Նալբանդյանը եւ նրա ժամանակը(Ա)

/165/ ԳԼՈՒԽ ԵՐՐՈՐԴ

ՀԱՅ ԿՆՈՋ ԱԶԱՏԱԳՐՄԱՆ ԽՆԴԻՐԸ

Հայ կնոջ հասարակական ինքնագործության պահանջը, նրա մարդկային իրավունքների պաշտպանությունը ընտանեկան բռնատիրության հանդեպ։ Ստրկության կենցաղային մնացուկները։ Աղջիկների ուսուցման խնդիրը։ Մայրենի լեզվի յուրացման ուղին: Կինը ազգային-քաղաքական շարժման մեջ։ Կանանց հարցի դասակարգային տարբերակումը։ Կնոջ տնտեսական կենցաղի խնդիրը: Ստ. Ոսկանյանի հոդվածը: Թաղիադյանի մտքերը։ Ծերենցի դիտողությունները: Նազարյանցը եւ Արծրունին կանանց հարցի մասին: Ժորժսանդիզմը հայ գրական հայելու մեջ: Րաֆֆու հայեցակետը։ Նալբանդյանի դիրքավորման հատկանշական կողմը: Արձագանքներ «Լեւոնի վշտի» եւ «Հայկական նամականի»–ի էջերում։

Ռուսահայ դեմոկրատիայի ազգային-քաղաքական զարթոնքի եւ լուսավորական շարժման արտահայտություններից մեկն էր, երբ «Հյուսիսափայլ»-ի էջերում Նալբանդյանն ուշադրություն նվիրեց հայ կանանց իրավական-քաղաքացիական եւ կրթական-դաստիարակչական հարցերին:

«Կինն ի կողեն է, եւ կողը ծուռ է եւ ինքը չար է»: Վարդան Այգեկցու ձեւակերպած այս հայացքը Նալբանդյանի ժամանակ անհետացած չէր իսպառ. այդ մի հայացք էր, որ հալածում էր հայ կնոջը հասարակական գործերի բնագավառից եւ սահմանափակում նրա իրավունքներն անգամ ընտանեկան հարկի տակ: Ցավով էր մատնանշում Նալբանդյանը այն երեվույթը, որ անգամ քաղաքներում հայ կյանքը աչքի է ընկնում ընդհանրապես «ասիական բնավորությամբ» եւ որ մանավանդ հայ կինը դուրս է գտնվում հասարակական ասպարեզից: Կանայք, ասում էր նա, հանդիպում են միմյանց եկեղեցում կամ բաղնիքում միայն: Աղջիկներն այդ բարիքից իսկ զուրկ են. եկեղեցի են գնում միայն ծաղկազարդին կամ հանդիպում փեսացուներին «խդրելեզի» օրը, մյուս օրերին մեղք ու ամոթ համարելով եկեղեցի գնալ եւ համենայն դեպս՝ «ընդդեմ բաների կարգին» [1] ։ Ամուսնացնելով աղջիկներին, ասում էր նա, հայ մայրերն անուշադիր են /166/ փեսաների տարիքի, բարոյականության, խելքի եւ բանականության նկատմամբ: Նրանք կապում են իրենց աղջիկների բախտը հարուստ, բայց չսիրած մարդու հետ [2]: Մեղադրանքն ուղղվում էր մանավանդ քաղքենի Հարուստներին, գտնելով, որ համեմատաբար միայն հասարակ ժողովրդի եւ, առաջին հերթին, գյուղացի ծնողների զավակներն են ազատ մնում ծնողների բռնությունից:

Ազգային լուսավորության եւ քաղաքացիական ազատագրման հարցի կապակցությամբ Նալբանդյանը ծանրացավ աղջիկների դաստիարակության եւ կրթության ու նրանց դեպի աշխատանքի այլեւայլ բնագավառներ ներգրավելու խնդիրների վրա: Աղջիկների ուսուցման անհրաժեշտությունը նա մատնանշել էր տակավին «Յաղագս հայկական դպրութեան ճառ»ում: Աղջիկների կրթությունը, ասում էր նա, կարեւոր է նախ եւ առաջ մայրենի լեզվի պահպանության համար, քանի որ ամեն մի լեզու յուրացվում է որպես մայրենի բարբառ: Անհրաժեշտ է, որ յուրաքանչյուր քաղաքում բացվի աղջիկների դպրոց՝ հիմք ընդունելով նոր հայախոսության ուսուցումը: Տղաների եւ աղջիկների համար հրապարակախոսն առաջադրում էր քաղաքացիական դաստիարակության մեջ նախածանոթ սկզբունքը՝ «սեր, ընկերություն, աշխատություն, արիություն եւ այլն»։ Շեշտելով, որ ազգային դպրոցի գործն է լինելու «բանալ մանուկների միտքը, պինդ տնկել նոցա մեջ ազգության սերմը», պահանջում էր, որ հայ մայրերը տան իրենց զավակներին «նախ՝ մեր լեզուն, երկրորդ՝ հոգով ու սրտով հայություն, եւ երրորդ՝ անձնազոհ սեր դեպի ազգությունը, դեպի մեր ազատ կրոնը» [3]: Հիշեցնում էր հայ կանանց Վարդանանց արմե. նուհիների հերոսական օրինակը, որոնք, մոռացության տալով կանացի։ տկարությունը, եղան «արուք առաքինիք ի հոգեւոր պատերազմին»: «Նոքա չուրացան ազգի օգուտները, — գրում էր Նալբանդյանը, — նոքա այրություն ցույց տվեցին յուրյանց կանացի կերպարանքի տակ եւ երբեք չկամեցան, որ նայեին նոցա վերա որպես մի խաղալիքի կամ որպես մի հագնված զուգված պաճուճապատանքի վերա… Ազգի վերանորոգությունը եւ փրկությունը լոկ երազ է, եթե փթած էր այդ ազգի ընտանեկան կյանքը: Տերությունը բաղկանում է ընտանիքներից, եւ սոցա որակությունը ոչ թե միայն ցոլանում է կառավարության վերա, այլ մեծապես պատճառ է նորա ապահովության կամ կործանության» [4]:

Եթե հայ կնոջը կաշկանդող հասարակական կապանքը ֆեոդալա-նահապետական դարաշրջանի մնացուկ էր, ապա նրա «ազատագրումն» այդ կապանքից՝ նոր սկսվող կապիտալիստական հարաբերությունների ու /167/ դրանց համապատասխանող «եվրոպական» կենցաղի ու բարոյական նորմերի ազդեցության հետեւանք: Հասկանալի է, որ կնոջ «ազատագրումը» առաջին նվագ պիտի ընդգրկեր հայ քաղաքաբնակչության վերնախավը եւ կրեր իր վրա նախ եւ առաջ բուրժուական «էմանսիպացիայի» ու բուրժուական «քաղաքակրթության» ձեւական ընկալման բացասական կնիքը: է:

Այս հանգամանքը չէր կարող վրիպել Նալբանդյանի ուշադրությունից:

Շոշափելով կանանց դաստիարակության եւ նրանց ազգային-քաղաքական պայքարի մեջ ներգրավելու խնդիրը, Նալբանդյանը աչքի առաջ չուներ հղփացած քաղքենուհիներին. նա մտահոգված էր միայն աշխատավոր կնոջ խնդրով: Դառն զայրույթով էր խոսում նա «ավերանքի եւ բարոյական զեխության ընդունակ» քաղքենի տիկինների մասին:

«Ավելորդ էր մի խոսք եւս ասել մայրաքաղաքներում գտնված հայ կանանց մասին, — գրում էր Նալբանդյանը. — նոքա վաղ ուրեմն կորած են մեր համար, կորած են եւ նոցա զավակները… Մենք վերջացրել ենք մեր հաշիվը նոցա հետ. թողնում ենք, որ նոքա լողան յուրյանց քրինոլինների մեջ, մոլորության մի վեմից, մյուս ապառաժին զարկվելով, այլ իրավունք չենք համարում երես թեքել բոլոր հայոց ազգի կին մարդերից, որոնցից դեռեւս հույս ունենք, եւ սոցա վերա սաստիկ զարկում է մեր սիրտը» [5]:

Նալբանդյանի պուրիտանիստական խստապահանջությունը անհաշտելի է հետագա բուրժուական այն ֆեմինիստներին, որոնք Ս. Տյուսաբի հետ դիտում էին կանացի զարդարանքը, որպես նրանց բնական ձիրքերն ի լույս հանելու եւ կամ ֆիզիկական թերությունները քողարկելու, այլ խոսքով՝ բնության ձեռագործը սրբագրելու միջոց: Տյուսաբը ելնում էր բնության գեղազարդմանը ձգտող բուրժուական էսթետիկայի հայացքից: Գեղեցիկի մասին Նալբանդյանն ուներ այլ տեսակետ: Ժամավաճառ չլինելով բնության վրիպակների սրբագրմանը, նա, այնուամենայնիվ, գովաբանում էր Նոր-Նախիջեւանի կանանց թաթարական հին տարազը: «Ամենագեղեցիկը եւ ամենալավը այդ սովորություններից է այն, — գրում է նա, — որ օրիորդքը ծածկում են յուրյանց գլխին բարխատյա կամ ատլասյա ոսկեղեն կամ արծաթեղեն ժապավեններով շրջակարած եւ նույնպիսի փունջ կախած մի ֆես. ափսոս, որ այդ բանը վերջացնում են օրըստօրե: Հոգով չափ ցանկալի էր, որ այդ գեղեցիկ սովորությունը այնքան երկար մնար, որքան կարելի էր» [6]:

Բոլոր այս խոհերի ազգային-քաղաքական նպատակասլացությունը /168/ ակներեւ է: Եվ բնորոշ է, որ Նալբանդյանը կանանց խնդրի ազգայինքաղաքական իմաստավորմանը շաղկապում է աշխատավոր կանանց -տնտեսական կենցաղի հարցը: Խոսելով Նոր-Նախիջեւանի նավահանգստում աշխատող հայ բանվորների մասին, նա նկատում է. «Այս եւս հարկավոր է առանց հիշատակության չթողուլ, որ օրական մշակությունը երեւում է միայն այր մարդերի մեջ, իսկ աղքատ կանայք, առավել լավ կհամարեն մուրացկանությամբ ապրել, քան թե ծառայել մի մարդու սլան մեջ որպես աղախին, եւ այս է պատճառը, որ Նախիջեւանի մեջ ամենայն տեսակ ծառայությունք կատարվում են ռուս ծառաների եւ աղախինների ձեռքով: Ինչպես կարելի է, որ հայ կինը, թեեւ հաց չուներ ուտելու, գնա եւ յուր երեսի ջրով ծառայել մի մարդու մոտ. աստված նորած երեք ավուր մահ տա, այդ բանը չտա» [7]:

Հետագայում, երբ դիմադարձ լինելով կապիտալիզմից՝ Նալբանդյանը քննադատում էր վարձու աշխատանքի սիստեմը, նա մտահոգված էր բարվոքել կանանց նյութականը նույն այն համադարմանով, որ մշակել էր «Երկրագործության» էջերում՝ աշխատավոր ժողովրդի համար առհասարակ: «Սոս եւ Վարդիթեր»-ի քննադատության մեջ արծարծելով շերամաբուծության եւ այդ կապակցությամբ նաեւ ընկերովի թելքաշի ու մանր գործարաններ բացելու հարցը, նա ենթադրում էր աշխատանքի ասպարեզ տալ հենց հայ բանվորուհիներին: «Թել քաշելը թեեւ մեծ աջողականություն եւ մեծ զգուշություն է պահանջում քաշողի կողմից, մանավանդ անդադար ուշադրություն հանգույցներ շինելու թելերի մեջ, այնուամենայնիվ, մենք վստահ ենք հայ կանանց ձեռքի շնորհքի վրա, որ թե նորա ձեռքին օրինավոր գործիք լինի եւ մի քանի անգամ այդ բանը օրինավոր կերպով ցույց տվող, նա հետ չի մնալ եվրոպացի կնոջից» [8]: Կանանց աշխատանքի համար նշված բնագավառների այս սահմանափակությունը ցույց է տալիս, որ հայ կինը դեռ նոր էր ոտք դնում նահապետական տան շեմքից դուրս, եւ որ այդ շեմքից դուրս իսկ տնտեսության տիրապետող սիստեմը մանր տնտեսությունն էր կամ որոշ դեպքում՝ մանուֆակտուրային արդյունաբերությունը:

Նալբանդյանն առիթ ունեցավ արտահայտվելու նույնիսկ հայ կանանց թատրոնական բեմ հանելու մասին: Ազգային թատրոնի սկզբնավորության կապակցությամբ հասունացած այս պահանջը զարնվում էր տիրող նախապաշարումների ժայռին: 1858 թ. Նալբանդյանը կարծում էր, թե խնդրի դրական լուծման համար Հայաստանում, ինչպես եւ ողջ Ասիայում, բավականաչափ պատրաստ հող չկա տակավին [9]: Այնուամենայնիվ, /169/ թատրոնը, ինչպես նաեւ գրականությունը, այն ասպարեզն էր, ուր սկսում էր ոտք դնել նաեւ ընտանեկան ստրկությունից ազատագրված հայ կինը: Երեք տարի անց, Նալբանդյանը Պոլսում ողջունում էր Փափազյան դերասանուհիներին, որոնք դիմադարձ լինելով ասիական նախապաշարումներից՝ ասպարեզ էին եկել թատերական բեմի վրա: Նա հույս էր հայտնում այն մասին, որ իրենց բեմելով՝ հայ դերասանուհիները պիտի նպաստեն հասարակական արգելքների հաղթահարմանը եւ իրենց վարքով բարի օրինակ դառնան ուրիշներին: Պոլսահայ թատրոնի կին գործիչները լիովին արդարացրին այդ ակնկալությունը: Թատրոնից զատ, մտավորական հայ կինը հետզհետե նվաճեց դպրոցական, գրական, հասարակական ամբիոններում երեւալու իրավունքը: Այսպես, 1862-1863 թվականներին Պոլսում լույս տեսավ կանանց կրթությանը նվիրված «Կիթառահանդես»-ը՝ Է. Հայկուհու (Էլպիս Տողրամաճյանի) խմբագրությամբ: 70-ական թվականներին երեւացին անդրանիկ արեւմտահայ կին-գրողները՝ Տյուսաբը, Վեստան, ավելի ուշ՝ Մենիկ-Շիշմանյանը, Սիպիլը եւ ուրիշներ: Վաթսունական թվականներին հիշատակվում է նաեւ պոլսահայ նկարչուհի Վերգինե Սերվիչենի անունը. 1867 թ. նա Փարիզի համաշխարհային ցուցահանդես է ուղարկում իր «Չերքեզուհի» նկարը։ Կովկասահայ իրադրության մեջ կին-մտավորականներ երեւացին դըպրոցական ասպարեզի վրա տակավին 60-ական թվականներին: Կին-գրողներ եւ կին քաղաքական գործիչներ հանդես եկան ավելի ուշ՝ 80-ական թվականներին՝ Ն. Տեր-Մարկոսյան, Ս. Երիցյան, Թ. Ադամյան եւ այլն:

***

Նալբանդյանից անմիջապես առաջ, հատուկ հոդվածով կանանց Հարցին անդրադարձել էր արեւմտահայ հրապարակախոս Ստ. Ոսկանյանը: «Հին ատենե ի վեր, — գրում էր Ոսկանյանը, — կինը Ասիո մեջ, ստորին, եթե չասենք անարժան, պաշտոն կկատարե, եւ անկողինի ընկեր է, քան թե տիկին մը իր արժանավորության վերահասու: Անշուշտ քրիստոնեությունը, հայ ընտանիքներու մեջ մանավանդ, ամուսնությունը մաքրեց, համեստությունը եւ քանի մը ուրիշ առաքինություններ դրավ հոն, բայց, ինչպես ականատես եղանք, նյութամոլ կյանքի հետեւանքներն այնպիսի ապականություն մը ծավալեր են հիմա, որ վտանգի զանգակը հնչելու ժամը եկած կuեպենք… Եթե հայերը վերածնիլ կուզեն, Եվրոպայեն վռնտված իմաստակներուն անհիմն առաջարկությունները մերժելու են, ընտանիքը հաստատելով անդրդվելի եւ նոր բարոյականի մը վրա… Հայ ընտանիքներ, — բացագանչում էր Ոսկանյանը, – ոսկին կապարին հետ մի /170/ փոխեք, Եվրոպայի արտաքին զարդը բարակնալու նշան մի սեպեք, եւ մի թողուք, քուրջի մը համար, ձեր համեստությունը, որ ժամանակավ ոգեթեւ գեղեցկություն տվեր է ձեզ: Հայ կիներ, սկսեք նախ Եվրոպայի ազնիվ կիներու սիրտը, միտքը, վեհ զգայությունները ընդունիլ եւ ետքը քրինոլինի մեջ ձեր մարմինը ճմլել կամ հայու արյունը տրորել. ձեզ օրինակ են նախ Եղիշեին նկարագրած արի տիկինները եւ հետո օտարազգի պեպեկները… Մի մոռնաք, որ կիներու ձեռքն է բարքը, եւ ինչպես ուզեն՝ այնպես կշինեն զայն. ծառը երբ փոքր է՝ կշտկվի, եւ մարդ երբ տղա է՝ կհաստատվի մայրերու ձեռքին ներքո… Կիներու բերնի մեջ է լեզվի մը կազմը եւ մաքրությունը: Գիտություն են առաջ սովորությունը կհրապարակէ այսպիսի ճշմարտություն մը, մայրենի լեզու ըսելով տոհմի լեզվին: Կիներու շուրթերեն կխոսի ճաշակը, առանց որու գրագիտություն չկա ժողովուրդի մը մեջ: Կիներու սիրտին մեջ է հայրենիք, եւ երբ այս սիրտը դատարկ կգտնվի (ինչպես շատ հայ տիկիններու քով…), անկարելի է, որ հայրենասիրությունը, ճշմարիտ հայրենասիրությունը ծլի, ծաղկի, արդյունավորի եւ բազմություն մի կանգուն պահե ազատության դրոշին տակ… Կիներու փափուկ ձեռքով կպատրաստվին այն անդրդվելի ինքնությունը, որ մարդու նշան է, եւ այն բարոյական զենքերը, որք գերության արմատը կկոտրեն: Վերջապես հավատքն անդամ կիներու ազդումով տարածվեր է շատ տեղ եւ շատ ազգերու մեջ» [10]:

Նալբանդյանը կարդացել էր անշուշտ Ոսկանյանի հոդվածը եւ արձագանքում էր նրան: Նրանց մտքերի որոշ զուգադիպությունն ակներեւ է: Բայց հետաքրքրական է միաժամանակ տեսակետների տարբերությունը: Ոսկանյանի գրությունն ուղղված էր «Եվրոպայեն ոտնահարված իմաստակներուն անհիմն առաջարկներուն դեմ», որով ակնարկում էր 1848 թ. ռեւոլյուցիային հաջորդող ռեակցիայի պայմաններում ժորժսանդրիզմի կրած պարտությունը: Նրան մտահոգում է ժորժսանդրիզմի արատներից` քրինոլին հագնող հայ կանանց բարոյապես փրկելու հոգսը: Այդ կանանց էր հիշեցնում նա՝ հանձնարարելով նրանց հինգերորդ դարի հայ կանրանց հայրենանվեր առաքինությունները: Երեք տասնամյակ առաջ Թաղիադյանը երազում էր ֆրանգի ու ինգլիզի օրինակով վեց-յոթ լեզու դնել հայ աղջիկների մարգարտաշար բերնում, տեսնել նրանց պարապ ձեռքերին մկրատ ու արշին, գրիչ ու քյամանչա: Նրա բաղձանքն էր, որ ազգի խանզադա տղերքը կարողանան իմաստությամբ թուր բռնել «ընդդէմ թշնամեաց աստուծո եւ բարերար կայսեր», իսկ ազգի «խաթուն դստերքը»՝ գրիչ: «Նոքա քաջութիւն առնեն, եւ սոքա նոցա քաջութիւնն գրեն, նոքա դառնան քաջ զօրք ու զօրականք, եւ սոքա քաջ իմաստուն /171/ եւ լավ տանտիկնայք» [11]: «Մայրենի ուսումն կարէ արդարեւ փոխել զամենայն պատանի ի Վահան Մամիկոնեան, եւ զամենայն օրիորդ ի Սահականդուխտ», — գրում էր Թաղիադյանը հետագայում [12]: Ժամանակի անիվը գլորվում էր առաջ, մինչդեռ ազգի «խաթուն դստերքը» մնում էին անգործ. ու անբան նույն արարածները: Այն տարբերությամբ գուցե, որ նրանցից ոմանք ղատակ մինթանայի տեղ ձգտում էին հագնել եվրոպական շրջազգեստ: Եվ ահա սրանց մասին է դարձյալ, որ ուղղում է ազգին իր խոսքը Ոսկանյանը՝ զենքի հրավիրելով հայրենակիցներին ազգի թշնամիների դեմ:

Գրելով աղջիկների կրթության եւ դաստիարակության մասին, հայրենասիրության կոչ անելով ազգի մայրերին՝ Նալբանդյանը երես էր շուտ տալիս ազգի «խաթուն», աղջիկներից, քրինոլին հագած տիկիններից եւ դառնում դեպի հայ կանանց քաղքենի եւ գեղջուկ մասսաները: Սրանց ու ազատասեր սրանց եղբայրների ու զավակների զենքով է, որ պիտի նվաճվի ազգի ազատությունը՝ համոզված էր նա:

Միջնադարյան Արեւմուտքի իշխող մորալը բարձրացնում էր կնոջը ամուսնական կապերից դուրս պաշտամունքի առարկա դարձած «Տիրուհու» պատվանդանը եւ միաժամանակ տրորում նրա անհատականությունը սեփական հարկի տակ: Հայ գրականության մեջ մուտք էր գործում հայ, պարսիկ եւ թյուրք բռնություններին ենթակա կամ հոր եւ ամուսնու իշխանությանը ստրկացած հայ կնոջ կերպարը: Աբովյանը նկարագրում է Նազլուի առեւանգումը, պաշտպանում նախիջեւանցի «օրիորդի», թուրքի աղջըկա եւ քանաքեռցի Մարիամի ոտնահարված իրավունքները: «Ամերիկու լուս քցիլը» գրվածքում նա ասում էր. «Կնիկարմատը հնդկացու աչքում . հայվանի նման մի զադ է ու շատ անքաղաքավարություն ա, թե որ նրան հարցնես կնիկդ ինչպես ա»: «Խոստովանություն մնա, — հարում էր Աբովյանը, — մեր միջումն էլ էսպես ա, ամա ուրիշին չասես: Ինչ որ մարդն անի, կնիկն էլ էն պետք է անի, նա ծիծաղելիս, կնիկն էլ պիտի ծիծաղի, թե լաց ըլի, նա էլ հետը պիտի լա, թե ծեծի նրան, պետք է ձեռք համբուրի եւ առաջին չոքած թողություն խնդրի»:

Նալբանդյանը ընդարձակեց կնոջ ընտանեկան ստրկության դեմ Աբովյանի սկսած պայքարի սահմանները: Կնոջ ազատագրման հարցում «Современник»-ի էջերում Մ. Միխայլովի արծարծած հայացքներին արձագանքելով՝ նա բողոքում է կանանց հասարակական-քաղաքական ստրկության դեմ, պաշտպանում նրանց մարդկային իրավունքները: «Անցան այն ժամանակները, գրում է Կոմսը, — երբ մարդիկ նայում էին կանանց վերա, որպես ստրուկների վերա: Անցան այն ժամանակ/172/ները, երբ կանայք համարվում էին որպես մի ապրանք, ինչք, կահ-կարասիք, գնելու կամ վաճառելու բան, անցան եւ հետ չեն գալու մյուս անգամ այն ժամանակները, երբ օրենք տվողները նայում էին կանանց` վերա, որպես մի ծննդարար գործարանի վերա, որ զինվոր էր պատրաստում հայրենիքի համար: Անցան այն ժամանակները, երբ կանայք համարվում էին երբեմն սատանա եւ երբեմն հրեշտակ. այժմ, այս մարդասեր դարում լուսավորյալ աշխարհը նայում է կանանց վերա, որպես մարդու վերա»: Դարձյալ ռուս ամսագրին էր արձագանքում նա, երբ առաջ էր քաշում նաեւ կնոջ սոցիալական եւ տնտեսական վիճակի հետ կապված խնդիրները: Նալբանդյանը մերժեց կնոջ այն ստրկությունը, որ ծածկում էր զգացմունքի անբարոյացումը «կանացիության» թափանցիկ առագաստով: Նա պահանջում էր, որ կինը դիտվի հասարակության լիիրավ անդամ, տղամարդուն իրավահավասար ընկեր ու մարդ, նրա մղելիք ազատագրական պայքարի ակտիվ գործակից:

Այս հայացքներով Նալբանդյանը տարբերանշվում էր իրեն ժամանակակից ազգային-պահպանողականներից ու լիբերալներից: «Ոչ մեկ ազգի մեջ չէ կարող տարրանալ ազգային լուսավորություն, քանի որ կանայք ստրկության վիճակի մեջ են», — գրում էր վաթսունական թվականների սկզբներին լույս տեսած ազգային-պահպանողական «Հյուսիս»-ը [13]: Ելնելով կանանց ստրկության դեմ՝ «Հյուսիս»-ը նկատի ուներ կնոջ կախումը տղամարդուց: «Քանի որ կանայք կան այրմարդոց թեթեւամտության եւ զգայականության տակ, աշխարհիս մեջ ոչ մի բարիք կհառաջանա, եւ ոչ կարգ. պիտի կինը գտնե յուր իրավունքը, լուսավորվի, որ աշխարհս էլ լուսավորվի եւ կարգի մտնի: Ահա այս է որոնում րիցարության հոգով վառված Եվրոպան» [14]: Մոտենալով կանանց ստրկության խնդիրն սոսկ տղամարդու «րիցարության» (իմա՝ ասպետություն, Ա. Հ. ) տեսանկյունից, ազգային-պահպանողական թերթը չէր կապում կանանց լուսավորությունը նրանց քաղաքական եւ սոցիալական ազատագրման Հետ: «Կարծում ենք, — գրում էր թերթը, — որ կանանց ազատությունը մեկ ութոփիա է, պատիր ցանկություն է. կամ նոքա ազատ կլինին եւ միեւնույն ժամանակ ամենաթշվառ էակ աշխարհիս երեսին, եւ կամ նոքո ազատությունը մեկ ուրիշ կերպ պիտի հասկանան, որ առավել հարմար լինի ավետարանական եւ քաղաքական օրենքներին»: Քաղաքացիակսն ամուսնությունը թերթը համարում էր «օրինավոր պոռնկություն»: «Հյուսիս»-ը ծաղրում էր կանանց հասարակական պաշտոն տալու միտքն անգամ: «Աստիճանավոր կնիկ – խա խա խաղ. դատավոր կնիկ — /173/ խա խա խա, բժիշկ կնիկ (մարդոց ցավերը չմոռանաք), եւ այլն: Ինչ ասել կուզե, հազար տարի էլ որ անց կենա մարդիկ պիտի ծիծաղեն կանանց այդպիսի պահանջմունքի վերա»: Թերթը կտրականապես նախազգուշացնում է կանանց լուսավորության պատրվակով շոգեկառքի եւ հեռագրի Հետ Արեւմուտքից Արեւելք թափանցող «կնոջ ազատագրման» գաղափարի դեմ: Համոզված էր, որ հայ կյանքում արձագանք գտնելու դեպքում այդ գաղափարը «պիտի ասպատակե եւ մերազնեից անդորր գերդաստանը, անհետացնե նոցա վիճակի երջանկությունը, եւ որ ամենից սոսկալին է հայ կանանց սեռի համար՝ պիտի խամրացնել նոցա կուսական անմեղությունը եւ անպղտոր բարոյականությունը, եթե վաղօրոք նորա առաջքը չի առնվի զգաստությամբ» [15]:

Կանանց հարցում Նազարյանցը ելնում էր կնոջ եւ տղամարդու բնածին տարբերության մասին եղած հայացքներից: «Տղամարդը, — ասում էր նա, — զանազանվում է կնոջից իր վստահությամբ եւ հանճարի կորովությամբ, ինչպես կինը տղամարդից՝ եռանդուն կրքոտությամբ, հեզահամբույր հոգով եւ զիջանող բարքով» [16]: Մասնավորելով խոսքը հայ կնոջ մասին՝ Նազարյանցը գրում էր. «Հայերի կանանց բնավորության մասին չէ կարելի ոչինչ վճռական բան ասել. ուր չկա ազատություն եւ ընկերական կյանք, ինչպե՞ս կարելի էր ճանաչել կանանց լավն ու վատը, կամ թե ինչպե՞ս կարող էր որեւիցե հաստատ բնավորություն գոյանալ կամ դուրս երեւել կանանց մեջ… Հայք թե կանայք եւ թե տղամարդեր քանքարավոր են. բայց ի՞նչ օգուտ քանքարավորութենից, երկոքն եւս մնացել են եւ մնում են մինչեւ այսօր անդաստիարակ, անկիրթ եւ տտիպ: Հայերը սպասում են, որ աստված երկնքից իջանե եւ նոցա համար հրաշքներ գործե. թող սպասեն, որքան կամ են: Բայց ամեն ազգ կհնձե, ինչ որ սերմանում է» [17]: Կանանց ազատությունը Նազարյանցը համարում էր տղամարդկանց հասարակությունը բարեկրթելու եւ համեմելու միջոց: «Եվրոպայոց բարքի ազնվացուցիչքը եղել են միշտ կանանց ընկերությունք, — ասում էր նա, — եւ առանց սոցա մնալու էին նոքա նույնպես կոպիտ եւ սոպռ, ինչպես ասիական բարբարոսք: Եվ ինչ ազգի մեջ կանայք չունին ազատություն, եւ ընկերական կյանքը զուրկ է յուր համեղացուցիչ աղից, եւ ոչինչ բարոյական հարակցությունը կարող չեն հառաջանալ տղամարդի եւ կնամարդի մեջ» [18]: Կնոջ հարցը Նազարյանցը կամենում էր լուծել… քրիստոնեական մորալի ոգով: «Քրիստոնեական կրոնը, — գրում էր նա, — հազարավոր այլ պարգեւների հետ, որ բերել է մարդ/174/կությանս, բարձրաբարբառ հրատարակեց եւ կանանց իրավունքը եւ ազատությունը, բայց մեր հայերի մեջ մինչեւ այժմ ասիական սովորությունը ավելի զորավոր է գտանվում քան թե քրիստոնեական օրենքը ազատության. եւ դորա պատճառը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ քրիստոնեական հոգով դաստիարակության պակասությունը» [19]: Քրիստոնեական մորալի համադրմանը չէր խանգարում, այնուամենայնիվ, որ Նազարյանցը վերջ ի վերջո ազատագրված կնոջը դներ հայրիշխանության իրավունքի տակ, այսինքն՝ ենթարկել նրան նույն այդ տղամարդուն, որի «կոպիտ եւ սոպռ» բնավորությունը նա ենթադրում էր բարեխառնել «կանանց ընկերության» օգնությամբ: Վաթսունական թվականներին Նազարյանցը «Հյուսիսափայլ»-ում զետեղում էր թարգմանական հոդվածներ, որոնց մեջ անց էր կացված այն միտքը, թե «տնական իշխանությունը» պիտի պատկանի տղամարդուն, որ այդ իշխանության իրավացի հիմքերը դրված են ինքյան տղամարդու գերազանցող «զորության եւ իմացության» մեջ [20]:

Հետագայում, տղամարդու շահերի տեսանկյունից էր լուսաբանում, կանանց հարցը նաեւ լիբերալ Արծրունին: Նրա համար եւս կինը միջոց է կամ լավագույն դեպքում՝ «լրացում» տղամարդկանց հասարակությունն աճեցնելու եւ բարեկրթելու համար: Կանանց խնդրին նա մոտենում էր ամենից առաջ տղամարդկանց ցեղին սերունդ մատակարարելու տեսանկյունից: «Ես լսեցի որ Թիֆլիսում կանայք շատ են վնասվում մանկածնության ժամանակ, — գրում էր երիտասարդ Արծրունին: — …Եթե մեկ կողմից սորա պատճառը մեր բժիշկներին են համարում, մյուս կողմից ավելի մեծ պատճառն էլ է մերոնց վատ դաստիարակությունը, որ չէ զարգացնում ամենեւին մեր աղջկերանց մարմինը, որի կազդուրման վերա այժմ բոլոր Եվրոպան շատ մեծ ուշադրություն է դարձնում» [21]: Նույն տեսանկյունից մերձենալով խնդրին՝ Արծրունին առաջ էր քաշում կնոջ բնագիտական դաստիարակության հարցը: «Փոխանակ նորա (կնոջ, Ա. Հ. ) բնական ուսումնասիրությունից ամեն բան՝ թաքցնելու, ամոթ, չհամարենք ծանոթացնել նորան բնության հետ, մարդու մարմնի եւ կյանքի ուսման հետ» [22]: Հետագայում, փոքր-ինչ ընդարձակելով իր տեսադաշտը՝ Արծրունին գրում էր, թե բավական չէ, որ կինն ունենա գեղեցկություն, ինչպես պահանջում էին հույները, կամ անմեղություն, ինչպես ասում էին միջնադարում, այլ պետք է, որ նա ունենա նաեւ… /175/ խելք [23]: Երկրորդելով Նազարյանցի միտքը՝ Արծրունին միաժամանակ նաեւ շրջում էր այդ միտքը, դիտելով նույն խնդիրը կնոջ խելքի զարգացման տեսանկյունից: «Երբ տղամարդիկ, — ասում էր նա, — կնիկ-մարդիկների հասարակության մեջ չեն լինում, նոքա կոպիտանում են: Իսկ կնիկմարդիկ առանձին ապրելով եւ առանձին սովորելով՝ հիմարանում են» [24]: Ուրեմն անհրաժեշտ է, եզրակացնում էր նա, որ կանայք ազատագրվեն մտավոր ստրկությունից: Պահանջում էր, որ կանայք համատեղ ապրեն եւ համատեղ սովորեն տղամարդկանց հետ. պահանջում էր տալ կանանց «այր մարդիկ հավասար լուսավորվելու իրավունք» [25]: Կնոջ ազատագրման խնդրին Արծրունին մոտենում էր, այսպիսով, որպես ինդիվիդուալիստ, առաջադրում եւ վճռում այդ խնդիրը բացառապես «բացված մարդու», այսինքն՝ զարգացած անհատականության, տեսանկյունից:

Սոցիալական ո՞ր դասակարգի տեսակետից էր մոտենում Արծրունին կանանց հարցի լուծմանը: Որպես կապիտալիզմի ապոլոգետ, նա շահագրգռված էր, հարկավ, որ կինը ազատվի նահապետական հարաբերությունների կապանքներից եւ ներգրավվի արտադրական պրոցեսի մեջ՝ իբրեւ բանվորական ուժ: Այդ տեսակետից մոտենալով հարցին՝ նա պահանջում էր, որ կինը ազատվի ընտանեկան ստրկության շղթաներից, որոնի իր համար «ինքնուրույն աշխատանք», ապրի «սեփական աշխատանքով» [26]:

Չի կարելի ասել, իհարկե, որ Արծրունու կամ Նազարյանցի պահանջները զուրկ էին դրական արժեքից: Բայց այդ չէ էականը, այլ այն, թե ինչպես էին հիմնավորում նրանք այդ պահանջները կամ ինչ տեսանկյունից առաջադրում դրանք:

Այս հարցում եւս լիովին ակներեւ է նրանց մտքի լիբերալ սահմանափակությունը:

Կանանց հարցի վերաբերմամբ, հետագայում, Նալբանդյանի հայացքներից հայտնի չափով ազդված էր Րաֆֆին: է

Հայ առաջին վիպագիրներից մեկն էր Րաֆֆին, որ իր գործերի մեջ բողոքեց կնոջ մարդկային իրավունքների բռնաբարման դեմ: Առանց Նալբանդյանից կրած ազդեցության չէ, որ գեղարվեստական իր երկերում նա վեր հանեց հայրենիքի ազատության համար պայքարող հայ կնոջ կերպարը:

Եվ դարձյալ առաջինն էր նա, որ հրապարակախոսական իր գործերում /176/ հայ կնոջ կենցաղը դարձրեց մանրազնին եւ խորահայաց հետազոտության նյութ: Լայնացնելով Նալբանդյանի բացած արահետը՝ նա դիտեց կնոջ կենցաղը այլազան շերտավորումների մեջ, կնոջ ընտանեկան եւ հասարակական դրության, նրա բարոյական եւ մտավոր վիճակի բացատրությունը որոնելով սոցիալ-պատմական հարաբերությունների մեջ: Այս մեթոդի օգնությամբ Րաֆֆին արեց բազմաթիվ հետաքրքրական դիտողություններ, բայց եւ մնալով ազգագրական օբյեկտիվիզմի շրջանակներում՝ չկարողացավ դնել իր եզրակացությունները կնոջ ազատագրման համար մղվելիք պայքարի հասարակական-քաղաքական բարձլության վրա: «Կինը այն ժամանակ միայն կմտներ իր մեծ դերի մեջ, — գրում էր Րաֆֆին, — եւ այն ժամանակ կդառնար քաղաքակրթող տարի, երբ կրոնի ամուսնական կապի հետ նրա եւ մարդու մեջ կկազմվեր եւ ընկերական կապ, մինը մյուսին փոխադարձ համերաշխությամբ, կյանքի բոլոր պետքերի մեջ [27]: Ելնելով այս դրույթներից՝ Րաֆֆին ոչ այնքան հետամուտ էր պայքարելու ընտանեկան նոր կապեր ստեղծելու համար, որքան մտահոգված էր կնոջ դեռեւս լիովին չքայքայված էին հասարակականբարոյական կապանքների պահպանման համար: Նա երկյուղ ուներ, թե արեւելյան փակ կյանքի մեջ ճնշված կինը միանգամից ազատություն ստանալով՝ անկարող պիտի լինի վայելել այդ բարիքը: «Մեր մեջ վաղուց է հարց բարձրացել, թե աղջկանը թույլ չեն տալիս ազատ կամքով իր ամուսնական վիճակը տնօրինելու: Մի՞թե նա կամք ունի: Նրան այն աստիճան միամիտ, անփորձ եւ կյանքի հետ անծանոթ են մեծացրել, որ եթե նրան իր կամքին թողնեին, առաջին պատահած շառլատանը կարող էր խաբել եւ անբախտացնել նրան» [28]: Նույնը կարծում էր նաեւ Րաֆֆին գյուղական պատանիների մասին: «Ի՞նչով կարող էր նա հասկանալ կնոջ լավ կամ վատ հատկությունները, քանի որ նա երբեք կնոջ հասարակության մեջ չէր գտնվել, չէր փորձել եւ չգիտեր, թե ինչպես է լինում կնոջ սերը… Առհասարակ սերը գյուղացի պատանիների եւ աղջիկների մեջ լոկ բանաստեղծական ֆանտազիա է, որ վերջին տարիներում նյութ դարձավ մի քանի անշնորհք եւ անգամ վեպիկների, բայց կյանքի մեջ նա չկա» [29]:

Հասկանալի է, որ կնոջ ազատագրման իրագործումը Րաֆֆու ականջ . ջին պիտի հնչեր որպես հեռավոր ապագայի երաժշտություն: «Պետք է, — գրում էր նա, — նախքան կնոջ աշխարհ դուրս հանելը, պատրաստել աշխարհի համար, եւ դրա մեջ պետք է լինի կնոջ կրթության բուն խորհուրգը: Գուցե կնկատեն, թե կինը աշխարհի համար պատրաստվում է, նրան /177/ ուսումնասիրում է՝ հենց աշխարհի մեջ ընկնելով: Ես կպատասխանեմ, այն ժամանակ նա պետք է անցկացնել ապականության մի պերիոդ եւ ինքը անց կենա զանազան ախտերի միջից, մինչեւ փորձվի, մինչեւ խելքը գլուխը գա…— կնոջ ազատություն, կնոջ անկախություն (эмансипация), կնոջ հավասարություն, դրանք շատ գեղեցիկ բառեր են, բայց դեռ լուսավոր ազգերի մեջ եւս կենսական անվճիռ հարցերի կարգումն են գտնվում» [30]:

Հատկանշական են նացիոնալ-դեմոկրատ Րաֆֆու ինվեկտիվները Հայ կանանց եւ հայ երիտասարդների մեջ ծայր առնող «նիհիլիզմի» կամ «կոսմոպոլիտիզմի» ու այդ կարգի «նոր գաղափարների» դեմ: Ընկրկելով, դ. վերջո, լիբերալիզմի առաջ՝ Րաֆֆին եւս համարեց կնոջ առայժմ միայն որպես տղամարդկանց հասարակության վրա ազդելու միջոց: «Կինն իր նուրբ խելքով եւ հրապուրիչ բնավորությամբ կարող էր լինել մի լավ կապ գործող ուժերի մեջ: Նրա սալոնում կարող էին մշակվել եւ հասունանալ ամեն տեսակ հասարակական խնդիրներ: Եվ կինը կարող էր առաջնորդել ու խրախույս տալ գործող անձերին: Եվ դրանումն է բովանդակվում կնոջ բարձր նշանակությունը, երբ նա կմասնակցեր հասարակական կյանքին, իր ձեռքում որպես գործիք վարելով տղամարդին: Եվ ոչ միայն ժողովրդի բարձր դասի մեջ, այլ իջնելով դեպի ցած, նրա բոլոր ծալքերում, կինը կարող էր հայտնվել որպես ազդող ոգի, ներգործող ուժ, թե խոշոր եւ թե մանր բաների մեջ: Ահա դրանումն է նրա մեծ հասարակական կոչումը» [31]:

Հայ գրականության ռոմանտիզմը՝ Ալիշան, Ծերենց, Պեշիկթաշլյան, Րաֆֆի, վերապատկերելով հայ կնոջ տիպարը, կնոջ հասարակական-քաղաքական առաքինությունները, չնչին բացառությամբ, նշմարում էր միայն հայ ազնվական կանանց մեջ: «Վերք Հայաստանի»-ից հետո հայ ռամկուհին, հայ գեղջկուհին հաստատ ոտք էր դնում գեղարվեստական գրականության մեջ Պռոշյանի «Սոս եւ Վարդիթեր»-ով: Նալբանդյանն առաջ ջինն էր, որ ազդանշեց այդ երեւույթը, հատուկ ուշադրություն դարձնելով Պռոշյանի վերապատկերած հայ գեղջկուհիների կենցաղին, նրանց հույզերին ու բարոյական աշխարհին: Նա նշմարեց երեւույթներ, որոնք հետագայում քննության առարկա էին դառնալու միայն հայ ռեալիստական գրականության մեջ:

Նալբանդյանի համար կնոջ խնդիրը սերտորեն կապված էր նրա քաղաքական եւ սոցիալական ազատագրման խնդրի հետ: Ազատ կնոջ իրավունքները նա շաղկապում էր աղջիկների դաստիարակության, մասսաների ընդհանուր լուսավորության եւ ազգային-ազատագրական ընդ/178/հանուր պայքարի հետ: Ազատ մնալով ժորժասանդիզմի պահպանողական մերժումից կամ նրա լիբերալ ընկալումից, նա ծառացավ անբռնադատ սիրո զգացմունքը կաշկանդող դասակարգային պայմանականությունների դեմ: Իր վերջին երկերում նա հանգելու էր «բնական սիրո» իրավունքի պաշտպանությանը: Դասակարգային հասարակության բարդած նախապաշարումներից ազատագրված սիրո արտահայտությունը նա փոխադրելու էր նախածին մարդու դրախտը («Արկածք Ադամայ»): «Սոս եւ Վարդիթեր»-ի կրիտիկայում նա նշելու էր գեղջուկ հերոսների սրտաբուխ ու հաստատ սերը: Կապիտալիզմը — ահա ախտածին այն սկզբունքը, որից ենթադրում էր նա հեռու պահել հայ հասարակ ժողովուրդին, որը, համոզված էր նա, ազատ է տակավին քաղաքակրթության բարոյահյուծիչ հատկություններից: Սակայն ազատ սիրո լիակատար իրացումը նա որոնում էր գալիք այն հասարակության մեջ, որի կոնտուրները գծագրել էր իր գլխավոր երկի՝ «Երկրագործությունը որպես ուղիղ ճանապարհ» աշխատության էջերում: Այդ հասարակության մեջ էր նա որոնում կնոջ` սոցիալական եւ իրավական ազատագրման բուն երաշխիքն ու հենարանը:

Կանանց հարցի մասին Նալբանդյանի արծարծած հայացքներին 60-ական թվականներին արձագանքեց Սմբատ Շահազիզյանը:

«Լեւոնի վիշտը» պոեմում Շահազիզյանը եւս տրտնջում էր հայ աղջիկների «օտարացման» դեմ:

Լեզվով եւ դաստիարակությամբ ազզին խորթացած՝ հայ աղջիկը անզգա է ազգի ցավերին, ասում է բանաստեղծը: Ժամանակակից հայուհիներին նա եւս հիշեցնում էր Եղիշեի նկարագրած կանանց: Այնուամենայնիվ, նախատինքի իր խոսքը նա ուղղում էր ոչ թե աղջիկներին, այլ նրանց հայրերին: Բռնված շահասիրության ախտով, սուզված վայելքների մեջ՝ սրանք են, որ արհամարհում են ազգությունը, մոռանում «հոգի, հավատ, կամք, ուսում, կրթություն»: Ազգային լուսավորության եւ դաստիարակության խնդիրներից պոկված այդ շահամոլներն են աղջիկների «օտարացման» բուն պատճառը: Օտար դաստիարակությունից իսկ զուրկ են շահամոլ հայրերի իշխանությանն ստորագրված հայ աղջիկները: Բայց միայն հայրերին չէ, որ դատապարտում է բանաստեղծը: Հայ կինը ստրկացած է նաեւ ամուսնու իշխանությանը.

Այդտեղ տղամարդ կնոջ բռնավոր,

Կի՛նը հնազանդ, կի՛ն անձայն անզոր՝

Նա ծառա, նա հարճ, նա ցած աղախին,

Նա ցավով ճնշված մայր զավակածին.

Այդ ա՛յն Եվան է, որ մահի կնքով

Ստացավ վիճակ Մոսեսի գրչով:

/179/ Շահազիզյանը չի անտեսել նաեւ հայ գեղջկուհու քաղաքական ստրկությունը.

Պատկառելի կին, մայր մեր նետահար,

Այրության մեջ անպատիվ եղած:

Աչքերում արյուն, մազերն անհարդար,

Ապտակակոծ է, անբույժ, խոցոտված:

Բանաստեղծը բողոքում է մարդկանց բնական հավասարությունը։ խախտող օրենսդրության եւ մարդկային կյանքը կաշկանդող քաղաքական կարգերի դեմ: Պաշտպանել տիրող անհավասարության ու բռնության դեմ իրենց պատիվն ու զգացմունքը, եզրափակում է նա, ոտքի ելնել հանուն սոցիալական ազատության եւ հանուն ազգի քաղաքական անկախության — այդ պիտի լինի հայ կնոջ մեծագույն խնդիրը:

Կանանց հարցի մասին Նալբանդյանի արծարծած մտքերը շոշափվեցին նաեւ արեւմտահայ գրականության մեջ: Նրանից առաջ դեռ Հիսարյանն էր առարկել այն մարդկանց, որոնք կասկածի տակ էին առել կնոջ մտավոր կարողությունը: «Մեր հարքը ու նաեւ այս օրվան անկիրթ մարդիկը կարծիք կամ խորհուրդ մը չի հավնած ատեննին կըսեն — կնկան խելք է այդ: Աս մարդիկը կերեւնա թե կնիկներուն խելքը ամենեւին բանի մը տեղ չեն դներ: Կուզենք հարցնել ատ մարդոց թե արդյոք Հուդիթ, Ասպազիա եւ շատ ավելի կիներ խելք ունեի՞ն թե չէ» [32]: Ավելի ուշ «Ձայն» տասնօրիայում պոլսահայ դեմոկրատ-հրապարակագիր Կ. Փանոսյանը հանգեց անգամ քաղաքացիական ամուսնության սկզբունքի պաշտպանության: Բայց արդեն Նալբանդյանի հարցադրումներին են մոտենում արեւմտահայ հեղինակները, երբ բնութագրելով ազգի կացությունը՝ Մ. Մամուրյանը 1866 թ. գրում էր. «Մեկ կողմ են ստրուկ հայն արյուն քրտինքով վաստակած չոր հացն ու աղն իր գերեզմանին մոտ կուտե — գետնախշտի կապրի, գազաններու հետ կկենակցի, փափաք, ուրախություն, հույս չունի, մյուս կողմեն հայրենական զգացումե զուրկ հայ կոչվող երիտասարդություն մը՝ թիթեռնիկի պես եվրոպական քաղաքակրթության ճրագին չորս դին կթրթռի, ամբարտավան մեծատուններ՝ մարմարյա պալատներու եւ ոսկեզօծ աթոռներու մեջ կխրոխտան ու կօրորին: Մեկ կողմեն հայկական պարզության եւ ընտանեսիրության մեջ սնած օրիորդներ՝ իրենց ընտիր եւ սիրալիր սրտին գանձերը Հայկա Ճշմարիտ թոռներու նվիրելու հուսահատ՝ կհալին ու կմաշին ու ահ ու վակով իրենց սեւ օրը կանցընեն, մյուս կողմեն պճնասեր հայ կիներ, օտարասեր հայ կիներ՝ եվրոպական հովեր կառնուն, եվրոպացիի հետ կտեսնվին, քանի մ՚եվրոպական բառեր կթոթովեն, Եվրոպայի /180/ ընտիր շորեր կհագնին, եվրոպականի դիմակն ու շպարը միայն ունին, բայց հոտած սիրտեր, փտուն գլուխներ, անհոգի մարմիններ են» [33]:

Մամուրյանն ազդանշում էր արեւմտահայ դեմոկրատական մտավորականության եւ բուրժուազիայի միջեւ ծայր առած այն պայքարը, որին դեռ առիթ պիտի ունենանք անդրադառնալու մեր շարադրանքի ընթացքում: Իր բռնաբարված իրավունքների պաշտպանության համ : ար հրապարակ եկող հայ դեմոկրատական կնոջ բերնում Մամուրյանը դնում էր այսպիսի խոսքեր. «Կրոնական օրենքը միակ անհավատարիմ կինը կպատժե. ուխտադրուժ մարդուն դեմ զենք չունի: Հարկավ, մարդիկ ի նպաստ կանանց երբեք օրենք չպիտի լինեն Արեւելքի մեջ, ուր կինն ընդհանրապես կարասի մ՚է, կամ քրջի կտոր մը… Մեր հույսն ալ օրինաց վրա չէ, այլ արդարասեր գրիչներու վրա, եւ եթե անոնք ալ չօգնեն, բացեիբաց մեր ամուսիններուն զազրալի ընթացքին դեմ պետք եղած տեղը պիտի բողոքենք եւ մեր գլխին ճարը պիտի նայինք, որովհետեւ մեր տնային երջանկության հետ ազգային տունն ալ փլելու վրա է…» [34]: է Կանանց ազատագրման խնդրում Շահազիզյանն ու Մամուրյանը շարունակում էին Նալբանդյանի սկզբունքային գիծը: Միշտ ավելի էր արծարծվում կանանց խնդրի դեմոկրատական այն դրվածքը, որ տարբերվում էր խնդրի լիբերալ-բուրժուական ընկալումից: