Գիրք Դատաստանի, Ա խմբ.

Նախ զի եդաք զվիճակ դատաւորաց եւ զդատաստան նոցա, զի առաջին է պատիւ նոցա եւ հարկաւոր։ Իսկ երկրորդ դիցուք զդատաստան թագաւորաց, զի թէ եւ մեր ոչ է, յաղագս յարմարութեան եդաք զդատաստան նոցա։

Բայց գիտելի է, զի թագաւոր տիրապէս Աստուած է, եւ անուանակիր միայն մարդիկ, ոչ ճշմարիտք։ Սակայն թագաւորք այնոքիկ անուանին, որք ազգաց իւրեանց տիրեն համանգամայն եւ յայլոց հարկս առնուն յազգաց, եւ եթէ ոչ՝ ոչ հարկիցին։

Եւ եթէ պատահիցի ուստերս լինել նմա եւ դստերս, զոյգ եւ արդար զվիճակ թագաւորութեանն բաժանիցէ։ Զի թէպէտ եւ զանդրանիկն ի դէպ է թագաւորեցուցանել, այլ զյառաջադէմն յաթոռ նստուսցէ արքայութեանն։ Եւ որքան եղբարք իցեն նորա, որդւոց նորա ոչ է իրաւացի առնուլ թագաւորութիւն, եւ ի հատանել եղբարցն ապա նստին որդիքն։ Եւ եթէ դուստր իցէ նորա, նահապետութեան տուն կարգեսցէ հանդերձ արամբն, կէս եղբաւր մասն առցէ։

Եւ եթէ մահուամբ բարձցին թագաւորք, եւ որդւոյ իցէ որդի եւ դստեր, որդւոյ որդին առցէ զաթոռն եւ ոչ դստերն. եւ որքան յորդւոյն իցէ ի ծննդոց, դստերն մի՛ առցէ, ապա եթէ առցէ՝ յաւտարս համարեսցի։ Զի այդպէս մերն արքայ Աբգարիոս կարգեաց զտուն թագաւորութեան Պարսից։ Եւ նահապետն Նոյ ընդ որդիսն եւ դստերն ետ մասն վիճակի զկողմն հարաւոյ, ըստ որում եւ կանայք թագաւորեն կողմանցն, զոր եւ Սողոմոն երբեմն էած զդշխոյն հարաւոյ, եւ Տէր իսկ վկայէ։ Սակայն զանդրանիկն պատուէ ընտիր վիճակաւ, զոր եւ Աւրէնքն կրկին հրամայէ տալ։ Ի դէպ է թէ եւ դստերն իբր կէս եղբաւր տայ վիճակ, սակայն թագաւոր է իբր նախնի եղեալ։

Իսկ եթէ ուստր ոչ իցէ, եւ դուստր իցէ, տացէ զթագ իւր դստերն։ Եւ ունիմք հաստատուն վկայ զԱւրենսն. եթէ ոք մեռանիցի, ասէ, եւ դուստր իցէ եւ ոչ ուստր, զժառանգութիւն իւր նմա տայցէ։ Եւ առեալ այր՝ զթագ իւր տալ նմա իշխան լիցի, բայց զկնի մահուան նորա իբր յաւտարս համարեսցին ծնունդք նորա։ Ապա թէ ոք ասիցէ՝ զիա՞րդ ոչ ըստ աւրինակի կողմանն հարաւոյ իշխան լիցի ինքն թագաւորել, այլ առն տալ, գիտասցէ, զի անդ սովորութիւն զայնոսիկ յառաջէ, այլ ըստ գրոց դատաստանի զայդոսիկ հաստատուն կարծեմ։

Եւ եթէ կտակ արասցէ արքայ, որքան կենդանի է, իշխան լիցի փոփոխել ըստ արժանւոյն, զի կտակ յետ մահու հաստատուն է, ըստ առաքելոյ, որպէս արքայ Կոստանդիանոս կտակաւ թագաւորեցուցանէր զորդիս իւր։ Եւ զսահմանսն լերամբք եւ գետովք հաստատեսցէ եւ արձանաւք, ըստ առաջին թագաւորացն։

Եթէ չիցէ բնաւին ժառանգ ի ցեղէ հարց, իշխան լիցի տալ զթագ իւր աւտարի՝ ոչ ըստ կրաւնից, որպէս որդի թագաւորին Հնդկաց եւ Մակեդոնացին Աղեքսանդր, եւ զայլ եւս մատակարարութիւն թողուլ ի Տէր։ Իսկ եթէ ի տանէ հաւր նորա իցեն ժառանգք, որք մերձաւորք իցեն՝ նոքա լիցին։ Եւ յորդւոց թէ իցեն, զմի առ ինքն կալցի, ի բացեայ միշտ եւ զայլսն, մինչեւ զմին ժառանգեցուցանէ զանկաւորն, հեռի բնակեցուսցէ, որպէս եւ զայս սովորութիւն կալան առաջինքն թաքաւորք։ Այս իրաւունք դատաստանի յասացեալս ամենայն եղիցի իշխանաց եւ ազատաց միանգամայն։ Բայց ի թագաւորեցուցանելն մի՛ առանց հրամանի հայրապետին լիցի։

Եւ եթէ շինիցէ քաղաք եւ կամ դղեակ, եւ աշխարհագիր եթէ առնիցէ, եւ եթէ դահեկան եւ դրամ հաստատիցէ եւ կամ հատանիցէ, իշխանութիւն կալցի ըստ իրաւանց դատաստանի։ Այլ իշխանաց ոչ է իրաւացի հատանել դահեկան եւ դրամ, եւ եթէ հատանիցէ, հրամանաւ թագաւորին լինիցի. նոյնպէս՝ շինել քաղաքս եւ բերդս։

Կամուրջս շինել մեծամեծ գետոց՝ թագաւորաց լիցի, եւ պանդոկի եւ իջաւանաց տունս. եւ այնոցիկ՝ հրամանաւ նոցա լիցին։

Իշխանք զթագաւորաց մի՛ զգեցցին զգեստ, մինչեւ նոքա հրամայեսցեն եւ կամ տայցեն պատիւս։

Առաջի արքայի մեծամեծ իշխանք մի՛ նստցին, բայց եթէ հրամայիցէ։ Ի սեղան արքայի, բայց ի հայրապետէ, մի՛ ոք կերիցէ, եւ յորժամ նա կամիցի։

Այլ յարքունիս ինքնիշխան լիցի հայրապետն նստել, այլ ոչ արքայ՝ ի տուն հայրապետի։

Մի՛ լիցի հաւատացեալ ի Տէր թագաւորի զաւրէն հեթանոս թագաւորի հարճաւք վարիլ, այլ աւրինաւոր լիցի ի կարգ ամուսնութեան, զի իշխանութիւն է նմա ընդ հայրապետի ի բեմի կալ, այլ զձեւ առցէ բարեպաշտիցն Ովսիայ, եւ Եզեկիայի, եւ զնոյն ինքն Դաւթի, զԿոստանդիանոսի եւ զԹէոդոսի, զՏրդատայ եւ զնմանեաց նոցա։

Դատաստանաւ վարեսցի յամենայն իրս եւ ի գործս հաւատացեալ թագաւոր։

Եթէ պատահի պատերազմել ընդ այլազգիս հարկաւորաբար, յորժամ սուրն վերասցի, մի՛ տացէ առնել սպանումն, բայց եթէ որ պատճառ պատերազմին իցէ յայլազգեացն։

Եւ եթէ զքաղաք պաշարիցէ այլազգեաց, նախ ի խաղաղութիւնս զնոսա կոչիցէ մի անգամ, եւ երկիցս, եւ երիցս. եւ եթէ ոչ կամիցին գալ, եւ բռնաբար առցէ, զընդդիմացեալսն սպանեալ՝ զայլսն ընդ հարկիւ կալցէ. ապա թէ անձնատուրք լիցին, յայլսն հարկիցին, այլ մի՛ ի գլուխս։

Եւ զծառատունկս ոչ հարկանել ի պաշարել քաղաքի՝ զպտղաբերս։

Զքաղաքատուրս եւ զբերդատուրս, եթէ ճշմարիտ իցէ եւ յայլազգեաց, մատնիցէ մահու։ Ապա եթէ բաւական իցէ փրկել զանձն, զկին եւ զմանկունս յարքունիս կալեալ վաճառիցէ եւ տարագիր ի ժառանգութենէ արասցէ՝ խրատեալ յաչս։ Ապա եթէ չարն ի գլուխ ելանիցէ եւ ընդ ձեռամբ գայցէ, մի՛ ապրեցուսցէ։ Իսկ եթէ քրիստոնեայ եւ հանդերձեալ իցէ յայլազգիս մատնել եւ եթէ ի քրիստոնեայս, նոյն դատաստան մահու է։ Բայց վասն մարդասիրութեան մեր աւրինացս խրատեսցի յաչս, կամ ի ձեռս, կամ յայլս, զի ապաշխարութեան հասանիցէ եւ մի՛ կորիցէ, թէ ի գլուխ ելեալ իցէ չարն եւ թէ ոչ։

Այլ զգող գանձուն տէրունի. զայլազգի՝ խրատեալ յաչս կամ ի ձեռս, եւ զկին, եւ զորդի, եւ զժառանգութիւն յարքունիս կալեալ տարագիր արասցէ, բայց զքրիստոնեայ՝ զգողաւնն առեալ եւ զինքն, եւ զկին, եւ զորդիսն յազգատոհմ եւ ի քրիստոնեայս վաճառեալ, թողցէ։ Ապա թէ այս ոչ իցէ, խրատիցի յաչս կամ ի ձեռս եւ թողցի։

Իսկ եթէ սպանանիցէ այլազգի զքրիստոնեայ կամաւ, սպանցի փոխանակ նորա, ապա եթէ ակամայ՝ խրատեսցի ի ձեռս եւ զգին արեանն տուժեսցի։

Իսկ գին արեան մարդոյ ըստ արժանւոյն գնոյ ոչ է, զի գործ է Աստուծոյ եւ պատկեր, եւ յարուցանել միայն Աստուծոյ է զմեռեալն։ Բայց մի՛ ոք զՅովսեփայ եւ զՏեառն գինն կարծիցէ ճշմարիտ զքսան եւ զերեսուն, զի գող իսկ էին վաճառողքն։ Այլ հանդիպողութեամբ եւ ըստ կարի ի դէպ կարծեմ երեքհարիւր վաթսուն եւ հինգ լինել գին դահեկանի ըստ ժամանակի վարման։ Այդ գին ըստ բանականի շնորհին, եւ ըստ քրիստոնէութեանն կրկին լիցի եւ ըստ աստիճանացն յաւելցի, իսկ այլազգեաց՝ յերից մասանցն մինն լիցի, իբրու զի ոչ զբանի ունել շնորհ եւ ոչ զքրիստոնէութեանն։ Այդ յայդոսիկ լիցի դատումն։ Ապա թէ չիցէ կար հատուցանել, վաճառեսցի եւ սպանելոցն հատուսցի, եւ տունն յաւար յարքունիս լիցի։

Այլ թէ քրիստոնեայ զայլազգի սպանանէ կամաւ, զգին արեանն տուժեսցի ըստ ցուցելոյդ աւրինակի, եւ եթէ ակամայ՝ զկէս գնոյն, եւ գինն յարքունիս լիցի, բայց յերից մասանց զմինն տացի իւրոցն։

Իսկ եթէ քրիստոնեայ զքրիստոնեայ սպանցէ կամաւ, զգինն տուժեսցի արեան՝ իւրոցն, եւ արքայի տուգանն ըստ կարի լիցի։ Եւ թէպէտ ըստ Աւրինացն մահու արժան է, այլ ի ձեռս խրատ առեալ՝ ապաշխարութեան հասցէ։ Եթէ աղքատ իցէ, վաճառեսցի իւրովքն յազգատոհմ եւ հատուսցէ։ Ապա թէ ակամայ՝ զկէս գնոյն իւրոցն տացէ եւ արքայի՝ ըստ կարի տուգանք, բայց խրատ մի՛ առցէ։ Զայդոսիկ թագաւոր դատիցի եւ զայլ եւս դատաստան հասարակաց ի դատաւորսն թողցէ, եւ զանյայտս զբնաւս՝ ի խոստովանութիւն ուղղչաց։

Իշխանաց մի՛ լիցի զսպանողսն սպանանել առանց հրամանի թագաւորին, իսկ զգողսն խրատել իշխան լիցի։

Եւ ազատ առանց հրամանի իշխանի մի՛ իշխեսցէ զգողսն խրատել։

Բայց ասելի է զաւրինակ բաժանման գերւոյն եւ աւարին։ Եթէ պատահի թագաւորի երթալ յաւար ամենայն զաւրաւք, դրոշիւք եւ փողովք յաշխարհ թշնամեաց եւ աւար առեալ դարձցի, ոսկի գտեալ յաւարին՝ արքայի լիցի։ Բայց մի՛ երդմամբ առցէ, այլ քարոզ լիցի, զի թէ յետոյ առ ոք գտցի, ընդ միոյ եւթն տուժեսցի։ Բայց տասանորդս յեկեղեցին տացէ։

Եւ գերւոյն եւ աւարին կէսն արքայի լիցի, եւ տասանորդեսցէ յեկեղեցիս, եւ ի կիսոյն՝ զաւրացն։ Իւրաքանչիւր իշխանք զնոյն բաժին արասցեն եւ նոքա եւս նախ տասանորդեսցեն յեկեղեցիս իւրաքանչիւր։

Իսկ եթէ չիցէ արքայ ընդ զաւրս, եւ իշխանք ինքեանց դրաւշիւք եւ փողովք իցեն, ոսկին նմանապէս արքայի լիցի, եւ ի գերւոյն եւ յաւարէն՝ տասանորդ արքայի, իսկ յեկեղեցիսն՝ յիսներորդիցեն, որ է ըստ Աւրինացն։

Փողս եւ դրաւշս տալ իշխանի՝ ի վերայ գաւառի եւ բերդի լիցի։

Իսկ գողս թագաւորի եւ իշխանի ոչ վայել է, բայց միայն լրտեսս։ Ապա թէ արտաքոյ իրաւանց ելցեն եւ առաքեսցեն, վասն հրամանին կէսն նոցա լիցի ի մարդոյ եւ յանասնոյ, իսկ եթէ առանց հրամանի երթիցեն, երկու բաժինն երթողին լիցի, զի կամաւք ի մահ դիմեցին։ Զայս ըստ սովորութեան ասացաք, զի ոչ է հրաման ի գրոց. զի ի պատերազմի զաւրականին մեռանել՝ անպարտ է տէրն։ Իսկ գող առաքեալ եւ մեռեալ՝ պարտապան արեան է տէրն, իսկ իւրովի երթողին՝ ոչ։ Եւ զոր առաքեսցէ եւ ըմբռնեսցի, գնեսցէ, եւ զոր ոչն առաքեսցէ, ինքնին գնեսցէ զանձն։

Զաւրական ի պատերազմի զոք ըմբռնեալ՝ զգեստն եւ զէնքն ամենայն նորա լիցին, այլ զրահն տեառն լիցի։

Արծաթ յաւարին իշխանացն լիցի, պղինձ եւ երկաթ եւ նման նոցա՝ զաւրացն։ Դիպակ, կերպաս ամենայն աւրինակաւ թագաւորին լիցի, եւ ասրեղէն պատուական եւ կտաւ՝ իշխանացն, եւ անարգ ասրեղէն եւ կտաւեղէն՝ զաւրացն։

Իսկ զհարկս գաւառաց եւ ազգաց թագաւորք եւ իշխանք արդարութեամբ առցեն. մի՛ ինչ աւելի, քան զառաջնոցն սովորութիւնս, կալցեն, զի ընդ ամենայնի համարս ունին տալ, զի յԱստուծոյ կարգեցան ի փրկութիւն եւ ի պահպանութիւն աշխարհի եւ ոչ ի կործանումն։

Եւ արդ, այսպէս լիցի։ Զանդաստանացն զհինգերորդ մասն առցեն, որպէս Յովսէփ աւրինադրեաց յԵգիպտոս, զի յորժամ ստացաւ զերկիրն փարաւոնի, յայնժամ զհինգերորդն կարգեաց. յայտ է, զի նախ ինքեանց էր ժառանգութիւն, եւ ոչ էր հինգերորդ։ Սոյնպէս եւ այժմ լիցի, զի արծաթագին անդաստան, եւ այգեստան, եւ բուրաստան մի՛ լիցի ընդ հարկաւ հնգեկին, նմանապէս՝ ջրաղաց եւ տուն։ Այլ թէ բնակիչքն ընդ արուեստի եւ կամ ընդ վաճառի հարկիցեն, զի ոչ է հարկ գլխոյ քրիստոնէից, բայց այլազգեաց, յորժամ բռնի ընդ հարկաւ արասցեն։

Բայց անդաստանք ջրարբիք լիցին ընդ հնգեկաւ, այլ ոստինք՝ տասանորդեսցին, զի հող միայն է իշխանի եւ թագաւորի եւ ոչ ջուր։ Սոյնպէս՝ ոստինք այգիք եւ ծառաստանք։

Այսպէս եւ յաւուրս շաբաթի յեւթնէն մին գործիցէ իշխանի եւ տէրունի, այլ աւելի աշխատելն զձեռամբ անկեալն անիրաւութիւն մեծ է։

Եզին առանձին այլ հարկ մի՛ լիցի, զի այն իսկ է, զոր աշխատեալ հնգեկի։

Կովու լըտր եղն միայն լիցի։

Արաւտի հարկ այլ մի՛ լիցի, զի այն իսկ են արաւտականք, որ հարկին։

Ոչխարք ի գառինսն տասանորդեսցին. թէ հաճոյ իցէ տէրունեացն՝ ընդ ոչխարի փոխանակիցէ ըստ արժանւոյն։

Ձիոյ, եւ ջորւոյ, եւ իշոյ մի՛ լիցի հարկ, զի նոքաւք բազում անգամ ծառայէ զտէրունիսն։

Ի տարեմուտս ըստ կարի ծառայեսցէ եւ յաւուրս տաւնից։ Մի՛ լիցի չէքչէք բազում, այլ չիք լիցին անիրաւ սովորութիւնքն, զի եւ սահմանդ ի բազում եւ յաւելորդ սովորութեանց եղեւ։

Առանց դատաստանի մի՛ տուժեսցի կամ տուգանիցէ, այլ ըստ կարի լիցի՝ յանցաւոր ի տէրունիսն գտեալ, իսկ յայլս յանցաւոր գտեալ՝ դատաւորաւք վճարեսցի։

Անդատաստան է իշխանաց հարկել զհաւատացեալս, զոր հարկեն այլազգիք, զի յայլազգեաց հարկ արժան է առնուլ եւ ոչ ի նոցունց, որպէս առնեն Վիրք ընդ ձեռամբ անկելոցն։

Թագաւոր իշխանի տուեալ գաւառ, եթէ շինէ ըստ հրամանին նորա բերդ, եւ կամ աւան վաճառի, եւ կամ աւերակս միոյ նահանգի, ժառանգութիւնս համարեսցի նմա։ Մի՛ լիցի փոխել զնա առանց մեծի եւ իրաւացի յանցանաց եւ զկնի մահու նոցա որդւոց նոցա լիցի՝ հրամանաւ արքայի։ Սոյնպէս ընդ ձեռամբ իշխանաց ազատք լիցին, եւ ընդ ազատաց ձեռամբ՝ շինականք. յորժամ աւերս շինեսցեն եւ հողս հատանիցեն ի մայրեաց, ստացուած լիցի անփոփոխ եւ որդւոց նոցա յետ մահու։ Այլ փոփոխումն ի վերայ մեծի յանցանաց եւ իրաւացի լիցի, եւ մի՛ ի պատճառս զրպարտութեան փոփոխիցեն։

Նոր շինեալ տեղեաց ազատութիւն լիցի, մինչ զի ամենայնիւ հաստատեսցի։

Ի շինուածս քաղաքի եւ բերդի, թէ պակասիցի գանձ արքայի, ամենեքեան հասարակ նպաստ լիցին։

Արք քաղաքացիք առաւել, քան զգեղջկունս, պատուիցին, եւ գեղջկաց նմանապէս առաւել պատիւ լիցի, քան բնակչաց ագարակի։ Սոյնպէս լիցի բերդի բնակչացն եւ աւանի, զի եւ կարգ առաջնոցն է մերոց թագաւորացն այդոքիկ։

Հարկաւորք եւ աւգտակարգք յարուեստս հողագործութիւն է, եւ դարբնութիւն, եւ հիւնութիւն. եւ բազմաց է հողագործել։ Առաւել պատուիցի երկաթագործ եւ փայտագործ։ Իսկ աւգնական բնութեանս մարմնոյ եւ հարկաւոր յարուեստս է բանական բժշկութիւն, պատուիցի եւ սա։ Եւ թէպէտ ամենայն կարծեալքն նուազունք յոյժ հարկաւորք են, այլ որոց սակաւ գիւտն է, յարքունուստ առաւել ի պէտս հասարակաց պատուիցի։ Սակայն պիտանի եւ հարկաւոր ի բանական արուեստս եւ փրկական՝ վարդապետութիւն է, նախապատիւ լիցի յիշխանս եւ յարքունիս, զի հասարակաց հայր է եւ բժիշկ հոգւոց։

Ծաղր ամենայն աւրինակաւ զաւրէնս իրաւանցս արասցեն, որք ընթերցման սորա պատահին, նմանս զմեզ տեսանելով այնոցիկ, որք յանուրջս երեւութանան թագաւորութիւնս եւ բազում ինչ ախորժելիս, եւ զարթուցեալ դատարկս եւ ունայնս յամենայնէ իցեն։ Բայց գիտասցեն, զի ոչ անգիտանամ, եթէ ամենայն թագաւորութիւն երկրաւոր անցաւոր եւ փոփոխելի է, այլ առաւել մերս եղեւ արքայութիւն, զի անցեալն ոչ է ի միջի, եւ ի ներկայս չիք, եւ ապագային ոչ պատահիմ, բայց զփափագս ձեւանալով լնում եւ զյարմարութիւն առաջարկութեանս ամբողջ պահել փութամ։ Յաղագս որոյ թողութիւն մեզ յայսոսիկ լիցի ի հաւաստի տեսողաց, զի պատրաստ եմ յանխուզ պարսաւողաց զբամբասանս ժողովել, եւ ի նոցունց եւս, թէ ի դէպ իցէ եւ ոչ կամիցին թողուլ ազատս։