:
Որպէս
ի
վեր
անդր
ի
սկզբան
վիպասանութեանս
այսորիկ
պատմեցաք,
շահ
Թամազ
որդի
Հուսէին
շահին
ձեռն
էարկ
զաթոռ
թագաւորութեան
հօր
իւրոյ,
որ
յաղուանից
յափշտակեցեալ
էր,
յետս
դարձուցանել:
Այլ
ի
պատճառս
երկպառակութեանն,
զոր
աղուանն
էած
ի
վերայ,
իշխանք
թագաւորութեանն
այնորիկ
լուծեալք
ի
կապից
միութեան
գլխոյն`
յանձինս
իւրեանց
բաժանեցան,
եւ
ոմանք
նուաճեցան
ընդ
տէրութեամբ
աղուանից:
Եւ
անյուհետեւ
շահ
Թամազին,
որ
գլուխ
լինելով
նոցա
իրաւամբ
ժառանգութեան`
կոչէր
զնոսա
իբրեւ
զանդամս
ի
միութիւն
եւ
ի
ձեռնատուութիւն,
ոչ
հնազանդէին,
եւ
վասն
այսորիկ
նա
իբրեւ
գլուխ
մի
լուծեալ
յանդամոց`
ոչինչ
զօրէր
առնել:
Սակայն
ետ
ամաց
ինչ
աշխատ
լինելոյ
նորա
ի
սոյն`
խնամօք
Տեառն
ամենայնի,
որ
զամենայն
պետութիւնս
թէ
հաւատացելոց
իւրոց
եւ
թէ
անհաւատից
ըստ
հաճոյից
կամաց
իւրոց
տնտեսէ,
յաջողեցաւ
նմա
ի
ձեռն
միոյ
յիշխանաց
նորա,
որոյ
անուննէր
Թամազ
ղուլի,
այր
բարեբաղդ
ըստ
անցաւոր
կեցաղոյս
եւ
այր
խոհական
ըստ
աշխարհիս
եւ
քաջ
պատերազմօղ
ի
մանկութենէ:
Եւ
եղեւ
յամին
հազարերորդի
հարիւրերորդի
եօթանասն
եւ
եօթներորդի
հայկազեանս
թուականի
[1728]
լուաւ
շահ
Թամազն
զԹամազ
ղուլի
խանի
քաջամարտիկ
լինելոյն,
առաքեաց
կոչեաց
զնա
առ
իւր,
եւ
կացոյց
զնա
զօրավար
ամենայն
զօրաց
իւրոց`
երթալ
ի
վերայ
Շօշայ
ի
մարտ:
Պատասխանի
ետ
նմա
Ղուլի
խանն
եւ
ասէ.
«Յանձն
առնում
ես
զայս
հրաման
քո
յօժարութեամբ.
բայց
զխնդիր
մի
ունիմ
ի
քէն,
զոր
թէ
առնիցցես,
ապա
եւ
ես
յօժարութեամբ
կարեմ
ձեռն
արկանել
ի
գործդ
այդ.
իսկ
եթէ
ոչ`
ոչ
կարեմ:
Եւ
այս
ինչ
է
խնդիրն,
զի
տացես
ինձ
զբացարձակ
իշխանութիւն
ի
վերայ
ամենայն
իրաց
թագաւորութեանդ,
եւ
դու
միայն
աթոռով
պիտւոյ
ի
վերոյ
եղեալ`
ի
գործ
ինչ
մարտի
ինքնին
մի՛
ձեռն
արկցես,
այլ
զամենայն`
ինձ
յանձնեալ
թողցեսե:
Յօժարեցաւ
Թամազն
ընդ
այս,
վստահեցաւ
ի
հաւատարմութւին
նորա
եւ
շնորհեաց
նմա
զոր
խնդրեաց:
Ապա
Թամազ
ղուլին
հանդէս
արար
զօրացն,
հազարաւոր
սպառազինաց
իւրոց,
կարգեցաւ,
պատրաստեցաւ
ելանել
ի
պատերազմ
ընդդէմ
աղվանից
եւ
զամենայն
որ
միանգամ
ապստամբեալ
իցէ
յիշխանութենէ
թագաւորութեանն
պարսից,
նուաճել
ի
հնազանդութիւն,
եւ
որք
ոչ
հնազանդեսցին,
կորուսանել:
Հասանէր
ի
վերայ
իւրաքանչիւր
քաղաքաց
եւ
գաւառաց,
նուաճէր
զնոսա
եւ
զապստամբսն
կոտորէր:
Եւ
եկն
նա
մինչեւ
ի
Շօշ
քաղաք
եւ
բանակեցաւ
ի
դաշտին,
որ
մերձ
է
քաղաքին
միոյ
ճանապարհաւ:
Լուաւ
վասն
նորա
Աշրաֆ
սուլտանն
աղուանից,
եւ
ել
ընդդէմ
նմա
բազում
զօրօք:
Ի
դիմի
հարան
միմեանց
զաւուրս
բազումս,
եւ
զդաշտն
ծածկեցին
դիակամբք:
Յաղթահարեցաւ
աղուանն
եւ
ի
փախուստ
դարձեալ`
ի
քաղաք
անդ
ամրացաւ:
Եւ
Ղուլի
խանն
յառաջ
խաղացեալ
եկն
առաջի
քաղաքին
եւ
պահէր
զնա
յաւուրս
ինչ:
Ապա
ի
գիշերի
միում,
մինչդեռ
սպասէր
Ղուլի
խանն
յարձակելոյ
նորա
միւսանգամ,
ելին
նոքա
զանխլաբար
ի
քաղաքէ
անտի
ընդ
դուռն,
որ
յայլ
կողմն
քաղաքին
էր,
եւ
փախեան
բազում
աւարաւ
գանձուց
քաղաքին
յաշխարհն
իւրեանց:
Իսկ
Ղուլի
խանն
ձեռն
էարկ
մարտնչիլ
ընդ
քաղաքին
եւ
տեսանէր,
զի
հակամարտութիւն
ինչ
ի
քաղաքէ
անտի
ոչ
լինէր:
Ապա
հրաման
ետ
զօրացն`
մերձենալ
ի
պարիսպն
եւ
ի
դրունս
քաղաքին
եւ
դարձեալ
տեսանէր,
զի
ի
ներքուստ
ոչ
ոք
երեւէր:
Խորտակեցին
զդրունսն
եւ
ի
ներքս
զեղեալ`
տեսին,
զի
ոչ
ոք
էր,
եւ
ծանեան,
զինչ
գործեալ
էր
աղուանն:
Ահա
այսու
օրինակաւ
առեալ
եղեւ
քաղաքն
Շօշ:
Եւ
շահ
Թամազն
նստաւ
յաթոռ
թագաւորութեան
հօր
իւրոյ:
Իսկ
աղուանից
սուլտանն,
որ
փախուցեալ
էր,
հասեալ
էր
ի
Շերազ
քաղաք,
ուր
էին
երկու
ոմանք
յիշխանաց
իւրոց,
որոց
միոյն
անունն
էր
Զըլալ
եւ
երկրորդին`
Զաֆրան:
Սոքա
ունէին
զզօրս
մինչեւ
զվեց
հազար:
Զաֆրան
երեք
աւուր
ճանապարհաւ
այսր
քան
զՇերազ
էր,
ի
վերայ
Աբուգուրան
անուանեալ
գետոյն
բանակեալ,
որ
ի
Բաղդիարու
առ
Շերազով
անցեալ
գայ:
Եհաս,
յարձակեցաւ
ի
վերայ
նորա
Ղուլի
խանն,
եւ
կոտորեաց
զզօրս
նորա
սրով
սուսերի.
եւ
ինքն
մազապուրծ
զերծեալ
փախեաւ:
Եւ
մինչդեռ
անցանէր
ընդ
կամուրջ
մի,
հասին
նմա
զօրքն
Ղուլի
խանին,
եւ
նա
ընկեց
զինքն
ի
գետ
անդ
եւ
եւ
էանց
ջուրն
եւ
զերծաւ:
Իսկ
Ղուլի
խանն
յառաջ
խաղացեալ
զօրօքն
հանդերձ`
եկն
եհաս
ի
Շերազ
քաղաք,
բայց
ոչ
մխեցաւ
ի
ներքս
մտանել,
այլ
փոքր
մի
ի
բացեայ
բանակեցաւ:
Ազգ
եղեւ
աղուանին
գալուստ
Ղուլի
խանին,
ել
արտաքս
զօրօքն
իւրովք,
եւ
դիմի
հարաւ
նմա:
Եւ
եղեւ
անդ
պատերազմ
սաստիկ.
ի
պարտութիւն
մատնեցաւ
աղուանն
եւ
փախեցաւ
յերեսաց
Ղուլի
խանին:
Այլ
շահ
Թամազն
իբրեւ
նստաւ
յաթոռ
թագաւորութեան
հօր
իւրոյ,
հրեշտակս
առաքեաց
առ
սուլտանն
օսմանցւոց
հրովարտակօք`
ասել
նմա,
թէ
«Տուր
ինձ
զքաղաքս
իմ,
զորս
առեր
ի
ժամանակս
բռնաւորութեան
աղուանին.
զի
այժմ
ես
աջողութեամբ
Տեառն,
հարի
վանեցի
զաղուանն
յերկրէս,
առի
զՇօշ,
եւ
դարձաւ
յիս
իշխանութիւնն
հօր
իմոյե:
Նովին
օրինակաւ
հրովարտակս
առաքեաց
ի
ձեռս
հրեշտակաց
իւրոց
առ
արքայն
մօսկովաց`
խնդրել
ի
նմանէ
զԿիլան:
Անփոյթ
արար
սուլտանն
օսմանցւոց
փութով
պատասխանի
առնել
շահ
Թամազին,
զի
յայնժամ
ոչ
կամէր
զքաղաքսն,
զորս
մարտիւ
էառ,
անդէն
ձրի
դարձուցանել:
Իսկ
մօսկովն
պատասխանի
արար
շահ
Թամազին
այսպէս.
«Ես
վասն
յասպատակչաց
պահպանելոյ
զքաղաքսն
քո`
զբազում
ծախս
արարեալ,
առի
զԿիլան,
եւ
մինչեւ
ցայժմ
պահեցի,
եւ
այժմ
պատրաստ
եմ
տալ
զնա
ցքեձ,
յորժամ
զայն
ամենայն
ծախս
վասն
նորա
առ
ի
մէջն
արարեալ`
հատուցանիցես,
եւ
վասն
իւրաքանչիւր
ամի
ութսուն
հազար
թուման,
ի
վերայ
այնորիկ
յաւելեալ
զտոկոսին,
վճարիցեսե:
Յանձն
էառ
շահ
Թամազն
զասացեալ
պարտսն
վճարել:
Եթող
մօսկովն
զԿիլան
եւ
գնաց
յերկիր
իւր,
եւ
հաստատեաց
զդաշն
խաղաղութեան
ընդ
պարսից,
զի
շահ
Թամազն
վասն
իւրաքանչիւր
ամի
յապաղելոյ
վճարման
պարտուցն
զութսուն
հազար
թուման
վճարիցէ:
Իսկ
Ղուլի
խանն
յետ
վճարելոյ
գործոյն,
որ
առ
Շերազով,
ել
անտի
եւ
գնաց
ի
վերայ
Եզդու,
զի
եւ
անդ
բազում
աղուանք
էին:
Եւ
Թամուր
անուամբ
ոմն
փաշայ
օսմանցւոց
էր
ի
մէջ
նոցա:
Սա
իբրեւ
լուաւ
թէ
Ղուլի
խանն
գայ
ի
վերայ
աղուանիցն,
խոյս
ետ,
ել
ի
միջոյ
աղուանից
հարիւր
հեծելովքն
իւրովք,
որք
էին
հարիւր
սպառազէնք,
եւ
փախուցեալ
գնաց
մինչեւ
ի
Համատան,
ուր
դեռ
եւս
կային
օսմանցիք:
Բայց
ոչ
եմուտ
ի
Համատան,
այլ
աւերեալ
բերդ
մի
մերձ
քաղաքին
գոյ
Զահտարան
անուանեալ,
զնա
ամրացուցեալ
անդ
նստաւ
Ճ-ովն
[100-ովն]
հանդերձ:
Այլ
Ղուլի
խանն
ելեալ
ի
Շերազու
զօրօքն
հանդերձ`
գնաց
ի
վերայ
Եզդու,
եւ
մարտեաւ
ընդ
աղուանից,
եւ
եհար
զնոսա
սրով
սուսերի,
եւ
որք
կարացին
փախչիլ,
նոքա
միայն
ապրեցան:
Եւ
նստաւ
Ղուլի
խանն
յԵզդ
զաւուրս
ԻԸ
[28]:
Յետ
այնորիկ
դարձ
արար`
գնալ
ի
Շօշ:
Իբրեւ
լուաւ
Թամազ
շահն
զգալուստ
նորա,
առաքեաց
սուրհանդակս
ընդ
առաջ
նորա`
ասել
ցնա,
թէ
«Լօռն,
այսինքն
զօրն
Բաղդիարայ
հզօրացեալ`զգիւղօրէս
մեր
ասպատակէ
եւ
գերի
վարէ.
երթ
ի
վերայ
նորաե:
Լուաւ
Ղուլի
խանն
եւ
ճանապարհ
արարեալ
զչորեքտասան
աւուրս`
եհաս
անդ,
եւ
մարտեաւ
ընդ
բաղդիարացիսն
եւ
եհար
զզօրս
նոցա
սրով
սուսերի:
Զայս
իբրեւ
լուաւ
շահ
Թամազն,
յոյժ
ուրախ
եղեւ
եւ
խիլայս
փառաց
առաքեաց
Ղուլի
խանին:
Յետ
այսորիկ
Ղուլի
խանն
առաքեաց
առ
շահ
Թամազն
ասել,
թէ
«Դէմ
եդեալ
եմ
գնալ
ի
վերայ
Դէսվէլ
Շուշտարայե:
Զի
Դէսվիլայ
եւ
Շուշտարայ
ազգն
ապստամբեալ
յիշխանութենէ
պարսից`
հակառակ
կային
եւ
զԻԶ
[26]
գիւղօրէս
ասպատակեալ
եւ
գերեալ
էին:
Յայնժամ
գրեաց
առ
նա
Թամազ
շահն,
թէ
«Ընդ
ամենայն
տեղիս,
որք
միանգամ
հակառակք
եւ
վնասակարք
են
տէրութեանս
մերում`
ջնջեսցեսե:
Գնաց,
եհաս
Ղոււլ
խանն
ի
Դասվէլ-Շուշտար
եւ
մարտեաւ
ընդ
ազգին
այնմիկ
զաւուրս
չորեքտասան
եւ
յաղթահարեաց
զնա,
եւ
զբազումս
կոտորեաց
սրով
սուսերի
եւ
խաղացոյց
զգետս
արեան
եւ
զԺԵՌ
[15.
000]
տուն
գերի
վարեաց
եւ
առաքեաց
ի
Խորասան,
որ
ի
լեզուս
այլոց
ազգաց
Մաշատ
կոչի:
Իբրեւ
գիտակ
եղեւ
գործոյս
այսմիկ
շահ
Թամազն,
ուրախութիւն
մեծ
եղեւ
նմա
եւ
հրամայեաց
զքաղաքն
ամենայն
կերպասիւք
եւ
բեհեզօք
զարդարեալ,
եւ
զաւուրս
բազումս
զհանդէս
ուրախութեան
առնել:
Մանաւանդ
աստի
եղեւ
պատճառն
մեծի
կոտորուածոյ
երկուց
ազգացս
այսոցիկ,
այսինքն
է`
բաղդիարացւոց
եւ
Դասվիլ-Շուշտարացւոց,
զի
յառաջ
սոքա
միաբան
լեալ`
օգնականք
էին
միմեանց,
եւ
յետոյ
ի
պատճառս
նենգութեան
իրիք
եղելոյ
առ
միմեանս`
խռովեցան:
Եւ
յորժամ
Ղուլի
խանն
ել
ի
պատերազմ
ի
վերայ
նոցա,
նոքա
անմիաբան
լեալ`
ոչ
եղեն
միմեանց
օգնականք:
Եւ
Ղուլի
խանն
ԷՌ
[7.
000]
զօրօք
միայն
զնոսա
մի
առ
մի,
սակաւ
առ
սակաւ
կոտորեաց:
Եւ
յետ
յաղթութեանցս
այսոցիկ
Ղուլի
խանն
առաքեաց
առ
շահ
Թամազն`
գիտակ
առնել
զնա
գործոց
իւրոց
եւ
ասել
նմա,
թէ
«Կամիմ
երթալ
ի
վերայ
օսմանցւոցե:
Թամազ
շահն
ոչ
կամեցաւ
զայս,
այլ
պատասխանի
արար
նմա
շահ
Թամազն,
թէ
«Ես
հրեշտակս
առաքեալ
եմ
առ
նոսա`
ասել
թէ
զքաղաքս
մեր,
զորս
ի
ժամանակս
ձախորդութեանց
մերոց
յափշտակեցիք
ի
մէնջ,
դարձուցէք
յետս,
ապա
թէ
ոչ`
պատասխանի
ինչ
արարէք
մեզ:
Եւ
արդ
բազում
աւուրք
են,
յորմէ
հետէ
սպասեմ
լրոյ
յայնմ
կողմանէ
եւ
չեւ
եւս
ընկալայ:
Ակն
կալցուք
փոքր
մի
եւս
եւ
պատրաստեսցուք
զօրս
երթալ
ի
վերայ
նոցաե: