Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Արեւմտեան եւ մեծ մասն Հայաստանեայց անկեալ կայ ընդ կառավարութեամբ Օսմանական տէրութեան արեւելեան մասն ընդ կառավարութեամբ Պարսից. իսկ հիւսիսային եւ փոքր մասն սուղ ինչ յառաջ էր ընդ կառավարութեամբ Վրաց. իսկ այժմ Ռուսաց:

Մասն տէրութեան Օսմանեանց կառավարի ՚ի ձեռն փաշայից, ընդ որովք ՚ի տեղիս կան վօյվօտայք եւ միւթէսէլլիմք կամ ըստ ռամկաց միւսէլլիմք, որպէս եւ յայլ ամենայն սահմանս օսմանեանց: Բաց ՚ի նոցանէ որք իշխան եւ տէր են գաւառաց ինչ Հայաստանեայց, ՚ի բազում տեղիս իշխեն եւ կառավարեն քուրդ պէկք, ՚ի սոցանէ ոմանք կախել կան զփաշայէն ՚ի մեծամեծ իրս, յորոց կարէ փաշայն պահանջել տուրս այսինքն սալեան, իսկ ոմանք անկախ են ամենեւին զփաշայից, այլ միայն ՚ի թագաւորէն առնուն զհաստատութիւն իւրեանց, եւ այլք ոմանք գլխովին ապստամբք:

Մասն տէրութեան պարսից կառավարի ՚ի ձեռն խանից զի գլխաւոր իշխան նահանգին զոր տաճիկք փաշայ կոչեն, պարսիկք Խան անուանեն. յետ խանին Զապիտք. ապա Քալանդարք, որք անմիջապէս ՚ի թագաւորէն կամ ՚ի գլխաւորէ նոցա առաքին. եւ են կրկին, մի` ՚ի վերայ համօրէն նահանգին, եւ երկրորդ` ՚ի վերայ զանազան քաղաքաց: Յայն երկիրս յորս բազմութիւն կան հայոց` երկրորդ քալանդարք լինին յազգէս հայոց. ուրեք ուրեք նաեւ առաջին քալանդարք: Յետ քալանդարին են Այանք, որք են եօթն, որոց պաշտօնն է կառավարութիւն նահանգին իբրեւ խորհրդականք խանին, բայց սոքա ոչ միշտ գտանին:

Է եւ իշխանութիւն ինչ զկնի քալանդարին, կոչեցեալ Մէլիք, որ ընդ պաշտօնի նոյն է ընդ երկդ քալանդարի. որ իբրեւ դատաւոր քաղաքի եւ ժողովող տրոցն արքունի` կարօղ է հարկանել, տանջել, ընդ տուգանօք արկանել, եւ զամ իշխանութիւն ՚ի գործ ածել բաց ՚ի յարեանհեղուէ. սք եւս ընդ մեծի մասին լինին յազգէս հայոց: Այս իշխանուի` մէլիք կոչեցել, գոյ նաեւ ՚ի սահմանին օսմանեանց մանաւանդ յայն կողմն` որ կոչի քիւրտիսթան, ՚ի Մոկս, ՚ի Շատախ, ՚ի Մուշ, եւն. յորս նոյնպէս ըստ մեծի մասին լինին յազգէս հայոց: Զգիւղօրէս Հայաստանեայց կառավարեն ծերագոյնք նոցա, որք ՚ի ժողովրդոց կոչին Ռէհիզ սք դատեն զհակառակութիւնս գիւղականաց, եւ զոչ հնազանդելսն ունել տան եւ առաքեն առ մէլիք կամ առ պէյն: