Պատմութիւն թագայորի Պարսից

Որպէս ի վեր անդր ի սկզբան վիպասանութեանս այսորիկ պատմեցաք, շահ Թամազ որդի Հուսէին շահին ձեռն էարկ զաթոռ թագաւորութեան հօր իւրոյ, որ յաղուանից յափշտակեցեալ էր, յետս դարձուցանել: Այլ ի պատճառս երկպառակութեանն, զոր աղուանն էած ի վերայ, իշխանք թագաւորութեանն այնորիկ լուծեալք ի կապից միութեան գլխոյն` յանձինս իւրեանց բաժանեցան, եւ ոմանք նուաճեցան ընդ տէրութեամբ աղուանից: Եւ անյուհետեւ շահ Թամազին, որ գլուխ լինելով նոցա իրաւամբ ժառանգութեան` կոչէր զնոսա իբրեւ զանդամս ի միութիւն եւ ի ձեռնատուութիւն, ոչ հնազանդէին, եւ վասն այսորիկ նա իբրեւ գլուխ մի լուծեալ յանդամոց` ոչինչ զօրէր առնել: Սակայն ետ ամաց ինչ աշխատ լինելոյ նորա ի սոյն` խնամօք Տեառն ամենայնի, որ զամենայն պետութիւնս թէ հաւատացելոց իւրոց եւ թէ անհաւատից ըստ հաճոյից կամաց իւրոց տնտեսէ, յաջողեցաւ նմա ի ձեռն միոյ յիշխանաց նորա, որոյ անուննէր Թամազ ղուլի, այր բարեբաղդ ըստ անցաւոր կեցաղոյս եւ այր խոհական ըստ աշխարհիս եւ քաջ պատերազմօղ ի մանկութենէ:

Եւ եղեւ յամին հազարերորդի հարիւրերորդի եօթանասն եւ եօթներորդի հայկազեանս թուականի [1728] լուաւ շահ Թամազն զԹամազ ղուլի խանի քաջամարտիկ լինելոյն, առաքեաց կոչեաց զնա առ իւր, եւ կացոյց զնա զօրավար ամենայն զօրաց իւրոց` երթալ ի վերայ Շօշայ ի մարտ: Պատասխանի ետ նմա Ղուլի խանն եւ ասէ. «Յանձն առնում ես զայս հրաման քո յօժարութեամբ. բայց զխնդիր մի ունիմ ի քէն, զոր թէ առնիցցես, ապա եւ ես յօժարութեամբ կարեմ ձեռն արկանել ի գործդ այդ. իսկ եթէ ոչ` ոչ կարեմ: Եւ այս ինչ է խնդիրն, զի տացես ինձ զբացարձակ իշխանութիւն ի վերայ ամենայն իրաց թագաւորութեանդ, եւ դու միայն աթոռով պիտւոյ ի վերոյ եղեալ` ի գործ ինչ մարտի ինքնին մի՛ ձեռն արկցես, այլ զամենայն` ինձ յանձնեալ թողցեսե: Յօժարեցաւ Թամազն ընդ այս, վստահեցաւ ի հաւատարմութւին նորա եւ շնորհեաց նմա զոր խնդրեաց: Ապա Թամազ ղուլին հանդէս արար զօրացն, հազարաւոր սպառազինաց իւրոց, կարգեցաւ, պատրաստեցաւ ելանել ի պատերազմ ընդդէմ աղվանից եւ զամենայն որ միանգամ ապստամբեալ իցէ յիշխանութենէ թագաւորութեանն պարսից, նուաճել ի հնազանդութիւն, եւ որք ոչ հնազանդեսցին, կորուսանել:

Հասանէր ի վերայ իւրաքանչիւր քաղաքաց եւ գաւառաց, նուաճէր զնոսա եւ զապստամբսն կոտորէր: Եւ եկն նա մինչեւ ի Շօշ քաղաք եւ բանակեցաւ ի դաշտին, որ մերձ է քաղաքին միոյ ճանապարհաւ: Լուաւ վասն նորա Աշրաֆ սուլտանն աղուանից, եւ ել ընդդէմ նմա բազում զօրօք: Ի դիմի հարան միմեանց զաւուրս բազումս, եւ զդաշտն ծածկեցին դիակամբք: Յաղթահարեցաւ աղուանն եւ ի փախուստ դարձեալ` ի քաղաք անդ ամրացաւ: Եւ Ղուլի խանն յառաջ խաղացեալ եկն առաջի քաղաքին եւ պահէր զնա յաւուրս ինչ: Ապա ի գիշերի միում, մինչդեռ սպասէր Ղուլի խանն յարձակելոյ նորա միւսանգամ, ելին նոքա զանխլաբար ի քաղաքէ անտի ընդ դուռն, որ յայլ կողմն քաղաքին էր, եւ փախեան բազում աւարաւ գանձուց քաղաքին յաշխարհն իւրեանց: Իսկ Ղուլի խանն ձեռն էարկ մարտնչիլ ընդ քաղաքին եւ տեսանէր, զի հակամարտութիւն ինչ ի քաղաքէ անտի ոչ լինէր: Ապա հրաման ետ զօրացն` մերձենալ ի պարիսպն եւ ի դրունս քաղաքին եւ դարձեալ տեսանէր, զի ի ներքուստ ոչ ոք երեւէր: Խորտակեցին զդրունսն եւ ի ներքս զեղեալ` տեսին, զի ոչ ոք էր, եւ ծանեան, զինչ գործեալ էր աղուանն: Ահա այսու օրինակաւ առեալ եղեւ քաղաքն Շօշ: Եւ շահ Թամազն նստաւ յաթոռ թագաւորութեան հօր իւրոյ:

Իսկ աղուանից սուլտանն, որ փախուցեալ էր, հասեալ էր ի Շերազ քաղաք, ուր էին երկու ոմանք յիշխանաց իւրոց, որոց միոյն անունն էր Զըլալ եւ երկրորդին` Զաֆրան: Սոքա ունէին զզօրս մինչեւ զվեց հազար: Զաֆրան երեք աւուր ճանապարհաւ այսր քան զՇերազ էր, ի վերայ Աբուգուրան անուանեալ գետոյն բանակեալ, որ ի Բաղդիարու առ Շերազով անցեալ գայ: Եհաս, յարձակեցաւ ի վերայ նորա Ղուլի խանն, եւ կոտորեաց զզօրս նորա սրով սուսերի. եւ ինքն մազապուրծ զերծեալ փախեաւ: Եւ մինչդեռ անցանէր ընդ կամուրջ մի, հասին նմա զօրքն Ղուլի խանին, եւ նա ընկեց զինքն ի գետ անդ եւ եւ էանց ջուրն եւ զերծաւ: Իսկ Ղուլի խանն յառաջ խաղացեալ զօրօքն հանդերձ` եկն եհաս ի Շերազ քաղաք, բայց ոչ մխեցաւ ի ներքս մտանել, այլ փոքր մի ի բացեայ բանակեցաւ: Ազգ եղեւ աղուանին գալուստ Ղուլի խանին, ել արտաքս զօրօքն իւրովք, եւ դիմի հարաւ նմա: Եւ եղեւ անդ պատերազմ սաստիկ. ի պարտութիւն մատնեցաւ աղուանն եւ փախեցաւ յերեսաց Ղուլի խանին:

Այլ շահ Թամազն իբրեւ նստաւ յաթոռ թագաւորութեան հօր իւրոյ, հրեշտակս առաքեաց առ սուլտանն օսմանցւոց հրովարտակօք` ասել նմա, թէ «Տուր ինձ զքաղաքս իմ, զորս առեր ի ժամանակս բռնաւորութեան աղուանին. զի այժմ ես աջողութեամբ Տեառն, հարի վանեցի զաղուանն յերկրէս, առի զՇօշ, եւ դարձաւ յիս իշխանութիւնն հօր իմոյե: Նովին օրինակաւ հրովարտակս առաքեաց ի ձեռս հրեշտակաց իւրոց առ արքայն մօսկովաց` խնդրել ի նմանէ զԿիլան: Անփոյթ արար սուլտանն օսմանցւոց փութով պատասխանի առնել շահ Թամազին, զի յայնժամ ոչ կամէր զքաղաքսն, զորս մարտիւ էառ, անդէն ձրի դարձուցանել: Իսկ մօսկովն պատասխանի արար շահ Թամազին այսպէս. «Ես վասն յասպատակչաց պահպանելոյ զքաղաքսն քո` զբազում ծախս արարեալ, առի զԿիլան, եւ մինչեւ ցայժմ պահեցի, եւ այժմ պատրաստ եմ տալ զնա ցքեձ, յորժամ զայն ամենայն ծախս վասն նորա առ ի մէջն արարեալ` հատուցանիցես, եւ վասն իւրաքանչիւր ամի ութսուն հազար թուման, ի վերայ այնորիկ յաւելեալ զտոկոսին, վճարիցեսե: Յանձն էառ շահ Թամազն զասացեալ պարտսն վճարել: Եթող մօսկովն զԿիլան եւ գնաց յերկիր իւր, եւ հաստատեաց զդաշն խաղաղութեան ընդ պարսից, զի շահ Թամազն վասն իւրաքանչիւր ամի յապաղելոյ վճարման պարտուցն զութսուն հազար թուման վճարիցէ:

Իսկ Ղուլի խանն յետ վճարելոյ գործոյն, որ առ Շերազով, ել անտի եւ գնաց ի վերայ Եզդու, զի եւ անդ բազում աղուանք էին: Եւ Թամուր անուամբ ոմն փաշայ օսմանցւոց էր ի մէջ նոցա: Սա իբրեւ լուաւ թէ Ղուլի խանն գայ ի վերայ աղուանիցն, խոյս ետ, ել ի միջոյ աղուանից հարիւր հեծելովքն իւրովք, որք էին հարիւր սպառազէնք, եւ փախուցեալ գնաց մինչեւ ի Համատան, ուր դեռ եւս կային օսմանցիք: Բայց ոչ եմուտ ի Համատան, այլ աւերեալ բերդ մի մերձ քաղաքին գոյ Զահտարան անուանեալ, զնա ամրացուցեալ անդ նստաւ Ճ-ովն [100-ովն] հանդերձ:

Այլ Ղուլի խանն ելեալ ի Շերազու զօրօքն հանդերձ` գնաց ի վերայ Եզդու, եւ մարտեաւ ընդ աղուանից, եւ եհար զնոսա սրով սուսերի, եւ որք կարացին փախչիլ, նոքա միայն ապրեցան: Եւ նստաւ Ղուլի խանն յԵզդ զաւուրս ԻԸ [28]: Յետ այնորիկ դարձ արար` գնալ ի Շօշ: Իբրեւ լուաւ Թամազ շահն զգալուստ նորա, առաքեաց սուրհանդակս ընդ առաջ նորա` ասել ցնա, թէ «Լօռն, այսինքն զօրն Բաղդիարայ հզօրացեալ`զգիւղօրէս մեր ասպատակէ եւ գերի վարէ. երթ ի վերայ նորաե: Լուաւ Ղուլի խանն եւ ճանապարհ արարեալ զչորեքտասան աւուրս` եհաս անդ, եւ մարտեաւ ընդ բաղդիարացիսն եւ եհար զզօրս նոցա սրով սուսերի: Զայս իբրեւ լուաւ շահ Թամազն, յոյժ ուրախ եղեւ եւ խիլայս փառաց առաքեաց Ղուլի խանին:

Յետ այսորիկ Ղուլի խանն առաքեաց առ շահ Թամազն ասել, թէ «Դէմ եդեալ եմ գնալ ի վերայ Դէսվէլ Շուշտարայե: Զի Դէսվիլայ եւ Շուշտարայ ազգն ապստամբեալ յիշխանութենէ պարսից` հակառակ կային եւ զԻԶ [26] գիւղօրէս ասպատակեալ եւ գերեալ էին: Յայնժամ գրեաց առ նա Թամազ շահն, թէ «Ընդ ամենայն տեղիս, որք միանգամ հակառակք եւ վնասակարք են տէրութեանս մերում` ջնջեսցեսե: Գնաց, եհաս Ղոււլ խանն ի Դասվէլ-Շուշտար եւ մարտեաւ ընդ ազգին այնմիկ զաւուրս չորեքտասան եւ յաղթահարեաց զնա, եւ զբազումս կոտորեաց սրով սուսերի եւ խաղացոյց զգետս արեան եւ զԺԵՌ [15. 000] տուն գերի վարեաց եւ առաքեաց ի Խորասան, որ ի լեզուս այլոց ազգաց Մաշատ կոչի: Իբրեւ գիտակ եղեւ գործոյս այսմիկ շահ Թամազն, ուրախութիւն մեծ եղեւ նմա եւ հրամայեաց զքաղաքն ամենայն կերպասիւք եւ բեհեզօք զարդարեալ, եւ զաւուրս բազումս զհանդէս ուրախութեան առնել: Մանաւանդ աստի եղեւ պատճառն մեծի կոտորուածոյ երկուց ազգացս այսոցիկ, այսինքն է` բաղդիարացւոց եւ Դասվիլ-Շուշտարացւոց, զի յառաջ սոքա միաբան լեալ` օգնականք էին միմեանց, եւ յետոյ ի պատճառս նենգութեան իրիք եղելոյ առ միմեանս` խռովեցան: Եւ յորժամ Ղուլի խանն ել ի պատերազմ ի վերայ նոցա, նոքա անմիաբան լեալ` ոչ եղեն միմեանց օգնականք: Եւ Ղուլի խանն ԷՌ [7. 000] զօրօք միայն զնոսա մի առ մի, սակաւ առ սակաւ կոտորեաց:

Եւ յետ յաղթութեանցս այսոցիկ Ղուլի խանն առաքեաց առ շահ Թամազն` գիտակ առնել զնա գործոց իւրոց եւ ասել նմա, թէ «Կամիմ երթալ ի վերայ օսմանցւոցե: Թամազ շահն ոչ կամեցաւ զայս, այլ պատասխանի արար նմա շահ Թամազն, թէ «Ես հրեշտակս առաքեալ եմ առ նոսա` ասել թէ զքաղաքս մեր, զորս ի ժամանակս ձախորդութեանց մերոց յափշտակեցիք ի մէնջ, դարձուցէք յետս, ապա թէ ոչ` պատասխանի ինչ արարէք մեզ: Եւ արդ բազում աւուրք են, յորմէ հետէ սպասեմ լրոյ յայնմ կողմանէ եւ չեւ եւս ընկալայ: Ակն կալցուք փոքր մի եւս եւ պատրաստեսցուք զօրս երթալ ի վերայ նոցաե: