Նալբանդյանը եւ նրա ժամանակը(Ա)

/193/ ԳԼՈՒԽ ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ

«ՀՅՈՒՍԻՍԱՓԱՅԼ»-Ը ԵՎ ԸՆԹԵՐՑՈՂՆԵՐԸ

Գրականության եւ ընթերցողների փոխհարաբերության խնդիրը։ Նոր գրականության պահանջ եւ նոր ընթերցողների կոնտինգենտ: Գրական հասարակայնության սկզբնավորումը։ «Հյուսիսափայլ»-ի մարտական նշանաբանը: Բորբոքված պայքար ամսագրի շուրջը։ Ընդհարվող բանակների կազմը: Մեղադրանքներ լուսավորիչների դեմ։ Հին կադրերի մեծարանքը։ Պայքարի սրումը Նալբանդյանի դեմ։ «Երկու տող»–ի մերկացումը: Ցարական օրգանների վերաբերմունքը։ Լիբերալ մեկնաբանություն պատմական փաստերի դեմ։ Գրական համաճարակ: Նալբանդյանի տրտունջը։

Հրապարակախոսական օրգանի բնութագրման համար բավական չէ Հաշվի առնել նրա սկզբունքային կողմնորոշումը, այլեւ ընթերցող մասսայի վրա նրա ունեցած ազդեցությունը:

Նոր հայ մամուլն ու գրականությունը կանխում էին ընթերցողին, նրանք ծայր առան նախքան առկա էր ընթերցողների կոնտինգենտը: Ինչպես ասում էր Նազարյանցը՝ «դեռեւս ավելի գրյանք են տպվում, քան թե ընթերցողք կային հայերի մեջ» [1]: Կային լրագրեր, ամսագրեր, գրքեր: Նոր լեզուն սկսում էր դառնալ մամուլի եւ գրականության սեփականություն, բայց եւ չէր երեւում տպագրական խոսքի զարգացման համար անհրաժեշտ գործոններից մեկը՝ ընթերցողը: Այն, ինչ երեւում էր հրապարակի վրա, դեռեւս նոր ընթերցողը չէր, այլ այն համույթը, որից պիտի խմորվեր գիտակից ու ներգործուն ընթերցողի միտքը:

Այլ եզրակացության կհանգենք, եթե մոտենանք գրականության եւ ընթերցողների փոխհարաբերության հարցին մյուս կողմից՝ հին գրականության տեսանկյունից: Այսպես դնելով հարցը, կնկատենք, որ եթե կային գրքեր, որոնք ընթերցողներ էին որոնում, ապա կային նաեւ ընթերցողներ, որոնք գրքեր էին փնտրում: Հին մամուլն ու գրականությունը չէին ընդառաջում ընթերցողների պահանջներին կամ անհասկանալի էին նրանց: Նոր ընթերցողը առաջադրում էր պահանջներ որոնք չէր կարող /194/ գոհացնել հին գրականությունը: Կար ընթերցելու ցանկություն, բայց չկար ընթերցանության նյութ: «Ում հետ էլ որ խոսում էի, — գրում էր «Վերք»-ի առաջաբանում Աբովյանը, — էն էին թանխա տալիս, թե մեր ազգը ուսումնասեր չի, կարդալը նրա համար գին չունի, բայց ես տեսնում էի, որ էս մեր կարդալ չսիրող ազգը Ռոպենսոնի պատմությունը, Պղնձե քաղաքի հիմար գիրքը ձեռքե ձեռք էր ման ածում»: Ստեղծված դրության սպառիչ բնութագիրը տվել է «Թափառական Հրեա»-ի առաջաբանում Նալբանդյանը, պատճառաբանելով ժողովրդի «անդրասիրությունը» գրականության «աբեղայական» ուղղությամբ, նրա լեզվի եւ նյութի անմատչելիությամբ: Նրա միտքը հաստասում էր 60-ական թվականներին վերաբերող իր հիշողությունների մեջ Աղայանը: «Արեւելյան եւ Հյուսիսային (Ամերիկայի) պատերազմների պատճառով, — ասում էր այդ գրողը, — վաճառականների գործը շատ հաջող էր: Կարողություն կար ժողովրդի մեջ եւ նորածիլ ու անկեղծ հայրենասիրություն: Հունձ շատ կար եւ մշակ սակավ: Կարդալու փափագ կար, բայց կարդալու ոչինչ չկար: Շաբաթ մի թերթ լրագիր չէին կարողանում լցնել մարդավարի նյութով, գրողներ չկային…» [2]: Նույն այս երիտքը կրկնում էր նաեւ Րաֆֆին: «Բոլորովին անտեղի է մտածել, — գրում էր նա, — թե հայերը ընթերցասեր չեն: Մեղավորքը մեր գրագետներն են, որ սրանց մտավոր սնունդ չեն մատակարարում» [3]:

Շատերն, այսպիսով, պահանջում էին, որ լիներ գրականություն , նախքան կլիներ ընթերցող, այդպես էլ, ինչպես ասացինք, եղավ. նոր գրականությունը կանխում էր ընթերցողին: Այսպես եղել էր նաեւ ռուսների մոտ, ուր դարձյալ գրականությունն էր, որ ստեղծեց ու հասունացրեց ընթերցողին: Հիշենք Նովիկովի լուսավորական գործունեությունը :

Հարկավ, խնդրին կարելի է մոտենալ նաեւ հակառակ ծայրից: Նախքան գրականությունը կդառնար հասարակության դաստիարակ, պետք է։ որ հասարակությունը ծներ գրականություն, այսինքն՝ առաջադրեր որակյալ գրականության պահանջ:

«Թող ներվի մեզ պարզաբար ասել, — գրում էր եռամյա փորձի հետո «Կռունկ»-ի հրատարակիչ Հ. Էնֆիաճյանը, — որ ազգային օրագրերու բաժանորդագրությունը մինչեւ օրս հրատարակչաց կողմանե առավել մուրացականության է նմանել, քան թե մի ինքնահոժար եւ փոխադարձ առեւտրի: Հայ ընթերցանության այս ողորմելի վիճակն արդարացնելու համար կան մեր մեջ անձինք, որոնք կարծում են, թե հայերու մեջ կարդալ իմացողները կամ կարդացածը հասկացողներու թիվն սակավ լինելուց է Տառաջ գալիս օրագրաց բաժանորդագրության այս խղճուկ /195/ դրությունը. նույնպես կան կարծողներ, թե ազգային օրագրաց հրատարակիչներն իրանց գործակատարությունը չեն հարմարացնում ազգի կենաց պիտոյիցը եւ պահանջմանցը: Մենք այս երկու պատճառը թեպետ բոլորովին չենք մերժում, սակայն մի երրորդ պարագայի մեջ գտնում ենք գլխավորապես մեր հրապարակախոսության դանդաղ վիճակը — ուզում ենք ասել, թե ազգի կենաց խառնակ եւ շփոթ կամ ընդհանրապես թմրած եւ ամուլ վիճակին մեջ ենք փնտրում օրագրաց այս տեսակ վիճակի պատճառը: Երբ մի ազգի մեջ հասարակաց կյանքն ուժգին եռ ըլի գալիս, անտարակույս նույն հասարակության կյանքի հարց ու խնդիրներն ամեն անհատի ուշադրությունը կգրավել եւ այսպիսի ազգի հրապարակախոսությունն էլ նոցա մեջ զարթած բաղձանքներուն եւ մտածողությանը հավատարիմ արձագանք կդառնա»: Իր միտքը հիմնավորելու համար Էնֆիաճյանը տալիս է Բելինսկու անունը. «Մի երեւելի ռուս հեղինակ (Բելինսկի) ասում է՝ «Բանախոսությունը մի որեւիցե հասարակաց կյանքի թարգմանն է եւ հասարակաց կյանքը նույնպես բանախոսության թարգմանն է. հասարակությունն է, որ բանախոսությանը կյանք է տալիս եւ ոչ բանախոսությունը՝ հասարակությանը» [4]:

Պարզ է, այնուամենայնիվ, որ գրականությունն է նախ, որ իր ձեռքը պիտի առներ ընթերցող դաստիարակելու հոգսը: Եթե կար տրտունջ գիրք չլինելու մասին, կնշանակե կար արդեն ընթերցանության պահանջ, ընթերցող. այլ կերպ՝ չէր լինի տրտունջ: Նշանակում է, պետք է, որ գրականությունն ընդառաջեր ընթերցողին: Բայց ակներեւ է, որ առաջադրված խնդիրը պիտի ունենար վերջ ի վերջո դիալեկտիկական լուծում: Ճիշտ է, որ գրականությունը մեկն է զորեղ այն գործոններից, որոնք զարկ են տալիս ժողովրդի ընթերցանության պահանջին: Բայց ճիշտ է եւ այն, որ չի կարող ծաղկել եւ տարածվել գրականությունն այնտեղ, ուր չկա հասարակական կենդանի հետաքրքրություն ու պահանջմունք: Վերջին տեսակետից բեկում սկսվեց միայն 50-ական թվականների կեսերից: Հրապարակի վրա հետզհետե երեւացին Ախվերդյանի հրատարակած Սայաթ-Նովայի երգերը, «Գամառ-Քաթիպա» ժողովածուները, Աբովյանի «Վերք»-ը եւ «Հյուսիսափայլ»-ում տպվող Նալբանդյանի բանաստեղծու-- թյուններն ու արձակը:

Հայտնի է, որ «Հիշատակարան»-ի՝ հայ հրապարակագրության մեջ աննախընթաց էմոցիոնալ ուժը, նրա խայթոցն ու չարաճճի հմայքը կոտրեց ընթերցողի անտարբերության սառույցը, իր վրա գամեց նրա միտքն ու սիրտը: «Ամսի սկզբին, — գրում է Նալբանդյանի անդրանիկ կենսագրողը, — ամեն բաժանորդ անհամբեր սպասում էր «Հյուսիսափայլ»-ի /196/ նոր համարի դուրս գալուն, որ կարդա Կոմս Էմմանուելի հիշատակարանը կամ մյուս հոդվածները» [5]: Հրապարակախոսը համակում էր ընթերցողներին իր մտքերով եւ հույզերով, ներշնչում նրանց առաջավոր ու լուսավոր գաղափարներ, վառում նրանց գործելու տենչով:

Ռուսահայ լուսավորչության սկզբնաշրջանն էր այս: Սերմը գտել էր tuրգավանդ իր հողը: Աճելության համար պետք էր միայն լույս ու ջերմություն, եւ դրանց հետ միասին՝ ժամանակ:

Խոսելով Նալբանդյանի ընթերցողների մասին, հարկավ, չպետք է կարծել, թե խոսքը ժողովրդական լայն խավերը ներկայացնող ընթերցողի մասին է: Ընթերցելու պահանջ չէ, որ ունեին սրանք, այլ լավագույն դեպքում՝ միայն գրաճանաչ դառնալու, սովորելու պահանջ: Հրապլարակի վրա չկային տակավին այն «բյուրերը», որոնց մասին խոսում էր Նազարյանցը «Փորձական հոգեբանութեան ճառ»-ի նախաբանում, կամ այն (տասը հազարը», որոնց կամենում էր ուղղել իր խոսքը Աբովյանը: Ընթերցողների առկա կոնտինգենտը կազմում էին բազմահազար այդ բանակի առաջավոր ջոկատները միայն: «Հարություն եւ Մանվել»-ի Հեղինակը գրում էր «Վերք»-ի մասին, թե «դա մի շատ պատվական գիրք է, նոր է տպվել, բայց ափսոս, որ մեր ժողովրդի մեջ չի տարածվում էդպիսի գիրքը» [6]: Մի քանի հարյուր օրինակով լույս տեսած «Վերք»-ի առաջին հրատարակությունը սպառված չէր գրավաճառանոցներում անգամ ընթացիկ դարի սկզբներին: Դժվարությամբ էին վաճառվում նույնիսկ Գամառ-Քաթիպայի երգերի տետրակները, որոնց ժողովրդականությունը վեր է կասկածից: «Հյուսիսափայլ»-ը, ուր լույս տեսավ Կոմսի «Հիշատակարան»-ը, 3—400-ից ավելի բաժանորդ չուներ, մինչդեռ «Հիշատակարաններ»-ի առաջացրած հետաքրքրությունը եւս աննախընթաց էր հայ ժուռնալիստիկայի անցյալում:

Հարկավ, ընթերցողների քանակը չէր սահմանափակվում տպված գրքերի ու պարբերականների մի քանի հարյուր գնորդների ու բաժանորդների թվով: Այնուամենայնիվ, խիստ նեղ էր նաեւ վճարող ընթերցողներին գերազանցող ձրի ընթերցողների շրջանը: Մտավորական մանր ու նոսր խմբակներ էին դրանք, ցաքուցրիվ, անկազմակերպ: Հայ մասսայի հետամնացությունը բացառիկ երեւույթ չէր: Նրանց, ովքեր ասում էին, թե ռուս ժողովուրդը չի կարդում, Գերցենը պատասխանում էր ժամանակին. «Դուք գիտեք, որ Վոլտերին եւ Դանթեին եւս չէին կարդում գյուղացիները, այլ ազնվականներն ու միջին դասի մի մասը: Ռուսասսանում միջին դասի կրթված մասը հարում է ազնվականությանը, որը /197/ բաղկանում է այն ամենից, ինչ դադարել է ժողովուրդ լինել» [7]: Վաթսուն ական թվականներից է միայն, որ ռուս ընթերցողների շարքերը սովայացրին նորելուկ ռազնոչինեցները:

Բայց կարեւորն ընթերցողների քանակը չէր միայն, այլեւ դրանց որակը, դրանց կշիռը հասարակության մեջ եւ դրանց դերը գրականության համար: Կազմակերպվող հրապարակախոսության համար կարեւոր էր ինքյան այն փաստը, որ գոյանում էր արդեն ընթերցողների կոնտինգենտ, իբրեւ նոր գրականության զարգացման գործոն ու խթան: Նա սկսում էր ազդել իր տրամադրություններով ու հարցասիրությամբ, իբրեւ գրքի սպառող, իբրեւ գրական խոսքի պահանջմունք առաջադրող: Մամուլն ու գրականությունն արդեն իսկ սկսում էին կատարել մեզանում հավաքական կազմակերպողի ու դաստիարակողի դեր: Առաջավոր գրողն ու հրապարակախոսը անցնում էին հասարակական ուսուցողի եւ ղեկավարի պաշտոնին, ըստ կարելույն նրանք շոշափում էին այժմեական հարցեր, ձեւակերպում հասարակական գիտակցության մեջ հասունացած մտքեր, արտահայտում տիրող անարդարությունների դեմ նույն այդ տարրերի մեջ կուտակված դժգոհությունը եւ անդրադարձնում դեպի բարվոք գոյավիճակն ուղղված նրանց ձգտումները: Նրանք պարզում էին ընթերցողի առաջ գալիքի հեռապատկերները, ձեւակերպում ազգային-հասադրակական շարժման ղեկավարող գաղափարներ: Առաջին անգամ լինելով՝ ստեղծվում էր մտերիմ կապ գրողի եւ ընթերցողի միջեւ. մամուլը դառնում էր հանրային կարծիքի դարբնող: Հրապարակախոսությունն ու գրականությունը բացում էին ընդարձակ հրապարակ, ուր հուզվում էին ազգային կյանքի հիմնական հարցերը, քննարկվում ու վիճարկվում դրանց շուրջը բախվող հայացքները, առաջացնում հասարակական խմբավորումներ: Ամսագիրն առաջ էր քաշում լուսավորության պրոպագանդի խնդիրներ եւ արծարծում, մանավանդ, աշխարհաբարի պաշտպանության գործը, թեկուզ եւ լուսարձակի տակ առնելով այդ գործը տարբեր տեսանկյուններից: Մամուլի եւ գրականության շուրջը խմբվում էին մեռավորականության ավելի լայն խավեր եւ ավելի շատ առիթ տալիս մտքերի բախման:

Հայ կյանքում կրկնվում էր նույն երեւույթը, որ բնութագրել էր Բելինսկին ռուս իրականության մեջ: Հասարակության գրական տարբեր կրթությունը փոխանցվել էր կյանքին եւ տարանջատել մարդկանց տարբեր կերպ գործող, մտածող եւ համոզված սերունդների, որոնց մտաբախումներն ու կենդանի վեճերն առաջնորդվելով սկզբունքներից եւ ոչ թե նյութական շահերից՝ երեւան էին բերում հասարակության մեջ ծայր առ/198/նող եւ զարգացող հոգեւոր կյանքի նշաններ: Այս չէր նշանակում, հարկավ, թե հոգեւոր կյանքի ծալքերում ծայր առնող տարակարծությունները իրոք զուրկ էին նյութական հիմքերից, այլ որ այդ հիմքերն անդրադառնում էին սկզբունքային տարակարծություններին՝ միայն վերջին հաշվով…

Բոլոր պարագաներում ինչպես ռուս կյանքում Կարամզինի ժամանակ, նույնպես եւ ռուսահայ կյանքում «Հյուսիսափայլ»-ի օրերին հիմք էր դրվում գրական հասարակայնության, առանց որի անհնարին էր ազգային գրականության գոյությունն ու զարգացումը:

Նալբանդյանը գիտակցում էր լիովին մամուլին եւ գրականությանը վերասլահված դերը եւ չէր կարող չնկատել ընթերցողի գիտակցության մեջ սկսվող բեկումը: Նրա համար պարզ էր, որ ընթերցող մասսայի գիտակցության, նրա գրագիտության եւ գրասիրության, նրա կուլտուրական պահանջների աճումը կազմակերպվող ազգային շարժման ծավալման նախապայմանն էին ու չափանիշը: Իր մի հոդվածում նա գրում էր.

«Ազգի ականջ դնող բաժինը մի սպիտակ թուղթ չէ, որ չգիտեր եւ չէր կարող դատել, թե ինչ էին գրում յուր վերա: Ականջ դնողը շատ բան է տալիս հասկացողին, նա շատ անգամ ոգեւորում է սորան: Եվ խոսողն ու լսողը կատարում են մի հասարակաց գործ, մինը — խելացի կերպով սալով, իսկ մյուսը — խելացի կերպով ընդունելով նորանց կապում է մի հասարակաց գաղափարը, որ դուրս գալով մինից մտնում է մյուսի մեջ եւ հավասարեցնում բնական անհարթությունը. այս հարակցությունը, բայց ավելի ճշտությամբ, կա հեղինակի եւ ընթերցողի մեջ… Խելացի լսողը, երբ որ զարթնել էր նորա մեջ խելացի խոսելու շնորհը, դառնում է հասկացնող: Այսպես, մտքերի անխափան փոխադարձից — տալուց եւ ընդունելուց — կանգնում է ազգի ընդհանուր բարոյական հաղթությունը» [8]:

  «Այսուհետեւ, ոչինչ եգիպտական խորամանկ քուրմեր, որ կամեին լինել գիտության միակ պահապանքը, այսուհետեւ ոչինչ չինեական պարիսպ, որ պիտո է փակեր լուսավոր գաղափարների մուտքը ազգերի մեջ: Այսուհետեւ, լույս եւ ճշմարտություն եւ ազատություն խավարի բաբելոնկան գերությունից»: «Հյուսիսափայլ»-ի ճակատին Նազարյանցի ձեռքով դրոշմված այս տողերն իսկ բավական էին, որպեսզի առիթ տային հայազգի օբսկուրանտների անհանգստությանը: Բայց «Հյուսիսափայլ»-ի այժմեականության եւ կենսունակության նշանն էր ոչ միայն այն, որ նրան ընդառաջում էր համակիրների ու համախոհների խանդավառությունը, այլեւ այն, որ նրան դիմավորեց հայկական աշխարհի «փոքր /199/ մարդկանց» ատամների կրճտոցը: Ընդառաջելով ժամանակի նոր պահանջներին, «Հյուսիսափայլ»-ը պայքարի ձեռնոց էր նետում հին հեղինակություններին: Հասկանալի է, որ հինը պիտի բարկանար նորի վրա, որ ծունկ չէր ծալում նրա առաջ:

«Չարյացակամության եւ կույր ախտերի ռմբաքարերը», — ինչպես գրում էր «Հյուսիսափայլ»-ը, — տեղացին «ադամանդյա մի բերդի վերա», «տղայամիտ ասիական դատողությունքը» ըմբոստացան «այրական, եվրոպական հայացքի եւ հասկացողության» դեմ, «միջնադարյան հոգով մռայլված մտքերը եւ սրտերը ոտքի ելան ընդդեմ մեր պայծառատես լուսավոր ժամանակի քաջազնական հերոսին» [9]: Ընթերցողների կողմից թեր ու դեմ վերաբերմունք էր առաջացնում արդեն իսկ նոր պարբերականի ճակատին զետեղված նկարը՝ մի նավ, կիսակործան եւ ժայռւերի վրա ընկած. չկան նավաստիք եւ ղեկավարներ, միայն հյուսիսայգի ճառագայթներն են, որ տարածվում են բարձրից: «Այստեղից, — պատմում էր հետագայում Ալ. Երիցյանը, — սկսում էր մեր վեճը մեր ծնողաց հետ, որոնք Հայաստանի դրությունը կործանյալ նավի հետ համեմատել չէին կամենում եւ ոչ հեռու ծագող լույսին այս փրկարար նշանակությունն էին տալիս, որ մենք տալիս էինք» [10]:

Հատկապես Նալբանդյանի ստորագրած հոդվածների բացառիկ ազդեցության մասին վկայում էր Պերճ Պռոշյանը. ««Հյուսիսափայլ»-ի միայն վերջին երկու-երեք էջերի թերթերն էին բացվում եւ Նալբանդյանի… գողտրիկ հիշատակարաններն էին միմյանցից խլելով կարդացվում, իսկ ամսագրի մնացած բոլոր թերթերն իրանց մեջ պարունակած Նազարյանցի սանմարս թարգմանություններով եւ մի քանի մասնավոր անհասկանալի Հոդվածներով, բնավ չէին կարդացվում եւ աչքի անցվում» [11]: Ժամանակակիցներից մի ուրիշը՝ Հովհ. Բերբերյանը, նշում է. «Նալբանդյանի «Ցուրտը փչեց»-ը, «Մեր հայրենիք»-ը արդեն ժողովրդականություն էին ստացել. նրա հոդվածները սպասվում էին հետաքրքրությամբ եւ բուռն վիճաբանությունների առարկա էին դառնում» [12]:

Պռոշյանի, Երիցյանի եւ ուրիշների վկայություններն այն մասին, թե Նազարյանցի հոդվածները բնավ չէին կարդացվում, պետք է ընդունել վերապահությամբ: Նազարյանցը եւս ուներ, ըստ երեւույթին, իր ընթերցողները: Այս մասին վկայում են ամսագրում տպված թղթակցություններից է մի քանիսը: Այլապես անտեղի կլիներ նրա դեմ բարձրացած աղմուկը։

/200/ Սակայն ճիշտ է, որ Նալբանդյանն էր «Հյուսիսափայլ»-ի աչքը: Նա էր, անշուշտ, ինչպես ամենից շատ սիրված, նույնպես եւ ամենից շատ ատված անունը: Ժամանակակիցների վկայությունները նրա մասին արժեքավոր հուշեր են ինքյան, որ ցույց են տալիս զորեղ այն ազդեցությունը, որ ունեցել էր նա ժամանակի դեմոկրատորեն տրամադրված երիտասարդության վրա, եւ հակադարձաբար՝ սրա խանդավառ վերաբերմունքը դեպի իր ճշմարիտ ուսուցիչն ու ղեկավարը:

Երիտասարդ ընթերցողներին, ի վերջո, համակում էին Նալբանդյանի մեջ հասունացող այն տրամադրությունները, որոնք հետզհետե բացահայտվում էին Կոմսի 1859–1860 թվականների «Հիշատակարան»-ում: «Սորա սուր եւ գեղեցիկ գրչից բխածը, — գրում էր 70—80-ական թվականների քննադատ Հարոն, — ամեն գրվածքից առաջ էր կարդացվում «Հյուսիսափայլ»-ի մեջ: Իսկ այս ամենքը գիտեն, թե ինչու, — Նալբանդյանը հայոց Դոբրոլյուբովն էր…» [13]: Ցենզորական նկատառումներով զսպված իր տողերով հնօրյա հայ քննադատը կամենում էր մատնանշել գրական այն աղբյուրը, որ հայ ընթերցող մասսային հաղորդակից էր դարձնելու ռուս ռեւոլյուցիոն մտքի առաջատար գաղափարներին:

Վերը բերված վկայությունների մեջ առանձնապես շեշտված է, որ ժամանակակից երիտասարդությունը սպասում էր սրտատրոփ «Հիշատակարան»-ի երեւալուն: Կասկած չկա, սակայն, որ «Հիշատակարան»-ից ոչ պակաս՝ ընթերցող լայն շրջանները կարդում էին եւ հիանում մանավանդ Նալբանդյանի ոտանավորներով: Այսօր ընթերցողները գիտեն, որ դրանց մի մասը եւ նույնիսկ հանրածանոթներից մի քանիսը փոխադրություններ կամ վերամշակումներ են Պուշկինից, Լերմոնտովից, Բերանժեից, Հայնեից եւ ուրիշներից: Հայտնվել է, որ միանգամայն ուրույն չէր անգամ «Իտալացի աղջկա երգը»: Անգամ հռչակավոր «Ազատն աստված»-ը չէր ազատ գրական ներշնչումներից, թեպետեւ իր կատարելությամբ գերազանց իր ներշնչումների աղբյուրից: Բայց ի՞նչ նշանակություն կարող էին ունենալ այդ մանրամասները Նալբանդյանի գրվածքներով հափշտակված ընթերցողների համար: Նրա բանաստեղծությունները պարզ էին ու թափանցիկ, անկեղծ ու բնական՝ տոգորված հայրենասիրության ու ազատության մարտաշունչ գաղափարներով: Այդ գործերն են ամենից առաջ, որ նվաճեցին ընթերցողի սիրտն ու միտքը: Դրանց մեջ ծրարված էին հայ ժողովրդական մասսաների սրտում խլրտացող հույզերը, եւ դրանց ոգեշունչ ու բոցավառ լեզուն ավելի մեծ դեր կատարեց նոր Հայ գրական լեզվի կազմավորման ու տարածման համար, քան Նազարցանցի հրապարակախոսական ու լեզվաբանական քարոզներն ու խոհերը:

/201/ Հասարակական ի՞նչ խմբերի էին բաժանվում «Հյուսիսափայլ»-ի շուրջը բախվող «հայրերն» ու «որդիները». Ե. Շահազիզյանի վկայությամբ, «չարամիտների (այսինքն՝ «Հյուսիսափայլ»-ի թշնամիների, Ա. Հ. ) բանակում գտնվում էին մարդիկ ամեն դասից, իրավաբաններ, բժիշկներ, եպիսկոպոսներ, քահանաներ, վարժապետներ, ուսումնականներ, գրագետ-անգրագետ վաճառականներ եւ հարստականներ» [14]: Իշխանացած դասերն ու նրանց հետ կապված ռեակցիոն մտավորականությունը — ահա «Հյուսիսափայլ»-ի շեշտված հակառակորդները: Տարբեր էր «Հյուսիսափայլ»-ի մարդկանց սոցիալական նկարագիրը: Ամսագրի աշխատակիցները գլխավորապես Մոսկվայի համալսարանի ուսանողներից էին. այսպես՝ Նալբանդյանը, Գ. Տեր-Հովհաննիսյանը, Ան. Սուլթանշահը, Բերբերյանը, Համասփյուռը եւ Ստեփանեն (իշխան Բագրատունի): Իրենց սոցիալական դիրքով սրանցից փոքր-ինչ զանազանվում էին մյուս աշխատակիցները՝ գրական ասպարեզ մտած երիտասարդ մտավորականները՝ Ռ. Պատկանյանը, Սադաթյանը, Գ. Բարխուդարյանը, Հ. Քուչուբեկյանը եւ այլն: «Հյուսիսափայլ»-ի ընթերցողները, — վկայում է Պ. Պռոշյանը, — կազմում էին «Հայ գրի սիրահար երիտասարդներ ու պատանիներ», որոնց կողքին փոքրամասնություն էին կազմում հատուկենտ համալսարանական ընթերցողները եւ «գրից ու գրականությունից բոբիկ ազգասեր կոչվելու հավակնություն ունեցող մատներով հաշվող փողատերերը» [15]: Այս վկայությանն ավելացնենք մի այլ ժամանակակցի՝ Ղ. Աղայանի դիտողությունները. «Մինչդեռ վարժապետները շարունակ կռիվ էին մղում «Հյուսիսափայլ»-ի հայտնած ազատ մտքերի դեմ, նույն վարժապետների աշակերտները անհագ սիրով «Հյուսիսափայլ» էին կարդում եւ նրա քարոզած հոգով տոգորվում… Ներսիսյան դպրոցի նորավարտ աշակերտները բոլորն էլ «Հյուսիսափայլ»-ն էին համակրում եւ սրտատրոփ սպասում Կոմս Էմմանվելի գրվածներին» [16]:

«Հյուսիսափայլ»-ի հակառակորդ բանակը կազմված էր մեծահարուստ վաճառականներից, աղայական դասի փողատերերից, բարձրադիր եկեղեցականներից ու պետական չինովնիկներից եւ այլն՝ հիմնականում հին սերնդի «պատվավոր մարդկանցից»: Սրանց դեմ պայքարող մարդիկ կազմում էին գլխավորապես սոցիալապես տակավին չտարբերակլված «նոր սերունդը», ուսանող եւ աշակերտ երիտասարդությունը, եւ սրանց կողքին նորածագ բուրժուազիայի «ազգասեր» ու «լուսավորված» ներկայացուցիչները, որոնցից մի քանիսը, ինչպես տեսանք, մեկենասի ձեռք էին մեկնում ամսագրին: Հիմնականում լիբերալ-դեմոկրատական գոր/203/ծակիցների եւ կղերա-ֆեոդալական հոսանքի մի պայքար էր սա, որ արտահայտվում էր որպես «հայրերի» եւ «որդիների» ընդհարում, երբ «հայրերը» դադարում էին հասկանալ այն լեզուն, որով խոսում էին «որդիները»:

«Այսպիսով, — պատմում է Պռոշյանը, — կազմվեց կուսակիցների երկու բանակ, մի կողմը… հին գրագետները, հնությունը, ծերությունը եւ առայությունը, մյուս կողմը՝ նոր-նոր ռուսական համալսարանների նըզսարանները թողած երիտասարդությունը, իրանց լուսավորյալների շարքին պատկանողների հավակնություն ունեցողները» [17]: «Երբ որ դուրս եկան «Հյուսիսափայլ»-ի առաջին համարները, — պատմում է Ղ. Աղայանը, — խավարի լեգեոնը տակնուվրա եղավ, կարծեցին թե Նեռը ծնվել է, եւ աշխարհիս վերջն է: Նեխված ճահճի բնակիչները ոչ միայն տպագրությամբ էին հայհոյում անվերատպելի հիշոցներով, այլեւ անստորագիր նամակներով… » [18]:

Տակավին «Հյուսիսափայլ»-ի հրատարակության տարում էր, որ լույս տեսավ Առ. Արարատյանի «Դիմագրավ ընդդէմ սատան յարուցելոց ամենապատուական լեզուիս հայոց» գիրքը՝ ուղղված ամբողջովին Ս. Նազարյանցի դեմ: Ընդարձակ մի ցուցակ էր այդ, ուր թվարկված են «Հանդես նոր հայախոսության» գրքի լեզվական եւ քերականական մեղանչումները: Նույն ժամանակ «Սխալանք վարդապետական կրոնի ի զգուշություն համազգյա» վերնագրով տպած իր գրքում նույն հեղինակը թվարկում էր Նազարյանցի աստվածաբանական սխալները: Սխոլաստիկ բանավարության զենքը՝ իմաստակ առակն ու զրույցը, խոշոր տեղ էր գրավում Արարատյանի այս քննադատականներում: Սակայն այդ տեսակետից նրան դեռ պիտի գերազանցեր մամուլի էջերում սկսվելիք արշավանքը: Մոլեռանդ մի քննադատ՝ Հովսեփ Չերքեզյան, Նազարյանցին անվանեց անհավատ, խաբեբա, անբարոյական: Բերնի ծամոն դարձրեց նա, մանավանդ, Նազարյանցի «լութերականության» վերսիան: «Նազարյանցը, — պնդում էր նա պարզապես, — բողոքական մի քարոզիչ է, որ ձգտում է կրոնափոխ անել հայերին» [19]: Այս կապակցությամբ Չերքեզյանը հարվածում էր նաեւ Նալբանդյանին: «Այդպիսի մարդկանց սրտից, — գրում էր նա, — արմատով է կամենում հանել կրոնը. ո՞վ. մին մոլորյալ մետաֆիզիկոս. ինչո՞վ. լուսավորության դիմակով. վա՜յ քեզ խավար, որ կո - չում ես քեզ լուսավորություն, վա՜յ քեզ լուսավորություն, եթե քո նպատակը ազգային կրոնը փոխելն է. այդ խոսքը ասա Սադաներին, ասա /203/ Նալբանդյանցին, որի սրտի խոստովանությունը, ինչպես ինքն է ասում, է Հյուսիսափայլի դավանությունը» [20]:

Մյուսները գրում էին, թե Նազարյանցը ամուսնացած է գերմանուհու հետ, թե նրա տղաները չգիտեն հայերեն, անգիտակ են պատարագի ժամանակ «ողջույն տալու եղանակին: Հուզմունք էր առաջացրել, մանավանդ, նրա «վարդապետ» տիտղոսը, որ գործ էր ածում դոկտորական իր գիտաստիճանը նշած լինելու համար: Կրիտիկոսների աչքում, ինչպես գրում էր «Հյուսիսափայլ»-ը, «բանագիտությունը կաղ ու կես վեպարի մեջ էր» եւ «վարդապետը պիտո է լինի անպատճառ վեղարավոր» [21]: Քննադատությունը չէր սահմանափակվում տպագիր քարկոծումով: Նույն Նազարյանցի դեմ տարածվում էին ձեռքից ձեռք անցնող անտիպ նամակներ, տետրակներ, ամբաստանագրեր, ոտանավոր պարսավագրեր [22]:

Հայտնի է, որ նման մեղադրանք հակառակորդներն ուղղում էին նաեւ Աբովյանի, դեմ: Սրա պատճառն այն չէր, հարկավ, որ Աբովյանն ու Նազարյանցը մկրտվել էին բողոքական Դորպատի «իմացության ավազանում», կամ որ նրանք ամուսնացած էին գերմանուհիների հետ: Նվաղ դեր չէր խաղում այն հանգամանքը, որ նրանց չարամտորեն համեմատում էին բողոքական Եվրոպայից եկած ուսումնական այն միսիոներների, հետ, որոնք իրենց քարոզչության գործիք էին դարձնում մասսաներին Հասկանալի աշխարհաբար լեզուն: Մասնավորապես, սաստկացավ մեղադրանքը Նազարյանցի դեմ այն պատճառով, որ եվրոպական լուսավորության եւ կենցաղի եվրոպականացման մասին իր արծարծած մտքերի հետ մեկտեղ «Հյուսիսափայլ»-ը պահանջել էր հայ եկեղեցու ռեֆորմ: Մեր ղադրանքների համար Նազարյանցը իրոք բավականաչափ առիթ մատակարարել էր հակառակորդներին «Վարդապետարան կրոնի» եւ «Հանդես նոր հայախոսության» կոչված իր գրքերում, ինչպես նաեւ «Հյուսիսափայլ»-ում՝ աստվածաբանական եւ կրոնաբարոյական խնդիրների մասին իր արած դատումներով, ուր դրվատում էր Լութերին կամ վեր հանում Հայադավան եկեղեցու համեմատությամբ ռեֆորմիստական եկեղեցու առավելությունները: Բնորոշ է նաեւ, որ հայ մանուկներին մատակարարած իր գրքերը նա լցնում էր գերմանական դասագրքերից թարգմանած դժվարամարս նյութերով, փոխանակ մշակելու ուրույն այն նյութերը, որ առատորեն կարող էր առնել մանուկներին շրջապատող իրականությունից, հայ ժողովրդական բանահյուսությունից կամ հայ տպագիր ու ձեռագիր աղբյուրներից: Բոլոր պարագաներում պարզ է, սակայն, որ /204/ հիմնականում լեզվի, գրականության եւ կրոնի շուրջը կրքերը հուզվել էին այն պատճառով, որ ռուսահայ լուսավորիչների պահանջները սպառնում էին ասպարեզից քշել գրականության եւ գիտության, ազգի եւ եկեղեցու ղեկավարության մինչայժմվա մենատերերին, զրկել նրանց դասակարգային տիրապետության հին զենք ու ասպարից:

Լուսավորիչների դեմ պայքարող լուսամարիչները ջանք էին թաշիում մեծարել իրենց ղեկավարներին, հանգուցել ազգի վզին նրանց հեղինակության պարանը:

  «Ի հոգեւորականաց երեւելի են այժմ, — գրում էր, օրինակ, Արարատյանը, — Սարգիս արքեպիսկոպոս Ջալալեանց, այր բանիբուն եւ քաջագէտ հին եւ նոր Կտակարանաց, ազգային- պանծալի հնութեանց եւ մատենագրութեանց, պատմաբանական գիտութեամբ մերոց եւ օտարաց հոգելից քարոզիչ եւ ընտիր աստվածաբան, բանաստեղծ, հնաբան եւ անձնադիր հետամուտ հնութեանց Հայաստանեայց, որոյ ճանապարհորդութեան առաջին հատորն տպագրեցաւ աստ ի Տփխիս յամի 1842, եւ երկրորդն տպագրի արդ յայսմ 1858 ամի: Յակոբ քահանա Ալեքսանդրապոլսեցի, քարոզիչ, բանաստեղծ, հենասէր եւ դաստիարակ մանկանց: Գրիգոր քահանա Տէր Աւագեանց — Արցախեցի, հեղինակ քերականութեան եւ պատմութեան սուրբ գրոց, քարոզիչ եւ մանկավարժ: Աբել վարդապետ (Մխիթարյանց) աշակերտ մագիստրոսին Մսերյանց, այը շնորհալից թարգմանութեամբ, հայկաբանութեամբ, հնասիրութեամբ, բանաստեղծութեամբ, որոյ տպագրեալ գրեանց արդեն տեղեակ են բազումք: Ստեփանոս քահանա Մանդինեանց, ճոխաբան, առատամիտ եւ հեղինակ ոչ սակաւ գրաւոր աշխատանաց» [23]: Չնայած Արարատյանի հանձնարարականներին, հայ պատմության եւ գրականության մեջ այս տերտերներից ու վարդապետներից ոչ մեկն էլ չի թողել նշանակալի հետք: Դրանք պատկանում էին այն մարդկանց թվին, որոնց մասին Պարոնյանն ասում էր, թե «ավելի մեծ անուն վաստակելու մոլությունն ունին, քան թե մեծ մարդ ըլալու առաքինություն»: Թե ինչ բնույթ ուներ եկեղեցական այս ուսումնականների գիտությունը, դժվար չի լինի տեսնել, եթե վերցնենք, օրինակ, առաջին տեղում հիշատակված Ջալալյան արքեպիսկոպոսի «Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան» գրքի 1858 թ. հրապարակված հատորը: Արտասվախառն իր նկարագրությունների մեջ հեղինակը մեծարում է Հայաստանի հին եկեղեցիների, վանքերի եւ մատուռների անցյալը, հակադրելով վերջինին տխուր ներկան, նույն վայրերի ավերակները, վայրի գազանների, գիշերահավերի եւ չղջիկների կացարանները… Մեծարելով անցյալի հիշատակները, հեղինակը նկարագրում է, /205/ ի դեպ, նաեւ այն հրաշքները, որոնք որպես թե կատարվել են եւ մասամբ դեռ շարունակում են կատարվել էին սրբատեղիներում [24]:

Գլխի ընկնելով, որ իր նկարագրությունները կարող են տարակուսանքի առիթ տալ աչքաբաց ընթերցողին, խաբեբա սրբազանը կանխատեսորեն դիտում էր. «…Թէպէտ ոմանց արդի լուսաւորեալ կարծելոց այժմ անընդունելի եւ չէ ինչ զարմանք զի նոքա միայն կարեն որոշել զայս խնդիր, որք արժանացեալ իցեն առաքինի վարուք աստիճանի շնորհաց: Միայն անտարակոյս իսկ յայտնի է ամենայն ճշմարիտ հաւատացելոց, թե Աստուած զփառաւորիչն իւր փառավոր է, ըստ որում ոսկերք նահատակաց սուրբ են, վասնզի գործիք եղեալ են սրբութեանց, եւ առաքինութիւնն տարրացեալ է ի նոցա» [25]: Հեղինակը քանիցս օրհնում է ազգի աղաներին եւ մանավանդ գիրքը հրատարակող Աղեքսանդր Թահիրովին (նաեւ՝ Թահիրյանի ու նրա նախնիներին, որոնց դուրս է բերում Աժդահակի ցեղից եւ կապում Զաքարիա Սպասալարի եւ Թահիր-Բուլաղի մելիքական տան հետ [26]: Ակներեւ է, որ Ջալալյանը՝ այն եկեղեցականը, որի հակաժողովրդական ընթացքը բնորոշելու համար թբիլիսցիները Ջալլադյան էին կոչում, անծանոթ չէր իր կուսակիցներին ու մեկենասներին շողոքորթելու արհեստին: Չի կարելի ասել նաեւ, թե նրան խորթ էր թայֆայական նեղմտությունը: Թահիրովի ծախքով ու թեւածությամբ, նա իր գրքում հաշիվ էր մաքրում Ներսես Աշտարակեցու եւ իր դեմ պայքարող «ազատամիտների», «լուսավորյալների» եւ «ազատասերների» հետ [27]: Ուշագրավ է մանավանդ գրքի վերջաբանը, ուր ողբալով հայրենի երկրի ներկա վիճակը եւ սփոփանք որոնելով միայն ցարի եւ սուլթանի թեւածության մեջ՝ հեղինակը Հայաստանի բերնից ասում է դիմառնաբար, «Առ այժմ սփոփ եւ զովարար ցօղ Հիւսիսոյ խառնեալ ընդ Հարաւային ջերմության կամի զիս ծաղկազարդել, պտղաբերս առնել եւ օր աւուր վերածել ի լաւ անդր վիճակ: Որդիք իմ այսուհետեւ կարեն անշուշտ փալրատիլ ի վշտալի սգոյ եւ ի բազմամեայ տառապանաց. եւ մարթ է ժողովել նոցա ընդ թեւօք մօրս որդեսիրի. եւ այս լինի անվրէպ, եթէ ունիցին նոքա զսէր եւ զմիաբանութիւն, եթէ Հաւատն եւ գործն առ Աստուած մնասցեն անվրդով եւ հասցեն յառաջին աստիճան, եթէ վան օրայք դարձցին վերստին յուսումնական եւ հանդիսարան կացութեանց, եթէ ուսեալքն ընդ օտար աստեղօք մի դարձցին սուր ի ձեռին ի վիրաւորել զիս եւ զիմ առաքելական ավանդութիւն՝ օտարին հանդերձիւք միայն պճնազարդեալք, /206/ եթէ եղիցին ամենեքեան ուսեալք, Աստուծոց եւ ոչ զարդարեսցին միմիայն յօդական, ի շնչական եւ ի դիւական գիտութիւնս, եթե բարձցի հարուածն՝ որ սկսեալ է ի տանէն Աստուծոյ, եթէ անհետասցին ըստ ամենայնի մատնտուք հայրենի օրինակ եւ կարգաց» [28]:

Այս «եթե»-ների մեջ ամփոփված է Ջալալյան արքեպիսկոպոսի բովանդակ մտայնությունը, նրա մարտահրավերը վանական սխոլաստիկ կային ներհակող աշխարհիկ գիտությանն ու լուսավորությանը:

Իր գրքում Արարատյանն աչքաթող չէր արել նաեւ ազգի աշխարհայկան ուսումնականներին: «Գովանի գիտութեամբ եւ եռանդուն ջանասիրութեամբ» աչքի ընկած աշխարհականներից հիշատակում է Դավիթ Արդանյանին, Գեւորգ Ախվերդյանին, Ստեփանոս Բաստամյանին, ցենզոր Ղայթմազյանցին, Հակոբ Կարենյանին, Մովսես Զոհրաբյանին եւ Միքայել Պատկանյանին [29]: Եթե ցուցակին կցելու լինենք Պետրոս Շանշյանի անունը, որի մասին լռում է Արարատյանը, երեւի նրան հալածող Ջալալյան արհիի սիրտը խոցած չլինելու համար, եւ եթե հիշատակենք նաեւ իր՝ քաջ ու կորովի հայկաբանի անուն վայելած Արարատյանի անունը, որի մասին — Համեստության նմո՛ւշ — լռում է «Սխալանք»-ի հեղինակը, բայց որի փոխարեն լեզու էր առնելու սրտամերձ «Ճռաքաղ»-ը՝ հանձնարարելով նրան «քաջուսում եւ հանճարեղ հեղինակ» [30], կստանանք մոտավոր պատկեր կղերական եւ պահպանողական հոսանքներին պատկանող ղեկավար այն գործիչների մասին, որոնք «Հյուսիսափայլ»-ի հրատարակության առաջին տարում կարող էին հակադրվել Նազարյանցի շուրջը խմբված մարդկանց: Բացառությամբ Ախվերդյանի, չի կարելի ասել, թե Արարատյանի թվարկած աղքատիմաց աշխարհականները շատ բան են ավելացնում ուսումնական եկեղեցականների անուններին: Հարկավ, աննշան գործիչ: ներ չէին դրամատուրգ եւ քննադատ Մ. Պատկանյանը կամ բարբառագիր թարգմանիչ Ս. Բաստամյանը, սակայն ղուր կլիներ խոսել նրանց ուսումնական վաստակների մասին:

Առանձնապես պիտի հուզեր կղերա-աղայական ճահճուտների բնակիչներին Նալբանդյանի հրապարակախոսությունը: Տեսանք արդեն, թե ինչպես հետեւում էին նրան կրնկակոխ եւ արձագանքում նրա յուրաքանչյուր փռշտոցին Խալիբը, Մսերը, Ջալալյանը եւ ուրիշներ: Հասկանալի է, թե որքան մեծ պիտի լիներ «Հյուսիսափայլ»-ի հայելին ընկած այս ազգավարների անհանգստությունը հիմա, երբ նրա տրամադրության տակ կար գրական օրգան, որ խոստանում էր շարունակել անողոք /207/ իր հարվածները հնավանդ քուրմերին: «Մինչեւ այսօր, — ասում էր Նալբանդյանը, — մեր ազգի մեջ հրապարակախոս բերան չլինելով՝ պաշտպանություն է գտել, անպատիժ է մնացել ամենայն տեսակի վատթարություն, անկարգություն, ոչինչ չէ խոսվել, ոչ ոք չէ ընկել գրչի դատապարեության տակ» [31]: Նալբանդյանը խոստանում էր մինչ այդ միմյանց ականջին խոսածը քարոզել տանիքների վրայից:

Նման սպառնալիքից հետո հակառակորդների սինկլիտը լուռ հանդիսատեսների դիրք չընդունեց: Հիմա է Հենց, որ պիտի չաղանար կռիվը: Հին հակառակորդներին պիտի ավելանային նորերը՝ Չերքեզյան, Այվազովսկի, Չամուռճյան եւ այլն: «Հյուսիսափայլ»-ի աշխատակցի դեմ անցկալի բոլոր դյուցազունները, միացած նոր այս հերոսների հետ, արձակեցին ամսագրի եւ առանձնապես Նալբանդյանի դեմ տպագիր եւ անտիպ քսության բոլոր կարիճներին…

Հակառակորդի մամուլի «գնայուն մեռյալները» դիմավորեցին Կոմսի «Հիշատակարաններ»-ը կատաղի կողապարով: Սրան առաջին հերթին մասնակից էին նրանք, որոնց գլխին Նալբանդյանը այնքան հաճախ զանգուլակներով երիզված թասակ էր հագցնում: Մանդինյանի «Մեղուն»-ն, Մսերյանցի «Ճռաքաղ»-ը, Այվազովսկու «Աղավնի»-ն եւ դրանց Հոգեւոր փեշերի տակ ծվարած բոլոր տեսակի օբսկուրանտները անընդհատ ճչում էին «Հյուսիսափայլ»-ի դեմ, «Ճռաքաղ»-ի պարսավագրերը ծաղրում էին անգամ Նալբանդյանի արտաքինը.

Ձիգ էր հասակն, դեմքը խոժոռ՝ այլանդակ,

Կընճռած ճակատն , հայացքը խիստ կատաղի,

Քստըմնած էր գլխու մազըն սեւորակ,

Եվրոպայի ուներ հագուստ չուխային [32] ։

Ֆանատիկ անհամբերության մակարդով շաղախված իր գրություններով հայտնի դարձավ մանավանդ ռեակցիոն բոլոր օրգանների «տեսական» զորավիգը՝ հայկական ռուտինայի անվաստակ գիտուն Հովսեփ Չերքեզյանը, որը ապարդյուն գրչապայքարից անբավական՝ տավարի կոչ էր անում Էջմիածնի Սինոդին ու ոստիկանական օրգաններին: Անկար չարության եւ հիշաչար միջակության այդ տիպարը մաշում էր նույնիսկ ցենզորական գլխավոր կոմիտեի շեմքը՝ աղերսելով ցենզորի պաշտոն՝ ռուսահայ ազատ մտքի անդրանիկ ըմբոստացումը սեփական ձեռքերով խեղդելու համար [33] ։

Սանձազերծ այս գրչակի ոռնոցին ներդաշնակում էր գերապատիվ հայրերի ֆշշոցն ու նրանց վեհափառ տիրոջ նվոցը: Էջմիածնի բարձր /208/ վարչությունն առաջարկում էր խափանել «չարափայլ» ամսագիրը եւ կրոնական-եկեղեցական գրությունների ցենզուրան ենթարկել առաջիկայում կաթողիկոսի իշխանությանը, խնդիր, որ ի վերջո մերժվեց ցարի կողմից: Բարձր կղերի ներշնչումներով՝ դժգոհություն էր հայտնում «Հյուսիսափայլ»-ից, ի վերջո, նաեւ կովկասյան փոխարքան՝ Բարյատինսկին [34]:

  «Մեր սիրտը եւ հոգին, — գրում էր այս առթիվ Նալբանդյանը, — վկայում են մեզ մեր գործի արդարությունը: Այս վկայությունը հերիք մխիթարություն է մեզ եւ անսպառելի աղբյուր, մինչեւ ի մահ գործականության: Մինչեւ այսօր չենք նայած ուշադրության անարժան արգելառիթների վերա, այսուհետեւ եւս նայող չենք, կտրելով մեր ճանապարհը հայկական քարերի եւ փուշերի մեջ… Հայհոյությունքը, որ բխում են հայ սրտերից եւ դուրս են երեւում մամուլներից, մենք համեմատում ենք այն նեխված շարավի հետ, որ այսքան դարերով հավաքվել է հայկական հիվանդ կազմվածքի մեջ: Մարդասեր վիրաբույժը տեղիք չունի բարկանալու, եթե մի մահառիթ խոց կամ ուռուցք կտրելու ժամանակ արյուն ու թարախ էր զարկում այն տեղից նորա երեսին: Վիրաբույժի խորհուրդն է դուրս բերել հիվանդի կազմվածքից այդ ապականությունքը» [35]:

Հակառակորդների մոլի արշավանքը հրապարակախոսի մեջ չխախտեց վիրաբույժի սառնասրտությունը: Նա ամուր կանգնած էր իր դիրքերի վրա եւ շարունակում էր պայքարել՝ հավատարիմ «մինչեւ ի մահ գործականության» սկզբունքին: Անկեղծ վիշտ էր պատճառում նրան միայն մի բան, այն, որ ազգի հետամնացության պատճառով «Հյուսիսափայլ»-ը զրկված է խելոք հակառակորդից: Անկարող դիմադրելու բաց ճակատում՝ նրանցից ոմանք աշխատում էին վարձատրել իրենց պարտությունը երրորդ բաժանմունքի միջոցով:

Ժամանակին Մետերնիխը յուրացրել էր այն ճշմարտությունը, թե վեճի բռնվել հակառակորդների հետ՝ կնշանակեր ժողովրդականացնել նրանց: Նա նպատակահարմար էր գտնում լռության մատնել նրանց՝ ընդսմին գործադրելով նրանց դեմ ադմինիստրատիվ գաղտնի հետապընդումների մեթոդներ: Հայ ռուտինյորները դիմեցին, ի վերջո, մետերնիխյան տակտիկայի օգնության: Սակայն որդեգրված ուղին չտվեց ակնկալված արդյունքը, որչափ հարցը վերաբերում էր «Հյուսիսափայլ»-ին եւ նրա անհանգիստ աշխատակցին: Նազարյանցն այդ բացատրում էր նրանով, որ կառավարական օրգաններն ավելի լավ էին ու բարեմիտ, քան ազգային օբսկուրանտներն ու բանսարկուները:

/209/ Իրողությունն այն էր, սակայն, որ «Հյուսիսափայլ»-ի հրապարակության առաջին տարիները համընկնում էին 1859-1861 թվականների Համառուսական ռեւոլյուցիոն շարժման մակընթացության շրջանին: Ռեֆորմների բարեհոգ էրան էր այդ, երբ կառավարությունը տարված էր ոչ թե հակահարձակման, այլ ինքնապաշտպանության հոգսով: Դրությունը փոխվեց 1862 թ. կեսերից, երբ սկսվեց շարժման տեղատվությունը եւ կառավարությունը հնարավորություն ստացավ անցնել հարձակման։ Պատահական չէ, որ ընդառաջելով այդ պահին Էջմիածնի պահանջներին՝ ոստիկանական օրգաններն արգելքի տակ դրին «Հյուսիսափայլ»-ի 1862 թ. 10-րդ տետրակը: Հաջորդ տարում ամսագիրը դադար առավ, ինչպես վկայում են իրազեկ ժամանակակիցները՝ «Հատուկ այն բանսարկության պատճառով, որ կարծեցած բարեմիտները տարածեցին նրա մասին» [36]: 1864 թ. մի տարով միայն վերսկսվեց ամսագրի տպագրությունը: Հրապարակում չկար Նալբանդյանը: Նազարյանցը ասպարեզ էր իջնում այս անգամ «խաղաղության շյուղը ձեռքին», մոտենում հակառակորդներին «անկեղծ եւ աննենգ եղբայրասիրությամբ» [37]: Այնուամենայնիվ, վերահաս ռեակցիայի պայմաններն աննպաստ էին անգամ բարեհույս լիբերալիզմի համար:

Հասարակական տրամադրությունների անկումը ճակատագրական եղավ նաեւ մյուս օրգանների համար: 1863 թ. Նալբանդյանը խոսում էր «գրական համաճարակի» մասին:

  «Ես հավատացած եմ, — գրում էր նա, — որ այժմ որեւէ լավ պարբերաթերթ, ամենից ավելի՝ քաղաքական եւ գրական օրաթերթ, մեծ հաջողություն կունենար, չնայած մինչ այժմ գոյություն ունեցած բոլոր խմբագրությունների խիստ հուսահատական վիճակին: Պետք է ճշմարիտն ասել, որ խմբագրությունները քիչ չեն մեղավոր իրենց նկատմամբ ժողովրդի անտարբերության համար» [38]: Նալբանդյանն արտահայտում էր դրանով իր դժգոհությունը լրագրության անկենդան, ապոլիտիկ եւ հակաժողովրդական այն ուղղությունից, որ տիրապետել էր գրական հրապարակին: