Պատմութիւն թագայորի Պարսից

Յետ գումարելոյն օսմանցւոց ի վերայ տեառն իւրեանց սուլտան Ահմէտին եւ իջուցանելոյ զնայ աթոռոյն` իբրեւ նստաւ սուլտան Մահմուտն ի տեղի նորա, զՔեօբուրլի օղլի Աբդուլլա փաշայն զօրավար կացոյց եւ առաքեաց զնա երեք հարիւր հազար զօրօք` երթալ ի Պարսս, եւ եկն եհաս նա ի Կարս: Ազդ եղեւ Ղուլի խանին դիմելն նորա յաշխարհն Պարսից. զօրաժողով եղեւ, եւ էր պատրաստութիւն նորա յիսուն եւ երեք հազար զրահաւոր ձիաւորաց, եւ երկոտասան հազար հետեւակաց, եւ լցեալ էր բանակ նորա յԵրեվանայ մինչեւ յԷջմիածին: Եւ ետ ամենայնի պատրաստութեան` ել անտի գնալ ընդդէմ օսմանցւոց եւ եկն ի Թալիշ: Եւ ի Թալիշու ելեալ ի ճանապարհ` եկն ի տեղի մի Մաղարա անուանեալ, որ մերձ է ի դաշտն յԱրփա-չայ անուանեալ` յանուանէ Առփայ-չայ գետոյն` որ անդ է: Եւ տանէր ընդ իւր զ28 հազար ձի ասպաստանիկ ի պատրաստութիւն եւ ի զգուշութիւն, զի ի պակասիլ երիվարաց զօրուն` անտի առնուլ մարթասցին: Երկրորդ պատճառն այսպիսի ձիոյ պատրաստութեան էր այս, զի զերից աւուրց ճանապարհն միանգամայն ի միում գիշերի առնէր նա, եւ զհինգ կամ զչորս աւուրց ճանապարհն ի միում աւուր կատարէր. եւ այնպէս շտապով տագնապաւ մղէր զզօրսն, զի լիցի նմա յանկարծակի յեղակարծիւ հասանիլ ի վերայ հակառակամարտիցն իւր, եւ անպատրաստ գտեալ զնոսա` խռով արկանել ի վերայ նոցա եւ տկար առնել: Արդ, յայսպիսի շտապն ընթացից հարկ լինէր բազմաց երիվարաց պայթիլ, եւ նա յապաստանեացն փոխանակեալ` նուազութիւն երիվարաց ոչ լինէր: Ապա ելեալ ի Մաղարոյ եւ անցեալ զգտն Արփա-չայ` գնաց ի տեղի մի Սուբատան անուանեալ, եւ անդ բանակեցաւ եւ այլ ոչ առաջ խաղաց:

Ազդ եղեւ օսմանցւոց գալուստ Ղուլի խանին, եւ փութացաւ շուրջ զախոյանն կազմել եւ զզօրսն յախոյան անդ մուծեալ` ճակատեցոյց, եւ ոչ մղեաց յառաջ խաղալ վերայ պարսից: Խօսիլ սկսաւ Ղուլի խանն ընդ զօրավարս եւ ասէ. «Լուարո՛ւք ինձ, քաջ զօրականք իմ, եթէ զօրն օսմանցւոց ելցէ արտաքս յախոյանէ անտի, գիտասջիք, զի Աստուած մե՛զ տուեալ է յաղթութիւնն. իսկ եթե ոչ ելցէ յախոյանէ անտի, Աստուած նոցա՛ է պատրաստեալ յաղթութիւնն: Եւ արդ, այժմ մեք զառաջինն դիմեսցուք ի վերայ նոցա. եւ յորժամ նոքա միանգամայն զհրազէնս հեղուն ի վերայ մեր, մեք յետս դարձցուք, որպէսզի նոքա համարիցեն զմեզ փախչիլ յերեսաց նոցա եւ ելցեն յախոյանէ անտի` պնտիլ զկնի մեր: Եւ յորժամ ելանեն, նոյնժամայն դարձցուք հարկանել զնոսա, զի այնուհետեւ նոքա զախոյանն եւ զկարգաւորութիւնն ի բաց թողեալ` տկարանան, եւ ցրուեալ ի փախուստ դառնանե: Զայս ասաց Ղուլի խանն եւ անդէն վաղվաղակի յարձակեցաւ ի վերայ ճակատուն մեծաւ տագնապաւ:

Իբրեւ առաջին հարկանումն եղեւ նոցա առ միմեանս, յետս դարձոյց Ղուլի խանն զզօրս իւր յերեսաց օսմանցւոց, եւ գնացին իբրեւ զժամու միոյ ճանապարհ, եւ եցոյց նոցա` իբր թէ ի փախուստ դարձաւ: Զայն տեսեալ օսմանցւոցն` ամենայն մարտիկքն նոցա ելեալ յախոյանէ անտի` դիմեցին ի վերայ զօրուն պարսից, զի համարեցան թէ նոքա զանգիտեալք ի փախուստ դարձան: Եւ էր զօրն օսմանցւոց այնչափ, մինչեւ աչաց մարդկան ոչ զօրել եզերչօք պարփակել ի տափարակ դաշտի` հայեցեալ ի բարձանց, զի զամենայն բլուրս եւ զձորս, զլերինս եւ յսարս տեղւոյն մարտի լցեալ էր բազմութիւն զօրացն օսանցւոց եւ անդր քան զնոսա երկրաձիգ սփռեալ, որք ի խաղալն իւրեանց իբրեւ զորդունս յերեսս երկրի եռային: Արդ, իբրեւ այն ինչ եղեւ բաւականս համարել ելանելոյ եւ մեկնելոյ նոցա յախոյանէ անտի` դարձաւ Ղուլի խանն յետս զօրօքն հանդերձ` ճակատիլ ընդդէմ պնտելոցն զկնի իւր: Եւ խառնեցան ի միմեանս երկոքին ճակատքն, եւ սկսան կոտորել զմիմեանս: Եւ ծածկեցին զդաշտն եւ զամենայն ճանապարհն դիակամբք անկելոց. եւ տոգորեցաւ ամենայն հողն արեամբ պատերազմօղ զօրաց: Եւ անդ էր ոչ քար, եւ ոչ հող տեսանել, այլ զմարմինս անկելոց, առաթուց կոխելոց յերիվարաց եւ հետեւակաց: Ի պարտութիւն մատնեցաւ զօրն օսմանցւոց, յաղթական եղեւ Ղուլի խանն ի վերայ նոցա, եւ պնտեալ զկնի փախուցելոցն` եհար զնոսա մինչեւ ի Մժնկերտ եւ մինչեւ ի Հասան Ղալայ: Եւ կալան զԱբդուլլա փաշայն կենդանի եւ ածին առաջի Ղուլի խանին, եւ սպան զնա եւ հրաման ետ թաղել զնա, եւ ի վերայ նորա շինել յարկս ի ծածկոյթ բռեալս կրով, զի երեւելի լիցի շիրիմ նորա ի պարծանս իւր: Եւ առին ի բանակէ անկելոցն զաւար բազում:

Յետ այսորիկ Ղուլի խանն յառաջ խաղացեալ զօրօքն հանդերձ` եկն մինչեւ ի սահմանս Վանայ: Եւ ի գաւառի անդ, ուր ամենայն գիւղօրէքն են ազգիս հայոց ընդ իշխանութեամբ օսմանցւոց, ասպատակեցին: Եւ զբիւրաւոր մանկունս, զկանայս եւ զերիտասարդս գերեալ առաքեաց ի Խորասան պարսից:

Ապա դարձ արարեալ անտի` եկն յաշխարհն Պարսից, բայց ոչ կամեցաւ գնալ մտանել ի Շօշ, այլ հասեալ ի տեղի մի Տամղան կոչեցեալ` անդ բանակեցաւ: Եւ առաքեալ կոչեաց զամենայն իշխանս եւ մեծամեծս պարսից, եւ ամենեքեան եկին: Ապա ի հանդէս ժողովեալ զնոսա` խօսիլ սկսաւ ընդ նոսա եւ ասէ. «Գիտէ՞ք արդեօք, թէ վասն էր կոչեցի զձեզ: Ահա այս քանի~ ամ է, զի ես վասն ձեր սուսեր առեալ` մինչեւ ցայսօր զթշնամիս ձեր` զաղուանն, զօսմանցին եւ զմօսկովն ի բաց հալածեցի յերկրէս, եւ զամենայն քաղաքս թագաւորութեանս պարսկականի թափեցի ի ձեռաց նոցա, եւ այժմ վճարեալ զամենայն` դարձայ եկի աստ: Եւ անդ, յետ նուաճելոյ իմոյ զամենայն թշնամիս եւ ի յաներկեւան խաղաղութիւն հաստատելոյ` պարտ է ձեզ զթագաւոր նստուցանելե: Եւ իշխանքն յուշ եդեալ բանիցն` լռիկ կային, մինչեւ նա զբանս զայս երիցս կրկնեաց: Ապա երկու ոմանք ի մեծամեծ իշխանացն պատասխանի տուեալ ասեն. «Բարւոք ասացէր, տէ՛ր մեր. եթէ կամք են տեառնդ, զշահ Թամազն բեր, նստո՛ յաթոռ իւր, եւ լիցի թագաւորն մերե: Ընդ որ բարկացեալ Ղուլի խանն` հրաման ետ վաղվաղակի զնոսա սպանանել, սպանին զնոսա: Դարձեալ կրկնեաց նա զառաջին բանն եւ ասէ, թէ «Դուք զի՞նչ ասէք վասն բանիս այսորիկե: Եւ նոցա ամենեցուն զահի հարեալ պատասխանի ետուն նմա ի մի բերան եւ ասեն երիցս անգամ. «Դո~ւ ես թագաւոր մերե: Ապա ասէ Ղուլի խանն. «Եթէ ճշմարտութեամբ զիս թագաւորեցուցանել կամիք, տուք ինձ զձեռագիրե: Եւ նոքա ամենեքեան առ հասարակ գրեցին զհրովարտակ եւ կնքեցին, թէ «Ղուլի խանն է մեր թագաւոր, եւ բաց ի նմանէ չիք մեր այլ թագաւորե: Եւ ետուն զհրովարտակն ի ձեռս նորա եւ արարին նմա նաւակատիս թագաւորի աւուրս բազումս եւ թագաւորեցուցին զնա: Եւ յետ վճարելոյ ամենայնի այսորիկ` առաքեաց նա հրեշտակս առ սուլտանն օսմանցւոց Մահմուտն, եւ խնդրեաց զամենայն գերեալսն յերկրէն Պարսից յետս դարձուցանել: Ընկալաւ սուլտանն զհրեշտակն բազում պատուասիրութեամբ, եւ հրաման ետ ժողովել յիւրաքանչիւր գաւառաց զգերեալսն յերկրէն Պարսից եւ ազատ արձակեալ զնոսա իւրաքանչիւր յերկիր իւրեանց: Եւ որչա՛փ հնար եղեւ, յետս դարձուցան գերիքն, եւ հաստատեցաւ դաշն խաղաղութեան ի մէջ պարսից եւ օսմանցւոց: