Պատմութիւն թագայորի Պարսից

Յետ այսորիկ ի մասնէ զօրաց իւրոց պահապանս եթող քաղաքին, եւ ինքն ել անտի գնալ ի վերայ Գանջայ: Եւ եհաս ի տեղի մի, որ այլազգեաց բարբառով Ղօրուղ անուանի, եւ է այն մերձ Արամուզայ եւ Արախուզայ, զի ունի ի մի կողմն իւր զԱրամուզ, եւ ի միւս կողմն` զԱրախուզ, ի տեղի մի, զոր յայլազգեաց բարբառս Գօգ-Քլիսա կոչեն: Եւ պատճառն այսպէս անուանելոյն այս է, զի անդ է եկեղեցի մի կապոյտ երանգով, ուր վաղնջական աւանդութեամբ պատմելոյն, առ ժամանակօք շահ Աբբասին բազում աղօթաւոր ճգնաւորք լեալ են: Եւ ի դիմելն շահ Աբբասին` գնալ երբեմն ի վերայ նոցա` երկիրն բղխեալ զջուր` յկապոյտ ծովակ մի արարեալ է առաջի երեսաց նորա, եւ յայսմանէ ոչ կարացեալ է յառաջ խաղալ եւ հասանիլ ի գիւղն յայն, եւ եկեղեցին այն Կապոյտ անուանեալ` ի միջի է մնացեալ ծովակին, եւ յամենայն կողմանց ի ծովակէ անտի շուրջ պատեցեալ: Եւ շահ Աբբասն յայն սակս դիմեալ է ի վերայ այն գեղջն գնալ, զի կարծեալ էր, թէ բնակիչք տեղւոյն իցեն ազգ անծանօթ, որք ոչ ունին զհնազանդութիւն տէրութեան իւրոյ: Արդ իբրեւ այս նշանս եղեալ է, ըստ որում ի վաղնջուց այսպէս աւանդութեամբ պատմեն, զայս տեսեալ շահ Աբբասին` այնուհետեւ զզօրն յետս դարձուցեալ է ասելով, թէ «Տեսից միանգամ եւ գիտակից, թէ որպիսի ինչ հնարք է այսե: Ապա արձակեաց զարս ի տեղիսն որք շուրջ կան, եւ բերին ի քրիստոնէից զոմանս, եւ եհարց ցնոսա, թէ «Ո՞յք, կամ յորմէ՞ ազգէ են, որք բնակին ի տեղիս յայս, յորում զայսպիսի հնարս կամ զարմանալիս տեսիե: Նոքա պատասխանի ետուն նմա եւ ասեն, թէ «Սոքա քրիստոնեայ կրօնաւորք են, որք զցայգ եւ զցերեկ աղօթս առնեն եւ զճանապարհն Աստուծոյ խոկանե: Ասէ շահ Աբբասն. «Եթէ դոքա աղօթաւորք են, ես ընդ դոսա ինչ ոչ ունիմե: Եւ յայնմհետէ անուն տեղւոյն կոչեցաւ Գոգ-Քլիսա, զոր շահ Աբբասն անուանեաց: Իսկ տեղին, որ Արախուզ անուանի, այսպէս անուանեցեալ է ի խուզմանէ ոչխարաց, զորոց ասրն առեալ` կրօնաւորաց սքեմս առնեն: Իսկ Արամուզն ի մզելոյ, այսինքն ի կթոյ ոչխարաց անուանեցեալ է: Զայս ամենայն աւանդեն բնակիչք տեղւոյն: Այլ մեք դարձցուք անդրէն ի կարգ բանիցն, զորս առաջի ունիմք պատմել:

Արդ, ի Ղօրուղ անուանեալ դաշտի անդ զօրքն Ղուլի խանին զերիվարս իւրեանց յարօտս տուեալ` թողին արածիլ զաւուրս 25, եւ ապա անտի գնացեալ հասին ի Գանջա քաղաք, զի ցայնժամ քաղաքն այն էր ի ձեռս օսմանցւոց եւ լի էր օսմանցւով: Ընդդէմ ելին նմա օսմանցիքն, եւ եղեւ պատերազմ սաստիկ զաւուրս երեսուն: Եւ զհեղեղս արեան գնացուցեալ` ապա էառ զԳանջա եւ ի սուր սուսերի սատակեաց զօսմանցին: Մերձ նմա է գեօղ մի, որ Քլիսա-քանթակ անուանիւր: Բազումք յօսմանցւոց անտի փախուցեալ յերեսաց պատերազմին` ի տունս հայոց թագուցեալ կային: Ազդ եղեւ զօրացն Ղուլի խանին, գնացին գտին զնոսա եւ ի սուր սուսերի սատակեցին զամենեսին:

Ի Գանջայոյ ելեալ Ղուլի խանն գնաց ի վերայ Շամախու եւ էառ զնա, նոյնպէս եւ զՇրուան: Եւ յետ ամենայնի այսորիկ գնաց ի վերայ լակզի թաթարաց, որոց իշխանի անունն էր Հաճի Տաւութ բէկ: Զսա եւս յաղթեաց եւ էարկ երկրին հարկ եւ զբազում դրամս էառ յերկրէն Լէկզու: Եւ անտի խաղաց գնաց ի Վրաստան, ուր մեծամեծ իշխանքն եւ ազատորդիքն վրաց ընդ առաջ ելեալ` փառօք մեծաւ ընկալան զնա ի Մցխիթ քաղաքն: Եւ նա զպատուական խիլայս զգեցոյց նոցա: Չեւ եւս եկեալ էին ազատորդիքն Կախեթոյ, կոչեաց զնոսա, եւ նոքա եկին յողջոյն նորա: Եւ զնոսա եւս առաւել խիլայիւք պատուասիրեաց` զլօդիկս ազնիւս եւ զձիս նժոյգս պարգեւելով նոցա. զի սոքա առաւել հզօրք էին եւ ոչ էին նուաճեցեալք ընդ բռամբ պարսից եւ ոչ երկնչէին ի Ղուլի խանէն:

Եւ եղեւ ետ այսպիսի պատուասիրութեանցս` յաւուր միում խոսեցաւ ընդ գլխաւորին ազատացս այսոցիկ, որոյ անունն է Զօհրաբ, եւ խնդրեաց զդուստր նորա յիւր կնութիւն: Պատասխանի ետ Զօհրաբն եւ ասէ. «Յոյժ բարի է խնդիրն տեառն իմոյ, եւ ես ինձէն յօժարութեամբ ընծայեցից զնա քեզ, եւ արասցես զիս իշխան երկրիսե: Յանձն էառ Ղուլի խանն առնել զան իշխան ըստ հայցուածոյ նորա: Բայց քանզի կասկածէր, թէ նա ի գիշերի միում եւ ոչ տայ ինքեան զդուստր իւր, զի քրիստոնեայ էր Զօհրաբն, որպէս եւ ամենայն ազգն վրաց, նմին իրի ծածուկ պատուիրանաւ պահապանս կացուցեալ էր զգուշանալ, զի մի՛ փախիցէ: Եւ յետ աւուրց ինչ կոչեաց Ղուլի խանն զԶօհրաբն եւ ասէ. «Ես խնդրեցի ի քէն առնել զբան մի, եւ դու խոստացար ինձ առնել. եւ արդ, որպէ՞ս արարերե: Պատասխանի ետ Զօհրաբն եւ ասէ. «Բարի է հրաման քո, ապա արձակեա զիս երթալ կատարել զհրաման քո եւ բերել քեզ զօրիորդնե: Ասէ Ղուլի խանն. «Գիրս առաքեա՛ ի տուն քո եւ պատուիրեա՛, զի բերցենե: Պատասխանի ետ Զօհրաբն եւ ասէ. «Այսպէս արարից, որպէս եւ հրամայեցերե: Ապա գրեաց Զօհրաբն զարձակագիր մի` առաքել զդուստրն իւր ընդ մօր նորա ի Մցխիթ, զի Ղուլի խանին հարսնասցի: Եւ զայլ գիր մի ծածուկ գրեաց, թէ «Այսպէս ծանիցեն քրիստոնեայքն երկրին իմոյ, զի այրս այս կալեալ է զիս եւ բռնադատէ տալ ինքեան զդուստր իմ ի կնութիւն. մի՛ առաքեսցեն զդուստր իմ` տալ անօրինիս այսմիկե:

Իբրեւ տեսին զբան երկրորդ հրովարտակին մարդիկ երկրին, մանաւանդ մեծամեծքն, ի նախանձ բարկութեան բրդեցան, ի մարտ պատրաստեցան ընդդէմ անօրինին յարձակիլ, զանձիս իւրեանց դնել եւ ոչ կատարել զցանկութիւն անհաւատին: Եւ զպատգամաւորսն ունայն յետս դարձուցին: Եկին պատգամաւորքն առ Ղուլի խանն եւ ասեն, թէ «Ոչ ետուն զաղջիկն մարդիկ երկրին եւ զմեզ սրով սպանանել կամէին, եւ մեք մազապուրծ զերծեալ փախեաքե: Յայնժամ բարկացաւ սրտմտութեամբ Ղուլի խանն ի վերայ Զօհրաբին եւ ասէ. «Զի՞նչ է այս, զոր դու արարեր ինձ, զիա՞րդ ոչ գրեցեր առ նոսա զգործունեայ բանս յղելոյ զաղջիկն, եւ նոքա ոչ յղեցին: Եւ ահա մահու մեռանելոց ես դու ի ձեռաց իմոցե: Յառաջ մատեաւ Զօհրապն եւ ասէ. «Եւ վասն այնորիկ ասացի տեառն իմում, թէ զիս կարգեա՛ իշխան երկրին, զի նոքա ոչ են ինձ հնազանդ, որպէսզի ամենեքեան հնազանդեսցին ինձ քոյին հրամանաւդ, եւ նուաճեցից զնոսա ի քում տէրութեանդ հնազանդութիւն, եւ դու ոչ արարեր. եւ ես զի՞նչ ունիմ նոցա առնելե: Յայնժամ Ղուլի խանն հաստատեաց զիշխանութիւն նորա ի վերայ երկրի նորա, եւ հրովարտակս տուեալ նմա` առաքեաց զնա յերկիր իւր երթալ, զամենեսեան հնազանդեցուցանել իշխանութեան Ղուլի խանին:

Էառ Զօհրապն զհրովարտակն կնքեալ կնքով Ղուլի խանի եւ զերկուս յարանց պատուաւորաց Ղուլի խանին` գնաց յերկիր իւր: Եւ եղեւ ի հասանիլն նորա անդ` ժողովեցան առ նա մեծամեծք երկրին եւ զգիրն ընթերցան, յորում գրեալ էր Ղուլի խանն, թէ «Զսա ի վերայ ձեր իշխան կարգեցիե: Ի բարկութիւն բրդեցան իշխանքն եւ խորհուրդ արարեալ ի մէջ իւրեանց` զմինն յերկուց անտի, որք ի Ղուլի խանէն ընդ Զօհրապին եկեալ էին` սպանին, եւ զմիւսն առաքեցին առ նա պատմել նմա որ ինչ եղեւն, զի այլ մի եւս վստահեսցի իշխել ի վերայ իւրեանց: Եկն եհաս զերծեալ այրն առ Ղուլի խանն եւ պատմեաց նմա զամենայն որ ինչ եղեւ, եւ յաւել ասել նմա, թէ` «Եւ Զօհրապն, զոր դու իշխան կացուցեր երկրին, ապստամբեալ ի քէն` չէ քեզ հնազանդ, եւ նա ետ զընկերն իմ սպանանելե: Իբրեւ լւաւ Ղուլի խանն զբանս զայս, բարկացաւ յոյժ եւ առեալ զզօրս իւր` գնաց պատերազմիլ ընդ նոսա, բայց ոչ կարաց զվրէժ իւր ի նոցանէ առնուլ, այլ ի պարտութիւն մատնեալ ի փախուստ դարձաւ, եւ եկն եմուտ ի Մցխիթ եւ այլ ոչ եւս յաւել պատերազմիլ ընդ նոսա եւ անտի ելեալ եկն յԵրեվան: