգաբանութեան իւրեանց գրեալք ՚ի յանի. ընդ հին վճռոյ` համշէնցոց անկանէր տալ ըզմեղրամոմն որ վառէր առաջի թագաւորին, որպէս ցարդ ասեն գրել կայ յարքունի գիրս, եւ զայս տուրս բազումք ՚ի Դրապզունցոց տան մինչեւ ցայսօր գոլով սերեալք ՚ի համշէնցոց: Շինուածք հին տանց քարակերտ են առ ահի ռուսաց` որք յառաջ ժամանակաւ ասպատակէին, այլ յետ բառնալոյ երկիւղի նոցա փայտակերտք յաճախեցան, բայց տունք քրիստոնէից ցածուն են քան զտաճկացն եւ սովորաբար միայարկ, իւրաքանչիւրոց ունելով պարտէզս լի բանջարօք եւ պտղաւէտ ծառովք:

Չորս եկեղեցիք են հայոց կամ ընդ բարբառոյ դիւզականաց Խաչատուր, զի զամենայն եկեղեցիս Խաչտուր անուանեն անդէն գիւղականք, որմունք եկեղեցեացս քարաշէն են, ունելով իւրաքանչիւրոց եւ գերեզմանատուն. կոչին սորա` Աստուածամայր հինգխորեան: բ. Չար խափան, որ է յանուն Փրկչին. այլ կոչեցաւ այսպէս սակս անվնաս զերծանելոյ ուրումն գործավարի յանկանիլն ՚ի բարձանց սորա շինուածք նորա սադաշէն, եւ զանգակատուն իւր կանգուն կայ մինչեւ ցայսօր, մերձ ՚ի նա է եւ գերեզմանատուն Փոքր Խաչբակ կոչեցել, ուր եւ խորանաձեւ շինուած քարաշէն. յորում պատարագէին նախ քան զշինութիւն եկեղեցւոյն: գ. Սուրբ Յոհաննէս ՚ի յունաց առեալ: դ. Սուրբ Օքսէնտ կամ Աքսէնտ տաճկացեալ Սսուլու Մանասթըր: Եկեղեցիք յունաց են 24 հասարակ քարաշէնք, յորս զեօթն միայն ՚ի գործ ածեն, իսկ զմնացեալսն յաւուրս սեպհական տօնից. թո'ղ զբազում քայքայեալս որք լքել կան անխնամ: Շրջակայ թաղք յանուն եօթն եկեղեցեաց նոցա անուանին: ա Այ զօռզօռ որ է սուրբ Գրիգոր տաճկերէն կոչի Դուզլու շէմշէ վասն ընթերակայ աղի աղբեր, եկեղեցի կառուցել ՚ի բլրի առ ծովեզերբ, արքեպիսկոպոսանիստ որ է առ նոսա էքսարխօս կամ վեհապետ բովանդակ Լազիկիոյ, այս թաղ առհասարակ է ՚ի ձեռս յունաց: բ. Այ Եօռ կամ Այ Եօրկի, որ է սուրբ Գէորգ: գ. Խրիսդոս: դ. Այս Քիրեաքի: ե. Այ Վասիլ: զ. Ֆառօս: է. Սօթխա: Գտանին նաեւ ՚ի տեղիս տեղիս փոքրիկ մենաստանք, ուր իջեւանին յոյնք ուխտաւորք:

Բաց յայլոց մզկիթաց 6 երեւելի մզկիթք են յարուարձանի, երկուք ՚ի մասին որ անկանի յարեւելս հիւսիսոյ քաղաքին, յորոց մին է ՚ի թաղն կոչեցեալ Եէնի ճիւմա մահալլէ, առ ստորոտով Պօղ թէփէ բլրոյն, այս մզկիթ եկեղեցի էր ՚ի հնումն յանուն սրբոյն Եւգինէոսի, առ որով է եւ փոքրիկ եկեղեցի յունաց յանուն սրբոյն Գէորգայ մերձ ՚ի Զուզղուն գետակ, ունի ջուր ինքնաբուղխ ուր ՚ի խարէլէղի քրիստոնեայք եւ տաճիկք խուռն ընթանան ՚ի բժշկութիւն: Իսկ չորս մզկիթք են ՚ի միւս մասին. յորոց առաջինն կոչի Խաթունիէ, կամ սովորաբար իմարէթ ճամիսի արտաքոյ զԱղնուս դրան. ուր մայր ա սուլսն Սէլիմին թաղել գոլով, առ նորին շիրիմաւ ապա այս մզկիթ մեծաշէն, եւ առ նովաւ իմարէթ եւ մէտրէսէ, եւ խոհարան եւ փուռն եւ ախոռ ՚ի պէտս անցաւորաց. եւ յաւուրն երկիցս սահմանեցաւ բաշխել արգանակ եւ հաց ՚ի պէտս աղքատաց եւ ուսանօղ մանկանց. զմիւթէվէլլի սորա կացուցանէ գըզլար աղասին, ունի առ իւր բաղանի շինուած վաղնջական կառուցել ՚ի մեծամեծ վիմաց եւ ՚ի սեանց: Երկրորդն է մզկիթն Սիւլէյման պէկին, որ ունի հրապարակ ընդարձակ վայելչագիր գապագ մէյտանի կոչեցել, եւ ՚ի նմ գմբեթաձեւ շինուածս շիրմաց մնացեալս ՚ի վաղուց, եւ առ իւրեւ բաղանի. յանուանէ հրապարակին զմզկիթն կոչեն գապագ մէյտան ճամիսի: Երրորդն է մզկիթն Այասօֆիէ կառուցել ՚ի ծայր արուարձանին ՚ի վերայ բլրոյ առ ծովեզերբ, ՚ի ձիթաստան եւ ՚ի թզենուտ վայրի, յորմէ տեղին կոչի Ինճիրլիք. մասն է սա եկեղեցւոյն սրբոյն Սոփեայ, շինուած նորա է հին, ունի 4 սիւնիս մեծամեծս մարմարիոնեայս, մնացեալ մասն եկեղեցւոյն է քանդել. այլ կանգուն կայ մինչեւ ցայսօր քառակուսի զանգակատուն նորա քարաշէն եւ բարձր թէպէտեւ եւ լքել. փաշայն երբեմն ելանէ աստ ՚ի զբօսանս սակս զուարճալի գրից: Չորրորդն է մզկիթն Էրտօղս պէկին, որ նոյնպէս ՚ի հնումն էր եկեղեցի: Նաեւ վասն բաղանեաց Դրապզունոյ ընդ մեծի մասին եկեղեցի լեալ ասեն ՚ի հնումն:

Յարուարձանի են վաճառատեղիք եւ շուկայք Դրապզունոյ եւ պէզէսթէն քարաշէն եւ վաղնջական, եւ 10 իջեւանք ՚ի պէտս վաճառականաց. յամենայն փողոցս շուկայից ՚ի 6 եւ ՚ի 10 ժամու սովորութիւն է առ տաճիկս յառաջ քան զէզանն ազգ առնուլ ՚ի ձեռն որումն գոչելով առ ՚ի պատրաստութիւն նամազի: Յարեւելեան ծայր արուարձանին է հրապարակ ընդարձակ քառակուսի տեղի ագանելոյ կարաւանից, կոչեցել Կեավուռ մէյտանի. յարեւելեան կողմն նորա է մէյտան ճամիսի, մզկիթ քարաշէն պարսպապատ. ունի առ իւր աղբիւր բարեջուր քան զամ ջուրս Դրապզունոյ, եւ ՚ի միջոցի հրապարակին շատրուան զոր իբր ՚ի 1791. ետ շինել վրացի հաճի Ապտուլլահ փաշայն: Աստի փոքր ինչ հեռի յարեւելս կոյս են 2 փոքրիկ թաղք գրեթէ զատուցեալք յարուարձանէն, առաջինն մերձ ՚ի ծով Չէօմլէկճի մահալլէսի կոչեցել, բնակել ՚ի յունաց որք են բրուտք, իսկ երկրորդն Այ Ֆիլիպպս բնակել ՚ի տաճկաց:

՚Ի հարաւային ծայր արուարձանին է երկայնաձիգ բլուրն Պօզ բէգէ, զուարճալի, շատաջուր, եւ առ փափկութեան իւր խոտոցն անուանի. յորոյ արեւմտեան ծայրին մենաստան կուսանաց յունաց ազգին, տաճկերէն Գըզլար Մանասթըրի անուանել եկեղեցի նորա վիմափոր յանուն Աստուածածնին, յաճախեալ յուխտաւորաց յառաջին ուրբաթու զատկին: Իսկ յարեւելեան ծայր բլրոյս ՚ի տեղւոջ որ կոչի Գըրգ պաթալ կամ Ահրէմէն տէտէ, եւ այլ վանք քարաշէն քայքայեալ Այա Սավա կոչեցել, առ եկեղեցեաւ սորա է մատուռն միաստանի վիմափոր ՚ի միում վիմի յարկ եւ խորան նորա: Փոքր ինչ հեռի առ ծովեզերք ՚ի բարձրաւանդակի մենաստան քայքայեալ որոյ չորել որմունք միայն կանգուն կան, տեղի սորա կոչի Էլէուստ, առ որով է գերեզմանատուն հասարակաց հայոց եւ յունաց. եւ մերձ ՚ի նա Հէքիմ օղլու Ալի փաշայն յաւուրս գ սուլդան Օսմանին ետ բանալ ճանապարհ ընդարձակ ՚ի դիւրութիւն գիւղականաց, որք յառաջագոյն գնային ընդ փողոցն հաճի Օսման Սօքաղը: Զթիւ առաջին եկեղեցեաց մատրանց եւ մենաստանաց ՚ի քաղաքին եւ ՚ի շրջակայս նորա աւանդեն լինել 365. քանզի մեծամեծք յամուսնանալ որդւոց իւրեանց շինէին ասեն մի մի եկեղեցի կամ մենաստան:

՚Ի ծայր արուարձանին որ հայի յարեւելս հիւսիսոյ առ ծովեզերք, է բլուր կոչեցեալ Վէրան Հիսար. պատմեն վասն տեղւոյս` թէ յառաջագոյն կոչէր Ֆաէնկ սար, այսինքն ֆրանկաց լեառն. իբր զի յառաջ ժամանակաւ ֆրանկք բնակէին ՚ի նմա. ապա ՚ի 1740 յաւուրս սուլդան Մահմուտին Իւշինճիօղլու Ահմէտ փաշայն Դրապզունոյ զտունս յունաց որ անդ գնոյ առել, շինեաց վասն իւր պալատ քարաշէն, եւ պարսպաւ պատել կոչեաց զանուն նորա Կիւզէլ հիսար. ապա ՚ի կործանիլն ընկալաւ զանունս Վերան հիսար:

Նաւահանգիստ Դրապզունոյ ծանծաղ է եւ անպատսպար ՚ի հիւսիսային հողմոց, ուստի նաւք ձմերն ՚ի Փլադանա. իսկ գլխաւոր նաւամատոյց (իսքէլէ) նորա կոչի Մումխանէ Էօնիւ. որ ամբարտակաւ անջրպետել է ՚ի Մոլոզ իսքէլէէն. առ որովք են ժայռք ընդդէմ ալեաց ծովու: Աւազք ծովեզերացս առհասարակ սեաւք են, որք սաստիկ ջերմանան յամարայնի:

Ամենափրկիչ: Է վանք պարսպապատ ազգիս հայոց իբրեւ միով ժամաւ հեռի ՚ի Դրապզունոյ ՚ի վերայ բլրոյ ունի եւ զանգակատուն բարձր այլ կործանել գլխով: Որմունք եկեղեցւոյն որ կոչի Ամենափրկիչ եւ սենեկաց մենաստանին են քարաշէն. են եւ երեք մատուռք յորոց մին կոչի Աստուածածին, ուր էր հրաշագործ պատկեր Աստուածամօրն, զօրմէ ասեն նկարել ՚ի սրբոյ Ղուկասայ, որ այժմ է ՚ի քաղաք անդր ՚ի սուրբ Օքսէնտ եկեղեցին, երկրորդն Սուրբ Երրորդութիւն շինել ՚ի վերայ մատրան Աստուածամօրն` որ անկանի ընդ զանգակատամբ. իսկ երրորդն` Սուրբ Յոհաննէս, որ է փոքրիկ. Աստ բնակէր Պետրոս Գետադարձ առ ժամանակ մի ՚ի սկիզբն ԺԱ գարուն, իսկ այժմ է աթոռ արքեպիսկոպոսին Դրապզունոյ, միայն ՚ի յառնել խռովութեանց անցանէ ՚ի քաղաքն: Զշինութիւն մենաստանիս պատմեն լեալ ՚ի հայկազուն արեւելեան իշխանէ եւ ՚ի տիկնոջէ, որոց յարեւելից ՚ի Մեծաց Հայոց եկեալ գոլով անունս արեւելեան տաճկերէն Շէմսէալի մականուն եդաւ ասեն նոցա. եւ յայնմանէ առ տաճիկս ՚ի հրովարտակին առաջնորդաց` նաեւ նոյն իսկ մենաստանն կոչեցաւ Շէմսէալի: Դրապզուն վէթէվապի էրմէնիան մանասթըր Շէմսէալիսի: Այս իշխանն եւ տիկին պարտ են լինել նոքա` զորոց զանուանս գտանեմք ՚ի յիշատակարանի` որ կայ արձանագրել ՚ի մեծի վիմի ՚ի վերայ դրան եկեղեցւոյն այսպէս,

Փառաց տաճար աստուածային,

յերկիր դրախտ կենաց փայտին

կանգնեալ յանուն Ամենափրկչին,

՚ի ութն հարիւր թուականին,

եօթանասուն եւ երեքին.

՚Ի կաթուղիկոսութեան Հայոց Մեծաց տէր Պօղոսի ուղղափառից

՚ի ժամանակս բարեպաշտի,

կիր Ալէքս թագաւորի,

խօճայ Ստեփաննոսն պատուելի,

շինեաց զտաճարս հրաշալի,

յիւր յիշատակ անջնջելի,

եւ ծնողաց իւր կրկնակի,

եւ կենակցին իւրոյ Մէլիքայ խաթունին,

եւ զաւակաց իւրոց մեծի եւ փոքու:

Արդ` ես խօճայ Ստեփաննոս ստացայ ՚ի հալալ արդեանց իմոց զտեղի վանացս իւր անդաստանաւն, եւ շինեցին զլուսազարդ տաճարս յիշատակ հոգւոյ իմոյ, եւ ՚ի վայելչումն մանկանց Սիովնի: Եւ ետու միաբանից սուրբ ուխտիս ես խօճայ Ստեփաննոսս եւ իմ որդիքս, զի հասարակ ամենայն քրիստոնէից է վանքս, եւ կրօնաւորաց որք բնակել են ՚ի սա, եւ այ տուն. եւ ոչ ոք ունի իշխանութիւն ոչ յիմոց եւ ոչ յօտարաց իբրեւ զմարմնաւոր հայրենիք իշխել ՚ի վերայ վանացս: Այլ ազատ է ազատի եւ այ տուն. այլ միայն զխնամս տանելով եւ զամենայն մարմնաւոր կտրիք սուրբ վանացս կատարելով:

Սուրբ Նշանս Աստուածընկալ յիշատակ է խօճայ Ստեփաննոսին եւ որդոյ իւրոյ պարոն Մկրտչին յանուն Ամենափրկչին, եւ մատուռ նորին սուրբ Կարապետին եւ շրջապատ իւր պարսպով յիշատակ ինձ եւ ծնողաց իմոց եւ ամենայն ազգականաց:

Գտանի եւ այլ յիշատակարան գրեալ հայկական գրով ՚ի վիմի ՚ի վերայ լուսաղբեր` որ փոքր ինչ հեռի է ՚ի վանացս: ՚Ի մերում ժամանակի գտաւ յայսմ վայրի ճանապարհ ստորերկրեայ, որ հանէ մինչ ՚ի բլուրն Այսմամ. իսկ ընդ ճանապարհաւ մենաստանիս յապառաժ բլրի է այլ անցք ընդերկրեայ, որ բացաւ ՚ի հնումն վասն խաղաղացուցանելոյ ընդ այն զջուր Տէյիրմէն տէրէսիին ՚ի քաղաքն, առ հարաւային բերանով նորա է ջրբուղխ ցուրտ, անուանել Կըլկըլ ջուր առ հանապազորդեան եռանդեան:

Առ ստորոտով բլրոյն յորում կառուցել է մենաստանս, անցանէ գետակն Տէյիրմէն տէրէսի անուանել յաղօրեանց` որք ջրով սորա դառնան. յաւուրս գարնայնոյ զայրացել սորա գործէ քանդմունս մեծամեծս, մերձ ՚ի ծով ունի կամուրջ մեծ հինգկամարեան. բերէ ձուկն ալա պալըղի, սազան, եւն: Զսոյն զայս գետակ ասեն Պետրոսի կաթուղիկոսի խաղաղացուցել եւ զընթացս առժամն յետս դարձուցեալ առաջի կայսեր Վասլի յաւուր ջրօրհնեաց. եւ յայնմանէ անուանել Պետրոս Գետադարձ. իսկ կայսեր ՚ի շնորհս նորա պարգեւել մենաստանին զայն երկիր որ ձգի ՚ի Վանաց մինչեւ ՚ի ծով. յետ այնորիկ եւ թագաւորաց օսմանեանց նոյնչափ հող յաւելել ՚ի պարգեւ ՚ի կողմանէ ցամաքին, շնորհեցին մենաստանին հրովարտակ արքունի որ կայ պահի մինչեւ ցայսօր:

Առ յոյնս հռչակաւոր է այն մենաստան` որ կառուցեալ է ՚ի բարձր բլրի ՚ի մէջ Դրապզունոյ եւ Կիւմիշխանէի. ընդ մի միայն սանդուղք հնար է մտանել ՚ի սա, զոր եւ ՚ի ժամանակս խռովութեանց ՚ի վեր առնուն. յեկեղեցւոջ նորա գտանի պատկեր Աստուածածնի յաճախել յոյժ յուխտաւորաց քրիստոնէից նաեւ տաճկաց. պատմեն նաեւ վասն գմբեթին որ ՚ի սուլդան Միւրատայ պատել կապարաւ սակս սքանչելեաց եւ ոչ կարացեալ խոստանայր ՚ի դառնալն յաղթութեամբ ՚ի պատերազմէն որ ՚ի Պաղտատու` ոսկւով պատել զգմբեթ սորա. իսկ ՚ի դառնալն յաջողութիւն պատեաց ասեն կապարաւ եւ ոչ ոսկւով յաղաչելոյ կրօնաւորաց` որք երկեան ՚ի մօտալուտ վտանգէ աւազակաց, այլեւ երկուս մեծամեծ կերանս ետ ՚ի պարգեւ:

Փլադանա: Աւան իբրեւ 12 մղօնաւ հեռի ՚ի Դրապզունոյ. բնակիչք նորա տունք իբրեւ 500, յոյնք եւ տաճիկք եւ իբրեւ 15 տուն հայոց: Ունի նաւահանգիստ անքոյթ ՚ի հողմոց, այլ փոքր եւ ոչ այնչափ ինչ խոր յայն սակս շայդա եւ այլ փոքր նաւք եւ եթ մտանեն անդր. առ որով գոյ եւ մարակոց աւերակ: Բերէ ձէթ, իւղ, կոդի, թիաթիան եւն:

Աղճաղալա: Աւան փոքր իբր 6 մղոնաւ հեռի ՚ի Փլադանայէ յարեւմուտս կոյս, ունի փոքր նաւահանգիստ: Առատ եւ ընտիր է սորա թիաթիանն զոր բերեն ՚ի Դրապզուն, եւ անտի առաքեն մինչեւ ՚ի Մոսկովս: