Պատմութիւն կաթողիկոսաց Կիլիկիոյ

Կիրակոսն ալ իր իսկ ձեռքով յիշատակագրած է իր գահակալութեան թուականը Սիսի Մաշթոցին մէջ.
       -«Նուաստ Կիրակոս Կաթողիկոս նստայ յաթոռ Հայրապետութան, որ եմ եղբօրորդի վերոգրեալ Թորոս Սրբազան Կաթողիկոսին. ՌՄԽԶ (= 1797) Փետր. ԺԴ (=14) յաւուր Տեառնընդառաջի»։
      
       Ըստ Ա . Առաքելի, Կիրակոս Կաթողիկոս որդին էր մհի. Գրիգորի, ասոր հայրն է Եղիա, ասոր հայրը՝ Տէր Եղիազար Քահանայ, որ Ալիշանի տոհմացոյցին մէջ նշանակուած է Եղիազար Գ. ։
       Ուրեմն Թէոդորոս Կաթողիկոսի եղբայրն է մհի. Գրիգոր, որու որդին է Կիրակոս Ա ., ԿԻլիկիոյ Մեծագործ կաթողիկոսը, որ յաջորդեց իւր հօրեղբօր, 1797 Փետր. 14, Շբ. Տեառնընդառաջի տօնին, անոր մահէն հինգ ամիս յետոյ։ Միջոց մը, որ անշուշտ անցաւ, արքունի հրովարտակը ստանալու եւ ուրիշ կարեւոր պատրաստութիւններու եւ ապահովութեան համար ։
       Ըստ Ա. Պէրպէրեանի 24 տարեկան էր Կիրակոս Արքեպս. երբ կաթողիկոս եղաւ. առաքինազարդ, սրբակրօն, երիտասարդ հոգեւորական մը, գեղեցիկ եւ փառահեղ դէմքով։
       Քսանհինգ տարի տեւեց այս շնորհալի Աջապահեանին կաթողիկոսութիւնը, հարուստ տարիներ, անդուլ եւ անշեղ գործունէութեան մը արդիւնքներով։
       Կիրակոս Ա. մարմնացումն է Աջապահեան տոհմին բարձր արժանիքներուն, եւ իր նկարագրին երեք կարկառուն գծերով կը ներկայանայ պատմութեան մէջ, իբրեւ
       Ա. - Ներկայանալի անձնաւորութիւն.
       Բ. - Շինարար եւ գործունեայ կաթողիկոս.
       Գ. - Վարչագէտ գործիչ։
      
       Ա.
       Կիրակոս Ա ., հակառակ իր երիտասարդ տարիքին, վաղհաս զարգացում մը ունեցած է իր բնախօսական բարգաւաճումին հետ։ Եւ յայտնի կ'երեւի թէ իբրեւ ժառանգ Կիլիկիոյ Աթոռին մասնաւոր խնամքով պատրաստուած է իր ապագայ ծառայութեան. որովհետեւ իր կենցաղագիտութեամբ եւ լեզուով , նոյն իսկ Կ. Պոլսի պէս միջավայրի մը մէջ, առարկայ եղած է ակնածանքի եւ յարգանքի ։
       Մենք իսկ տարիներ յառաջ, Կ. Պոլսի մէջ տարեցներէ լսած ենք աւանդութիւն մը, որուն համեմատ, երբ Կիրակոս Կաթողիկոս Կ . Պոլիս կը բերուի, իրեն դէմ եղած զրպարտութիւններուն պատասխանատուութիւնը ընելու համար, պալատականներ խորապէս կ'ազդուին անոր ազնուական կեցուածքէն եւ խօսուածքէն, եւ նոյնիսկ Սուլթան Մահմուտ իր ներկայութեան կ'ընդունի Կիրակոսը, որուն դէմքը դիտելով՝ մաշալլահ գնահատանքը կ'ուղղէ, - նոճի հասակ, գեղեցիկ դէմք, եւ իսլամներէն շատ յարգուած դասական փառաշուք մօրուք, գրաւիչ եղած են Սուլթանի համար։
       Այս արտաքին կերպարանքը կը ճառագայթէր լեցունկ ներքին աշխարհ մը. մաքուր կրօնաւոր, անձնուէր ծառայող, հանուրց հայր ըլլալու հանգամանքով օժտուած անձնաւորութիւն մը, որ յարգանք կը ներշնչէ ամէնուն, իրեններուն եւ օտարներուն, եւ կը պարտադրէ պատկառանք։
       Կ. Պոլսի մէջ այնքան կը սիրուի Կիլիկիոյ Կաթողիկոսը որ ազգին խնդրանքով երկար կը մնայ Մայրաքաղաքի մէջ, կ'այցելէ եկեղեցիներու, Ս. Պատարագներով եւ քարոզներով հոգեւոր սփոփանք կը սփռէ հաւատացեալներու եւ հետաքրքիրներու վրայ հաւասարապէս։
      
       Բ.
       Կիրակոս Ա. իրեն նախորդ Աջապահեան կաթողիկոսներու շինարար գործունէութիւնը աւելի եւս յառաջ տարաւ, ձեռնարկելով ընդարձակ եւ հոյակապ շինութեանց։
       Սիսի նշանաւոր բերդին ստորոտը շինեց մեծ եկեղեցի մը, օգտագործելով հին աւերակներու քարերը։
       Ղուկաս Կաթողիկոս շինած էր Ս. Աստուածածին Վանքը, որ փոքր էր, եւ յետոյ՝ վերածուեցաւ դպրոցի։ Կիրակոս ուզեց շէնցնել հին դարպասին (արքունիք ) տեղը, զառիթափի վրայ, իբրեւ Կաթողիկոսարան, իր բոլոր մասերով եւ յարմարութիւններով։
       Վ. Լանկլուա հետեւեալ կերպով կը նկարագրէ զայն։
       -«Նոր Վանք կամ Կիրակոսի Վանք. - Այն Վանքը, ուր այժմ կը նստի կաթողիկոսը, Կիրակոսի ատեն շինուեցաւ դարպասի տեղւոյն վրայ՝ Ռուբինեանց հին պալատներու քարերով։
       Այս Վանքը, որ բաւական ընդարձակ տարածութիւն մը ունի, շրջապատուած է եռանկիւնաձեւ պարիսպով մը. այլեւայլ շէնքեր շինուած են առանց կարգի, առանց մեթոտի եւ ճաշակի։ Սանդուխներ կ'առաջնորդեն գաւիթներուն. ամփիթատրի իւրաքանչիւր աստիճանին վրայ շէնք մը կայ։
       Փայտակերտ քէօշկ մը, որ քաղաքին վրայ կը նայի , բնակարանն է կաթողիոսին։ Աւելի բարձր կէտի մը վրայ շինուած է ուրիշ քէօշկ մը, բաւական ընդարձակ սրահով մը, որ ժողովատեղի եղած է. այս սրահին մէջ է որ կաթողիկոսը ունկնդրութիւն կուտայ օտարներու։
       Եկեղեցին, որ շատ խնամքով կը պահուի, ամէնէն աւելի ուշագրաւ շէնքն է։ Դասը հին է, իսկ մնացած մասերը նոր են. շինողն է Կիրակոս Կաթողիկոս. աւարտած է 1810ին։ Այս եկեղեցին կը բաժնուի երեք նաւերու (nef). ձախակողմեանը կամ հիւսիսայինը նուիրուած է Ս. Գրիգոր Լուսաւորչի, աջակողմեանը կամ հարաւայինը՝ Ս. Էջմիածնի ։ Տանիքը հարթ է դարատափի պէս, որ բարձրացած է չորս քառակուսի սիւներու վրայ, որոնք իրարու կապուած են կամարներով։ Առիւծակերպ ջորդաններ (gargouilles) դրուած են եկեղեցւոյն անկիւններն ու ճակատը, որոնք կը յիշեցնեն Ռուբինեան թագաւորութեան խորհրդանշանները (emblèmes)։
       Առջեւը վանատուն մը կայ. անկէ անցնելու է եկեղեցի մտնելու համար։ Դրան վերեւ կայ ոտանաւոր արձանագրութիւն մը , այսպէս.
       -«Դուռն իմ մտից ի լոյս վերին,
       Լուսոյ փառաց խառնարանին.
       Զի աստ խառնի մաքուր գինին,
       Լինի զենումն անմահ գառին.
       Հաստեցելոյ սեամբ շնորհին,
       Նոր կառուցելոյ բոլորովին,
       Թէ ես, թէ շէնս արդեամբ Վեհին,
       Հիմնեցելոյ ի բան վերին,
       Տէր Կիրակոս Սրբազանին
       Եւ հոգելից հայրապետին։
       Ի թուին Հայոց ՌՄԾԹ Մայիս Ժ. օրն (=1810 Մայիս 10)
       Սուրբ շինուածս վերականգնի,
       Եւ այլ սենեակս ընդ պարսպի,
       Մեծաւ ջանիւ կատարողի,
       Ի Հայոց գրոյն թուահաշուի,
       Այսքան ամօք աշխատողի,
       Արիաջան փոխանորդի
       Ընտիր վեհիս Կիրակոսի,
       Տէր Եղիա Եպիսկոպոսի,
       Որ է տեղեաւ Խարբերթացի,
       Յիշման անունն է արժանի»։
       «Այս շէնքին ներսը, որ մերկացած է իր զարդարանքներէն եւ պատկերներէն, դռնէն մտնելուդ ձախ կողմը կը տեսնուի դամբարանը Կիրակոս կաթողիկոսին, զոր թունաւորեց Խօզան Օղլուն 1825ին. որովհետեւ Կիրակոս ուզեց ճողոպրիլ անոր ազդեցութենէն։ Չափազանց պարզ եւ անտապանագիր դամբարան մըն է այն. միայն անոր մօտիկ որմին վրայ, փոքրիկ շրջանակի մը մէջ կայ ԿԻՐԱԿՈՍ մենագրութիւնը։
       Ատեանի մէջ է սպիտակ մարմարէ կաթողիկոսական Աթոռը, զոր շինած են Կ. Պոլսէն եկած հայ վարպետներ։ Որպէս զի չգրգռեն թիւրքմէններու ընչաքաղցութիւնը, սեղանը զարդարած են շատ գէշ ճաշակով եւ անարժէք զարդերով։ Միեւնոյն նպատակով է որ եկեղեցւոյն գանձն ալ խնամքով փակուած եւ պահուած է Ս. Գրիգոր Լուսաւորչի խորանին ձախը, մատրան մէջ»։
       Ալիշան քանի մը տողերու մէջ կը խտացնէ Կիրակոսի շինութիւնները, աչքի առջեւ ունենալով անշուշտ նաեւ Վ. Լանկլուայի այդ նկարագրութիւնը։
       -«Ի սկիզբն դարուս (1810) Կիրակոս Ա. Կաթողիկոս փոխեաց զնիստն յընդարձակ տեղի արքունի ապարանից. ըստ զառիվեր դրից տեղւոյն եռանկիւնաձեւ պարսպեալ եւ շինեալ այլեւայլ դստիկոնս. զմին՝ երեսբացիւ ի բնակարան կաթողիկոսի, եւ ի վերայ նորա նոյնպէս երեսբաց դահլիճ իմն խաչաձեւ՝ ժողովատեղի կամ հանդիսարան, ճոխազարդ այլ ոչ վայելուչ, բաց ի հին եկեղեցւոյ Ս. Սոփիայ, զոր նորոգեալ կոչեաց՝ յանուն Ս. Գրիգորի Լուսաւորչի. եւ այժմ անդ հաստատեալ է կճեայ գահ կաթողիկոսին՝ շինեալն ի Սիս » (Սիսուան էջ 217)։
       Կիրակոսի շինութիւնը պատճառ եղաւ որ առարկայ ըլլայ նախանձին թէ՛ այլազգիներու եւ թէ ազգայիններու եւ զրպարտութեամբ ամբաստանուի կառավարութեան առջեւ իբրեւ անհաւատարիմ հպատակ, ապստամբութեան համար բերդ շինող եւ գործակից Զէյթունի ըմբոստութեան, որ ծայր տուած էր այս միջոցին սաստիկ հարկապահանջութեան ճնշումներուն տակ։ Յաջողեցաւ նախանձոտներու դաւանքը։ Սուլթանի կառավարութիւնը, առանց քննելու ամբաստանեալը, որ իր ձեռքին մէջ ունէր արքունի հրովարտակ այդ բոլոր շինութիւնները արտօնող, անոր սպանման հրամանը ղրկեց Մարաշի Փաշային։
       Կիրակոս, որ անտեղեակ էր իր թշնամիներու դիւային աշխատութեան, այցի ելած էր իր թեմերուն՝ դրամ հանգանակելու ի նպաստ Աթոռի շինութեան, նենգով տարուեցաւ Մարաշ, կառավարութեան դուռը։ Հայ ժողովուրդը ոտքի ելաւ կորովով, դրամ հաւաքեց, կաշառեց Փաշան եւ յետաձգել տուաւ սպանման հրամանը, մինչեւ որ կարող ըլլան դիմել Կ. Պոլիս եւ ապացուցանել կաթողիկոսին անմեղութիւնը։
       Յաջողեցաւ այս ծրագիրը. Կիրակոս գնաց Կ. Պոլիս, արդարացաւ բոլորովին եւ արժանի եղաւ յարգի եւ փառքի։
       Կիրակոսին այս դէպքը նկարագրուած է չորս պատմիչներէ։ Կիրակոս ինքն ալ նկարագրած է զայն՝ Կ. Պոլսէն Էջմիածին՝ առ Եփրեմ կաթողիկոս գրած մէկ նամակին մէջ։
       Այս բոլոր պատմածներուն խորքը եւ ընդհանուր գիծերը նոյն են եւ քանի մը հետաքրքրական մանրամասնութիւններով կը տարբերին իրարմէ։
       Այդ չորս պատմիչներն են.
       ա ) Աւետիս Պատուելի Պէրպէրեան, Պտմ. Հայոց, էջ 88-101։
       բ ) Կ. Վրդ. Շահնազարեան (. ՞ ) Դիւան Հյց. Պտմթն. Ժ. էջ 473-475։
       գ ) Մնացական Սէմէրճեան, Զէյթունի Անցեալէն եւ Ներկայէն, Ա. Մաս, էջ 38-41։
       դ ) Ա. Առաքել, Կիրակոս Բ. ի քարտուղարը, որ գրած է Աջապահեանց Պատմութիւնը հետեւելով Եփրեմի, իր կողմէն յաւելուածներով մինչեւ Կիրակոս Բ . (Անտիպ)։
       Այս չորսերու մէջ ամէնէն հետաքրքրականը Առաքելինն է, որուն համեմատ Կիրակոսի մատնիչներն են երկու Անթէպցի Հայեր, մին քահանայ , միւսը աշխարհական, եւ իսլամ մը, Անթէպի Միւֆթին։
       Մասամբ առասպելական է ասոնց զրպարտութիւնը. - իբրեւ թէ Կիրակոս Կաթողիկոս կը խորհրդակցի Մոսկովներու Թագաւորին հետ՝ տէրութեան դէմ ապստամբելու համար եւ արդէն 40, 000 գազաքներ ալ եկած են գաղտնի ճամբով, գետնի տակէն , եւ կաթողիկոսը ասոր համար Սիսի մէջ կը շինէ բերդ մը պարսպապատ եւ խրամատ։
       Իբրեւ թէ Սուլթանը կը հաւատայ այս զրպարտութեան եւ հրաման կը ղրկէ Մարաշի կուսակալին որպէս զի կաթողիկոսը բռնէ եւ գլխատէ։
       Իսկ կաթողիկոսը, իրեն փոխանորդ կարգելով Խարբերդցի Եղիա Եպիսկոպոսը Աթոռի մէջ, թեմերը ելած է եւ հասած Կիւրին։ Արքունի հրամանի վրայ կը հրաւիրուի Մարաշ եւ կը հաղորդուի իրեն գլխատման հրամանը։
       Կաթողիկոս եւ ազգայինք կը յաջողին յետաձգել տալ հրամանին գործադրութիւնը, Կիրակոս կ'երթայ Կ. Պոլիս, ուր ազգայիններու ջանքերով կը ներկայանայ Սուլթան Մահմուտի, նպաստաւոր ընդունելութիւն կը գտնէ։ Կառավարական երկու պաշտօնեաներ կը ղրկուին Սիս՝ շինութիւնները տեսնելու, անոնք կը քննեն ամէն բան եւ կը վկայեն թէ զրպարտութիւն է եղածը։
       Կիրակոս Կաթողիկոս Կ. Պոլսի մէջ երեք ամառ անցընելէ յետոյ կը վերադառնայ Սիս եւ կը տեսնէ որ շինութւինները աւարտած են։
       Ըստ Մ. Սէմէրճեանի Կիրակոսին զրպարտուիլը կապ ունի Զէյթունցիներու տուրք չտալու համար յարուցած ըմբոստութեան հետ, իբրեւ թէ Կաթողիկոսը ամուր բերդ մը կը շինէ Սիսի մէջ եւ խորհրդակից է ապստամբ Զէյթունցիներու։ Մարաշի Գալէնտէր Փաշան է որ հրաման կ'ստանայ բռնել Կիրակոսը եւ սպաննել։ Սակայն Գալէնտէր չի կրնար ուղղակի բռնել տալ Կաթողիկոսը, որովհետեւ Սիս Չատըրճը Օղլուի ազդեցութեան տակ էր, եւ սա բարեկամ էր Կաթողիկոսի։ Գալէնտէր այն ատեն կը յորդորէ Մարաշցիները որ Կիրակոսը Մարաշ հրաւիրեն Ծննդեան տօնի առթիւ. Կաթողիկոսը կուգայ Մարաշ, եւ մէկ երկու օր յետոյ, երբ Կաթողիկոսը Ծնունդի խթման սեղանը նստած կ'ընթրէր, հրացանապետ Ֆէյզուլլահ Պէյ տասը ոստիկաններով կուգայ Առաջնորդարան, կը ձերբակալէ Կաթողիկոսը եւ կը տանի Դուռը։ Այդ գիշեր իսկ Մարաշցիներ 100, 000 ղրշ. կը հայթայթեն եւ կը կաշառեն Գալէնտէրը 40 օր յետաձգել տալու գլխատման հրամանը։ Կաթողիկոսը ազատ կը թողուի, Ծնունդը ցնծութեամբ կը տօնուի, յետոյ կը գրեն Կ. Պոլիս Աբրահամ Պատրիարքին , որ 150 եկեղեցականներով Բ. Դուռ կ'երթայ, կը բողոքէ եւ 40 օր չլրացած կ'իյնայ Գալէնտէր, առած կաշառը ետ կուտայ Հայոց, փոխառութիւն ընելով Հարուն-Եուսուֆ անուն հրեայէ մը, կ'աքսորուի Մալաթիա, Րամազան Պայրամի Արիֆէ օրը, եւ հոն հասնելէ երեք օր յետոյ կը մեռնի կաթուածահար։
       Շահնազարեանի եւ Պէրպէրեանի պատմածները միեւնոյն են գրեթէ։ Իսկ Կիրակոս Կաթողիկոսի առ Եփրեմ Կաթողիկոս գրած նամակը եւ Պէրպէրեանի պատմածը բաւական նոյնութիւն ունին։
       Հետեւաբար Կիրակոսի ամբաստանուելուն պատմութիւնը կ'ամփոփենք հոս՝ հետեւելով Պէրպէրեանի, իբրեւ լաւագոյնը ատոնց մէջ։
       -1819ին Ուլնեցիք ապստամբեցան եւ չուզեցին տալ կառավարութեան պահանջած տարեկան հարկը՝ 60, 000 դահեկան։
       Անկէ ութը տարի յառաջ Կիրակոս կաթողիկոս հրաման առաւ արքունի Դռնէն եւ նորոգեց իր կաթողիկոսարանը եւ Ս. Սոփիա մեծ եկեղեցին. քակեց հինը, հիմնովին նորը շինեց , բարձր պարսպով ամրացուց՝ նման Էջմիածնի։
       Բերիոյ բդեշխը գրեց թագաւորին թէ Սիսի կաթողիկոսը պիտի ապստամբի. վանք շինելու պատրուակով ամրոց մը կը շինէ Սիսի մէջ, անմատչելի աշտարակներով եւ բարձրաբերձ բուրգերով. միացած է Զէյթունի հայոց հետ. եթէ չսպաննուի , վաղը կրնայ յոգնեցնել մեզ պատերազմներով։
       Ասոր վրայ՝ թագաւորը հրովարտակ մը ղրկեց Մարաշի բդեշխին որպէս զի իսկոյն բռնեն Կիրակոս կաթողիկոսը, սպաննեն զայն, յիմնայատակ կործանեն Աթոռը, եւ Զէյթունն ալ կոտորեն եւ գերի վարեն։
       Կաթողիկոսը լուր չունէր այս բաներէն , կը շրջէր այդ կողմեր նպաստի համար։ Բդեշխը լուր ղրկեց Կիրակոսին, բերաւ Մարաշ եւ հաղորդեց անոր իր գլխատման հրամանը։
       Կիրակոս կաթողիկոս, արժանաւոր անձերու վկայութեամբ, հաստատեց թէ ինքն արքունի հրամանով կը նորոգէ վանքն ու եկեղեցին. ոչ աշտարակ է իր շինածը, ոչ ալ բարձրաբերձ բուրգեր։ Ասկէ զատ ինքն համամիտ չէ Զէյթունցիներու։ Ընդհակառակը ինքն կուտայ իր տարեկան հարկը իր բոլոր վիճակով։ Դիւրաւ կը համոզեն բդեշխը կաշառ տալով ինչ որ ունէին եւ ինչ որ կրցան ժողովել ժողովուրդէն, որպէսզի իր անմեղութեան մասին գրէ արքունի դուռը։
       Ինքն ալ գրեց Կ. Պոլիս հայ իշխաններուն, որոնք Պօղոս պատրիարքի հետ սկսան կաթողիկոսը ազատելու միջոցը գտնել։ Տիւզեան Գրիգոր Չէլէպի եւ միւսներ գացին մէյմէկ նախարարի մօտ, հերքեցին ամբաստանութիւնները, համոզեցին նախարարները, իջուցին թագաւորին բարկութիւնը՝ անձնապէս երաշխաւոր ըլլալով կաթողիկոսին։
       Թագաւորին հրամանաւ հրովարտակ գրուեցաւ Գերմանիկ (=Մարաշ ), կաթողիկոսը բերին Կ. Պոլիս, տարին Ռէյիզ Էֆ. ին եւ Եպարքոսի փոխանորդին, միւս մեծամեծներուն, որոնք հարցաքննեցին զայն եւ ստուգելով անոր անմեղութիւնը ղրկեցին Պատրիարքարան, յայտարարելով որ ատեն մը սպասէ, եւ ներողութեան հրովարտակով վերադառնայ Կիլիկիայ։
       Քանի մը օր յետոյ կաթողիկոսը կոչուեցաւ արքունի Դուռը եւ թագաւորին հրամանաւ յորդորեցին զայն որ Զէյթունցիներու տարեկան 50, 000 դահեկանի հարկը ինքն վճարէ։
       Կաթողիկոսը պատասխանեց թէ անոնք ապստամբ մարդիկ են, ոչ տէրութեան հրամանին կը հնազանդին, ոչ ալ ինծի. անոնց համար ոեւէ բան չեմ կրնար ընել եւ վճարել։
       Գոնէ տարեկան 20, 000 վճարէ ըսին նախարարներ Զէյթունցիներու հաշուին։
       Կաթողիկոսը յայտարարեց, այն ապստամբներուն համար փող մը իսկ չեմ կրնար վճարել։ Ես ամէն տարի կը վճարեմ իմ եւ իմ վիճակիս հարկը, ինչպէս որ վճարած եմ մինչեւ հիմա։
       Իրաւացի գտան կաթողիկոսին խօսքը, տեղեկագրեցին թագաւորին, որուն հրամանով գրուեցաւ ներողութեան հրովարտակը, որպէս զի Կիրակոս կաթողիկոս անվնաս վերադառնայ իր աթոռը։
       Այն ատեն շատ ուրախացաւ ազգը, եւ ուզեցին որ երանելին ժամանակ մը մնայ Կ. Պոլիս, պատարագ մատուցանէ բոլոր եկեղեցիներու մէջ եւ օրհնէ ժողովուրդը եւ յետոյ երթայ իր աթոռը. այս պատճառաւ չթողուցին որ երթայ, եւ մնաց Կ . Պոլսի մէջ։
      
       Ժամանակագրական ճշգրտում մը
       Պէրպէրեանի պատմութեան մէջ թուականի անճշդութիւն կայ։ Նա 1819ին կը դնէ Զէյթունի ապստամբութիւնը եւ անկէ 8 տարի յառաջ ալ՝ Սիսի շինութիւնները. այսինքն 1811ին։ Բայց ինչպէս որ տեսանք վերեեւ, ըստ եկեղեցւոյ դրան արձանագրութեան , շինութիւնը աւարտած է 1810 Մայիս 10ին։ Ասկէ զատ, ըստ Առաքելի, Կիրակոս կաթողիկոս երեք ամառ կ'անցընէ Կ. Պոլսի մէջ։ Դարձեալ Կիրակոսին ներկայանալը Սուլթան Մահմուտին եւ ասոր գովասանքը, որ ստոյգ է ըստ Կ. Պոլսի ժողովրդական աւանդութեան , կը պակսին Պէրպէրեանի պատմութեան մէջ։
       Ըստ մեզ, հետեւեալ կերպով սրբագրուելու է ժամանակագրութիւնը։
       Կիրակոս 1797ին նստաւ կաթողիկոսական աթոռ։ Ըստ սովորութեան ինքն Կիրակոս եւ կամ իրեններէն մէկը, Թէոդորոսի վախճանումէն յետոյ, գնաց Կ. Պոլիս եւ առաւ կաթողիկոսութեան արքունի հրովարտակը ինչպէս նաեւ առաջադրուած շինութեանց արտօնութիւնը. այսինքն 1795 Հոկտեմբերէն մինչեւ 1797 Փետրվար անցնող ամիսներու ընթացքին։ Կիրակոս շինութեան կրնար ձեռնարկել իր օծումէն յետոյ. հաւանաբար 1797ին գարնան. այսպէս ուրեմն՝ շինութիւնք աւարտած կ'ըլլան 1797-1810 Մայիս 10, տասներեք տարիներու մէջ։
       Մ . Սէմէրճեան 1818ին կը դնէ Կիրակոսի ձերբակալումը Մարաշի մէջ, Ուռպելեան Աբրահամ Պատրիարքի ատեն (1813-1815), բայց 1818ը կ'իյնայ Ադրիանուպոլսեցի Պողոսի պատրիարքութեան տարիներուն (1815-1823), որ համաձայն է միւս պատմիչներու թուականին։
       Արդ, եթէ ըստ Սէմէրճեանի 1818ի Յունվարին է Կիրակոսի ձերբակալումը Մարաշի մէջ, այն ատեն նա Կ. Պոլիս տարուած կ'ըլլայ նոյն տարին . եւ եթէ, ըստ Առաքելի, երեք ամառ անցուց հոն Կիրակոս կաթողիկոս, 1818, 1819, եւ 1820 տարիներու ամառները պիտի ըլլան անոնք։ Եւ ասվիկա ստոյգ պէտք է նկատուի . որովհետեւ Կիրակոս, որ 1820ի աշնան մեկնած էր Կ. Պոլսէն դէպի Սիս, Նալլը Խան կը հասնի, եւ անկից դարձեալ կը բերուի Կ. Պոլիս կառավարութեան ձեռքով, այս անգամ Հրաւէր Սիրոյ գրքոյկի մասին բացատրութիւն տալու, եւ նորէն կ'արդարանայ, եւ վերջապէս՝ նոր հրովարտակով ճամբայ կ'ելլէ 1820 Սեպտեմբեր 18ին եւ կը վերադառնայ իր աթոռը (Պէրպէրեան, Պտմ. Հայոց, էջ 167)։
      
       Գ.
       Կիրակոս կաթողիկոսի Կ. Պոլիս բերուիլը մեր ազգային պատմութեան կողմէն պատահեցաւ շատ կարեւոր շրջանի մը։ Կաթոլիկութեան խնդիրը ձեւ մը պիտի առնէր. դարերէ ի վեր հայ ժողովուրդի ներքին կեանքը վրդովող եւ վիրաւորող այդ խնդիրը, որ հաճելի չէր նոյն իսկ կառավարութեան։
       Կ. Պոլսի պատրիարքական աթոռին վրայ կը գտնուէր բացառիկ դէմք մը, Ադրիանուպոլսեցի Գրիգորեան Պօղոս պատրիարք, որ ամէն յարմարութիւն եւ կարողութիւն ունէր խնդիրը կարգադրելու եւ խտիրը վերցնելու։ Իր շուրջ ունէր Տիւզեանի եւ Պէզճեանի եւ Փէշտիմալճեան Գրիգոր վարդապետի պէս խելացի հայեր. իսկ Սուլթաններու գահը կը փառաւորուէր Սուլթան Մահմուտի նման վեհապետի մը իշխանութեամբ։
       Դժբախտութիւնը սակայն նոյն ինքն կաթոլիկութեան մէջ էր եւ պիտի սպաննէր ամէն բարի տրամադրութիւն։ Այս դժբախտութիւնն էր նոյն ինքն կաթոլիկութեան մէջ տիրող երկու ընդդիմամարտ կուսակցութիւն, որ ծանօթ են պատմութեան մէջ Աբբայականք եւ Գոլէճեանք յորջորջանքով։ Առաջինները կը ներկայացնէին Մխիթար Աբբայի Միաբանութիւնը , թէեւ կաթոլիկ, բայց ազգային ոգւով, հայութեան կնիքը պահելու նախանձախնդիր։ Երկրորդ կուսակցութիւնը կը ներկայացնէր Հռոմի ոգին. Ս. Ժողովի անմիջական ազդեցութեան տակ,
       Ուռբանեան Գոլէճի կրթութեամբ եւ դաստիարակութեամբ պատրաստուած հայ կղերականութիւն մը, որուն համար ազգութենէ, հայութենէ վեր է Հռոմի Եկեղեցւոյն աստուածաբանութիւնը եւ կարգուկանոնը։
       Գոլէճեանք իրենց բոլոր յայտնի եւ գաղտնի միջոցները ի գործ դրին Աբբայեանց դէմ որպէս զի հայ կաթոլիկները ոեւէ աղերս եւ կապ չունենան Հայոց Պատրիարքարանի հետ։
       Ընդհակառակն Պօղոս Պատրիարք եւ Տիւզեաններու նման ազգասէրներ աշխատեցան որ կարգ մը երկրորդական խնդիրներու պատճառաւ չպառակտի հայ ժողովուրդը։
       Պօղոս Պատրիարք ըրաւ ինչ որ կրնար ընել գոհացնելու համար Աբբայեանները, համազգային ժողովի հրաւիրեց Կ. Պոլսի հայութիւնը, պարզեց Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ աստուածաբանութիւնը, ջերմագին հրաւէր մը ուղղեց սիրոյ եւ միաբանութեան, նոյն իսկ քանի մը զիջումներ ըրաւ կանոնական խնդիրներու մէջ. այսպէս՝ վերցուց շարականի մէջէն Ով հրաշալի պատկերը, այսինքն չնզովեց Քաղկեդոնի ժողովը, Լեւոնը եւ անոր Տոմարը. պատարագի մէջ չյիշուեցաւ Տաթեւացիի անունը, նոյն իսկ վերահաստատեց ի նախնեաց խափանուած վերջին օծման կարգը։ Հրաւէր Սիրոյ գրքոյկը փայլուն վաւերագիրն է միութեան համար թափուած աշխատութեանց Կ. Պոլսի պատրիարքութեան կողմէ Պօղոս Սրբազանի առաջնորդութեամբ։ Աբբայեանք միացան, մտան Մայրենի Եկեղեցւոյ ծոցը, վերջը ետ քաշուեցան, վերջապէս Գոլէճեանք խանգարեցին միութեան գործը։
       Ահա այս միջոցին է որ Կիրակոս Կաթողիկոս բերուեցաւ Կ. Պոլիս, եւ կառավարութեան առջեւ արդարանալէ եւ ներման հրովարտակով ապահովուելէ յետոյ, Պօղոս Պատրիարք եւ իրեն բոլոր գործակիցները փափաքեցան որ Կիլիկիոյ Կաթողիկոսը մնայ Կ. Պոլիս, որպէս զի ոչ միայն, ինչպէս տեսանք արդէն, հոգեւոր մխիթարութեան համար այցելէ Մայրաքաղաքի բոլոր եկեղեցիներուն, նպաստ հաւաքէ իր Աթոռին համար, այլ նաեւ Վեհափառ Կաթողիկոս մըն ալ գտնուի միութեան գործին մէջ. - Զի ի գործ ցանկալի Միաբանութեանս գտանիցի եւ մի ոք Վեհափառ Կաթողիկոս։ Որովհետեւ , ըստ Պէրպէրեանի, Կիրակոս Կաթողիկոս, իբրեւ ազնուասերունդ եւ ազնուաբարոյ Հոգեւոր Պետ, իր անձին հմայքով եւ իր աստիճանին հեղինակութեամբ շատ օգտակար եղաւ միաբանութեան գործին։ Վասն զի Կիրակոս ճշմարտասէր էր, ողջամիտ, քաջախօս, կը խօսէր ճշմարտութիւնը եւ կը դիմագրաւէր ճշմարտութենէ շեղողներուն. -
       «Արդ սա ինքն ազնուասերունդ եւ ազնուաբարոյ գոլով, ոչ սակաւ օգուտս գործեաց համազգային միաբանութեանս։ Քանզի զիւր տնկակից ճշմարտասիրութեանն զհանդերձ գօտեպինդ զգեցեալ՝ ուղիղ խորհրդով ողջ եւ անարատ նահատակէր ի բանս ճշմարտասիրաց, եւ դիմագրաւ հանդիսանայր, որոց զարտուղի խուսափէին ի ճշմարտութենէ », (Պէրպէրեան, Պտմ. Հայոց, էջ 118)։
       Այս վկայութեան մէջ կը փայլի անձնական բարձր արժանիք մը, որով Կիրակոս կաթողիկոս Կ. Պոլսի մէջ կը գործէ պատուաբեր լայնախոհութեամբ մը եւ կ'աշխատի Պօղոս պատրիարքի հետ որ կաթոլիկներ չզատուին իրենց ազգային մարմինէն եւ չհեռանան իրենց Մայրենիտ Եկեղեցւոյ ծոցէն։
       Կիրակոս կաթողիկոսն է որ կը համոզէ Օրթագիւղի կաթոլիկները, 1820 Յնվր, 14ին, կատարելով հատավաճառ (սարաֆ ) Արզուման աղայի վրայ քահանայական ձեռնադրութիւն, այսինքն չնըզովելով Քաղկեդոնը, Լեւոնը եւ անոր Տոմարը (Հմմտ. Պէրպէրեան, անդ, էջ 457)։
       Վարչագէտ գործիչի մը ուղղութիւնն է այս, որով Սիսէն եկած Աջապահեան մը կ'աշխատի Կ. Պոլսի մէջ։
       Սիրոյ Հրաւէրը վաղանցիկ երեւոյթ մը եղաւ։ Գոլէճականք մէկ կողմէն, Պօղոս պատրիարքի ներքին հակառակորդները միւս կողմէն, ձախողութեան մատնեցին այնքան ջանքերը։
       Կիրակոս կաթողիկոս Կ. Պոլսէն մեկնած էր սիրոյ եւ միաբանութեան մթնոլորտին մէջ եւ հասած Նալլը-Խան մօտ Անկիւրիոյ։
       Պօղոս պատրիարք 1820 Օգոստոսի սկիզբը օրհնած էր վերջին օծման իւղը, ի սէր միաբանութեան։ Գօլէճեանք տեսնելով որ միաբանութիւնը պիտի յաջողի, գոլէճեաններէն գաղատացի հայ մը, Քուցիանթի կոչուած խռովայոյզ լատին կրօնաւորին սադրանքով, Հրաւէր Սիրոյ գրքոյկին սկիզբը Լուսաւորչի պատկերին վրայ Հռոմի Պապին պատկերը փակցնելով՝ շուկաները ինկաւ պոռալով թէ Պատրիարքը ֆռանկ եկեր է, Էջմիածինը անարգած է, Ս. Մեռոնի տեղ պարզ ձէթով պիտի օծուիք, նայեցէք այս պատկերին, ասիկա Լուսաւորիչն է, երանի՜ թէ մեռնէինք, այս օրերը չտեսնէինք, եւայլն գրգռիչ խօսքերով ոտքի հանեց կեսարացի կօշկակարները. 1920 Օգոստոս 7, Շբ. էր օրը։ Հետեւեալ Կիրակի օրը այս խռովարարին գրգռութեամբ Կ. Պոլսի սրիկաները պատրիարքարանի վրայ յարձակեցան, Պօղոս պատրիարքը սպաննելու դիտումով. բայց նա խոյս տուաւ դրացի տաճիկի մը տունը, եւ Փխնրդ. Դիոնէսիոս Եպս. լուր ղրկեց Եէնիչէրի Աղասիին, որ 5-600 զինուորներով եկաւ պատրիարքարան, ցրուեց ամբոխը, եւ տէրութեան հրամանով Պօղոս պատրիարք վերադարձաւ իր աթոռը։
       Օգոստոս 9, Բշ. խռովարար կօշկակարները ներկայացան եպարքոսին, բողոքագիր մը տալու պատրիարքին դէմ, բայց եպարքոսը սաստիկ կը կշտամբէ պատրիարքարանի մէջ եղած ապստամբութեան համար եւ ամէնքն ալ կը բանտարկէ։
       Եպարքոսը լուրջ քննութիւն մը կը կատարէ այս անցուդարձերու մասին, նոյն իսկ Հրաւէր Սիրոյ գրքոյկը արաբերէնի թարգմանել կուտայ եւ կը հասկնայ որ խռովայոյզները տգէտ հայեր են, ուրիշներէ դրդուած, կ'ուզեն դրդիչները ձեռք բերել, բայց բանտարկեալները, հակառակ իրենց վրայ ի գործ դրուած տանջանքներու, չյայտնեցին, միայն Կեսարացի Կարապետ անուն սարկաւագ մը մատնեցին, յայտարարելով թէ ան է որ գրգռեց մեզ։ Բայց բուն գրգռիչ գաղատացին չգտնուեցաւ, Գոլէճեանք Եւրոպա փախցուցած էին զայն։
       Խեղճ Սարկաւագը մատնուեցաւ տանջանքի որ ճշմարտութիւնը խօսի, սա վախէն Աստուածատուր եւ Երեմիա եպիսկոպոսներու անունը տուաւ, եւ երբ դէմ դիմաց բերուեցան ասոնք Պօսթանճի Պաշիի առջեւ, մատնիչ Սարկաւագը յայտնեց թէ ասոնք անմեղ են, վախէս տուի անոնց անունը, եւ վերջապէս նոր տանջանքներու մէջ ըսաւ թէ Կիրակոս կաթողիկոսն է պատճառը այս խռովութեանց։
       Սուրհանդակ գնաց Կիրակոսի ետեւէն, դարձեալ բերին Կ. Պոլիս եւ հարցաքննութեան ենթարկուեցաւ Մեծ Եպարքոսի առջեւ։ Ըստ Պէրպէրեանի այսպէս տեղի ունեցաւ հարցուփորձը.
       Եպարքոս - Ի՞նչ է այն նորատիպ գիրքը, զոր հնարեր է Պատրիարքը, հակառակ ձեր աւանդութիւններուն եւ պատճառ եղած է ժողովուրդի յուզման։
       Կաթողիկոս - Այդ գիրքը ամենեւին հակառակ չէ մեր աւանդութեանց. այլ համառօտութիւնն է մեր հաւատքին. եւ այդ գիրքը տպագրուեցաւ իմ հրամանով եւ ոչ թէ պատրիարքին։ Իսկ եթէ պատրիարքը յանցաւոր նկատուի այդ գիրքին սկիզբն ու վերջը կնքելուն համար, նախ ի՛մ գլուխս պէտք է կտրուի, որովհետեւ ամէնէն յառաջ ես կնքեցի զայն իմ կարմիր կնիքովս, իբրեւ ամէնուն պարագլուխը։
       Եպարքոս - Դուն պատրիարքէն աւելի մե՞ծ մէկն ես ուրեմն։
       Կաթողիկոս - Ձեր Վեհափառ Թագաւորութեան օրէնքով, զոր Տէրը հաստատուն պահէ մինչեւ աշխարհի վերջը, պատրիարքը ինձմէ աւելի մեծ է եւ ինծի կը հրամայէ աշխարհական բաներու մէջ (ի մարմնաւորական դէպս )։ Բայց մեր քրիստոնէական կրօնքի հարկով ես եմ մեծը եւ անոր կը հրամայեմ հոգեւոր բաներու մէջ։
       Այսպիսի խօսքերով գրաւեց Փոխարքային սիրտը, անոր մտքէն փարատեց ամէն կասկած եւ երկբայութիւն։
       Եպարքոսը շատ գոհ եղաւ Կիրակոս կաթողիկոսի բացատրութիւններով եւ հրամայեց հոգ չընել եւ ըսաւ թէ ազատօրէն կրնայ երթալ ուր որ ուզէ։
       Կաթողիկոսը պատրիարքարան եկաւ, քանի մը օր մնաց հոն եւ 1820 Սեպտմ. 18ին, արքունի նոր հրովարտակով ճամբայ ելաւ դէպի իւր աթոռը (Պէրպէրեան Պատմ. Հայոց, էջ 166-167)։
       Թէ Կ. Պոլսի կառավարական շրջանակին մէջ եւ թէ Ազգային Պատրիարքարանի եւ ժողովուրդին մէջ Կիրակոս կաթողիկոսի վայելած համարումն եւ յարգանքը ինքնին կը լուսաբանուի, երբ դիտենք որ երիտասարդ կաթողիկոսը օժտուած է յստակ իմացականութեամբ, անկեղծ եւ պերճ լեզուով եւ արիական համարձակութեամբ։
       Պարզապէս հիանալի է իր կեցուածքը Եպարքոսի առջեւ եւ իր քաջ ու համարձակ արտայայտութիւնը, ի պաշտպանութիւն Պօղոս Պատրիարքի անձին եւ դիրքին, եւ մանաւանդ իր անձնուիրութիւնը թէ նախ ի՛մ գլուխս պէտք է կտրուի «Սիրոյ Հրաւէր»ին համար, եթէ յանցանք է այդ, որովհետեւ ամէնէն յառաջ ես կնքեցի զայն։
       Հոգեւորական մը, որ գիտէ խօսիլ թագաւորի եւ եպարքոսի առջեւ, հոգեւորական մը, որ համոզիչ լեզու ունի վիճաբանական ժողովներու մէջ, աներկիւղ մատնանշելով ճշմարիտը՝ իբր ճշմարիտ եւ սուտը իբրեւ սուտ, հոգեւորական մը, որ օժտուած է ժողովուրդը մխիթարելու ձիրքերով եկեղեցւոյ մէջ, վերջապէս հոգեւորական մը, որ կը մարմնացնէ իր վրայ բազմապատիկ շնորհներ եւ ընդունակութիւններ, ի հարկէ պիտի կոչուէր Մեծ։
       Եւ Կիրակոս Ա. Աջապահեան, Կիլիկիոյ կաթողիկոսը, եղած է Մեծ իր կեանքին բոլոր գործունէութեան մէջ, նոյն իսկ երբ մահուան բաժակը տուին իր ձեռքը։
      
       ՄԵԾ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻՆ ՎԱԽՃԱՆԸ
       Շատ ցաւալի է որ այս Աջապահեանին կենսագրութիւնը չենք գիտեր իր լայն եւ լման գիծերուն մէջ։
       Բայց կան քանի մը դէպքեր, եթէ կ'ուզէք մանրադէպեր, զորս չենք ուզեր զանց ընել։
       Ասոնց առաջինն է իր ուխտագնացութիւնը Երուսաղէմ 1803ին չորս եպիսկոպոսներու, չորս վարդապետներու եւ չորս քահանաներու եւ հինգ սպասաւորներու հետ, բոլորը 17 հետեւորդ, ըստ իր իսկ ձեռագիր յիշատակագրութեան , որուն մէջ, սակայն, պատշաճութեան սիրուն անշուշտ , չի յիշուիր իր մայրը, որ ինչպէս կ'երեւի երկար ապրած է եւ տեսած է իր վեհափառ զաւկին փառքերը։
       Աստուածատուր Եպս. հետեւեալ կերպով կը նկարագրէ Կիրակոս Կաթողիկոսի ուխտագնացութիւնը.
       -«Տէր Կիրակոս Կաթուղիկոս Տանն Կիլիկիոյ Երուսաղէմ ուխտի եկաւ, 15 հոգիներով։ Թէոդորոս Պատրիարք սիրով եւ յարգանքով ընդունեցաւ զայն եւ իրեն հետ եղողները, ըստ արժանւոյն սենեակներ պատրաստեց, եկեղեցւոյ մէջ աթոռ դրաւ ձախակողմեան դասին գլուխը. ձեռք մը զգեստ նուիրեց կաթողիկոսին ժամացոյցի մը եւ ազնիւ մատանիի մը հետ. նոյնպէս չորս եպիսկոպոսներուն տուաւ մէյ մէկ ծաղկեայ փիլոն եւ մատանի. վարդապետներուն եւ քահանաներուն՝ ծաղկեայ փիլոն, իսկ սպասաւորներուն չուխայ վերարկու։ Գալստեան տօնին պատարագը, ամպհովանիով, Ծաղկազարդի առաւօտեան եւ երեկոյեան թափօրը եւ պատարագը, արմաւենի բաժնելը՝ Կաթողիկոսին տուաւ, ինչպէս նաեւ Զատկի Երկուշաբթին Ս. Յակոբի մեծահանդէս թափօրը։ Յոյներ եւ լատիններ ալ պատուեցին զայն կոչունք տալով իրենց վանքերուն մէջ։ Զատկէն յետոյ ուրախութեամբ եւ սիրով մեկնեցաւ Երուսաղէմէն, ուխտաւորներու Աքքէի ճամբով, ուր շատ մեծարանք տեսաւ Ճէզար Փաշայէն։ Թէոդորոս Պատրիարքը հոգաց թէ ճամբու եւ թէ կաթողիկոսական պարգեւներու ծախքը (Ժմնկգր. Պտմ. Ս. Երուսաղէմի Հատոր Բ. էջ 143-144, Հմմտ. Միաբանք, էջ 205-206)։
       Կ'աւանդուի թէ երբ Չափան Օղլու Սիս եկաւ նուաճելու Ղօզան Օղլուները, արքունի հրամանով, Կիրակոս Կաթողիկոս նուէրներ ղրկեց անոր իր մօր ձեռքով եւ բարի գալուստ մաղթեց։
       Չափան Օղլու շատ գոհ կ'ըլլայ կաթողիկոսի ընթացքէն եւ նայելով նուէրներուն, կ'ըսէ տիրամօր. Տիկին կ'երեւի շատ հարուստ է Ձեր որդին։ Այո, Փաշա, կը սրաբանէ խելացի տիրամայրը, անոր մայրը երկու ասեղ պակաս զարկեր է իրեն գրպանին. - «գրպանը ծակ է», «բան չունի » ասացուածին հաւասար բացատրութիւն մը։ Չափան Օղլու ընտիր մուշտակով մը կը խիլայէ կաթողիկոսին մայրը։
       Դարձեալ կ'աւանդուի թէ երբ Եգիպտացի Իպրահիմ Փաշա նուաճեց Եգիպտոսի հարեւան երկիրները եւ եկաւ Սիս , դիտելով Կիրակոսի շինութիւնները, ըսած ըլլայ հիացմամբ, «Առի՛ւծ մարդ, դուն իմ ժամանակս ապրած ըլլալու էիր» ։
      
       Վախճանը
       Գործունեայ եւ պատուական կաթողիկոսը Կ. Պոլսէ վերադառնալէ յետոյ երկու տարի ապրեցաւ։ Ղօզանեաններ թունաւորեցին զայն Թոմարզայի մօտ, Ֆրախտին կոչուած գիւղին մէջ 1822, Սպտմ. 10, Ս. Խաչի Բարեկենդանի Կիրակին։ Մարմինը փոխադրուեցաւ Սիս եւ թաղուեցաւ իւրաշէն եկեղեցւոյ մէջ։
       Ըստ Շահնազարեանի, Կիրակոս Ղօզան Օղլուի մօտ կը հրաւիրուի եւ կը բռնադատուի գիտութեամբ քամել թունաւոր սուրճի գաւաթը (Դիւան, Ժ. էջ 481) ։
       Սուրճը խմելէ ետքը կ'ուռի մարմինը թիկունքէն, տեղ տեղ կը պայթի, դեղին ջուրեր կը հոսին ճեղքուածներէն եւ երկու ժամ վերջը կ'աւանդէ հոգին՝ բռնաւորի տան մէջ։
       Այս թունաւորման պատճառն է ըստ Վ. Լանկլուայի, Կիրակոսի ազատատենչ ոգին , Ղօզան Օղլուներու ազդեցութենէն ճողոպրելու փափաքը□։
      
       ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՆԵՐ
       Կիրակոս Ա. ի գրչէն ինքնատիպ յիշատակարան մը. Անթէպի Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյ Ձեռագիրներէն.
      
       ԳԻՐՔ ՔԱՐՈԶԻՑ Աղամալեան Պետրոս Վարդապետի, գրուած ՌՄԾԸ =1809. գրիչ՝ Բերիացի Սրապիոն Վարդապետ։
       -«Փափագօղ եղէ յոյժ մեծաջերմ սիրով՝ սոյն ցանկալի հոգեպարար եւ հազուագիւտ Քարոզ գրքոյս, ես Կիրակոս Կաթուղիկոս, Սրբոյ Աթոռոյս Կիլիկիոյ, յորժամ տեսի առ յումեմն զօրինակ սորին. եւ ապա յայնժամ կոչեալ առ իս զհոգեւոր որդեակն իմ զՏէր Սրապիոն Ճգնակիր Վարդապետն Բերիացի՝ զբնիկ միաբանն մեր , ետու գրել նմա ի նոյն օրինակէն, զոր ահա աւարտեաց Տէրամբ։ Յետ որոյ՝ լիովին ետու եւ հատուցի նմա զվարձն աշխատութեան առաւելութեամբ հանդերձ։ Զոր անջնջելի յիշատակ արարի վասն հանգուցեալ հոգւոյ՝ ըստ մարմնոյ Հօրս իմոյ Մհի. Գրիգորին, եդեմատիպ Սրբոյ Աթոռոյն մերոյ։ Յորում ոչ միայն ի կենդանութեանս, այլ եւ զկնի փոխման իմոյ յաստեացս՝ կացցէ եւ մնասցէ Աստուծով ի ժամանակս բազումս ի ձեռս յաջորդաց իմոց, առ ի ընթեռնուլ նոցա, միանգամայն՝ եւ այնց հարազատ միաբան եղբարց, որք գտանին ի մէջ Սբ. Գահիս։ Ուստի խնդրեմ ի խնամով պահողացդ եւ ուղիղ մտօք առեալ զսա յընթերցողացդ եւ յօրինակողացդ, յիշել սրտի մտօք, զհոգի հանգուցեալ վերոյգրեալ Հօրն իմոյ, միով հայր մերիւ եւ լիաբերան տալ նմա զողորմին. եւ դուք յիշատակօղքդ գտջիք միշտ զողորմութիւն ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերմէ յաւուր արդար դատաւորութեան նորին։ Հուսկ ապա՝ եւ զայս գրեմ կտակօրէն, թէ ամենայն ոք, ով եւ իցէ, եթէ Քարոզ գիրքս կամ գողանայցէ, եւ իւրացուսցէ կամ վաճառեսցէ, ըստ գողին աքա....... տեառնավաճառին Յուդայի ընկալցի զպատիժս։
       Գրչէն. -
       «Նաեւ վերջապէս, խնդրեմ ի ձէնջ ով ընթերցօղ պատուական հարք իմ եւ եղբարք, յիշել զգծագրօղ սուտանուն Աբեղայս ի սուրբ աղօթս ձեր. եւ եթէ ի մատենիս այս տեսանիցէք զսխալանս, թէ ի գիրս եւ թէ ի բառս, նոքին պակասութիւնք իմ են, եւ ոչ հեղինակին. քանզի այսքան էր կարն իմ։
       Ուրեմն ներելով տկարութեանս, ողջ լերուք»։
       Անկիւրիոյ Կարմիր Վանուց թիւ 15 Ձեռագրի (=Քարոզգիրք Նալեանի, Սրբոց Հատոր ) Յիշատակարանէն.
       Գաղատիոյ ապարդիւն դէտ Տէր Թադէոս Եպս. գրեալ ի մեր Պետրոս Վրդ. յորդւոյն գրեցի.
       1822 Հկտմ. 17, եւ լուա(յ ) Կիլիկիոյ Կիրակոս Կաթուղիկոս(ի ) դեղիւ վախճանն, ցաւեցայ եւ սուգ մեծ արարի. վասն (ըստ . ՞ ) բանի Տեառն թէ եւ թշնամիք առն ընտանիք իւր. նոյնպէս եւ սմա պատահեալն համանման. Տէր գթասցի մեզ . բաւ.
       (էջ 262ա)
       1834ին տպագրուած Յայսմաւուրքի Յառաջաբանէն.
       -«Ապա յորժամ արքունի հրամանաւ եկն այսր (=Կ. Պոլիս ) Տէր Կիրակոս Կաթողիկոս Տանն Կիլիկիոյ, լուեալ ի նմանէ թէ գտանի ընտիր օրինակ Յայսմաւուրաց Տէր Իսրայէլի ի Կաթողիկոսարանն Սսոյ, բարեմիտ կամօք խնդրեցին զայն առ ի տպագրել. եւ նա ի դարձի իւրում հայրապետական աթոռն՝ առաքեաց անյապաղաբար։
       Եւ էր մատեանն գրեալ ի մագաղաթի բոլորգիր՝ յաւուրս բարեպաշտ թագաւորին հայոց Օշնի եւ Կոստանդին Կաթողիկոսի. եւ զի թուղթք ինչ անկեալ էին յառաջոյ եւ ի վերջոյ՝ ոչ գոյր ի նմա յառաջաբանութիւն ամբողջ եւ վերջաբանութիւն, վասն որոյ եւ ոչ որոշակի թուական։ Բայց քանզի Օշին օծաւ թագաւոր յամի Տեառն 1308, եւ թագաւորեաց զամս երկոտասան. եւ յիշատակարանքն որք կան եդեալ ի վախճան իւրաքանչիւր վկայաբանութեանց՝ ցուցանեն թէ նորոգ օծեալ էր թագաւոր, եւ անդրանիկ որդի իւր Լեւոն դեռ ի տղայական հասակի էր. ապա հաւանելի է ասել՝ թէ յառաջին կամ յերկրորդ ամի թագաւորութեան նորա էր գրեալ, այսինքն յամի 1309»□։
       «Եդաք ի վախճան մատենիս եւ զճառս ինչ, որոց կէսք կային յօրինակի մերում, եւ կէսք ի հնագոյն Ճառընտիրն՝ զոր նա ինքն Տէր Կիրակոս Կաթողիկոսն առաքեաց ի Կիլիկիոյ ընդ այսմ Յայսմաւուրաց»։
      
       Յ Ա Յ Ս Մ Ա Ւ ՈՒ Ր Ք Ի Ծ Ա Գ ՈՒ Մ Ը
       -Ա. Հոգելից թարգմանիչք մեր□ թարգմանեցին եւ զվարս ինչ սրբոց, որպէս երեւի ի վսեմական ոճոյ կազմութեան բանից նոցա։
       -Բ. Ապա Գագիկ Վարդապետ Ատոմայ Վանաց յիններորդ դարու՝ ոչ սակաւս ի վարուց սրբոց թարգմանեաց ի յունականէն, որոյ մատեանն կոչեցաւ Ատոմադիր»
       -Գ. Հուսկ ապա Գրիգոր Վկայասէր շրջեալ յարեւելս եւ յարեւմուտս ի վանորայս եւ յանապատս յուզախնդիր եղեւ վկայաբանութեանց եւ վարուց սրբոց եւ զոր միանգամ եգիտ ի յունական ընտիր մատեանս՝ թարգմանեաց զնոսին ի հայ բարբառ։ Ժողովեաց եւ զբազում ճառս սրբոց, եւ եդեալ զամենեսին ի կարգի՝ արար մատեան մեծ, որ յետոյ կոչեցաւ Ճառընտիր։
       -Դ. Յետ որոյ Տէր Իսրայէլ այր բանիբուն, որ ծաղկեցաւ յաւուրս Վանական Վարդապետի, ի սկիզբն ԺԳ. րդ դարուն, զվարս սրբոց եւ զվկայաբանութիւնս եւ զճառս ինչ, որ լիակատար կային ի Ճառընտիրն, հատընտիր քաղեալ բաժանեաց ի վերայ աւուրց իւրաքանչիւր ամսոյ, եւ որպէս ի դէպ գայ ասել՝ յարեալ յարմարեաց ընդ նոսին յաստուածաշունչ գրոց եւ ի վաղեմի աւանդութեանց զվարս նահապետաց սրբոց եւ մարգարէից եւ առաքելոց. եւ այս գիրք նորա կոչեցաւ Յայսմաւուրք։
       -Ե. Ապա Կիրակոս Վարդապետ արեւելցի, ի ԺԵ. րդ դարու, առաջնորդ ունելով զՏէր Իսրայէլ , նորոգ յօրինեաց զԳիրս Յայսմաւուրաց։
       -Զ. Յետ այնորիկ Գրիգոր Վրդ. Խլաթեցի, Ծերենց կոչեցեալ, ի նմին ի ԺԵ. րդ դարու, հաւաքեալ Յայսմաւուրաց Տէր Իսրայէլի եւ Կիրակոս Վարդապետի, յաւել ի նոսին անընտրողաբար եւ ինչ ինչ յանհաւաստի եւ յանօգուտ զրուցաց, եւ արար նոր գիրք Յայսմաւուրաց, յոր հետզհետէ մուծին օրինակողք եւ զայլեւս անպատշաճս ըստ իւրաքանչիւր ախորժակաց, եւ խանգարեցին զպատուական մատեանն, զոր Տէր Իսրայէլ հաւատարմութեամբ համառօտեալ էր ի Ճառընտիր գրոց։
       Եւ այս աղաւաղ օրինակ Յայսմաւուրաց Խլաթեցւոյն տպագրեցաւ միանգամ եւ երկիցս ի Կ. Պոլիս յաւելմամբ վրիպակաց ի տպագրողաց։
       -Է. Ի պատրիարքութեան Ստեփանոս Արքեպիսկոպոսի Աղաւնի կոչեցելոյ, «համակամ հաւանութբ. ազգային ժողովոյ եկեղեցականաց եւ քաղաքայնոց », եպիսկոպոսաց, վարդապետաց, քահանայից, Ամիրայից եւ գլխաւոր անձանց Արհեստաւորաց, «սահմանեալ հաստատեցաւ, զի այսուհետեւ ընթերցուած Յայսմաւուրաց Խլաթեցւոյն աղաւաղեալն բազմօք՝ բարձցի իսպառ յամենայն եկեղեցեաց եւ ի վանորէից ազգիս, եւ առ հաստատուն պահելոյ զբարեկարգ սովորութիւն երանելի նախնեաց մերոց՝ փոխանակ նորա ընթերցեալ լիցի Յայսմաւուրս այս»□։
       «Ի ներքս ի կարգ ընթերցուածոցն ածեալ մուծաք եւ զյիշատակ մահու ոմանց ի թագաւորաց եւ թագազարմից Ռուբինեանց, որք յօրինակի մերում աստղանշանաւ դրոշմեալ կային ի ստորեւ։ Յաւելաք եւ զերկուս վկայաբանութիւնս երանելոյն Նիկողայոսի Պրուսացւոյ եւ սրբուհւոյն Վառվառեայ Կարնեցւոյ հանդերձ իւրովքն վկայակցօք, զորս գրով աւանդեալ գտաք յականատեսից»□։
       «Եդաք ի վախճան մատենիս եւ զճառս ինչ, որոց կէսք կային յօրինակի մերում, եւ կէսք ի հնագոյն Ճառընտիրն, զոր նա ինքն Տէր Կիրակոս Կաթողիկոսն առաքեաց ի Կիլիկիոյ ընդ այսմ Յայսմաւուրաց»։
       «Եւ ահա այժմ հարկադրութեամբ ազգային ժողովոյ եկեղեցականաց եւ աշխարհականաց, եւ հրամանաւ ամենապատիւ եւ վեհափառ Պատրիարգին՝ յաշխատասիրութենէ քաջահմուտ տպագրիչ պարոն գալուստի արապեան՝ գործակցութեամբ եղբարց իւրոց հարազատաց՝ պարոն Աստուածատրոյ եւ պարոն Գէորգի՝ գեղեցիկ եւ վայելուչ տպագրութեամբ ի լոյս ընծայեցաւ ի փառս Քրիստոսի, պարագլխոյն մարտիրոսաց, եւ ի լրումն բաղձանաց համօրէն ազգիս»։
       Ազգային ժողովոյ կողմէն Չուխաճեան Մատթէոս վրդ ., օժանդակ կը նշանակուի Փէշտիմալճեանին, սրբագրութեանց համար։ Դարձեալ Ազգային ժողովէն կը յանձնարարուի «եւ զվարս ինչ եւ զվկայաբանութիւնս սրբոց, որք յետոյ էին քան զժամանակ կենաց հեղինակին (=Տէր Իսրայէլի)՝ յայլուստ ընտրանօք լնուլ»։
       Քաղուած Փէշտիմալճեան Գրիգոր Դպրի «Յառաջաբան»էն (Յայսմաւուրք, տպ. Կ . Պոլիս, 1834)։
      
       Մ Ի Ւ Ռ Ո Ն Ի Կ Ա Թ Ս Ա Ն
       Կիլիկիոյ Սսոյ Մայրավանքին Սրբալոյս Միւռոնի Օծման Կաթսայի արձանագրութիւնն է նոյնութեամբ.
       Յամի Տեառն 1817 Յուլիս Ա. ի հայրապետութեան Տեառն Կիրակոսի Կաթողիկոսի։
       Յիշատակ է Սրբալոյս Ղազանս ի Կոստանդնուպոլիս Տիւզեան ազնուազարմ Մեծարգոյ Գրիգոր Չէլէպիին եւ եղբօր նորին քաջահանճար Սարգիս Չէլէպիին եւ նոցին հարազատ պաշտօնեայ Պէզճեան հոգեսէր Յարութիւն աղաին եւ համայն կենդանեաց եւ ննջեցելոց հոգւոցն ի Դուռն Սրբոյն Սոփիայ նորաշէն աթոռոյն Կիլիկիա, ձեռամբ Պոլսեցի Գրիգոր Վարդապետին, յիշեսջիք գաղափարող սորին տիրացու Նիկողայոս Վարժապետի որդին Եղիսէ Դպիրն։
       Եւ կերտող սմին Պաղտասարեան Պարոն Եղիազարն։
      
       ԿԻՐԱԿՈՍԻՆ ԳԱՒԱԶԱՆԸ
       Կիրակոսէն մնացած է վարդապետական գաւազանի մը փղոսկր գլուխը։ Նրբակերտ երկգլխեան օձով փորագրուած է։ Կիլիկիոյ տեղահանութեան առթիւ երբ Սսոյ վանքն ալ կողոպտուեցաւ այլեւայլ կերպով Գանձատան կարգ մը հարստութիւնները կը ծախուին եւ Մարաշցի թիւրք մը կը գնէ թանկագին ըզգեստ, խոյրեր, թագեր, մասունքներ, ինչպէս նաեւ գաւազանի այս գլուխը։ Ոսկի դրուագները եւ գոհարները (օձերու աչքերուն, եւայլն ) հանուած են. միայն կը մնան ոսկի դրուագներէն ոմանք։ Հորիզոնական կամ խոտորնակ մասը միակտուր է, որ ագուցուած է ուղղահայեաց բունիկի մը վրայ։ Մէկ կողմը երկու օձերուն մէջտեղ փորագրուած է նրբին Խաչելութիւն, տարածեալ թեւերուն ներքեւ «ՅՍ. ՔՍ. ՏՐ ԱԾ. »իսկ միւս կողմը, խաչելութեան ետեւ, Յարութիւն։
       Բունիկին առաջին մասը գոգաւոր ափսէ մըն է դրուած Չորս Աւետարանիչներու խորհրդանշաններուն վրայ. այս քառեակին ներքեւ գնդաձեւ վանդակ մը 11 խաղխամներով. եւ բունիկին վարի մասը, որուն վրայ չորս տողերով շուրջանակի «երկաթագիր » փորագրուած.
       « † Ի վայելս Կիլիկեան Գահակալի. »
       « † Կիրակոս Սրբազան կաթողիկոսի. »
       « † Կերտեալ ձեռամբ Յօհաննու»
       « † Տրուպ Քահանայի , ՌՄԿԹ. » (=1820)։
       Այս գաւազանագլխին համանմանը կայ նաեւ Երուսաղէմ, Ս. Յակոբայ գանձարանին մէջ, շինուած նոյն Յօհան քահանայէ, այն ալ ի վայելս Կիրակոս վարդապետի (=պատրիարքին ) Երուսաղէմի։
       Կ'երեւի երկու Կիրակոսներ շինել տուած են մէյմէկ հատ. կամ մէկը երկու հատ շինել տուեր է մին իրեն եւ մէկալը միւսին համար, կամ Յօհաննէս քահանայ շինած եւ երկու Կիրակոսներուն մէյմէկ հատ նուիրեր է։
       Այս թանկագին կողոպուտը եւ մասունքները Մարաշցի հայ մը Երուսաղէմ բերեր է, եւ միայն փղոսկրեայ գլխին համար կ'ուզէ 100 եգիպտական ոսկի. արդէն 75 ոսկի տուեր են։
       Ես այսօր, 1923 Օգոստոս 27, Բշ ., Աստուածածնի Վերափոխման տօնին երկրորդ օրը, Մեռելոցի առտուն, լուսարարապետ Մեսրոպ վարդապետ Նշանեանի քով տեսայ, քննեցի եւ արձանագրեցի հոս։- Հին ատեններ բարեպաշտ եւ ազգասէր հայեր ոչ թէ կը շահագործէին այս նուիրական առարկաները, այլ կը փրկագործէին այլազգիներու ձեռքէն եւ կը վերադարձնէին հանուած տեղը, կամ ուրիշ ապահով տեղ մը։ Իսկ հիմա մարդիկ ինչ որ տուեր են ատոր քանի մը պատիկը կ'ուզեն, եւ նոյնիսկ չեն հաճիր իրենց տուած դրամը առնելով թողուլ նուիրական առարկան նուիրական տեղ մը։
      
       ՆԱՄԱԿՆԵՐ
       (Թուղթ Կիրակոս Ա. Կաթողիկոսին Կիլիկիոյ առ Եփրեմ Կաթողիկոս Ամենայն Հայոց ի Ս. Էջմիածին) ։
       Շնորհաձիր պարգեւաց Հոգւոյն Քրիստոսի՝ մարմնեղէն տաղաւար եւ իմանալի հրոյ սիրոյն Աստուծոյ կենդանախարոյկ բուրվառ՝ Տն. Տն. Եփրեմի գերագահ□ ի Սրբոյ Աթոռոյն Էջմիածնի, մեծապատիւ եղբօր մերոյ ընտրելոյ, ողջոյն եւ սէր եւ խաղաղութիւն բազմասցի։
       Ամբաւազօր Հոգին Աստուծոյ, որ էութեամբ իւրով ամենուրեք եւ յամենայնի է միշտ, ի ցուցանել զհաճութիւն քաղցրութեան կամաց իւրոց առ սիրելիս իւր, արտաքին եւ զգալի նշանս ի մէջ մատուցանէր, յայտարարեալ լինել ի նոսա ոչ ըստ առաջին օրինակի իբրեւ Տէր միայն եւ Արարիչ նոցին եւ նախախնամող, այլ նոր եւ սքանչելի ներգործութեամբ, իբրեւ յատուկ բարերար եւ պարգեւատու առատ ողորմութեան։
       Զի աւանիկ որ էր անդստիկ յառաքեալսն իբրեւ յարարածս իւր նախախնամութեամբ, եւ փչմամբ ազգակցին իւրոյ տպաւորեալ էր շնորհօք առ ի իմանալ զգիրս եւ թողուլ զմեղս, յաւել եւս՝ իջանել ի Վերնատունն զգալի նշանակօք լեզուաց հրեղինաց ի հրեղէն լեզուս՝ լեզուք (?) նոցա հանգչելով, զի գերասքանչ եւ առաքելահրաշ ներգործութեամբ զլինել իւր ի նոսա ածցէ ի ցուցակութիւն։
       Ապա եւ վեհանձնութիւն Ձեր, որ հուպ էր մեզ հոգւով եւ մտօք եւ բնակեալ իսկ էր անխարդախ սիրոյ ի սենեակ սրտի մերոյ, այժմ զգալի նշանակօք ողջունաձիր նամակի եւ մեծապարգեւ ընծայից, որ եհաս առ մեզ ձեռամբ Տն. Մկրտիչ Արքեպիսկոպոսի մերս սիրելոյ եւ պաշտօնակցի, նոր եւ գերապանծ ներգործութեամբ եցոյց զեկաւորութիւն քոյ առ մեզ հոգւով եւ հանգչել ի սիրտս մեր բարեյօժար սիրով։
       Այս բաժակ բերկրութեան յառատաբաշխ աջոյդ մատակարարութենէ պարգեւեալ՝ արբոյց մեզ գինի ուրախութեան։ Այս ցօղ լուսակայլակ յիմաստասէր կամացդ պարարտութենէ անձրեւեալ՝ զուարթացոյց զտագնապեալս տապով աշխատութեան։ Այս հողմ անուշակ ի ծաղկախիտ բուրաստանէ բարեմասնութեան քոյին շնչեալ՝ զովացոյց զտառապեալս վշտօք դառնութեան. այն ձայն ցնծութեան հոգենորոգ խօսնակիդ հնչեալ ի լսելիս, զարթոյց զօրհնաբանս գոհացող լինել զքումդ հարազատութիւնդ։
       Ահա ի ծագմանէ նշուլից լուսափայլ սիրոյ անձնաւորդ արփւոյ՝ զկենդանագիր կերպարան հոգւոյդ ազնուութեան ի գեղ պատկերի դիմաց պատճենիդ՝ իբրեւ ի ջինջ հայելի ակներեւ տեսեալ սքանչացայ աղաղակելով, որպէս լուայ նոյնպէս տեսի, եւ անպայման բերկրութեամբ հոգւոյ որպէս ի նոր կեանս յափշտակեալ անմռունչ ի խորս սրտի գոչել սկսայ. ո՜վ մեծի շնորհի աջոյն բարձրելոյ, ով անսպառ հոսանաց աղբերն խաղաղութեան. ահա գետ արփիափայլ յառաջ խաղացեալ ի ծոցոյ երկնաբերձ լերինն Մասեաց, արբոյց ոռոգեաց կենդանաբուղխ վտակօք զհովիտն Տօրոսի։
       Այսուհետեւ ծաղիկք հոգեւորք բուրեն զանուշահոտութիւն իւրեանց եւ տունկք բանականք առատացուցանեն զբերս արմտեաց. լերինք մածեալք օծութեամբ Հոգւոյն, դաշտք պարարտացեալք պարգեւօք կենաց, իբրեւ հարսունք լուսածինք գեղափայլ պճնեալք ի զարդ վայելչութեան, պայծառանան սքանչելի փառօք եւ փեսայքն խորհրդականք յարեւու հարեալք զխորանս իւրեանց՝ թագ ի գլուխ պանծացեալ ճեմեն յառագաստն լուսոյ. ձայն երգոց նուագարանաց իմաստից եւ գիտութիւն հնչէ՝ ներդաշնակեալ ի խնջոյս հոգեւորս եւ սեղան բարելից կենարար վարդապետութեան՝ յագեցուցանէ զքաղցեալս եւ զկարօտեալս։
       Եւ մինչդեռ յայնպիսի կենսախրախոյս բարեբանութիւնս բերկրեալ՝ լիաբախտիկ զանձն իմ վարկանէի, յանկարծակի գրոհեցան ի վերայ իմ խուժանք կրից վշտաց դառնութեան։ Վասն զի մեծանուն բդեշխն Բերիոյ գրեալ էր ամբաստանութիւն զմէնջ ի Դուռն արքունի թէ ապստամբութիւն մտաբերէ, եւ ահա այս ութ ամ է, զի պատրուակաւ շինութեան Վանից, կառուցանէ զամրոց մեծ ի Սիս, աշտարակս անմատչելիս եւ բրգունս բարձրաբերձս ի նմա հաստատեալ, եւ զհայկազուն բնակիչս Զէյթուն քաղաքի, որք անդստին թեկն ածեն ընդդէմ արքայի, գնացեալ միաբանեաց ընդ իւր, եւ զհամազգիս իւր, որ ի Կիլիկիա, յինքն յանկուցեալ՝ հանդերձեալ է վտարանջել. եւ եթէ ոչ վաղվաղակի կարճեսցի ի կենաց՝ աշխատ առնէ զմեզ պատերազմաւ։
       Ուստի եւ առաքեալ էր յարքունուստ հրովարտակ առ բդեշխն Գերմանիկ քաղաքի, փութանակի ունել զմեզ հնարիւք եւ անհրաժեշտ մահուամբ բառնալ կենաց, եւ զԱթոռն Սուրբ յարեւու արկանել հիմն՝ իբրեւ զամրոց ապստամբաց, եւ զքաղաքն Զէյթուն՝ ամենայն բնակչօք հանդերձ՝ մատնել ի սուր եւ ի գերութիւն։
       Այն ինչ ի պէտս նպաստից շրջէաք անկասկած յայնոսիկ կողմանս, կոչեաց զմեզ բդեշխն եւ ծանոյց զհրամանն արքունի։ Յայնժամ բազում բանիւք աղաչանաց եւ միջնորդութեամբ բարեկամաց, տուեալ ի նա ծածուկ զամենայն զոր ունէաք առ մեզ , զոսկի եւ արծաթ եւ զհանդերձս պատուականս եւ զայլ եւս արծաթ բազում, զոր շտապ տագնապաւ ժողովեցաք ի հաւատացելոց անտի, հազիւ հազ կարացաք հաճել զնա, զի վասն այսր գրեսցէ ի Դուռն արքունի եւ մինչեւ ի դարձ պատասխանին սպասեսցէ։
       Որպէս զի եւ մեք ժամ գտեալ՝ ծանուսցուք գրով առ իշխանաւորս ազգիս մերոյ, զի դարման ինչ աղէտիցս գտանել մարթասցին, ոչ վասն անձինս ազատութեան, զոր պարտ իսկ եմ զոհել ըստ քաջ Հովուին պատկերի՝ վասն փոքու հօտիս, որոյ կարգեցայ տեսուչ, այլ վասն Սրբոյ Աթոռոյս, որ հանդերձեալ էր կործանել իսպառ, եւ վասն բազմութեան բիւրաւոր հաւատացելոց Զէյթուն քաղաքի, որ մատնելոց են ի կերակուր սրոյ։
       Փութանակի հասեալ մահաշունչ լրոյ ապաժոյժ աղէտիցս ի Կոստանդնուպօլիս հանդերձ գրովք մերովք, ափշութիւն կալաւ զիշխանաւորս, եւ բարեջան փութով Սրբազան Պատրիարքին, զաղագս հնարից ազատութեան մերոյ եւ բազմութեան հաւատացելոց, ի խնդիր եղեն գտանել։
       Աստ էր տեսանել զգթութիւն Աստուծոյ եւ զառատ մարդասիրութիւն նորա. զի որ ոչ ննջէ պահապան Իսրայէլի՝ ամենատեսակն գթութեամբ հայեցաւ ի մնացորդս ժողովրդեան իւրոյ, եւ արթունն ուղղութեան օգնականութեամբ մեծաւ, որում ոչ ակն ունէաք, յաղագս հեռացեալ կարծելոյ ի մէնջ, քաղցրացոյց զսիրտ աւագորերոյն արքունի։
       Եւ եկն եհաս հրովարտակ ի Գերմանիկ եւ ոստիկան ի Դրանէն, եւ ածին զմեզ ի թագաւորեալ քաղաքն եւ տարեալ առ Րէիզ էֆէնտին եւ առ Փոխանորդն Եպարքոսին, եւ առեալ մեծամեծ պատմութեան (?)՝ հարցին զայսր ամենայնէ, եւ ծանուցեալ զանմեղութիւն մեր՝ առաքեցին ի Պատրիարքարան, կալ մնալ առ ժամանակ մի, տալով յոյս ազատութեան ի վտանգէն։ Եւ տակաւին կամք յայս վիճակի, ակն ունելով ներողութեան հրովարտակի, դառնալ անդրէն ի Կիլիկիա։
       Եւ թէպէտ ո՛չ ախորժէի սովին հնչեցուցանել պարէտիւ զխթաբեր (քարտէսիւ զբօթաբեր. ՞ ) լուր կրիցս դառնութեան ի լսելիս խոհեմագունիդ, գիտելով քաջ, զի առ հոգեկից սիրոյ եղբայրութան մերոյ յաւելուն քեզ ցաւս ի վերայ ցաւոց քոց։ Զի որ վշտանամքս ի մարմին, երկրէ յերկիր վարեալ ի սպանդ՝ որպէս պարտական մահու, Դու ինքն զսոյն զայս տագնապ անըմբերելի կարեկից գթով կրեալ ի հոգի, ըստ իրաւանց հարազատ սիրելութեան, առաւել քան զմեզ վշտանաս անշուշտ։
       Բայց քանզի օրէնք ճշմարիտ բարեկամութեան պահանջէր որպէս ի կիրս ցնծութեան, նոյնպէս եւ յաղէտս տառապանաց բաժանորդ առնել զայն, զոր սիրէն ի սրտէ, որպէս զի մի հոգի յերկուս մարմինս բնակեալ ցուցցի։
       Մնամ ապաքէն ընդունական աղօթից Սրբութեան Ձերոյ եւ միեղէն եղբարց Սրբոյ Աթոռոյդ կարօտեալ յամենայնի.
       Կիրակոս Կաթողիկոս Տանն Կիլիկիոյ Ի Կոստանդնուպօլիս
       Բանասէր, Ե. Տարի, 1903, էջ 71-74։ «Կիլիկիոյ Կաթողիկոսաց Պատմութիւնը» խորագրով ներածութիւնը, որ այդ նամակին սկիզբը դրուած է, Վ . ստորագրութեամբ, իմս է։ Վ. (=Վարդապետ)։
       Բանասէրի նոյն տարւոյն մէջ տս նաեւ Եփրեմ կաթողիկոսի յիշատակարանը. էջ 290-291։
      
      
       Նամակ Տեառն Կիրակոսի Կաթողիկոսի Սսոյ, առ Պիոս Է. Քահանայապետ Հռովմայ, գրեալ ի Կոստանդնուպօլսոյ, բայց ոչ առաքեալ ի տեղի իւր. զի Տէր Վինչենցիոս Քոռռէզի, առաքելական փոխանորդ Սրբոյ Գահուն Հռովմայ ի Կոստանդնուպօլիս՝ անխոհեմութեամբ ի բանի եղեալ Քոլէճեանց աճապարեաց բեկանել զբան միաբանութեանն։
       Կիրակոս ծառայ Քրիստոսի եւ ողորմութեամբ նորին կաթուղիկոս ամենայն հայոց եւ պատրիարք Տանս Կիլիկիոյ, Գերապատիւ եղբօր մերոյ եւ հօր Տեառն Տեառն Պիոսի Է. աստուածընտիր յաջորդի գլխաւորին Առաքելոց Սրբոյն Պետրոսի, եւ սրբազան հայրապետի գերագահ Աթոռոյդ Հռովմայ՝ եւ տիեզերաց վարդապետի, եւ որ ընդ ձեզ են վսեմափառ կարտինալաց եւ ամենայն ժառանգաւորաց ուխտիդ սրբութեան՝ ողջոյն եւ սէր եւ խաղաղութիւն բազմասցի։
       Աղբիւրն սիրոյ եւ խաղաղութեան Հոգին Աստուծոյ՝ զոր արբաք ծննդեամբ սուրբ աւազանին յաւուրն փրկութեան, զբաժանեալքս մարմնով՝ միաւորեաց ի մի շունչ եւ ի մի հոգի, եւ արար զամենեսեան զմեզ՝ մի սուրբ կաթողիկէ եւ առաքելական եկեղեցի, տեսակաւորեալ միով հաւատով ուղղափառութեան, եւ միով ներքին եւ հոգեւոր սիրով եւ հաղորդութեամբ սրբարար խորհրդոց, եւ միութեամբ կարգի կառավարութեան անդամոց եւ գլխոյ, որ եւ երեւելի իսկ է որպէս քաղաք անթաքչելի կացեալ ի վերայ բարձու լերին, սիւն եւ հաստատութիւն ճշմարտութեան , անյաղթելի ի դրանց դժոխոց, եւ կանոն կենդանի անստերիւր վարդապետութեան ամենայն հաւատացելոց մինչեւ ի կատարած աշխարհի։
       Եւ այսպէս եկեղեցի սուրբ մի մարմին եղեալ՝ բազում անդամս ունի զանազանս ըստ կարգի եւ ըստ արժանապատուութեան, եւ ամենայն բազում անդամք մարմնոյն մի մարմին է. ուր ոչ գլուխն առանձինն՝ եւ ոչ անդամքն առանձինն կացուցանեն բոլոր մարմինն։ Ոչ կարէ ակն ասել ցձեռն թէ չես ինձ պիտոյ, եւ կամ դարձեալ գլուխն ցոտն՝ թէ չէք ինձ պիտոյ. այլ ամենայն յօդիւք եւ խաղալեօք աճէ զաճումն Աստուծոյ՝ ըստ Առաքելոյ։
       Ուստի եւ մեք անդամքն յանդամոց նորա՝ Ազգ Հայոց՝ յօդեալ անխզելի ի նոյն մարմին հաւատով ճշմարտութեան ի ձեռն առաքելագործ հայրապետին մերոյ Սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին, ունիմք անդստին ընդ տիեզերական մեծի եկեղեցւոյդ զսէր ներքին եւ էական, որ սփռեալ է ի սիրտս մեր ի Հոգւոյն Սրբոյ, եւ զմիաբանութիւն արտաքին եւ ներգործական, զոր սուրբ Լուսաւորիչն մեր հաստատեաց անջրելի ուխտիւ ընդ սրբոյն Սեղբեստրոսի, եւ ընդ ամենայն յաջորդս նորա ի նոյն, յորոց մի եւ դու ճանաչիս սուրբ եւ առաջինդ ամենայն եպիսկոպոսաց հովուապետ քաջ հօտին Քրիստոսի՝ քահանայապետ ընտրեալ։
       Իսկ այժմ յերեկոյացեալ ժամանակիս նուազեալ գտանիմք գրաւորական բանիւ արդէն ի յուշ արկանել ձերումդ վեհանձնութեան զանքակտելի սիրելութիւն մեր եւ զանշուշտ մտերմութիւն, չէ առ պակասութեան կամաց մերոց, զոր ունիմք անթերի , այլ առ քաղաքական պատճառաց, յորս հարկ է մեզ զգուշանալ ըստ կարի։ Զի աւանիկ իբրեւ չորեք հարիւր եւ յիսուն ամք են, յորմէ հետէ անկաք ընդ ստրկութեամբ այլակրօն եւ խրոխտ ազգաց, եւ հեծեմք ընդ դառն ծառայութեամբ նոցա, եւ արդարեւ ի վտանգի զազգս ողջոյն կացուցանեմք, եթէ արտաքին նշանօք բարեկամութեան վարեսցուք ընդ ձեզ, որպէս եւ հաւատարիմ առնեն զմեզ անցք աղէտից, որ անցին ընդ ազգս մեր յաւուրս թագաւորաց եւ կաթողիկոսաց Տանս Կիլիկիոյ։ Բայց այսուամենայնիւ սէրն անխարդախ, կատարեալ եւ սուրբ, զոր ունիմք հաստատուն եւ անփոխադրելի ընդ ամենեսին ընդ ձեզ, ի խորս սրտի մերոյ կայ անշէջ։
       Ըստ սմին օրինակի եւ զձերն անպակասելի ճանաչեմք զճշմարիտ սէր առ Ազգս Հայոց, զոր Սուրբն Սեղբեստրոս մշտնջենաւոր դաշամբ հաստատեաց ընդ Սրբոյ Լուսաւորչին մերոյ եւ ընդ ամենեսեան որք յաջորդութեամբ ձեռնադրութեան նստին յաթոռ հայրապետութեան Տանս Թորգոմայ, յոր եւ կոչեցաւ անարժանութիւնս մեր ի դառն եւ յանմասն բարեաց ժամանակիս, կարօտեալ վերին խնամոցն օգնականութեան ի թիկունս հասանել տկարութեան մերոյ։
       Իսկ արդ հարիւրաւոր եւ աւելի եւս ամք են, որ ի թելադրութենէ թշնամւոյն սիրոյ եւ խաղաղութեան, ի վեր երեւեցան ոմանք, որ յանդորրաւէտ նաւահանգստի սուրբ եկեղեցւոյ յարուցին զալիս, եւ յառագաստ խաղաղութան երկնաւոր փեսային՝ մուծին զխռովութիւն, որք եւ նպատակ կռուոյ եդեալ զմիջնորդն հաշտութեան զՅիսուս Քրիստոս, եւ առիթ հակառակութեան զխաղաղարար Հոգին Աստուծոյ, ասպարէզ մարտի՝ զեկեղեցի սուրբ, եւ նետ եւ ռմբաքար՝ զբանս սուրբ գրոց, մարտ աննուէր մղեցին ընդ եղբարս իւրեանց յորոց սակի եւ այժմ գտանին բազումք. է՛ զի գիտութեամբ եւ է ' զի անգիտութեամբ զրպարտեն զեկեղեցիս մեր եւ զազգս համօրէն առաջի սրբոյ եւ մեծի աթոռոյդ եւ աստուածընտիր աթոռակալիդ եւ սրբոյ Ժողովոյդ Տարածութեան Հաւատոյ, բաժանել կամելով ի միմեանց զանդամքս մարմնոյն Քրիստոսի, որ միով հոգւով ամենեքեան ի մի մարմին մկրտեցաք։ Ուստի այժմ պարտ անձին վարկաք համառօտիւ գրել զդաւանութիւն հաւատոյ մերոյ առ ձեզ, զոր ունիմք ուսեալ ի սրբոյ Լուսաւորչէն եւ ի սրբոց հայրապետացն մերոց՝ նորուն հետեւողաց, եւ միաբան խոստովանիմք սրտիւ եւ բերանով, առաջի Աստուծոյ եւ մարդկան, այսու օրինակաւ։
       Եկեղեցիս Հայաստանեայց ի սկզբանէ եւ այս ընդունէր եւ ընդունի զամենայն ճշմարտութիւնս հաւատոյ ըստ վարդապետութեան առաքելական եկեղեցւոյդ եւ տիեզերական ժողովոց եւ հարցն սրբոց։ Վասն որոյ եւ խոստովանիմք զհամագոյ եւ զմիասնական երկրպագելի սուրբ Երրորդութիւնն իւրաքանչիւրն իւրովք առանձնաւորական յատկութեամբն, զանազանեալ ըստ ուսուցանելոյ հօրն հաւատոյ մերոյ սրբոյ Լուսաւորչին՝ այսպէս. «Հայրն յանձնէ, Որդի ի Հօրէ, Հոգին Սուրբ ի Նոցունց եւ ի Նոսին։
       Խոստովանիմք եւ զտէր մեր Յիսուս Քրիստոս Աստուած կատարեալ եւ մարդ կատարեալ, նոյն ինքն Որդի Աստուծոյ եւ Որդի մարդոյ, համագոյ Հօր ըստ աստուածութեան եւ համագոյ մեզ ըստ մարդկութեան։ Իսկ զմի բնութեան եղանակ զոր ասեմք մեք, մի՛ ոք յայլ դէմս կարծիցէ, բայց եթէ փոխանակ միանձնաւորութեան. եւ ի միութեան անձին խոստովանիմք զերկուս բնութիւնս, աստուածային եւ մարդկային, միաւորեալ ընդ միմեանց անշփոթ եւ անբաժանելի։
       Խոստովանիմք եւ զՀոգի Սուրբ՝ Հոգի Հօր եւ Որդւոյ, որ բղխի ի Հօրէ, եւ հոսի եւ առնու յՈրդւոյ անժամանակաբար եւ անյեղապէս. վասն որոյ եւ է համագոյ եւ էակից Հօր եւ Որդւոյ, եւ որպէս երգէ եկեղեցի՝ ասելով. «ի Հօրէ բղխումն Հոգւոյդ ոչ քննեցան, եւ հոսման յՈրդւոյ առումն ոչ պատմեցան»։
       Ճանաչեմք եւ զսուրբ առաքեալն Պետրոս գլուխ ընտրեալ հօտին փոքու, եւ վէմ հաստատութեան ամենայն եկեղեցեաց։ Ըստ նմին օրինակի եւ զսրբազան Հայրապետսն Հռոմայ, զօրինաւոր յաջորդսն նորին սրբոյ առաքելոյն Պետրոսի, առաջին ամենայն եպիսկոպոսաց եւ նախագահ դատաւոր ի բանս հաւատոյ, եւ հայր եւ վարդապետ կաթողիկէ եկեղեցւոյ, որպէս գրէ եւ սուրբ Շնորհալին. «սուրբ եւ առաջինն ամենայն հայրապետաց՝ հայրապետն Հռոմայ եւ փոխանորդն Պետրոսի առաքելոյն ». եւ թէ «դու Հռոմ մայր քաղաքաց՝ գերապայծառ եւ պատուելի, մեծին աթոռըդ Պետրոսի, առաքելոց գլխաւորի, եկեղեցիդ անշարժելի, ի Կեփայեան շինեալ վիմի, դրանց դժոխոց անյաղթելի, եւ կնիք երկնիցն բացողի »։ Յորմէ եւ կաթողիկոսունք Հայոց ընկալեալ ունին զինքնիշխանութիւն՝ յեպիսկոպոսաց իւրեանց առնլոյ զձեռնադրութիւն եւ զամենայն հոգեւորական իշխանութիւն եւ զիրաւասութիւն ձեռամբ սուրբ Լուսաւորչին՝ աննահանջելի դաշամբ, գրեցելով արեամբն Քրիստոսի, առ կատարումն ամենայն խորհրդոց եկեղեցւոյ եւ ամենայն հոգեւոր տնօրինմանց, որպէս եւ սահմանադրեցին սուրբ եւ տիեզերական ժողովք։ Ըստ որոյ գրի եւ ի թուղթն դաշանց. «ստորագրեցաւ հրովարտակն հրամանաւ իմով մեծի Պապուս Հռովմայեցւոց Եւսեբիոսի, որ եւ Սեղբեստրոս, աթոռակալի գլխաւորի առաքելոյն Պետրոսի եւ Պօղոսի, որ երկնաւոր եւ երկրաւոր բանալեօքս ունիմք իշխանութիւն յարեւմտից մինչեւ յարեւելս, ի վերայ ամենայն ազգաց եւ ազանց եւ լեզուաց քրիստոսադաւանից, կապող եւ արձակող ի յերկինս եւ ի յերկրի, եւ հզօր հրամանահան յընդհանուր եկեղեցիս Քրիստոսի□։ Կամակցութեամբ կայսերս մեծի… ժողովեցի զամենայն արքեպիսկոպոսունս եւ զամենայն ուխտ եկեղեցւոյ … սոքօք ամենեքումբք եւ հզօր աջով սուրբ առաքելոյս, եւ նշանաւ խաչիս Քրիստոսի, ձեռնադրեցաք զկաթողիկոսն Հայոց զսուրբն Գրիգոր Պատրիարք եւ Հայրապետ հրամանահան տիեզերաժողով՝ համապատիւ մեր հզօր աթոռոյս Երուսաղէմին եւ Անտիոքին եւ Աղեքսանդրին, եւ օրհնեցաք զսա ահաւոր անուամբ սուրբ Երրորդութեան, դնելով ի վերայ արժանաւոր գլխոյ սորա զաջ սուրբ առաքելոյն Պետրոսի, վարշամակաւս Քրիստոսի, եւ արարաք զսա պատրիարք Հայոց Մեծաց. զի ինքն եւ ամենայն աթոռաժառանգք սորա ինքնագլուխ եղիցին՝ յիւրեանց եպիսկոպոսաց առնլով ձեռնադրութիւն… վասնորոյ յետ մեր վեհագոյն հրամանացս՝ Հայոց Հայրապետին կայ իշխանութիւն զոր ինչ կամեսցի՝ ըստ առաքելական կանոնաց կապել եւ արձակել ի յերկինս եւ ի յերկրի. օրհնեալքն ի հայոց հայրապետէն՝ օրհնեալ եղիցին ի Քրիստոսէ եւ ի սրբոց առաքելոցս եւ յամենայն սրբոց նորա եւ ի մէնջ, եւ բանադրեալքն ի նմանէ՝ ի նմին կացցեն մինչեւ զղջասցին»։
       Խոստովանիմք եւ զվիճակ անջատեալ հոգւոց, այսպէս. եթէ սուրբք ի կէտ մահու իւրեանց մտանեն յարքայութիւնն Աստուծոյ, եւ մեղաւորք մտանեն ի դժոխս. եւ ներելի մեղօք վախճանեալք երթան ի կայանս, զոր ոմանք քաւարան կոչեն, եւ օժանդակութեամբ եկեղեցւոյ եւ պատարագաց եւ աղօթից մաքրեալք եւ քաւեալք՝ արժանաւորին տեսութեան Աստուծոյ. ըստ որում ասեմք յերգս եկեղեցւոյ. «Ահեղ խորհուրդ քահանային բազկատարած կայ ի բեմին, առաջի սուրբ սեղանոյն. հուր շիջանի, խաւար մերժի, տրտմեալ հոգիքն ուրախանան , զի թողութիւն մեղաց լինի»։
       Ընդունիմք թէ եօթն խորհուրդք Սուրբ Եկեղեցւոյ, այսինքն՝ Մկրտութիւն, Դրոշմ, Հաղորդութիւն, Ապաշխարութիւն, Վերջին Օծումն Հիւանդաց, Կարգ եւ Պսակ։ Իսկ գործածութիւն ձիթոյ վերջին օծման ի բազում ժամանակաց հետէ խափանեալ էր ի մեզ վասն ինչ ինչ պատճառի. բայց եւ զայն նորոգ հաստատեցաք եւ ի գործ եդաք։
       Ընդունիմք եւ զամենայն վճիռս հաւատոյ սուրբ եւ ընդհանրական ժողովոց, եւ ձայնակից լինիմք ձեզ եւ ամենայն եկեղեցեաց քրիստոնէից, որք ուղղափառ դաւանութեամբ են յամենայն ազգս։ Վասնորոյ համարձակութեամբ նզովեմք զառ ի նոցանէ զհերձուածողսն. զԱրիոս, որ ոչ ասաց զՈրդի ի բնութենէ Հօր. զՄակեդոն, զի հայհոյեաց զՀոգին Սուրբ. զՊօղոս Շամշտացին, եւ զՆեստոր, նորին հերձուածոյն նորոգիչ, որք մարդ դուզնաքեայ ասացին զԱստուածն մեր եւ զտէր մեր Յիսուս Քրիստոս, յարակցութեամբ եւ հաճութեամբ շարայարեալ յԱստուած, եւ ոչ անճառ եւ սքանչելի միաւորութեամբ։ Նզովեմք եւ զամբարիշտն Եւտիքէս, որ զմիութիւն աստուածութեանն եւ մարմնոյն շփոթեալ դաւանէր, եւ ոչ յատկութեամբ ի հայեցողութիւն բնութեանց։
       Ընդունիմք իսկ եւ երգակցիմք սուրբ եւ աստուածազգեաց հարցն, որք այսոցիկ հերձուածողացս մահու չափ ճգնեալ հակառակ կացին, եւ զուղղափառ հաւատ աստուածաշունչ վարդապետութեամբն իւրեանց գրով ետուն մեզ. զորս առեալ ընկալաք, եւ միշտ ընթերցմամբ ի նոցին աշակերտութեանն փութամբք գտանիլ անմոլար։ Վասնորոյ ես յարկեալ որ ի նոցին աշակերտութեանն փութամք գտանիլ անմոլար։ Վասնորոյ եւ յարկեալ որ ի նոցանէ հիման վերայ շինեմք զխոստովանութեան մերոյ յայտարարութիւն։
       Յարգեմք եւ զամենայն հարսն եւ վարդապետս, որք ի բան հաւատոյ համաձայն գտան ուղղափառ վարդապետութեան կաթուղիկէ եկեղեցւոյ, եւ զամենայն օտարուսմունս հակառակս ողջամիտ վարդապետութեան հերքեմք ի բաց իբրեւ մոլորամիտ եւ հերետիկոսական։
       Արդ այս ինչ այժմուս տուաւ փոքր ի շատէ յաղքատիմաց եւ տկարիմաստից մեր՝ ձերումդ գերակատար իմաստութեան, առ ի գիտել զբովանդակ եկեղեցւոյ Հայաստանեայց զանփոփոխելի դաւանութիւնն հաւատոյ, որ ի սուրբ Երրորդութիւնն եւ տնօրէնութիւնն Քրիստոսի, որով ի մասնէդ կարող էք զբոլորն ճանաչել։ Եւ եթէ յաղագս մարդկան հաճոյից կամ երկիւղի եւ պատկառանաց աղագաւ ծածկեցաք ի մերոյ դաւանութենէ հաւատոյ եւ ո՛չ գրեցաք, կամ թէ աւելի ինչ գրեցաք՝ զոր ոչ ունիմք , որպէս զի ընդունելի լինել առ ի ձէնջ, ընդ անհաւատիցն եւ հերձուածողացն ընկալցուք զդատաստան առաջի ատենին Քրիստոսի. քանզի հաւատ ծածկեալ կամ կեղծաւորեալ ոչ է հեռի յանհաւատութենէ։ Եւ որ ոք յետ լսելոյ զայսոսիկ ի մէնջ՝ գայթակղեսցի դարձեալ ի մեզ՝ ոչ հաւատալով ասացելոցս, ինքն տացէ պատասխանի Քրիստոսի յաւուր դատաստանի նորա, իբրեւ զպառակտող անդամոց նորին։
       Զի ահա գտանին բազումք ի քօլէջեան քահանայից, եւ այլք ոմանք նոցին նմանիք, որք հատուածեալք ի միաբանութենէ եկեղեցւոյս Հայաստանեայց, հատին եւ հատանեն զպարզամիտս ի ժողովրդոց մերոց ի հաղորդութենէ մերմէ. զեկեղեցիս եւ զհաւատս եւ զդաւանութիւնս մեր խոտեն իբրեւ հերետիկոսական, եւ զխորհրդական արարողութիւնս մեր եւ զհայրենաւանդ ծէսս եւ զժամերգութիւնս մեր՝ զորս առնեմք ուղղափառ մտօք, չարաչար մեկնութեամբ թիւրեն եւ պախարակեն. եւ այս օրինակ գնացիւք հռովմէական եկեղեցւոյ պանծան լինել ջատագով, եւ հարազատ որդի սրբոյ աթոռոյն եւ քարոզ ճշմարտութեան։ Եւ յայն աստիճան բարձրութեան զանձինս ընծայեցուցին, մինչ զի իւրաքանչիւր ոք ի նոցանէ ծայրագոյն դատաւոր եկեղեցւոյն Քրիստոսի կացեալ՝ համարձակաձայն բարբառով վճիռ հատանէ, թէ դաւանութիւնն հայոց է մոլորական, եւ միշտ եւ յամենայն ուրեք սերտ ի բերան ունին, եւ իբրեւ բան հաւատոյ քարոզեն եւ ուսուցանեն, թէ Հայք են արտաքոյ եկեղեցւոյ եւ չիք նոցա փրկութիւն։
       Արդ այսպիսեօք եւ այլովք բանիւք բազմօք բամբասանաց զկծեցուցանեն զազգս ամենայն եւ խռովեցուցանեն, եւ զբազումս ի պարզամտաց խրտուցանեն ի մէնջ եւ որոշեն, ճանաչել տալով նոցա թէ դաւանութիւնն հայոց է թիւր եւ մոլար. եւ որ տեսանէ զպատարագն Հայոց՝ ոչ եւս տեսանէ զերեսս Աստուծոյ. վասնորոյ խղճահար եղեալ նոցա եւ գայթակղեալ ոչ բնաւ մտանեն յեկեղեցիս մեր, եւ ոչ հաղորդին ընդ մեզ, եւ չարաչար լուտանօք հայհոյեն զխոստովանութիւն հաւատոյ մերոյ, զոր աստէն փոքր ի շատէ առ սրբութիւն ձեր գրեցաք. զոր նաեւ համազգային ժողովով կնքեալ հրատարակեցաք ընդ տիեզերս ամենայն յայտարարական թղթով, որ անուանեալ կոչի Հրաւէր Սիրոյ։ Իսկ թշնամանողքս այսոքիկ, որք գայթակղեցուցանեն զպարզամիտսն մեր, գուն գործեն միշտ եւ ջանան հաւատարիմ առնել ոչ միայն սոսկական ժողովրդեան, այլ եթէ հնար իցէ՝ սուրբ եւ տիեզերական աթոռոյդ , թէ եկեղեցին հայոց է հերձուածող եւ հերետիկոս, առ ի օտարացուցանել զհռովմայեցիս եւ զհայս ի սիրելոյ զմիմեանս. զի ինքեանք ազատ ի լծոյ կացցեն որպէս եւ ախորժեն, եւ մտադիւր վայելեսցեն ի հանգստեան։
       Եւ արդ, բժիշկ հոգեւոր եւ ծայրագոյն հովիւ հօտին Քրիստոսի, քեզ ակընկալեալ սպասէ լրութիւն ազգիս հայոց. վաղվաղեա՛ մատուցանել զդեղ առողջութեան հիւանդութեանս մեծի, եւ մի՛ յապաղեր, զի մի գուցէ եւս քան զեւս զայրացեալ՝ անբժշկելի լինիցի եւ մահաբեր։ Մի՛ զլսելիս մատուցաներ սըտայօդ բանից զրպարտչաց ոմանց, որք հատանեն զոմանս ի հպատակութենէ մերմէ, եւ զմեզ զամենեսեան ի ձերոց այտի. եւ մի՛ զհամօրէն ազգս հայոց, ազգ մեծ եւ սիրելի եւ մտերիմ սրբոյ աթոռոյդ ի բաց մերժեր ի հայրագութ սիրոյ քոյ։ Դարձո՛ զցրուեալս ի խաշանց հօտի մերոյ ի փարախս իւրեանց՝ հովիւ բարի, եւ եղիցի այն մեզ ի մխիթարութիւն մեծ ի ծառայութեան մերում. եւ փոխանակեսցուք ընդ նոսին զսիրտ եւ զհոգի մեր ամենեցուն իբրեւ արդարեւ տեառն բարերարի՝ երախտագէտ մտօք մինչեւ ի յաւիտեան. արա , որ կարողդ ես, աղաչեմք զքեզ, զխաղաղութիւն յեկեղեցի սուրբ, եւ հաստատեա զխախտեալ անդամքս մարմնոյն Քրիստոսի ի մի, զոր եւ աղօթիւք խնդրեաց ի Հօրէ նոյն ինքն Փրկիչն մեր յաւուրս մարմնոյ իւրոյ յասելն. Հայր սուրբ պահեա զսոսա յանուն քո. զի եղիցին մի, որպէս եւ մեք մի եմք։
       Զայս եւս խնդրեմք ի ձեռմէ սրբութենէ, զի մի՛ ստիպեսջիք զմեզ ջուր ի կիր արկանել ի խորհուրդ սուրբ պատարագին. քանզի նախնի հայրապետք ազգիս՝ եպիսկոպոսօք եւ թագաւորօք հանդերձ թէպէտեւ բազմօք ջանացան հաստատել, բայց չեղեւ հնար. մանաւանդ զի բազում եւ պէսպէս վնասք յայնմանէ ի վեր երեւեցան։ Ուստի եւ մեք այժմ թէպէտեւ կամիցիմք, բայց ոչ երբեք կարեմք զայդ կամ զայլ ո'եւիցէ փոփոխութիւն ծիսից կամ արարողութեանց մուծանել յազգս մեր։
       Իսկ առ կատարումն աստուածահաճոյ գործոյս, կացուցաք մեզ գլխափոխան, լիակատար իշխանութեամբ զհաւատարիմն մեր զՍտեփաննոս Արքեպիսկոպոսն, Մխիթարեան աբբահայր վանից Սրբոյն Ղազարու, որ ի Վենետիկ. որ անձամբ անձին կամ ի ձեռն փոխանորդաց իւրոց ածցէ ի լրումն, եւ ամենայն իրք նոցա եւ բանք՝ ընդունելութեան արժանի համարեսջիք իբրեւ զմերս։ Եւ խնդրեմ զի մի՛ օր ի յօր յերկարաձգեսցի այս գործ մեր կարեւոր, որպէս պատահեցաւ յառաջին ժամանակս. զի ստիպողութիւն ժամանակին չէ ընդ իշխանութեամբ մերով, եւ կենաց մերոց ոչ կարէ լինել ոք երաշխաւոր։
       Եւ ահա կնքեցաք վաւերական կնքով մերով, եւ ակնապիշ սպասեմք օրհնառաք նամակի գլխոյդ եկեղեցւոյ հասանելոյ առ մեզ եւ առ որս խորշինն ի մէնջ եւ թշնամանեն, որպէս զի բարձցի երկպառակութիւն եւ գայթակղութիւն ի ժողովրդենէս մերմէ , եւ հաստատեալ ամրասցի միաբանութիւն եկեղեցւոյ սրբոյ։
      
       *
       Յիսուսի Քրիստոսի Ծառայ Տէր Կիրակոս Կաթողիկոս ամենայն հայոց եւ պատրիարք Տանս Կիլիկիոյ, սիրելի եղբօր մերոյ եւ պաշտօնակցի Տեառն Ստեփաննոսի Արքեպիսկոպոսի եւ Գերապատիւ Աբբայի Մխիթարեան Միաբանութեան եւ ամենայն վարդապետաց եւ գղերձ , ողջոյն։
       Զքաջավարժ ներհմտութիւն ձերդ ի լեզուագիտութիւնս, եւ զկատարելութիւն ի ներքին եւ յարտաքին մակացութիւնս քաջ գիտեմք ի վաղուց հետէ ի զանազան կենցաղօգուտ մատենից, զորս ի լոյս ընծայեցիք ի պայծառութիւն ազգիս։
       Եւ որովհետեւ ոմանք ի գոլէջեան կարգաւորաց, եւ այլ ոմանք նոցուն համախոհք՝ սուտ զրպարտութեամբ ամբաստանեալ են զողջամիտ դաւանութենէ Հայաստանեայց Սուրբ Եկեղեցւոյ եւ անդադար ամբաստանեն, զի երկպառակութեամբ եւ վնասիւք ազգիս զօգուտ անձանց իւրեանց եւ զդիւրութիւն գտցեն։ Վասն որոյ եւ մեք այժմ պարտ վարկաք գրել առ գերագահ աթոռն Հռովմայ՝ առ Սրբազան յաջորդն գլխաւորին առաքելոց սրբոյն Պետրոսի, զխոստովանութիւն Հայաստանեայցս Եկեղեցւոյ եւ զհամազգային յայտարարութիւնն մեր, որ առ ամենայն ազգս ուղղափառաց, եւ զայնոսիկ առաքեցաք առ քեզ. եւ ահա կացուցաք զքեզ լիակատար իշխանութեամբ գլխափոխան մեզ. զի կամ անձամբ կամ ի ձեռն փոխանորդի խօսեսցիս ի դիմաց մերոց առ սուրբ աթոռն եւ առ որս արժան իցէ խօսել, եթէ բանիւ եւ եթէ գրով։ Եւ զբացորոշութիւն Սրբոյ Աթոռոյն եւ զնամակ օրհնութեան եւ սիրոյ թէ առ մեզ եւ թէ առ խրտուցեալ ժողովուրդս մեր՝ անդանդաղ փութով առեալ առաքեսջիր, որպէս զի իսպառ բարձցի չար եւ վնասակար երկպառակութիւն յազգէս մերմէ, եւ տարապարտ խռովութիւն եւ ընդ ակամբ հայեցուած յեկեղեցւոյն Քրիստոսի։ Եւ ընկալցին օրհնութիւն ի մէնջ գոհութեամբ հանդերձ եւ վարձս բարեաց ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերմէ. ողջ լեր։
       Յամի, 1820, ի Յունիսի
       ի Կոստանդնուպօլիս։
       (Թիւ 82 Ձեռագիր Մատենադարանին Մխիթարեան Հարցն Վիեննայ)։
      
       *
       Պատճեն Առաջնորդական Կոնդակին՝ Անթէպ-Մարաշու Առաջնորդ, Չարսանճագցի Յովհաննէս Արքեպիսկոպոսին։
       Կոնդակս գրուած է հաստ, ճերմակ, տոկուն թղթի մը վրայ, երկու կտոր իրարու փակցուած, եւ փակցուած տեղւոյն լուսանցքին վրայ, մութ կարմիր կնքուած Կիրակոս Կաթողիկոսի անձնական ձուաձեւ կնիքով։ Թղթիս երկարութիւնն է 129ս. մ ., լայն. 39ս. մ. եւ 3. ։ Աջէն լուսանցք մը թողուած է լայն. 13ս . մ. կարմիր գիծերով. ձախէն ալ հազիւ մէկ ս. մ. ։ Գրուածքին լայնքն է 25 ս. մ. 5։ Կոնդակիս ճակատը դրոշմուած է հայրապետական կնիքը մութ կարմիրով եւ շատ մեծ յաջողութեամբ, այնպէս որ կարելի է դիտել եւ ուսումնասիրել ամէն մանրամասնութիւն։ Կնիքին շուրջ գծուած է կանաչորակ եւ ոսկեզօծ ճաճանչներով զարդի շրջանակ մը, որուն պարունակած արձանագրութիւնն է. Յի Քի Ծառայ Տր Կիրակոս Կթղկս Ամենայն Հայոց Տան Կիլիկիոյ թւն Հյց ՌՄԽԵ։ Բոլորակին մէջտեղը կայ երկրագունտ մը, որուն վերեւ՝ Ս. Երրորդութեան խորհրդապատկերը եւ ներքեւն ալ՝ Սսոյ Մայրավանքին նկարը։ Կնիքին վերեւ կանաչ ոսկեզօծ Է մը, վրան թեւաձեւ պատիւ մը կամ զարդ. դժբախտաբար, Կոնդակիս ճակատը լաւ չէ պահուած, խոնաւութենէ վնասուած է, եւ Է գիրին տեղն ալ մաշած ծակած։
       Կոնդակիս առաջին տողը - «ՅԻ. ՔԻ. Ծառայ Տէր Կիրակոս Կթղկս. ՝ գեղագրուած է։ ՅԻ՝ թռչնագիր են ճոխ կապոյտով եւ կարմիր կանաչ թեթեւ գոյներով գծուած. ՅԻ վրայ դրուած պատիւը հրեշտակի մը գլուխն է. տողին մնացածը մութ կարմիրով խոշոր խոշոր սիրուն նօտր. Կթղկս. ին վրայ պարզ կաթողիկէ ձեւացնող գիծեր մը։ Մնացած մասը հատիկ հատիկ գիրուկ նօտագրութիւն մը. բոլոր յատուկ անուններ, աստուածային անուններ եւ ուրիշ նշանակելի անուններ՝ կարմրով։ 103 տող է այս գեղեցիկ նօտագիր Կոնդակը, որ տրուած է ՌՄԾԷ (=1808) Օգոստոսի սկիզբը, Սսոյ Ս. Աթոռին մէջ։
      
       ՅԻ ՔԻ ծառայ Տէր Կիրակոս Կթղկոս Ամենայն Հայոց՝ որ եւ Պատրիարգ Տանն Կիլիկիոյ եւ սպասաւոր Սբ. Լուսաւորչի Աջոյն, Վեհափառ Աթոռոյն։ Յորմէ ժամանեալ՝ հասցէ գիր օրհնութեան, եւ նամակ պահպանութեան, Շնորհօք Առաքելական, եւ Աստուածային բազմապատիկ օրհնութիւնն եւ ողորմութիւնն, եւ նախախնամական գըթութիւնն, եղիցի առ ի վերայ յօրհնեալ Տիրապահ եւ Ածախնամ քաղաքացդ Մարաշու, Այնթապու, Պէրէճիկու, Ուռելու, Ուռումկլայու, Էհնէշու, Ճիպինու, եւ որոց միջի եղեալ կառուցեալ եւ հաստատեալ Քրիստոսահիմն Սրբոց Ածաբնակ Եկեղեցեաց՝ եւ եկեղեցական մանկանց. Նախ սրբանուէր եւ մեղսաքաւիչ Քահանայից, ուսումնասէր Սարկաւագաց, քաղցրաբարբառ եւ հեզաբարոյ դպրաց, հաւատարիմ եւ քրիստոսասէր Երէցփոխանաց, հաւատարիմ եւ հարազատ Գանձապետաց, եւ Աստուածասէր իշխանաց, հոգեսէր մահտեսեաց եւ մահտեսացու անձանձ, եէրլիից եւ միսաֆիրաց, Աստուծով զօրացեալ Տօլվաթաւորաց, առատաձեռն Խօճաներաց, քրտնաջան եւ արդարավաստակ Հողագործաց, մեծահաւատ Սասընցոց, հարստաց՝ եւ աղքատաց, մեծաց՝ եւ փոքուց , արանց եւ կանանց, ծերոց եւ տղայոց, երիտասարդաց՝ եւ կուսից, եւ ամենայն չափու հասակի ի Քրիստոս Յիսուս հաւատացեալ Լուսաւորչածին երամոցդ խնդալ միշտ։
       Շնորհք ընդ ձեզ եւ երկնաւոր խաղաղութիւն Աստուծոյ Հօրէ Ամենակալէ, եւ Փրկչէն մերմէ Յիսուսէ Քրիստոսէ , եւ ի Սրբոյ Հոգւոյն կենարարէ, եւ յառատածաւալ պարգեւատուօղէ, ի բարերարէ, եւ ի մարդասիրէ, եւ յամենունակ շնորհատուօղէ, իջցէ եւ հանգիցէ, հեղցի եւ ծաւալեսցի, եւ սփռեալ տարածեսցի ի վերայ ձեր՝ եւ ի վերայ ընտանեաց ձերոց, ի վերայ որդւոց՝ եւ դստերաց ձերոց, ի վերայ տանց՝ եւ բնակութեանց ձերոց, ի վերայ ընչից՝ եւ ապրանաց ձերոց, ի վերայ առից՝ եւ տրից ձերոց, ի վերայ վարից եւ վաստակոց ձերոց, ի վերայ յայգեստանաց եւ բուրաստանաց ձերոց, եւ օր ըստ օրէ լցուսցէ զձեզ բիւր եւ համայն առաքինական գործովք, եւ լցուսցէ զձեզ յարգասալիր ճոխութեամբ, եւ իբրեւ ծաղիկ անթառամ ծաղկեալ պահեսցէ զձեզ աստ մարմնով, եւ անդ հոգւով խոր ցնծութեամբ, եւ յաւէտ բերկրութեամբ եւ ցնծալից ուրախութեամբ . Ամէն։
       Օրհնութիւն Հօր, պահպանութիւն Որդւոյ, եւ նախախնամական գթութիւն ամենազօր Սրբոյ Հոգւոյն, եկեսցէ եւ հանգիցէ եւ հեղեալ ծաւալեսցէ ի վերայ ձեր՝ եւ ի վերայ հոգւոց եւ մարմնոց ձերոց՝ բանալով ընդդէմ ձեր զդուռն անհուն ողորմութեան իւրոյ, եւ ծագեսցէ զլոյս շնորհաց իւրոց՝ որով պայծառացեալ զարդարեսջիք հոգեկան եւ մարմնական բարութեամբ, եւ կազդուրումն աստի կենացս, եւ ի յղփութիւն յաւիտենական բարեացն մնացականաց վայելելով անսպառ հանդերձ ձերայնովքդ միշտ . Ամէն։
       Այլ եւ օրհնեսցէ զձեզ Տէր Աստուած մեր, իւրով անսպառելի ողորմութեամբն ոռոգանելով աստուածային ճաճանչիւն որպէս զդրախտ տնկեալ ի գնացս ջուրց հոգւոյն վտակաց, իբրեւ զորթս՝ եւ որպէս զոստս սաղարթալիցս եւ պտղալիցս արասցէ զձեզ ծաղկեալ հաւատով՝ զարդարեալ յուսով . Ամէն։
       Եւ ընդ Աստուածապարգեւի եւ շնորհազեղունի ողջունառաք եւ սիրազարդ Առաջնորդականի նամակաւս , գիտութիւն լիցի Քրիստոսի անբիծ եւ անապական Արեամբ գնեալ բանաւոր Հօտիցդ, այսինքն մօրս լուսոյ Սրբոյ հրեշտակաճեմ Աթոռոյս հարազատ զաւակացդ, եւ Սրբոյ հօրն մերոյ Գրիգորի Լուսաւորչի չարչարանօք եւ երկեամբն (sic) ի Քրիստոս երկնեալ ծննդոց, եւ յոյժ սիրելեացդ մերոց , եկեղեցական դասուց սրբամատոյց Քահանայից՝ իշխանաց՝ եւ յօրհնեալ ժողովրդոց։ Զի գրէ մեծ վարդապետն տիեզերաց, եւ փողն ազդու ի լսելիս ամենայն հաւատացելոց Սրբազան Առաքեալն Պօղոս, ներ ամենազարդ Թխտոջն իւրում, յորդորապէս ասելով. ունկնդիր լերուք Առաջնորդաց ձերոց եւ հպատակ կացէք նոցա, զի նոքա տքնին վասն հոգւոց ձերոց, վասն զի համարս տալոց են ընդ ձեր, որպէս զի խնդութեամբ արասցեն զայն՝ եւ մի' (յ)ոգւոց հանելով, զի այն ոչ (յ)օգուտ ձեր է. եւ յայլում տեղւոջ բացայայտելով զտեսութիւն մտաց ասացուածոցն յարէ քաջաբանութեամբ ասելով, թէ «Ամենայն անձն որ ընդ իշխանութեամբ է, ի հնազանդութեան կացցէ. զի ոչ յուստիքէ (sic) է իշխանութիւն նոցա եթէ ոչ (յ)Աստուծոյ, եւ որ ենն յԱստուծոյ կարգեալ են »։ Եւ ի կնիք արդիւնաւոր բանիցս որոտալով վճռէ թէ՝ այսուհետեւ որ իշխանութեան հակառակ կայ՝ Աստուծոյ կամաց հակառակ կայ։ Աստանօր ի բանից Առաքելոյն երրեակ իմացուածք յառաջադրին. յորոց առաջինն յորդորէ զստորադասեալսն յենթ հոգեւորի իշխանութեան առաջնորդացն. որք եւ ի Սրբոյն Յօհաննէս Աւետարանչէ հրեշտակք եկեղեցեացն կոչին, գոլով դեսպանք՝ եւ պատգամաւորք, առաքեալք յԱստուծոյ, որպէս Մովսէս ի հնումն, առ եկեղեցիսն Իսրայելացւոց, վասն որոյ՝ եւ զնմանէ գրի յօրէնսն. ամենայն ոք որ ոչ լուիցէ ձայնի Մարգարէին այն սատակեսցի ի ժողովրդենէն, ի նոյն միտ եւ Առաքեալն ասէ. ունկնդիր լերուք առաջնորդաց ձերոց ամենայն հպատակութեամբ, որք ըստ յատկի կոչմանն իւրեանց գոլով Դէտք, յար ակնաբացութեամբ տքնին եւ հսկեն վասն հօտին իւրեանց՝ զորոց համարս տալոց են Աստուծոյ, որոց համեմատի առածն յԵզեկիէլէ, որ ասէ. Որդի մարդոյ դէտ կացուցի զքեզ ի վերայ տանդ Իսրայէլի, որպէս յինեէն սպառնասցիս նոցա զպատգամբ իմ, եւ կամ զգուշացուցանելով զգուշացուսցես անօրինին դառնալ յանօրէնութենէ իւրմէ, զոր եթէ լուիցէ եւ դարձցի, կելով կեցցէ, եւ զանձն քո ապրեցուսցես. ուստի եւ Առաքեալն ի նոյն միտ յարէ զբանն թէ, որպէս զի խնդութեամբ արասցեն զայն, եւ մի հոգւոց հանելով, զի այն ոչ (յ)օգուտ ձեր է։ Երկրորդ զբարձրագոյն իշխանութենէ հոգեւորի Առաջնորդաց, որք նախապետաբար հեղինակ զԱստուած գոլ ցուցանէ, որ նոյն ինքնագոյ եւ ինքնազօր իշխանն իշխանաց, եւ տէրն տէրանց ծայրագոյն բարի բնութիւնն Աստուած, որոյ յատուկ է հաղորդել զինքն այլոց, աննախանձաբար տալով բացափայլեաց զփոխանորդութիւն լիաբուռն իշխանութեան իւրոյ, յենթ բնականի, եւ Աւետարանի շնորհաց օրինացն, (այսինքն ) ի Նախարարս՝ ի Նահապետս, ի Դատաւորս, ի Թագաւորս, ի Մարգարէս, ի յԱռաքեալս, ի Քահանայապետս, եւ ի յԵպիսկոպոսունս, որք են Առաջնորդք Եկեղեցւոյ։ Որպէս ասէ սրբազան Առաքեալն Յակոբոս թէ ամենայն տուրք բարիք՝ եւ ամենայն պարգեւք կատարեալք ի վերուստէ են իջեալք առ ի Հօրէն Լուսոյ։ Եւ անընդմիջաբար ածանցօղն եւ հեղինակն գերաբուն իշխանութեանցս այս՝ ասաց սրբազան Առաքելոցն. Տուաւ ինձ զամենայն իշխանութւինս յերկինս՝ եւ յերկրի, որպէս առաքեաց զիս Հայր եւ ես առաքեմ զձեզ. Գնացէք այսուհետեւ աշակերտեցէք զամենայն հեթանոսս, մկրտեցէք զնոսա (յ)անուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ. եւ կամ թէ՝ եթէ ումեք թողուցուք՝ թողեալ լիցի, եւ թէ զուրուք ունիցիք՝ կալեալ լիցի, եւ կամ թէ՝ զոր միանգամ կապիցէք՝ ի յերկրի՝ եղիցի կապեալ ի յերկինս, եւ զոր արձակիցէք՝ ի յերկրի՝ եղիցի արձակեալ ի յերկինս։ Ուստի եւ սրբազանն Պօղոս առ սմին յարէ ասելով. Զի ոչ յուստեքէ է իշխանութիւն նոցա՝ եթէ ոչ յԱստուծոյ, եւ որք ենն՝ յԱստուծոյ կարգեալ են։ Եւ երկրորդն սոյն այս հոգեւոր իշխանութեանս ընդդէմ հակազինօղքն՝ եւ հակառակ եղեալքն՝ Աստուծոյ ծայրագոյն հրամանին հակառակ եւ դիմակ գոլ բացարձակաբար վճռեաց, որոյ յարացոյցն ի ստեղծագործութեանն ի սկզբանն անտի ունիմք։ Զի յորժամ շնորհեաց Աստուած նախաստեղծին զիշխանութիւն այս, գրէ թէ՝ համայն ստեղծուածքն հնազանդեցան նմայ , մինչ զի հոյլքն պաճարեղինացն ստգտանեն զհակառակսն իշխանութեան՝ ելովն իւրեանց հնազանդ ի ներքոյ իշխանութեան Ադամայ. որպէս ասէ հոգերգուն Դաւիթ՝ ամենայն ինչ հնազանդ արար ի ներքոյ ոտից նորա, եւայլն։ Եւ եթէ այնու ոչ սգաստասցին՝ ընդդէմ իշխանութեան մաքառօղքն՝ յայտնապէս պատժէ Աստուած չարաչար հարուածովք, որպէս Կորխականսն, եւ զսահառինեանսն, եւ կամ զԱնէսն եւ զԱմրէսն, որք՝ հակառակ կացին Մօվսէսի անլուր եղեալքն Աստուածային հրամանին, որ գրեալ է յօրէնսն՝ զիշխանս ժողովրդեանն քոյ մի՛ հայհոյեսցես։ Սոյնպէս եւ ընդդիմակքն իշխանութեան Հոգւոյն Սրբոյ՝ որք լրբաբար հայհոյէին՝ եւ արատ դնիլ (sic) ջանային ի պաշտօնն Աստուածային՝ ասելով առ Քրիստոս թէ՝ իշխանաւն դիւաց հանէ դա զդեւս, որոց հահոյանացն անքաւելի գոլ վճռեաց Քրիստոս, մի՛ աստ եւ մի՛ ի հանդերձելումն։ Եւ ընդ ժամանակս Առաքելոցն ընձիւղեալ սատանքն՝ եւ ներհակքն ընդդէմ իշխանութեան նոցին, ոյք են՝ եւ որպէս արմատախիլ եղեն, թողում ձեզ ի գործոց եւ ի թխտոց Առաքելոցն ուսանիլ։ Եւ այլն ըստ կարգին։
       Ահա եւ ես կարգեցի եւ կացուցի եւ ի վերայ ձեր վերահաստատեալ նախնոյ հիմանն՝ մերով հայրապետական Կօնդակաւս՝ զսիրելի եւ զհարազատ որդին մեր՝ զՏէր Յօհաննէս արհիապանծ Եպիսկոպոսն, Առաջնորդ եւ հոգեւոր տեսուչ։ զՆախ առեցեալ քանքարն շնորհաց բանին Աստուծոյ՝ գիտէ յարգել՝ (այսինքն ) Եպիսկոպոսութեանն միանգամայն կատարել՝ եւ պաշտել յեկեղեցւոջն. եւ յարտաքս, որպէս ընկալեալ է ի ժամ ձեռնադրութեանն։ Այլ եւ ըստ բարեպաշտութեանն իւրում ունի զյատկագոյն շնորհ իմն՝ գոլով ի բնէ ծառայ եւ բազմաշխատ Սրբոյ դերամբիծ Աթոռոյս. Ահա ըստ Առաքելոյն, երիցունք կրկին պատւոյ արժանասցին։ Այնպէս գիտասջիք թէ՝ ըստ Պօղոսի զաջս մեր հատեալ առ ձեզ առաքեցաք։ Ուրեմն եւ դուք սիրելիքդ իմ՝ ո՞րպիսի զգուշութեամբ պարտիք պահել զհարազատ եւ միաշունջ (sic) որդին մեր, եւ մի՛ արտաքին խէնէշութեամբ ստահակ եւ ապստամբ գտանիջիք՝ Առաքելաշնորհ Եպիսկոպոսին եւ Հոգեւոր Հովուին ձերոյ, զի եթէ ոք ներհակ գտանիցի սմա, նախ Աստուծոյ՝ եւ ապա Հայրապետական իշխանութեանս ներհակ գտանին, որ եւ հոգեւորապէս եւ մարմնաւորապէս կոշկոճելիք են այնպիսիքն։ Այլեւ՝ զամենայն հասս Առաջնորդական եկիցն, որք են տէրունական թապախն, խաչ եւ պատկեր օծմանն, եւս Քահանայից օծմանն՝ եւ վախճանելոց թաղման՝ կողոպուտն՝ ծխածախն՝ եւ բոլոր հարկն նոցին. նաեւս հինգ նաւակատեաց իրաւունքն՝ մկրտութիւնն՝ նշանն՝ պսակն՝ եւ զմատաղի մորթիքն եւ եկամուտ ծխածախն՝ ըստ աւանդութեան նախնեաց եւ զսահմանի (ըստ սահմանի. ՞ ) Առաջնոցն, Պօռնըկաց թաղմանն եւ կողոպուտն, եւ այլ իրաւունքն Առաջնորդական, մի ըստ միոջէ լի եւ անթերի, թէ Քահանայք՝ թէ իշխանք՝ եւ թէ ժողովուրդք պարտիք սիրով հատուցանել ի ձեռն (sic) Հոգեւոր Առաջնորդին ձերոյ Տեառն Յօհաննիսի շնորհապերճ Եպիսկոպոսիս։ Նաեւ ունի հրաման (յ)Աստուծոյ եւ ի մէնջ զչհասս, զճիւղապակասս դարձուցանել, զօրինազանցսն՝ զպօռնիկսն՝ զստահակսն՝ ընդդէմ իշխանութեան մաքառօղքն , ի քահանայից՝ իշխանաց՝ եւ ամենայն ժողորվդոցն հոգեւորապէս բանադրել՝ եւ ի կարգացն լուծանել մինչեւ զղջացեալ դարձցին յուղղութիւն։ Ուրեմն ըստ ամենայնի պարտիք հլու եւ հնազանդ գտանիլ հրամանաց նորին ըստ օրինի, եւ լսել հոգեւոր խրատու, եւ հոգեշահ վարդապետութեանն Տեառն Յօհաննու հեզափայլ երանաշնորհ Արհւոյն, որով լինիջիք կատարօղք զհրաման Տեառն մերոյ՝ եւ Սուրբ Գրոց. վասնորոյ՝ եւ դուք զպտուղ վարձուց հնազանդութեան ձերոյ՝ առջիք ի Տեառնէ Աստուծոյ մերմէ, որ եւ լերուք ողջ եւ օրհնեալք զամենայն աւուրս կենաց ձերոց միշտ . Ամէն։
       Գրեցաւ օրհնութեան, եւ Առաջնորդական Կոնդակս, ի ՌՃԾԷ , ի սկիզբն Օգոստոսի ի Սուրբ Աթոռս ընդ հովանեաւ Սրբոց չորից Աջերացն, եւ ԼԷ հազար սրբոց Մարտիրոսացն որք աստ կան ի պահպանութիւն Ազգիս Հայոց։