Ջերմանց մխիթարութիւն

Վասն ստածման եւ բժշկութեան սինէհիս ջերմանն որ ՚ի յարենէ լինի, եւ ինքն ընդ երեք ցեղ բաժանի։

Զայս ջերմս հոռոմն սինէհիս անուանէ, եւ տաճիկն մտբկ, որ թարգմանի սուր եւ ՚ի յար։ Այլ յառաջդ ասացաք թէ սուր ջերմն՝ որ ՚ի յար լինի եւ առանց նոպայի, ՚ի յարենէ լինի, որ բորբոսի ՚ի ներքս ՚ի յերակն. եւ այլ ասացի՝ թէ երբ բորբոսի յայլ նիւթերոյն ՚ի ներքս ՚ի յերակսն, եւ խառն լինին ընդ արիւնն, նոյնպէս ընծայի յիւրմէն ջերմն՝ որ ՚ի յար լինի եւ առանց նոպայի։

Ապա պարտ է մեզ բաժանել եւ ցուցանել, թէ ո՛րպէս ճանաչի սինէհիս ջերմն՝ որ յարենէն մէն լինի. եւ ո՛րպէս ճանաչի՝ որ յայլ նիւթերոյն լինի, երբ ՚ի ներքս ՚ի յերակսն բորբոսին։ Եւ ասեմ՝ որ այն ջերմն որ յայլ նիւթերոյն բորբոսելոյն լինին, թէպէտ եւ ՚ի յար լինին եւ առանց նոպայի, բայց թուլանան եւ պնդին, շատանան եւ պակասին։ Ապա այն ջերմն՝ որ յարենէն մէն լինի, չլինի այդ ամէնդ զոր ասացաք ՚ի յայլ նիւթերոյն, այլ հաւասար լինի իւր պնդութիւն եւ դիժարութիւնն։ Եւ այն նշաննին՝ որ երեւնայ մեզ ՚ի յերկրորդ օրն, որ հանդիպի յայլ ջերմերոյն նշան նոյն զոր ասացաք. ապա թէ չերեւնայ երկրորդ օրն, նա յերրորդ օրն երեւնայ։ Ապա ՚ի չորրորդ օրն երեւնայ այնոցիկ՝ որք չեն բժիշկ, ոչ եթէ բժիշկն։

Եւ այլ պարտ է գիտել որ սինէհիս ջերմն՝ որ յարենէ լինի, յերեք ցեղս բաժանի։ Առաջին դէմն այն է, որ յառաջմէ յաւելնայ իւր տաքութիւնն քիչ քիչ օր ըստ օրէ։ Իսկ երկրորդ դէմսն այն է՝ որ յառաջմէ շատ առնու եւ դիժար, եւ ապա օր քան զօր պակասի իւր տաքութիւնն քիչ քիչ։ Ապա այն դէմսն, որ հաւասար եւ ՚ի յար լինի իւր տաքութիւնն, յառաջմէ մինչեւ ՚ի վերջքն նոյնպէս հաւասար մնայ, մինչեւ արձակի եւ թողու։ Ապա այն դէմսն, որ օր քան զօր յաւելցնէ, յառաջմէ սակաւ լինի եւ հեշտ, եւ ապա յաւելնայ օր քան զօր իւր տաքութիւն, եւ դիժարնայ քիչ քիչ՝ մինչեւ կատարի, եւ ապա արձակի։ Ապա այն դէմսն, որ պակասեցնէ օր քան զօր, յառաջմէ դիժար լինի եւ շատ իւր տաքութիւնն, ապա օր քան զօր պակասի քիչ քիչ, մինչեւ վճարի եւ արձակի։

Իսկ ես այդ իրացդ օրինակ բերեմ որ այլ հեշտ հասկանայք։ Ի միտ առ աղէկ եւ տես. այն արիւնն որ բորբոսի՝ մասն մի լինի, եւ այն որ արձակին՝ մասն մին, նա չաւելնայ մասն ՚ի մասէն եւ ոչ պակասի. այդ օրինակովդ լինի յար եւ հաւասար սինէհիս ջերմն, ոչ յաւելնայ եւ ոչ պակասի։ Ապա երբ երկու մասն բորբոսի յարենէն, եւ մէկ մասն արձակի, նա բորբոսածն յաւելնայ մասն ՚ի մասին վերայ. եւ այդ օրինակովդ լինի յերկրորդ դէմս սինէհիս ջերմն, որ օր քան զօր յաւելցնէ քիչ քիչ զիւր տաքութիւն։ Ապա երբ մէկ մասն բորբոսի յարենէն, եւ երկու մասն արձակի, այդ օրինակովդ լինի երրորդ դէմս սինէհիս ջերմն, որ օր քան զօր պակասի իւր տաքութիւնն քիչ քիչ։

Ապա գիտացիր որ այս ջերմս շատ այնոց հանդիպի, որ ՚ի չորս տարւոյն ՚ի վեր լինին՝ մինչեւ ՚ի քսան տարին, մանաւանդ ՚ի գարնան աւուրքն. եւ այնոց՝ որ արիւնն շատ լինի ՚ի մարմինն, եւ այնոց՝ որ կերակուր զայն ուտեն, որ արիւնն ընծայէ, զերդ գառին միսն, եւ կաթներն, եւ ձուի դեղնուցն, կարմիր եւ քաղցր գինին։ Իսկ նշաննին՝ որ հետ այդ ջերմանդ երեւնայ՝ այս են, որ բերանոյն առաստաղքն ուռչին, եւ խնծորքն. գլուխն ցաւի եւ ծանրանայ, եւ երեսն կարմրի, մանաւանդ այտերն. աչացն երակսն եւ քներոյն ուռչին, եւ լինի որ կարմիր շտեր երեւենան, կամ դէպ ՚ի կանանչն։

Այլ որ գիտենաս որ յառաջ քան զամենայն ստածումն զհիւանդին ուժն եւ զտարիքն եւ զկերպն եւ զերկիրն եւ ժամ, տես թէ օգնէ տարիքն, եւ այն զոր ասացաք, դու երակ առ սկիզբն այս ջերմանս, յառաջ քան որ յաւելնայ հիւանդութիւն. ապա թէ չօգնէ ուժն եւ տարիքն եւ այլն, դու ապիկիք արկ, եւ արիւն հան. զի սկիզբն այս ջերմանս արիւն հանելն շատ օգտակար է։ Այլ ՚ի յաւելնալն եւ ՚ի կատարելն հիւանդութեանն, որ է երրորդ ժամանակն, պատրաստ՝ որ չառնուս երակ, զի չէ ժամանակ եւ ոչ պատեհ, այլ սկիզբն հիւանդութեանն առ զերակն։ Զի մեծ իմաստասէրն Գաղիանոս պատրաստեցոյց շատ, եւ ես տեսայ ՚ի յիմ ժամանակս, որ ՚ի կատարել ժամն հիւանդութեան երակն առին, եւ մեռան շատք. եւ այլ տեսայ՝ որ ապիկիք արկ, նա հիւանդն վատուժ էր, մեռաւ։ Չէ պատեհ՝ յորժամ հիւանդն վատուժ լինի, արիւն հանել, թէպէտ եւ տարիքն եւ ժամն օգն լինին։ Բայց երբ ուժն օգնական լինի, եւ ժամն չլինի, կարողք ենք ճար այրնելն եւ երակ առնուլն. եւ այն որ տարիքն չօգնեն, կարող ենք ճար այրնել ապիկիք արկանելով ՚ի սկիզբն հիւանդութեան, որ զերծանի հիւանդն։

Մատպուխ լուծող հով։

Ապա թէ չկարենք երակ առնուլ, եւ ոչ ապիկիք արկանել, զբնութիւնն լուծանենք սակաւ սակաւ խիարշանպէով, եւ թառանկպին, եւ յունապ, եւ դամոյնչիր, նռան ջուր, եւ ճուլապով։ Ապա թէ չկայ ճար լուծումն առնելոյ, տո՛ւր մուզ նռան ջուր եւ սրքնճպին՝ որ շաքարով լինի, եւ կերակուր փերճոկած ոսբն տուր եւ մաշ, եւ արկ ՚ի ներքս դամոյն եւ յունապ եւ չամիչ եւ նշի ձէթ, կամ խակ ձիթապտղի ձէթ անաղ. զի այս ձէթս հով է եւ փոթոթ։

Ապա թէ արիւնն մաղձխառն լինի եւ սուր, յաւելցո ՚ի յայն մտպուխն թմրհնդի եւ դամոյնաչիր. զի մուզ իրքն անցնէ զմաղձին սրութիւն։ Ապա թէ արիւնն հաստ լինի, եւ չունի սրութիւն, լաբլաբի ջուր, որ է պատատկի ջուր՝ որ է բաղեղի, ՚ի հետ խիարշամպէի եւ թառանկպինի։

Հուկնայ լուծող, որ զտաքութիւնն հանէ։

Ապա թէ կարիք լինի որ այլ աւելի լուծանես զբնութիւն, հուկնայ արա այս նշանօքս։ Ա՛ռ չոր մանիշակ եւ տատաշ եւ բաբինիճ եւ տուղտ եւ կարմիր շաքար եւ մանիշակի ձէթ. զայս ամէնս եփէ, եւ ՚ի բան տար զերդ իւր ռասմն է։

Շաֆ լուծող։

Եւ այս շաֆս օգտակար է, որ է պատրոյկն։ Ա՛ռ փենիտ շաքար, եւ աղ, եւ հդուդ, եւ պախրու լեղի. զայս զամէնս պատրոյկ շաֆ արա, եւ ՚ի բան տար։

Գլխացաւ, որ ՚ի տաքութենէ լինի։

Ապա թէ գլխացաւութիւն դիպի, ա՛րկ ՚ի վերայ գլխոյն վարդի ձէթ, եւ եղնրդի ձէթ, եւ խլեփն, այն մանտր ուռենիքն են՝ որ անուշահոտ գայ իւրմէն, եւ վարդի ջուր, եւ ազոխի ջուր հում, եւ կամ վարդի ձէթ արկ քացախով։

Գլխացաւի։

Ապա թէ այդիւ չխաղաղի գլխացաւութիւն եւ յերկար քաշէ, եւ կամիս որ խաղեղցնես, զատ ՚ի յայնորէ որ զնիւթն ՚ի զատ վարես, ապա դիր ՚ի վերայ գլխոյն փերփերանի ջուր եւ դդմի ջուր եւ բրսի անդարուի ջուր, ինքդ հովուի բիր կոչի, որ է պտպտ, եւ խլեփի, ձէթ կամ լիլուփարի ձէթ, կամ դդմի ձէթ. զայս զամէնս յիրար խառնէ, եւ ՚ի վերայ գլխոյն դիր։

Գլխացաւի։

Ապա թէ հիւանդն հազ չունի, եւ ոչ նուզլայ, արկ ՚ի վերայ գլխոյն զայն ջուրն, որ եփած լինի յինքն չոր մանիշակ, եւ չոր վարդ, եւ բաբունիճի ծաղիկ, եւ փերճոկած գարի։

Գլխացաւի։

Ապա թէ հիւանդն վատուժ լինի, եւ ցաւն այդով չխաղղի, աղջկան մօր կաթն կթել տուր ՚ի վերայ գլխոյն։ Ապա թէ հիւանդն ուժով լինի, իշոյ կաթն տուր կթել, կամ այծու կաթն։ Ապա թէ թեթեւութիւն եւ չորութիւն իմանայ ՚ի գլուխն, ողումարայ կաթեցո ՚ի քիթսն մանիշակի ձիթով եւ լիլուփարի ձիթով. եւ արկ ՚ի վերայ գլխոյն զկաթներն, եւ զայլ դեղերն՝ որ այլ յառաջդ ասացաք։

Գլխացաւի։

Ապա թէ ՚ի գլուխն գէճ շոգի լինի եւ ծանրութիւն, զերեսն ՚ի վերայ այս շոգւոյս կալ։ Ա՛ռ չոր մանիշակ եւ բաբունիճ սակաւ մի աւելի քան զմանիշակն. զայսոնք եփէ ջրով, եւ զերեսն ՚ի վերայ շոգւոյն կալ, որ բանայ զգաղտ շնչահանքն, որ բուխարն ՚ի դուրս վաթի։ Ապա թէ ՚ի գլուխն ծանրութիւն լինի, հանց որ փաղաղս երթայ, ապա պատրաստ կալ ՚ի ձիթերոյն որ չմօտի ՚ի գլուխն, զի խցկեն զգաղտ շնչահանքն, եւ արգիլեն զշոգիսն ՚ի վայր վաթելոյ եւ ելանելոյ. ապա ծեփէ զոտսն եւ զձեռսն այս ջրովս։

Գլուխն թէ ծանրութիւն լինի, կամ փաղաղս։

Ա՛ռ բաբունիճ եւ մանիշակ, զայսոնք եփէ ջրով, եւ ծեփէ՝ որ զնիւթերն ՚ի վայր քաշէ։ Եւ այլ պատեհ է՝ որ ՚ի ձեռսն եւ յոտներն կապք առնես պինտ, հանց որ ցաւ տայ, եւ հետէն թուլացո եւ պնդէ։

Գլխացաւի։

Ապա թէ գլխացաւութիւն խիստ լինի, զերկու զեկաւորսն՝ որ է ծղին՝ կապէ։ Ապա թէ նեղհոգութիւն ունի, կօդային ջուր տուր, եւ մուզ նռան ջուր, կամ պզրկատունի լուղապ, եւ խաւրծլի քամուքս տուր հետ նռան ջրի։

Քիթն որ արիւն վազէ։

Ապա թէ ուրդի որ հիւանդին քիթն կաթնի քան զչաքսն յաւելի, ա՛ռ խակ ամբրաւի ջուր, եւ քօզմորվի քամուքսն, եւ սակաւ մի քաֆուր. զայս ամէնս յիրար խառնէ, ՚ի քիթն արկ. եւ ՚ի վերայ գլխոյն դիր խլեփի ջուր, եւ մրտի տերեւի ջուր, եւ այգւոյ մատին տերեւի ջուր, եւ վարդի ջուր, եւ սանդալ, եւ քաֆուր. զայս ամէնս յիրար խառնէ, եւ ՚ի վերայ ճակատին դիր եւ ՚ի վերայ գլխոյն. եւ այլ դիր ՚ի վերայ ճակատին սնուցած բուռ, եւ ոսբան ալուր ջրով շաղված։ Եւ կերակուրն վաղն տուր՝ երբ օդն հով լինի. եւ պատրաստ կաց՝ որ ՚ի տաք ժամն չիտաս կերակուր, զի վնաս է իւրն։

Ապա թէ հիւանդն զայդ երկրորդ չիկարէ ուտել, զոր այլ յառաջդ յիշեցաք, զերդ ոսբն եւ զմաշն եւ զդդումն, ապա գարէփոխինտ տուր այս նշանօքս։ Ա՛ռ գարւոյ փոխինտ, թրջէ տաք ջրով, ապա լուա՛ հով ջրով, եւ տո՛ւր որ խմէ տապարզի շաքարով. նոյն նշանովդ տուր զհացի փշրուկն։

Ապա թէ շատ ՚ի փաղաղս կենայ, եւ տեսանես որ շատ տապի, եւ ՚ի դեհ ՚ի դեհ շրջի, եւ փորն ուռչի, որ երբ ՚ի վերայ զարկնես, նա դաբդաբայի ձայն տայ, ապա գիտացիր որ մեռանել կամի ստոյգ. մանաւանդ երբ ՚ի մարմինն սեւ վարդ ելանէ աղտորի հատի չաքք եւ սեւ լինի, պարտ է փախչել եւ ՚ի զատ կենալ։

Սինայի որդին ասէ ՚ի նոյն պատճառդ, եթէ արեանն բորբոսելոյն պատճառն՝ արեանն լիութիւնն լինի, կամ յերակացն ՚ի խցկելոյն, կամ ՚ի շատ ՚ի շուրջ գալոյն եւ շարժելոյ զմարմինն, մանաւանդ այնոց՝ որ մարմնոյն հանկիստ ունին սովորութիւն, եւ զկնի հանկստին դատեն ՚ի շուրջ գալով եւ կեղեն զմարմինն, եւ կամ արեանն ամբով տաքութիւնն լինի՝ որ է ՚ի ներքս ՚ի յերակն, բորբոսի եւ աւերի. եւ պատճառն այն լինի, որ ՚ի պատեհի ժամն արիւն չթողու, ՚ի յամելն եւ ՚ի բազմանալն վառչի եւ բորբոսի։ Իւր նշանն այն է, որ իւր ջերմն հանապազ եւ յերակսն լինի. եւ երեսացն գոյնն կարմիր. եւ ՚ի յերեսն լիութիւն լինի. եւ ՚ի յերակն մեծ եւ լիութիւն լինի. շունչն կարճ եւ շոյտ լինի. եւ մարմինն ծանր լինի. ՚ի յաչքն կարմրութիւն անկանի. եւ գոզն կարմիր եւ հոտած լինի։

Եւ իւր ստածումն այս է. յառաջ քան որ տկարանայ հիւանդն, երակ առ եւ շատ արիւն հան։ Ապա թէ տկար է հիւանդն, ապիկիս արկ. ապա թէ արուն հանելն նուաղի, զհացն ՚ի ազոխի ջուրն թաց, եւ ՚ի թթու նռան ջուրն, եւ տուր. եւ ընդ երեք հաղ սակաւ սակաւ արիւն թող. յունապի շարապ տուր. եւ կերակուրք պարկեշտք տուր։ Ապա թէ բնութիւնն կապ լինի, մրգաջրով կակղցո. ապա թէ թթու եւ քաղցր նռան ջուր տապաշիրով խմէ, շատ օգտէ։ Ապա թէ առանց պատճառանաց ընդ քիթն արիւն երթայ, չէ պատեհ արգիլել։ Ոսբն քացախով կերակրելն օգուտ է. ապա թէ զարոյնն տեսանես՝ որ յաղթեալ է, չէ պատեհ որ յունապի ջուր եւ ոսբն ուտէ, այլ ոսբան ջուր եւ հազար հովցուցած, եւ հով ջուր օգտակար է։

Մասրճուայն ասէ, թէ իւր ստածումն այն է, որ գարեջուր խմէ, եւ քաղցր եւ թթու նռան ջուր, եւ հանապազ զբնութիւնն կակղցո եւ կակուղ պահէ։ Ապա թէ հիւանդն երակ չկարէ առնուլ, զխիստ հով դեղերն տալ չէ պատեհ. զի լինի որ խցկումն ՚ի մարմինն յերեւան գայ, նա բորբոսն եւ տաքութիւն յաւելնայ, տապաշիրին կուրսն օգտակար է, այս նշանօքս։

Ղուռս տապաշիրի։

Ա՛ռ տապաշիր երեք դրամ. եւ փերփերանի հունդ տասն դրամ. եւ դդմի հունդ վեց դրամ. եւ յերկան խիարի հունդ չորս դրամ. տաճիկ կռէզ երեք դրամ. նշաստակ երեք դրամ. մարուխի քամուքս եօթն դրամ. զայս ամէնս աղա՛ եւ մաղէ, եւ շաղւէ, կուրսեր արա, եւ ՚ի շուքն չորացո, եւ ՚ի կարեց ժամն՝ երեք դրամ ՚ի բանի պահէ։

Եւ կերակուր նռան մուզաւարայ, եւ աղտորի ապուր։ Ապա թէ բնութիւնն կապ լինի, դամոյնի մուզաւարայ տուր, օգտակար է թէ Աստուած կամի։

Փօլօս ասէ ՚ի նոյն պատճառդ, եթէ երակ առնուլն եւ արիւն հանելն մեծ եւ օգտակար դեղ է այդ հիւանդութեանդ. ապա թէ չընկերէ ուժն եւ ժամն, ցուրտ տուր ջուր խմելոյ, մինչեւ ՚ի դող անկանի, եւ գոյնն փոխի, եւ ջերմն հովանայ եւ դադարի։ Ապա թէ ջերմն այլուայր դառնայ, զնոյն ստածումնդ ՚ի բան պահէ, որ ջերմն կակղնայ եւ հանկչի։ Եւ այս խորհուրդդ մին է բարի եւ փորձած. եւ չէ պարտ որ ՚ի հով ջրոյն տալն վախէ։ Ապա թէ այս ջերմս, որ սինէհիս անուանի, ՚ի ստամոքացն ՚ի յայտոցէ լինի, կամ ՚ի լերդին այտոցէ, պարտ է պատրաստել ՚ի շատ հով ջրէ. ամենովտ զհով ջուրն արգիլէ ՚ի խիստ ջերմանն ՚ի տիրոջէն. կորուստ գործէ հիւանդին։

Սահակ ասէ ՚ի նոյն պատճառդ, եթէ այս ջերմանս ստածումն այն է, որ երակ առնու եւ արիւն հանէ մինչեւ թալնայ։ Եւ այս օգտակար եւ մեծ ստածումն է ամենայն ջերման՝ որ ՚ի յարենէ լինի. մանաւանդ՝ թէ հիւանդին զօրութիւն ուժով լինի։ Եւ իւր առաջին օգտութիւն այն է, որ զմարմնոյն խառնուածքն դարձուցանէ ՚ի միջավայր սահմանն, որ է մուհթատիլ, եւ զարեանն զտաքութիւնն մանտրէ, եւ զմարմինն հովցնէ։ Ապա թէ արիւն չկարէ հանել, զայն զիրութիւնն՝ որ զարեանն զտաքութիւն նստեցնեն՝ ՚ի բանի պահէ։ Ապա թէ բնութիւնն կապ լինի, մրգաջրով կակղցնէ եւ կամ կակուղ հուկնայով, գարեջուր եւ սրքնճուպին, քաղցր եւ թթու նռան ջուր ՚ի բանի պահէ. եւ զոր ինչ կերակրի՝ վաղն ընդ հով ժամն կերակրէ. եւ զհով ձիթերն ընդ գլուխն օծանէ, զոր այլ ՚ի յառաջդ յիշած կան. օգտակար է թէ Աստուած կամի։