Պատմութիւն թագայորի Պարսից

Չու արար Աբդուլլա փաշայն ի դաշտէ անտի Եղէվարդայ, եւ եկն բանակեցաւ ի տեղի մի հանդէպ Երեվանայ` Սամբէկի Դալմա անուանեալ յանուանէ ջրմղոյն, որ անդ լեալ է: Եւ որք շուրջ զԵրեվանաւ գտան բնակք ի գեօղս եւ յագարակս, ամենեքեսն փախուցեալք ի քաղաք անդ մտին:

Եւ յետ եօթն աւուրց պաշարման Երեվանայ, մինչդեռ հէնն օսմանցւոց չեւ եւս յԷջմիածին մխեցեալ էր յասպատակել, եհաս հրովարտակ յօսմանցւոց սուլտանէն, յորում պատուիրէր փաշային անխայել յԷջմիածին եւ ոչ կոխան տալ զօրաց իւրոց, պահապանս դնել նմա յիւրոց անտի զօրաց, զի մի՛ ոք ինչ յափշտակիցէ անտի, կամ խուիցէ զոք անդ յեղելոց: Եւ եղեւ այս ի յաջողելոյ խնամոց գթութեանն Աստուծոյ: Զի ի ժամանակին, յորում լինէր զօրացն օսմանցւոց ի Հայաստան մխիլ, ոմն բարեպաշտ մեծատուն ի հայոց ազգէ, Սեղբոս անուանեալ, որ իրաց պիտոյից արքունի պաղատանն ծառայելով, շնորհս գտեալ էր եւ էր ինքն անուանի քան զամենայն մեծամեծս հայոց, որք ի Կոստանդնուպօլիս են, բարեխօս եղեալ էր վասն Էջմիածնին, որպէսզի առ խնամս ազգիս հայոց եւ առ օգուտն արքունի հրաման տացէ սուլթանն եւ պատուիրեսցէ փաշային` ի սուրբ Էջմիածինն անխայել, եւ ոչ թոյլ տալ զօրաց իւրոց զայն սուրբ տեղին ասպատակել: Եւ փաշայն, ըստ բանից սուլտանին հրովարտակի, զգուշացոյց զզօրսն յասպատակելոյ, եւ եդ անդէն գունդս զինուորաց ի պահպանութիւն: Ընդ յայսոսիկ աւուրս Աստուածատուր կաթուղիկոսն Հայոց ոչ կայր յԷջմիածինն, այլ ի Թաւրէզ առ Թամազ շահն գնացեալ էր:

Եւ յորժամ Աբդուլլա փաշայն դիմէր յառաջ` առնուլ զբերդն Երեվանայ, նախ պատգամաւորս առաքեաց խօսիլ ընդ նոսա բանիւք խաղաղութեան, զի առանց զինու մարտի տացեն զբերդն: Պատասխանի արար նմա իշխան քաղաքին, որոյ անունն էր Միհրալի, եւ ասաց, թէ «Առաքեսցուք զբանս ձեր առ շահն մեր, եւ եթէ հաճեսցի եւ հրաման տացէ մեզ, տացուք ձեզ զբերդն. իսկ եթէ ոչ, ոչ իշխեմք մեք մեզէն տալե: Իբրեւ ետես փաշայն, զի այս ոչ էր պատասխանի` խաղաղութեամբ տալոյ զբերդն, պատրաստեցաւ ի պատերազմ:

Ապա յառաջ մատոյց օսմանցին զզօրս իւր հանդէպ Երեվանայ պաշարել զնա եւ սկսաւ զդոբսն կարգել, կառուցանել եւ արձակել ի վերայ բերդին:

Յայնժամ հրայման ետ Միհրալին պարսկացն` երթալ խառնիլ ընդ հայսն, եւ ի միասին մարտնչիլ: Մարտ եդին ընդդէմ օսմանցւոց զաւորս վաթսուն, եւ զբազումս կոտորեցին ի թշնամեաց, եւ ոչ ետուն նոցա մտանել ի ներքս: Տեսեալ Աբդուլլա փաշային զնուազիլ իւրոցն` առաքեաց ի մարըս եւ կոչեաց անտի յիւր թիկունս. եւ եկին ի նոցանէ ԼԵՌ [35. 000] վառեալք ի պատերազմ, եւ ոչ նոքօք կարաց յաղթել քաղաքին:

Իբրեւ ետես փաշայն զհաստատութիւն քաղաքացւոցն եւ զնուազութիւն իւրոցն, լքաւ այնուհետեւ զզօրսն յառաջ մխելոյ: Եւ առաքեաց հրովարտակ առ սուլտանն իւր ասել, թէ «Բազում են զօրք քաղաքիս, եւ ի մէջն անկան բազումք. (զի՞նչ արդեօք հրամայես մեզ առնել. առաքե՞ս մեզ զօրս ի թիկունս եւ կամ հրաման տաս դառնալ յետս)ե: Յայնժամ սուլտանն հրամայեաց փաշային Քոդահիոյ հասանիլ նմա ի թիկունս: Եւ եկն եհաս նա տասն հազար վառեալ զօրօք եւ բանակեցաւ մերձ:

Եւ յետ երից աւուրց ի մի վայր ժողովեալ փաշայքն, խորհեցան եւ եւս յառաջ մղել զզօրսն. եւ այլ ոչ թուլանալ: Եւ ի լուսանալ առաւօտու, յաւուրն հինգշաբաթի, յառաջ մղեցին զզօրն եւ մերձեցան յարձակաքաղաքն Երեվանայ: Եւ զի գետ մեծ կայ առաջի քաղաքին, Զանգու անուանեալ, եւ եղեւ ընդ անցանելն իւրեանց զայն գետ, ծածկեաց բազմութիւն նոցա զերեսս ահագին ընդարձակ գետոյն, եւ իբր ցամաքեալ` ոչ երեւէր ջուր գետոյն: Եւ էանց օսմանցին ի գետն եւ եհաս քաղաքին եւ ոչ կարաց միանգամայն յառաջ խաղալ, զի մարտիկքն քաղաքին մարտ եդեալ ընդդէմ նոցա` արգելուին մինչեւ յօր հասարակ: Եւ սոքա էին միայն հայք, քանզի պարսիկքն ընդ իշխանի քաղաքին փախուցեալ ի բերդն ամրացան եւ զհայսն թողին յանպարիսպ քաղաքի անդ մարտնչիլ: Յայնմ աւուր երկու հազարք ի քրիստոնէից ի սուր անկան: Եւ գլխաւորք պատերազմողացն հայոց էին սոքա. Հունդիբէկեան Յօհաննէսն, Քիջիբէկեան Պօղոսն, Կառջիկ Յովհաննէսն եւ Միրզէջանեան Դաւիթն:

Վարդապետ ոմն էր ի քաղաքի անդ, Գրիգոր անուամբ. սա մտեալ ի վանս սրբոյն Սարգսի, որ ի Ձորագիւղ անուանեալ թաղի անդ է. զբազմութիւն ժողովրդեանն հայոց կոչեալ ժողովեաց յայն վանս, եւ յառաջնում ժամու գիշերոյն սկսան խորհուրդ առնել մեծամեծքն ընդ վարդապետին եւ ասեն. «Զի՞նչ արասցուք. վաղիւն զմեզ զամենեսեան ի սուր սուսերի մաշէ օսմանցին եւ զկանայս եւ զմանկունս մեր ի գերութիւն վարէե: Եւ խորհեալ հաստատեցին ի մէջ իւրեանց առնել, զոր կարեւոր տեսանէին ի փրկութիւն անձանց իւրեանց եւ զաւակացն: Ի քաղաքի անդ ի տեղին որ Կոնդի թաղ անուանիւր, էին քրիստոնեայ բօշայք, Ճ [100] տուն, մեծատունք եւ քաջասիրտք, վարժք զինու պատերազմի: Եւ նոցա գլխաւորք ի ժամանակին յայնմիկ էին սոքա: Առաջին էր պարոն Ղազարոսն Բաբուրեան, երկրորդն էր պարոն Կլդուզն, երրորդն էր պարոն Դաւիթն, չորրորդն էր պարոն Բէյրամն, եւ հինգերորդն էր պարոն Պետրոս: Սոքա եւ այլքն առհասարակ կոչեցեալք` եկին ժողովեցան առ Գրիգոր վարդապետն: Յայնժամ ժողովուրդքն վարդապետիւն հանդերձ լալագին աղաղակեցին առ նոսա յօգնութիւն հասանիլ, զի կարասցեն զանձինս իւրեանց եւ զկանայս եւ զմանկունս զերծուցանել յանօրինաց, որք հասեալ պատեալ պաշարեալ տագնապեն, եւ յարձակին յաւար հարկանել: Պատասխանի ետ Ղազարն եւ ասէ ցվարդապետն. «Վարդապե՛տ, ահաւասիկ ես զերկու հարիւր քաջամարտիկ երիտասարդ ունիմ, որոց ամենեքեան ունին զզէնս եւ վարժք են սրոյ եւ հրացանաց արձակելոյ, զնոսա ես ժողովեցից եւ նոքօք հանդերձ ոգւով չափ պատերազմեցայցե: Զհետ Ղազարու, եւ այլ մեծամեծքն հայոց խոստացան զնոյն առնել, որք էին` Ունդուբէկեան պարոն Յօհանն, պարոն Փիրիգուլն, պարոն Արզումբէկն, պարոն Թադէոսն, պարոն Մղունն, պարոն Մկրտիչն, պարոն Մալխասն, պարոն Նիկողայոսն, պարոն Սրապիոնեան Աւետիսն, պարոն Աղազատէն, պարոն Նուրին, պարոն Զօհրապն, պարոն Ալէքսանն, պարոն Աղամն, պարոն Գալուստն եւ պարոն Երամն:

Սոքա ամենեքեան միաբան ի միասին խորհուրդ արարեալ ժողովեցին զընտիր ընտիր երիտասարդս ի գիւղօրէիցն Երեվանայ եւ եղեն ինն հազար վառեալք ի պատերազմ, ի Փարաքարայ, ի Գուգումբեթայ, ի Կաւակերտայ, ի յԱռընչոյ, ի յԱւանայ, ի Ձագաւանայ, ի Ձագայ եւ ի Նորագեղջէ. զի ամենայն այր կարօղ պատերազմի գիւղօրէիցս այսոցիկ եկեալ ժողովեալ կային յարձակաքաղաքն Երեվանայ: Այլ եւ ի քաղաքէ անտի Երեվանայ ի թաղէն, որ Հին Երեվան կոչի, ժողովեցան բազում խումբք երիտասարդաց վառելոց ի պատերազմ, որոց կառավարքն էին գօտէմարտիկ Նիկողայոսն, Մարիամեան որդի Անտոնիոսն եւ Խաթունեան որդի Բութիկն եւ տէր Մովսէսն: Եւ ամենեցուն գումարն եղեւ ինն հազար չորս հարիւր քառասուն եւ երեք սպառազէն քաջ պատերազմօղք, ամենքեան վառեալք սուսերաւ եւ թվանկաւ: Սոքա ամենեքեան զկանայս եւ զմանկունս եւ զարս անպէտս մարտի ի տունս իւրեանց թողեալ` եկին գումարեցան կառավարչօքն իւրեանց հանդերձի թաղ մի Երեվանայ, որ Ձորագիւղ անուանի, պատերազմիլ վասն անձանց եւ վասն կանանց եւ որդւոց իւրեանց: Եւ բաշխեցին իւրաքանչիւր թաղից գունդս գունդս` պահել զմուտս ճանապարհաց քաղաքին: Եւ կային պատրաստութեամբ, զի եթէ իներքս մխեսցին զօրքն թշնամեաց, պատերազմեսցին, իսկ եթէ ոչ, զտեղի կալցեն: Զի շուրջ զքաղաքաւն էին այգիք եւ ծառատունկք ուռեաց բազում խիտք, զորս ի վաղ ժամանակաց տնկեալք էին լինիլ ի պահպանութիւն, ի պատսպարութիւն քաղաքին: Իսկ եւ արտաքոյ ծառաստանացն էր մեծ գետն Զանգու, եւ վասն սմին իրի զօրն օսմանցւոց զանգիտէր միանգամայն ի քաղաք անդ մխիլ, զի ի մէջ խիտ ծառաստանաց անհնար էր զզէնս ի գործ արկանել, այլ զտեղի առեալ յայնկոյս գետոյն` զդոբս արձակէր ի վերայ քաղաքին եւ զհնարս խնդրէր յառաջ ընթանալոյ: Եւ երբեմն երբեմն ըստ մասին յառաջ մխիւր, ոչ ընդ իւրաքանչիւր կողմն քաղաքին, այլ ընդ կողմն Ձորագեղջ, ընդ որ կողմն նուազ էր ծառատունկ:

Իսկ իշխանն Երեվանայ եւ ամենայն մեծամեծք նորա ի ներքս ի բերդի անդ կային եւ անտի զդոբս արձակեալ պատերազմէին: Սակայն յետ մերձենալոյ զօրացն օսմանցւոց ի քաղաք անդ` այնուհետեւ դոբքն նոցա առ ոչինչ օգտէին, զի դոբքն ի բարձուստ արձակեալ զառաջիկայ մերձաւորսն ոչ կարեն հարկանել, այլ զպատշաճ հեռայկայս: Իշխանն Երեվանայ առեալ էր ի ներքս յամրոցն Երեվանայ ի մեծամեծացն հայոց զերկոտասան անձինս ամենայն տամբն նոցա, որոց գլխաւորքն էին մէլիք Սահակն` մէլիք Աղամալի որդին եւ եղբայր նորա Աղայ Վէլին, պարոն Կարապետն, Միքայէլ Բարխուդարեան եւ Բաբաջանն Մոծակեան եւ այլք ընդ սոսա:

Արդ, իբրեւ այնպէս պատրաստութեամբ կային քրիստոնեայքն արտաքոյ բերդին, եկին եւ այլ երեք հազար զօրք յեգիպտացւոց կուսէ յօգնութիւն օսմանցւոց եւ բանակեցան առ Նորագիւղիւ առանձին: Եւ լեալ սոքա յանդգնագոյնս քան զառաջինսն` առանց կարգի եւ հրամանի դքսին իւրեանց Աբդուլլա փաշային, գազանաբար յարձակեցան յառաջ` ի քաղաք անդ մխիլ, ընդ կողմն Ձորագեղջ, եւ զհետ նոցա այլք եւս բազումք յառաջնոցն խառնաղանջք: Համարէին սոքա զգործն յաղթութեան ինքեանք միայն վճարել եւ առանձին զանուն եւ զփառս քաջութեան ժառանգել, միանգամայն եւ աւարին յառաջ քան զառաջին զօրսն հասեալ ի վերայ` զչար ցանկութիւնս իւրեանց լիագոյն լնուլ: Եւ եղեւ ի մխիլն նոցա ի թաղն Ձորագիւղ անուանեալ` տկարացան մարտիկքն, որք անդ կային, եւ փախեան յերեսաց նոցա մինչեւ ի թաղն Աղօրեաց: Ազդ եղեւ բօշայիցն, որք յայլ թաղս կային, եկին հասին անդ երեք հարիւր միանգամայն եւ մարտ եդեալ սրով եւ թվանգաւ` յաղթեցին թշնամեաց խնամօքն Աստուծոյ եւ կոտորեցին ի նոցանէ զվեց Ռ [6. 000] եւ զմնացեալսն ի փախուստ դարձուցին: Զի տեղին, ուստի մարտնչէին քրիստոնեայքն, էր բարձր, եւ տեղին թշնամեացն էր ցած: Բայց յայնմ աւուր անկան ի քրիստոնէից ոգիք իբրեւ հազար եւ երեք հարիւր: Տեսեալ Աբդուլլա փաշային զանկարգութիւն եգիպտացւոց` բարկացաւ սրտմտութեամբ եւ պատուէր ետ իւրոցն` առանց հրաման տալոյ իւրոյ մի՛ ոք յառաջ խաղալ: