Հայ-ռուս-վրացական փոխհարաբերությունները

1. 1 ԱՐԵՒԵԼՅԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ ԱՅՍՐԿՈՎԿԱՍԻ ՎԱՐՉԱ-ՏԱՐԱԾՔԱՅԻՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳՈՒՄ

ԺԸ. դարի առաջին կեսին Այսրկովկասը գտնվում էր Օսմանյան Թուրքիայի եւ Սեֆյան Իրանի տիրապետության ներքո: Երկու պետությունների սահմանագիծը, որ որոշվել էր դեռեւս 1639 թ. հաշտության պայմանագրով, երկատել էր Հայաստանը [1]: Օսմանյան Թուրքիայի կազմի մեջ հայտնված Արեւմտյան Հայաստանը հիմնականում պահպանել էր ավանդական վարչա-տարածքային իր դիմագիծը, սակայն նախկին հայկական նահանգների հիման վրա ստեղծված վարչա-տարածքային նոր միավորները՝ Էյալեթները կամ, ինչպես ընդունված է անվանել՝ փաշայությունները, կառավարվում էին Թուրքական արքունիքի կողմից նշանակվող նահանգապետների (փաշաների) միջոցով: Վանի փաշայությունը ընդգրկում էր հիմնականում Վասպուրական նահանգը, Էրզրումի փաշայություն էր կազմում Բարձր Հայքը, Կարսի փաշայության մեջ էր ըստ էության միայն Վանանդը, Տայքի եւ Գուգարքի մի մասը ընդգրկված էր Ախալցխայի (Չլդըրի) փաշայության կազմ, Բագրեւանդը ներկայանում էր որպես Բայազետի փաշայություն, Ծոփքն ու Հայաստանի հարավ-արեւմտյան տարածքները ընդգրկված էին Խարբերդի եւ Դիարբեքիրի փաշայության մեջ, Փոքր Հայքը ներառված էր Սվազի (Սեբաստիա) փաշայության կազմում եւ այլն [2]:

Հայաստանի արեւելյան մասը ու նաեւ Արեւելյան Վրաստանն ու Արեւելյան Այսրկովկասն ամբողջությամբ ԺԶ. դարից մինչեւ 1750-ական թվականների սկիզբ գտնվում էին Իրանի քաղաքական գերիշխանության ներքո: Արեւելյան Հայաստանը կառավարվում էր դեռեւս Հայոց պետականության ժամանակ ձեւավորված եւ հիմնականում ավանդական դարձած վարչա-տարածքային բաժանումների հիման վրա իրենց գոյությունը շարունակող, սակայն, արդեն պարսկական արքունիքին ենթակա վարչա-տարածքային միավորների միջոցով՝ պարսից արքունիքի կողմից նշանակվող նահանգապետների (բեկլարբեկ, խան) գլխավորությամբ: Այդ նահանգները սեֆյան տիրապետության ընթացքում անվանվում էին բեկլարբեկություններ կամ խանություններ: Պարսկաստանում Սեֆյան հարստության կործանումից եւ ապա Նադիր շահի սպանությունից հետո առաջացած անիշխանության եւ կենտրոնական իշխանության թուլացման հետեւանքով կամ բացակայության պայմաններում ԺԸ. դարի երկրորդ կեսին նրանք, ինչպես նշվեց, ձեռք էին բերել զգալի ինքնուրույնություն: Արեւելյան Վրաստանում մինչեւ ԺԸ. դարի երկրորդ կես պարսկական կենտրոնական իշխանությունների կողմից կառավարիչներ էին նշանակվում Պարսկաստանի գերիշխանությունը ճանաչող վրաց Բագրատունյաց տան ժառանգական ներկայացուցիչները, իսկ Հայաստանի եւ հարակից այլ տարածքներում՝ հիմնականում կիսաքոչվորական կյանքով ապրող տարբեր ցեղախմբերի առաջնորդներ կամ պարսկական արքունիքին հավատարիմ պաշտոնյաներ՝ "խանի" տիտղոսով (ինչպիսիք էին Երեւանի, Գանձակի, Նախիջեւանի, Շամախու եւ այլ խանությունները), որոնք որպես պարսկական պետության պաշտոնյաներ, արքունիքից ստանում էին վարձատրություն:

Հարկ է ընդգծել, որ չնայած պարսից տիրապետությանը, Շահ Աբաս 1-ինի կողմից իրականացված հայ բնակչության բռնագաղթին դեպի Պարսկաստանի խորքերը եւ օտար ցեղախմբերի առատ ներհոսքին, հայ ժողովուրդը կազմում էր Հայկական լեռնաշխարհի հիմնական բնակչությունը, եւ ինչպես հայերի, այնպես էլ բազում օտարների կողմից շարունակվում էր Հայաստան անվանման օգտագործումը բոլոր հիշյալ նահանգների վերաբերյալ:

Ինչպես ամբողջ Այսրկովկասի, այնպես էլ Հայաստանի ու հայ ժողովրդի ճակատագրի համար կարեւոր դեր խաղացած հանգամանք էր, սակայն, նաեւ այն, որ Այսրկովկասի բոլոր նահանգները դեռեւս ԺԶ-ԺԷ. դարերում պարսկական արքունիքին ենթարկվում էին Ատրպատականի կառավարչի միջոցով, այլ խոսքով՝ ենթարկվում էին Թավրիզում նստող Ատրպատականի կառավարչին [3]: Ողջ այդ տարածքը ընդգրկված էր ֆինանսա-հարկային եւ ռազմակամ մի համակարգի մեջ, որը մեկն էր Պարսկաստանի չորս նմանատիպ վարչա-տարածքային միավորներից [4]: Այդ հանգամանքը իր կնիքն է թողել ինչպես նոր տերմինաբանության առաջացման [5], այնպես էլ էթնո-դավանական գործընթացների հետագա թյուրընկալման եւ ներկայացման վրա [6], վերածվել քաղաքական շահարկումների միջոցի ու կռվանի: Երեւույթի արմատների լուսաբանումը անհրաժեշտ է նաեւ ժամանակակից շահարկումներին դիմակայելու համար:

Եթե Նադիր շահի գահակալության ժամանակ այսրկովկասյան խաները ենթարկվում էին Թավրիզի բեկլարբեկին, ապա ԺԸ. դարի երկրորդ կեսն ընդգրկող ժամանակաշրջանում եւս, արդեն Սեֆյան հարստության կործանումից ու Նադիր շահի սպանությունից հետո ստեղծված նոր պայմաններում, երբ այսրկովկասյան խանությունները ձեռք էին բերել հարաբերական, իսկ մի քանիսը անգամ լիակատար անկախություն, Ատրպատական-Ադրբեջան տերմինով շարունակվում էր նշվել ողջ Արեւելյան Այսրկովկասի նախկին ֆինանսա-վարչական տարածքը եւ այնտեղ իրենց կիսանկախ գոյությունը ստեղծած եւ մասամբ նաեւ շարունակող խանությունները անվանվում էին ադրբեջանական խաներ, սակայն, քանի որ այդ այլեւս չուներ իր նախկին ուղղակի ենթակայության հանգամանքի ընկալումը, հետզհետե սկսեց ձեռք բերել նոր իմաստ եւ նոր՝ զուտ տարածքային ընդգրկման պայմանական բովանդակություն [7]: Եթե այդ անվանման վերակենդանացմամբ Աղա Մահմադ խանն ու Բաբա խանը (Ֆաթալի շահ) ԺԸ. դարի վերջին ու ԺԹ. դարի սկզբներին փորձում էին իրենց հավակնությունները ներկայացնել՝ վերականգնելու Իրանի տիրապետությունը Այսրկովկասում, ապա ռուսական ու հայկական գործիչների կողմից այդ անվանումի օգտագործումը զուտ տուրք էր պարսից հիշողությանը: Իրականում այսրկովկասյան խանությունները ոչ միայն հարկ չէին վճարում պարսից արքունիքին, այլեւ չէին ճանաչում պարսից գերիշխանությունը եւ հանդես էին գալիս առանձին վարչա-տարածքային ու աշխարհագրական անվանումներով ու տեղական շահերով: Այսրկովկասյան խանությունների տարածքի ընդհանուր նշանակման համար Ադրբեջան տերմինն օգտագործված է, օրինակ, գեն. Վ. Զուբովի 1796 թ. հոկտեմբերի 10-ին գրած շրջաբերական նամակում: Հաղորդելով Եկատերինա Երկրորդ կայսրուհու հրամանով Աղա Մահմադ խանի դեմ ձեռնարկված արշավանքի մասին, նա գրում է. «Այժմ եկել է ժամանակը գործողության մեջ դնելու մեր հիշյալ ընդհանուր թշնամու դեմ Նորին Կայսերական Մեծության կողմից ինձ հանձնարարված  բոլոր միջոցները, ուստի եւ ապահովագրելու համար Ադրբեջանական սահմանների [անվտանգությունը], ես հանդերձավորեցի ուժեղ մի կորպուս դեպի Գենջե` նորին գերազանցություն գեն. -մայոր եւ կավալեր Ա. Մ. Ռիմսկի-Կորսակովի հրամանատարությամբ... Հուսով ենք, որ Ձերդ Բարձրաստիճանությունը եւ ողջ Ադրբեջանական երկրամասը գործնականում տեսնելով Ն. Կ. Մ. կողմից Ձեր նկատմամբ [ցուցաբերած] բարեգործությունը` ձեր երկրներին նման հզոր պաշտպանության տրամադրումը, կջանաք ձեր կողմից եւս երախտագիտություն դրսեւորել` ջանադրաբար միացնելով Ադրբեջանական բոլոր ուժերն ու միջոցները մեր հաղթական զորքերի հետ ... Ռուսական զորքերի կորպուսը կմնա որպես ձեր մարզերի մշտական պաշտպան ... եւ Ադրբեջանական սահմաններում բոլոր կողմերից հաստատված անվտանգությունը հնարավորություն կընձեռի այդ կորպուսին անցնելու այլ դիրքավորման... » [8]: Ադրբեջան եւ ադրբեջանցի տերմինների բովանդակությունը առավել ցայտուն կերպով երեւում է գործածման հետեւյալ օրինակներում: 1783 թ. նոյեմբերի 30-ին Պավել Պոտյոմկինին ուղղած իր զեկուցագրում Ս. Դ. Բուրնաշեւը գրում էր. «Երեւանի մարզի խան Հուսեյնը սույն նոյեմբերի 9-ին վախճանվեց: Նորին պայծառափայլություն Հերակլ թագավորը, որպես դրա գերագույն տեր, նախապես տեղյակ լինելով նրա հիվանդության մասին, այնտեղ էր ուղարկել [իր ներկայացուցչին] հրովարտակով, որպեսզի նրա մահվան դեպքում կասեցնի ադրբեջանական ժողովուրդներին բնորոշ ընդվզումը, որով եւ կանխեց այն... [9] 9.

1783 թ. օգոստոսի 5-ի զեկուցագրում Պավել Պոտյոմկինը Գրիգոր Պոտյոմկինին հաղորդում էր, թե «Ի թիվս այլ Ադրբեջանական խաների, նրան (իմա՝ Իբրահիմ խանին - Պ. Չ. ) եւս ուղարկեցի Ձերդ պայծառափայլության շրջաբերականը եւ նվերներ» [10]: Նշված տերմինը օգտագործվում էր ոչ միայն հայկական, ռուսական, այլեւ պարսկական պաշտոնական ու պետական գրագրություններում: Այսպես, 1798 թ. հունիսի 5-ի Բաբա խանի նամակում, որով կոչ էր արվում Գեորգի 12-րդին հնազանդվելու Պարսկաստանին, ասվում էր. «Քանի որ Վրաստան երկիրը լավագույնն է Ադրբեջանում եւ մշտապես վրացական թագավորների նկատմամբ [Պարսից] տիրակալները բարեացկամ են եղել, եւ նմանապես Վրաց թագավորները Պարսից տիրակալների ժամանակ եղել են գործունյա եւ բարի ջանադրությամբ ու ծառայություններով են վերաբերվել եւ դրանով իսկ իրենց բարձացրել... » [11]:

Վրաստանի՝ «Ադրբեջանում» գտնվելու հանգամանքը նշվում էր նաեւ Ռուսաստանի Արտաքին գործերի կոլեգիայից 1799 թ. ապրիլի 16-ին Պ. Պ. Կովալենսկուն տրված հրահանգում (инструкция). «Վրաստանը գտնվելով Ադրբեջանում` Օսմանյան Դռան եւ բազմացեղ լեզգինների հարեւանությամբ [գտնվող] մարզում, որը նախկինում պատկանում էր Պարսից պետությանը` ընդգրկելով բացի Վրաստանից նաեւ առանձին խաների կողմից կառավարվող այլ տիրույթներ, ինչպիսիք էին Գանձակի, Երեւանի, Խոյի, Ղարաբաղի, Թավրիզի եւ այլ... » [12]:

Ղուկաս Ինճիճյանը հետեւյալ ձեւով է ներկայացնում Ատրպատականը. «Այս աշխարհ, որ է մի ի նահանգացն Պարսից, ի բազմաց հետէ յինքն պարունակէ զերիս նահանգս Մեծին Հայոց՝ կոչեցեալ Պարսկահայք, Կորճայք, Փայտակարան, նաեւ զմասն ինչ Վասպուրականի, եւ ըստ այսմ առեալ ի հիւսիսոյ՝ առ երի կայ Շիրվանայ եւ այնր մասին Մեծին Հայոց, որ այժմ կոչի Կիւրճիսթան, եւ ըստ մասին Երեւան, յարեւելից՝ Կիլան գաւառին Պարսից եւ ծովուն Կասպից, ի հարաւոյ՝ Իրագ Աճեմին, իսկ յարեւմտից՝ երից փաշայութեանց Օսմանեանց՝ Պայեզիտոյ, Վանայ (որք են մասն Մեծին Հայոց) եւ Շեհրիզուրայ: Ոմանք նաեւ զԽափան եւ զշրջակայս նորա գրեթէ զամենայն մասն Մեծին Հայոց, որք անկանին ընդ տերութեամբ Պարսից, դնեն յԱզէրպիյճան... » [13]:

Վավերագրերում հաճախակի հոլովվող այդ տերմինի շահարկումով ներկայիս ադրբեջանական պատմագրության կողմից փորձ է արվում այդ տերմինի տակ ներկայացնելու «միասնական էթնո-պատմա-մշակութային գոտի, որտեղ ապրում է մեկ ժողովուրդ` ադրբեջանցիներ» [14]. Ելնելով այս կանխադրույթից, ադրբեջանական պատմաբանները կամայական նույնացումներով փորձում են ոչ միայն թյուրքական ցեղեր փնտրել եւ «գտնել»  այսրկովկասյան հնագույն տեղանունների մեջ [15], արդարացնել Արաքսից հյուսիս ընկած տարածքում նման անվանումով պետության ներկայիս գոյության [16] իրավունքը՝ անտեսելով, որ անկախ ընդհանրական այդ անվանումից, գոյություն ունեին էթնիկական իրական անվանումներով գավառներ՝ իրենց բնակչությամբ (հայեր, վրացիներ, թաթեր, թուրքեր, լեզգիներ, թալիշներ, ուտիներ եւ այլն), այլեւ ԺԸ. դարի մահմեդական խանությունները, անկախ նրանց գտնվելու վայրից, հայտարարել «ադրբեջանական»՝ այդ տերմինի ներկա ընկալումով: Այդ առումով հատկանշական է Օ. Մարկովայի որդեգրած սկզբունքը: Նա իր աշխատությանը կցած քարտեզում Երեւանի, Նախիջեւանի ու Գանձակի խանությունները անվանելով «ադրբեջանական», միաժամանակ ԺԸ. դարի վավերագրերում եղած «թաթարներ» տերմինը դարձնելով «ադրբեջանցիներ», մեղադրում է վավերագրերի հեղինակներին տերմինները ճիշտ չօգտագործելու համար՝ ծանոթագրելով, թե «Վավերագրերում "ադրբեջանցիներ"-ի փոխարեն օգտագործվում է ոչ ճիշտ անվանում. "թաթարներ" եւ "պարսիկներ"'» [17]:

Ի տարբերություն վարչա-քաղաքական ստեղծված բաժանումների թողած ազդեցության, այնուամենայնիվ ինչպես տեղական բնակչության մեջ, այնպես էլ Հայաստան այցելած ճանապարհորդների երկերում տարածաշրջանը մշտապես գիտակցվում էր որպես Հայաստան աշխարհի մասը [18]: Այսրկովկասի վարչական բաժանումները ԺԸ. դարի ընթացքում կրել են մի շարք փոփոխություններ, ներկայացրել վարչա-քաղաքական տարբեր իրավիճակներ, որոնց լուսաբանումը կարեւոր է մի շարք առումներով: Այդ վերաբերում է հատկապես պատմական Հայաստանի Արցախ, Ուտիք եւ Գուգարք նահանգներին եւ նրանց մի շարք գավառներին (Տաշիր, Լոռի, Ղազախ եւ այլն):

Հայաստանի տարածքում իրենց իշխանությունը հաստատած ոչ միայն մահմեդականները, այլեւ վրաց թագավորները եւս գիտեին, որ իրենց իշխանության այս կամ այն հատվածը պատկանել են պատմական Հայաստանին, որ մահմեդական բնակչությունը բնակություն է հաստատել հայկական գյուղերում՝ քանակապես աստիճանաբար դուրս մղելով հայ բնակչությանը [19]: Սիմեոն Երեւանցու գահակալության շրջանում «Ղազախեցի ժողովուրդքն, գոլով երեք եւ չորս տամբք յիւրաքանչիւր գիւղորայս տաճկաց՝ առանց քահանայի եւ օրինաց եւ ուսեալք զբարս եւ զգործս նոցա, մինչեւ բազումք ի նոցին մանկանց ոչ կարէին խօսիլ զհայրենի լեզուն, գրեալ էին մեծաւ աղերսանօք զթուղթ առ սրբազան Վեհըն եւ խնդրեալ էին գրել վասն իւրեանց զխնդիր առ Հերակլ արքայն՝ հանել զինքեանս ի միջոյ տաճկացն եւ ի մի վայր ժողովել եւ յանձնել Իսկեանդար բեկին, որ մեծն էր Ղազախու» [20]: Կատարելով բնակչության խնդրանքը, Սիմեոն Երեւանցին նամակով դիմում է Հերակլին եւ առաջարկում, «զի, հանեալ նոցա ի միջոյ տաճկացն, ի մի տեղ ժողովեսցէ եւ ի մի աղայ հանձնեսցէ, զի ի քրիստոնեական կրօնս իւրեանց ամբողջ մնասցեն» [21]: Դեռեւս ԺԹ. դարի սկզբին (1800 թ. հոկտ. 6) գեն. Լազարեւը գեն. –լեյտ. Կնորինգին ուղղած զեկուցագրում նշում էր. «[Գեորգի] թագավորի իշխանությունից Շորագյալ գավառը խլելու համար Երեւանի Մագոմեդ խանը որոշ քանակությամբ երեւանցիների հետ այնտեղ ուղարկեց իր մոտ գտնվող Քելբ-Ալի -խանին, որը դեռեւս Աղա-Մահմադ խանի կողմից զրկվել էր տեսողությունից: ... Շորագյալ գավառը, այնպես ինչպես ես բանավոր լսել եմ Նորին Մեծություն թագավորի {իմա` Գեորգի ԺԲ. - Պ. Չ. } բացատրությամբ, սկզբնապես պատկանել է Մեծ Հայքին, որից անցել է վրաց տիրապետության ներքո, որտեղ եւ գտնվել է մինչեւ այն ժամանակ, քանի դեռ Հերակլ թագավորը չէր նվիրել այն իր իշխանության ներքո գտնվող Երեւանի խանին: Սրանից քիչ անց Հերակլ թագավորը, բարկացած լինելով այդ խանի վրա, այդ ժամանակ էլ հրամայել էր ետ վերցնել այդ գավառը նրանից եւ այդ ժամանակից մինչեւ այժմ այն խաղաղ ձեւով գտնվել է վրացական տիրապետության մեջ» [22]:

Մահմեդական տիրակալները փորձում էին յուրացնել կամ տիրանալ նաեւ քրիստոնեական սրբավայրերին: Նման վկայություններ պահպանվել են մեզ հետաքրքրող ժամանակաշրջանից եւս: ԺԸ. դարի երկրորդ կեսին գրված «Կաթողիկոսունք Աղուանից» երկում պատմվում է. «Տէր Շուբհաղիշոյ բարեկարգէ զհօտն իւր, լինի գլուխ ժողովոյն, որ ի Պարտայ, յաւուրս բարեպաշտին Վաճականայ դնէ կանօնս ԻԴ (24): Լցեալ զժամանակ կենաց իւրոց մեռանի մերձ ի Բելական քաղաքի, ապա շինի ի վերայ մզկթաձեւ գմբեթ ի խանէն Շուշւոյ բերթաքաղաքին Իբրահիմէ, թէպէտ կաթողիկոսն Սարգիս Հասան Ջալալեանց ջանացեալ է խափանել զայն, բայց խանն այսու առթիւ ի կատար հասուցեալ է, ասելով՝ չէ փոյթ թէ կաթողիկոս է հայոց, զի գործն իմ է աստուածահաճոյ»: [23]

 

Վարչա-տարածքային փոփոխություններ

Սեֆյանների օրոք Իրանը, ինչպես նշվեց, բաժանված էր չորս ֆինանսական վիճակների՝ Իրաք, Ֆարս, Ազերբայջան եւ Խորասան:

Ըստ 1720-ական թթ. ստեղծված «Թազքիրաթ ալ-մուլյուք» աշխատության, որտեղ ներկայացված է Պարսից պետության վարչա-տարածքային կառուցվածքն ու պաշտոնեությունը [24], Սեֆյան պետության մեջ մինչեւ 1722 թվականը կար 4 վալի (փոխարքա), 13 բեգլարբեգություն (զորապետություն): Այսրկովկասում վալիություն համարվում էր Քարթլիի թագավորությունը, իսկ բեգլարբեգությունների կարգավիճակ ունեին Թավրիզի (բուն Ազերբայջան), Երեւանի (Չուխուր-Սա’ադ), Ղարաբաղի (Գանձակի) եւ Շիրվանի նահանգները [25]: Ղարաբաղի բեկլարբեկը համարվում էր նաեւ Կախեթի հաքիմը, իսկ նրա նստավայրն էր Գանձակ քաղաքը [26]: Շիրվանի բեգլարբեգության մեջ էին Շամախու, Բաքվի եւ Դերբենտի ամրոցները:

Եթե սեֆյան տիրապետության ողջ ժամանակաշրջանում Արեւելյան Հայաստանի տարածքը հիմնականում ընդգրկված էր Երեւանի եւ Գանձակի բեկլարբեկությունների մեջ, ապա նրանց տիրապետության ավարտին Նադիր շահի (1736-1747) կողմից կատարվեցին էական փոփոխություններ: Երեւանի բեկլարբեկությունից անջատվեց Նախիջեւանը եւ վերածվեց առանձին խանության, իսկ Գանձակի բեկլարբեկությունից անջատված Արցախում ստեղծվեց հայկական «Խամսայ» անունով հայտնի իշխանությունը՝ մելիք Եգանի գլխավորությամբ: Նադիր շահի կողմից Քարթլիում թագավոր հաստատվեց Թեյմուրազ 2-րդը, իսկ Կախեթում՝ նրա որդի Հերակլ 2-րդը (1745-1798 թթ. ): Նադիր շահի մահից հետո այսրկովկասյան մնացած խանությունների նման Վրաց թագավորությունները եւս, օգտվելով Իրանում ստեղծված անիշխանությունից, ձեռք բերեցին փաստական անկախություն: 1748 թ. ապրիլի 1-ին Հերակլին հաջողվեց համառ պայքարում ջախջախել ոչ միայն Քարթլիի գահի հավակնորդ Իեսեի որդի Աբդուլլա-բեկի զորքերին, կոտորելով 900 եւ գերի վերցնելով 726 մարդ [27], այլեւ հաղթել պարսկական կայազորին, դուրս վանել նրանց Թիֆլիսի ամրոցներից, այնտեղ դնել իր զինվորներին եւ քաղաքում հաստատել իր գերիշխանությունը [28]: Հերակլի սրընթաց գործողությունները մեծ տպավորություն էին թողնում շրջակա իշխողների վրա, թեեւ «անկախություն ձեռք բերելուց հետո եւս Քարթլ-Կախեթի արտաքին քաղաքականությունը ծայրահեղ զգուշավոր եւ զուսպ էր, այն հիմնվում էր կոնկրետ իրավիճակի ճշգրիտ վերլուծության վրա» [29]:

Լոռի-Ղազախ գավառները իրենց տեղական կառավարիչներով, որ 1604 թվականից Շահ Աբասի հրամանով առանձնացվել էին Վրաստանից [30] (այնտեղ բնակեցվել էր Բորչալու ցեղախումբը, որից եւ գավառի անվանումը) ու ենթարկվում էին Գանձակի բեկլարբեկությանը, Նադիրի ժամանակ հայտարարվել էին անկախ: Իրանում երկու տարի մնալուց հետո 1749 թվականին Թեյմուրազ 2-րդը վերադարձավ Վրաստան՝ բերելով Ղազախ-Բորչալուն կրկին Քարթլիին հանձնելու մասին շահի հրովարտակը: Վրաստանի սահմանները հասան մինչեւ Աղստեւ գետ, սակայն երկրում մեծացավ ոչ վրացի ազգություն բնակչության քանակը [31]: 1755 թ. Հերակլը Ղազախում վերացրեց “խանությունը” եւ այն հայտարարեց մոուրավություն, իսկ 1765 թվականից տեղական առաջնորդների փոխարեն գավառը սկսեց կառավարվել թագավորի կողմից նշանակվող պաշտոնյաների կողմից [32]:

Իրանի գերիշխանության թուլացումից հետո Երեւանի խանը չկարողանալով պահպանել իր անկախությունը եւ վարել ճկուն արտաքին քաղաքականություն, ստիպված եղավ Իրանի փոխարեն փնտրել մեկ այլ պետության հովանավորությունը [33]: Այդ հանգամանքը լավագույնս օգտագործեցին Թեյմուրազ 2-րդն ու Հերակլ 2-րդը: 1749 թ., երբ Մուղանի դաշտից Թարաքամա քոչվոր ցեղախումբը Մահմադ խանի գլխավորությամբ արշավեց Երեւանի վրա, Երեւանի Հուսեին խանը օգնության խնդրանքով դիմեց Հերակլին ու Թեյմուրազին, փոխարենը պարտավորվելով վճարել արշավանքի ծախսերն ու ստանձնելով ամենամյա հարկի վճարում [34]: Քարթլիի եւ Երեւանի ու Գանձակի խանությունների միացյալ 25 հազարանոց բանակը պարտության մատնեց Թարաքամա ցեղախմբի զորքերին [35]: 1750 թ., երբ Թեյմուրազն ու Հերակլ 2-րդը Գանձակի եւ Երեւանի խաների խնդրանքով դիմագրավում էին Արցախի ինքնակոչ կառավարիչ Փանահ-խանի զորքերին, որը մինչ այդ պաշարել էր Գանձակն ու ավերել շրջակայքը [36], Երեւանի խանի զորքերը եւս մասնակցում էին պատերազմին՝ վրացական բանակի հետ միասին: 1751 թ. Արարատյան աշխարհին սպասում էր մի այլ արհավիրք՝ ավղան Ազատ խանի արշավանքը: Ազատ խանի դեմ 1751 թ. հուլիսին տեղի ունեցած ճակատամարտում Հերակլը ծանր պարտության մատնեց հակառակորդին [37]: Նշված թվականից սկսած պատերազմական գործողությունները փաստորեն ընթանում էին Վրաստանի տարածքներից դուրս, ուստի Վրաստանը փրկվեց եւ զերծ մնաց ավերածություններից, որը եւ նպաստեց տնտեսության զարգացմանը: Պատերազմների վարումը տեղափոխելով հարակից տարածքներ, Վրաստանը իր ռազմա-քաղաքական ներկայությունը ամրապնդեց Արեւելյան Հայաստանում: Սիմեոն Երեւանցի կաթողիկոսի վկայությամբ «Քանզի բարձաւ միապետական թագաւորութիւնն սոցա (իմա՝ Պարսից - Պ. Չ. ), եւ իւրաքանչիւր քաղաքի խանք եղեն ինքնագլուխք եւ աներկիւղք յումեքէ, որք եւս սկսան ի վերայ միմեանց յառնել եւ զերկիր իրերաց քակել եւ աւերել, որք եւ գրեթէ ամայացուցին զբոլոր երկիրս Պարսից եւ Հայոց, մինչ զի ի միոյ երկրէ եւ ի նահանգէ՝ որում իշխեր խան մի, յայլ երկիր եւ յայլ նահանգ՝ որում այլ խան իշխէ, ոչ կարէ ոք գնալ, եւ կամ՝ կարի դժուարաւ: Ուստի իւրաքանչիւր խանից իշխանութեամբ եղեալքն ի խանս իւրեանց յեցեալք՝ թէ Տաջիկք եւ թէ Հայք, ի միմեանց օտարացեալք եւ թշնամիք իսկ եղեն իրերաց՝ ըստ ախորժակաց խանին իւրեանց» [38]:

1760 թ. Թեյմուրազ 2-րդը Ռուսաստանի կողմից իր գահակալությունը ճանաչելի դարձնելու [39] եւ օգնություն խնդրելու [40] նպատակով Քարթլիի կառավարումը հանձնելով իր որդուն՝ Հերակլին, մեկնեց Պետերբուրգ, որտեղ եւ 1762 թ. հունվարի 8-ին մահացավ ու թաղվեց Աստրախանում 1762թ.: Հերակլ Երկրորդը միավորեց Քարթլին եւ Կախեթը ու դարձավ միավորված Արեւելյան Վրաստանի թագավոր՝ 1765 թ. ճնշելով Պաատա Արքայազնի կողմից իր դեմ կազմակերպված դավադրությունը: Հերակլ Երկրորդին հաջողվեց Այսրկովկասում Արեւելյան Վրաստանը դարձնել կարեւոր դերակատարում ունեցող պետական միավորումներից մեկը: 1783 թ. Գեորգիեւյան պայմանագրից հետո իրեն զգալով առավել ապահով, Հերակլ Երկրորդը փորձեց Այսրկովկասում ավելի ամրապնդել իր դիրքերը եւ Արեւելյան Վրաստանի համար ապահովել շրջակա խանությունների նկատմամբ գերակշիռ վիճակ [41]: 1787 թ. Արեւելյան Վրաստանից ռուսական զորքերի դուրս բերումը ստիպեց Հերակլին դիմել շրջահայաց քայլերի, եւ Թուրքիայի հետ հարաբերությունները կարգավորելու նպատակով նա Կ. Պոլիս ուղարկեց դեսպանություն: 1791 թ. հետո, երբ ավարտվել էր ռուս-թուրքական պատերազմը, Ռուսաստանը չէր շտապում կրկին զորք առաքել Արեւելյան Վրաստան, թեեւ Պետերբուրգում էր գտնվում Վրաստանի դեսպան Գարսեւան Ճավճավաձեն: 1795 թվականը Վրաստանի համար դարձավ ճակատագրական վճռի տարի: Աղա-Մահմադ խանի պահանջը՝ ենթարկվելու նախկին կարգով Իրանին, Հերակլը մերժեց՝ հուսալով Ռուսաստանի օգնությանը: Ռուսաստանը համառորեն շարունակեց լռություն պահպանել, որից եւ օգտվելով, Աղա-Մահմադ խանը արշավեց Վրաստան, գրավեց Թիֆլիսը եւ հրի ու սրի մատնելով քաղաքն ու բնակչությանը, մեկ շաբաթ անց բազում գերիներով հեռացավ դեպի Գանձակ, իսկ այնուհետեւ՝ Մուղանի դաշտավայր: Թեեւ սկզբնապես, որպես Հերակլին հարկատու եւ ենթակա, Երեւանի խանը եւս դիմադրեց Աղա-Մահմադ խանի զորքերին, սակայն այնուամենայնիվ ստիպված եղավ ընդունել Իրանի հպատակությունը եւ զորք ուղարկել Գանձակ՝ միանալու Աղա-Մահմադ խանի բանակին: Թիֆլիսի ավերումից հետո Աղա-Մահմադ խանի կողմից Լոռին եւ Ղազախը տրվեցին Երեւանի խանին՝ անջատելով դրանք Քարթլիի թագավորությունից: 1796 թ. հունվար ամսին Հերակլ Երկրորդը, որ Թիֆլիսի գրավման պահին հեռացել էր քաղաքից եւ ապաստանել Կախեթի Դուշեթ քաղաքում, որտեղից նա մինչեւ իր վախճանը այլեւս չվերադարձավ Թիֆլիս [42], հատուկ նամակով դիմում է գրաֆ Օստերմանին՝ խնդրելով միջոցներ ձեռնարկել Լոռին ու Ղազախը կրկին Վրաստանին կցելու համար: Հերակլը գրում է Օստերմանին, թե «45 տարի է [43], որ Երեւանն ու Գանձակը գտնվում են մեր արքունիքի իշխանության ներքո, որոնց հետ միասին ես ընդունել եմ Ռուսաստանի հովանավորությունը: Մեր թշնամի Աղա-Մահմադ խանը մեզ զրկել է ոչ միայն այդ երկու նահանգներից, այլեւ Վրաստանին պատկանող երկրներից, այն է՝ Փամբակի, Ղազախի եւ Բորչալուի նահանգներից, հրամանագիր ուղարկելով Երեւանի խանին, որում նա շնորհում է նրան այս վայրերը: Դրա հիման վրա է եւ Երեւանի խանի նամակը ղազախցիներին, որը ես ուղարկում եմ իշխան Ճավճավաձեին, որը ձեզ կտեղեկացնի այդ մասին: Չնայած այս ժողովուրդները դեմ են Աղա-Մահմադ խանի հրամանին եւ չեն ցանկանում ենթարկվել, սակայն եթե այս ձմեռ ես չստանամ բարձրագույն օգնություն՝ այն է ռուսական հաղթական զորքերի առաքումը, ապա հիշյալ ժողովուրդները եւ նրանց միացած այլ հարեւաններ, իրենց ուժասակավության պատճառով ստիպված կլինեն ընդունելու Աղա-Մահմադ խանի հովանավորությունը: Ուստի եւ խնդրում եմ Ձերդ պայծառափայլությանը միջնորդել ամենախնամ կայսրուհու մոտ՝ հրամայելու այս ձմեռ ուղարկել ութ հազարանոց զորք, որով ես հուսով եմ Աղա-Մահմադ խանի կողմից ինձ պատկանող վերոհիշյալ վայրերը վերադարձնել նախկին իշխանությանը՝ ոչ սակավ գերի քրիստոնյաներով հանդերձ, որոնք ընկել են Աղա-Մահմադ խանի զորքերի ձեռքը, իսկ այժմ գտնվում են Գանձակում, Երեւանում ու Նուխիում» [44]:

Երեւանի խանության մեջ եղած բոլոր բնակավայրերի ու բնակչության քանակի մասին ուղղակի եւ ճշգրիտ տվյալներ սկզբնաղբյուրներում թեեւ չեն պահպանվել, սակայն ԺԸ. դարի երկրորդ կեսին եղած իրավիճակի մասին ետադարձ հայացքով մոտավոր պատկերացում կարելի է ունենալ Ի. Շոպենի կողմից իրականացված նկարագրության հիման վրա: Ըստ այդ նկարագրության, որ կատարվել է Երեւանի խանությունը Ռուսաստանին միացումից հետո, Երեւանի գավառը ունեցել է 521 շեն եւ 310 ավերակ բնակավայր, Նախիջեւանի գավառը՝ 179 շեն եւ 42 ավերակ բնակավայր, իսկ Օրդուբադի շրջանը՝ 52 շեն եւ 6 ավերակ բնակավայր [45]: Թվարկված գյուղանունների մեծագույն մասի համար հնարավոր չէ անգամ կռահել նրա բնակչության ազգային էթնիկ պատկանելությունը, քանզի հայկական գյուղերի մի ստվար զանգվածը եւս կրում էր թյուրքական իմաստավորմամբ անվանումներ, թեեւ հայտնի է, որ 1780-ական թթ. Երեւանի խանություն բնակչության մեծամասնությունը դեռեւս կազմում էր հայ բնակչությունը [46]: Այդ մասին ուղղակի եւ հստակ վկայություն կա նաեւ Պ. Ս. Պոտյոմկինի զեկուցագրում, որ ուղարկվել էր Գ. Ա. Պոտյոմկինին. «... Երեւանի խանի [47] տիրապետության մեծ մասը հայերից է բաղկացած» [48]:

ԺԸ. դարի առաջին քառորդի իրավիճակը ներկայացնող Իսքանդար Մունշիի «Թազքիրաթ-ալ-Մուլյուք» երկում Չուխուր-Սաադի (իմա՝ Երեւանի խանության) մեջ են թվարկված Նախիջեւանը, Մակուն, Զարուզբիլը (Ծար), Սադարակը, Մաղասբերդը, Բայազետը եւ քրդական Շադիլու եւ Դումբուլի ցեղախմբերի երկու համայնքները (օլքաները): ԺԸ. դարի երկրորդ կեսին, ինչպես ողջ Ծար գավառը, որ ենթարկվում էր Երեւանի խանին, այնպես էլ Խութավանքը (Դադի վանք) մտնում էր Էջմիածնի տիրույթների մեջ: Սիմեոն Երեւանցի կաթողիկոսը իր «Ջամբռ» աշխատության մեջ, որտեղ թվարկված են Էջմիածնի վանքի տիրույթները, հատուկ նշում է այն բոլոր գյուղերն ու կալվածները, որոնք գտնվում էին Ծարում ու Սոդքում՝ Արեգունիի հարեւանությամբ եւ որպես Խութավանքի կալվածներ, պատկանում էին Էջմիածնին (ընդհուպ մինչեւ Չափար գյուղն ու Խնթրավանքը): Սիմեոն Երեւանցու հաղորդումը, որպես առավել իրազեկ ու հավաստի սկզբնաղբյուրի եւ որ վերնագրված է «Խութավանից որպիսութիւնքն», բերում ենք ամբողջությամբ. «Վանքս այս... նախապէս հիմնավորեցաւ ի թուոջ... Ունի վիճակս զբոլոր երկիրն Քեօլանու, որոյ հայերէն անունն Ծարայ երկիր կոչի, որ է սահմանակից Խամսայու, բայց Էջմիածնի է վիճակեալ եւ ընդ ձեռամբ Երեւանու իշխողին, որոյ գեօղօրայքն են այսոքիկ. Էրք, Ծնիլանց, Կարմիրշէն, Սալամալիք, Քաւթառանց, Ուռուցփոր, Ատարէնիս, Ծուղրուղաշէն, Հոսաբակ, Կեաւալու. սոքա յայսկոյս լերինն են՝ կից Արեգունւոյն Գեղամայն: Իսկ յայնկոյս լերինն՝ Մեծ Ծար, Կաժ, Անուխս, Խօլօզանց, Դաշտակ, Հաճար, Ապահէն, Ճումէն, Քարատակ, Զուար, Մոս, Սեւաջուր, Ծովատեղ, Խրանց, Հալուճ, Մոթանց, երկու Դաւաչխուր, Մեծ եւ Փոքր Լեւ, Եանշաղ, Բարսեղի շէն, Մէյտանն, Երիցիշէն, Խութավանք, Չափար, Կեարաք, Նորշէն, Խնթրավանք: Ունի եւ զանապատս ընդ ձեռամբ իւրով զԽնդրավանից անապատն եւ զԾարայ անապատն» [49]:

* * *

ԺԷ. դարի վերջերից ու ԺԸ. դարի սկզբներից հայ ազատագրական շարժումների նախապատրաստումների գործընթացի սկզբնավորումը ընդգրկել էր նաեւ Հայաստանի Նախիջեւան երկրամասը: Շահաբասյան բռնագաղթից հետո երկրամասը կրկին վերաբնակեցվում էր, վերականգնվում եւ վերակենդանանում էին առեւտրի ու արհեստների նախկինում ծաղկուն կենտրոնները:

1722 թ. Աֆղանների կողմից Իրանի մայրաքաղաք Սպահանի գրավումը ազդանշան դարձավ կարեւոր քաղաքական շրջադարձերի համար: Դեպի Այսրկովկաս շարժվեցին ինչպես Ռուսական զորքերը, այնպես էլ Օսմանյան բանակը: Թուրքերը 1724 թ. օգոստոսին գրավեցին Նախիջեւանն ու Օրդուբադը: 1722 թ. ազատագրական-ինքնապաշտպանական պայքարի ելավ Սյունիքի ու Արցախի հայ բնակչությունը: Զգալով իրենց տիրապետությանը սպառնացող վտանգը, հայ ազատագրական շարժման դեմ միավորվեցին Օրդուբադի եւ Նախիջեւանի խաներն ու Բարգուշատի սուլթանը: Հայ ժողովրդի մղած հակաթուրքական պայքարը թեեւ հավանության արժանացավ Պարսից իշխանությունների կողմից, սակայն լուրջ օժանդակություն չստացավ եւ որոշ վայրերում ստիպված էր համակերպվել ուժերի անհավասարությամբ թելադրված իրավիճակի հետ: 1724 թ. օգոստոսին Երեւանի պաշարումը ղեկավարող Արիֆ Ահմեդ փաշայի մոտ էր եկել Նախիջեւանի հայերի պատվիրակությունը: Բնակիչները պարսիկներից օգնություն ստանալու հույսը կորցնելով եւ թուրքերի դաժանությունից վախենալով, որոշել էին համաձայնության գալ թուրքական բանակի հետ եւ առաջարկել փաշային գրավելու իրենց երկիրը: Նահանգում թուրքական զորքի հայտնվելուն պես, հայերը դիմեցին զենքի եւ դուրս քշեցին պարսիկներին Նախիջեւանից ու Օրդուբադից [50]: Նման դիրքորոշման ընտրությունը թելադրված էր նաեւ թուրքական հրամանատարության քաղաքական ակտիվ ու խորամանկ գործունեությամբ, որ փորձել է սիրաշահել տեղական բնակչությանը մեծամեծ խոստումներով եւ տիրանալ առեւտրական մայրուղու վրա գտնվող Օրդուբադ, Ագուլիս, Նախիջեւան եւ այլ քաղաքներին [51]: Թուրքական տիրապետությունը, սակայն, ունեցավ դաժան հետեւանքներ երկրամասի բնակչության կյանքում: «Սովը, անբերրիությունը, թանկությունը եւ համաճարակները դարձան սովորական երեւույթներ բոլոր շրջաններում, ուր ոտք էր դնում թուրքական հեծելազորը: Չհերկված դաշտեր, այրված ցանքսեր, տների փլատակներ, անօթեւան մնացած մարդիկ - ահա այն աննախանձելի տեսարանը, որ ստեղծվեց թուրքական նվաճողների տիրապետության հետեւանքով» [52]:

ԺԸ. դարի 20-ական թթ. օտար նվաճողների դեմ պայքարի ընթացքում հայկական բնակավայրերը զգալի կորուստներ էին կրել: 1730-ական թթ. Նադիրի կողմից հակաթուրքական հաջող պայքարի փաստից օգտվելով, ինչպես Աբրահամ կաթողիկոս Կրետացին (1734-1737) [53], այնպես էլ Ղազար Ջահկեցի կաթողիկոսը (1737-1751) փորձել են Երեւանի ու Նախիջեւանի գյուղեր վերադարձնել նրանց նախկին բնակիչներին, որոնք տարագրվել էին դեպի արեւմուտք՝ խույս տալով թուրքական իշխանությունների բռնություններից ու իմամ Ջաֆարի օրենքի կիրարկումից: Նադիր շահը Ատրպատականում կառավարիչ եւ զորահրամանատար նշանակելով իր եղբորը՝ Իբրահիմին, Նախիջեւանը, Երեւանը եւ Արեւելյան Վրաստանը հանձնեց նրա կառավարմանը: Աբրահամ Կրետացին գրում է. «Նախ եղբօրն իւրում, որ բովանդակ Ատրպատականի աշխարհ, որ է պարսկերէն Ատրպէճան, վերակացու եւ սէրտար արար, որ է սարասգէր: ԶՆախչուան, զԵրեւան եւ զբոլոր նահանգն Արարատեան եւ զՎրացտան ի նա հանձնեաց, որ է պէկլէր պէկի՝ իշխօղ եւ հրամանատու եւ մեծ ի վերա այլոց խաներաց» [54]: Հայոց կաթողիկոսները փորձում էին զսպել մահմեդական իշխողների կողմից իրականացվող բնակչության կողոպուտը [55] եւ Նախիջեւանում հայ համայնքի միասնականությունը կազմալուծող կրոնավորների պառակտիչ գործունեությունը [56]: Նադիր շահը չէր վստահում կենգերլու ցեղի օրինապահությանը, ուստի նրա որոշ ներկայացուցիչների աքսորեց Աֆղանստան: Ի տարբերություն այլ երկրամասերի, Նադիրը Նախիջեւանում կարգեց երկու կառավարիչ: Առաջինը կոչվում էր հաքիմ-ե օլքայե Նախչեվան, իսկ երկրորդը՝ հաքիմ-ե թումանե Նախչեվան: Առաջինը նշանակվում էր Կենգերլու ցեղից, որը Նադիրի ժամանակ միրզա Ռեզան էր, եւ որը պետական հավաքված հարկերը թաքցնելու համար հեռացվեց պաշտոնից ու պատժվեց, իսկ երկրորդը՝ հեծելազորի հրամանատար նաիբ Աղա Հասանը [57], որին Աբրահամ Կրետացին անվանում է Խորասանցի եւ գովեստի արժանի անձնավորություն [58]: Նախիջեւանում հավաքվել էին Կենգերլու ցեղի մի շարք տոհմեր՝ Կըզըլլը, Սարբանլար, Աղաբեյլի, Կարադոլաղ, Ալիխանլը, Կարախանբեյլի, Կարաբաղլար եւ այլն [59]: 1747 թ. մարտի 15-ին Իրանում ռուսական դեսպանորդ Մ. Մ. Գոլիցինը հաղորդում էր, թե «այժմ պարսկական շատ նահանգներում վտանգավոր իրադրություն է, եւ մեծ խառնակություն է սկսվում Գանձակում, Երեւանում, Նախիջեւանում, Թիֆլիսում՝ նրանց վրա դրված անչափ ծանր դրամական տուգանքների պատճառով» [60]:

Ինչպես Արեւելյան Հայաստանի մնացած շրջաններում, Նախիջեւանում եւս իրադրությունը արմատապես փոխվեց, երբ Նադիրի սպանությունից հետո սաստկացան գահակալական կռիվները: Այսրկովկասի բոլոր նախկին նահանգապետները շարունակեցին կառավարել որպես անկախ տիրակալներ: Ադիլ շահի կառավարման օրոք Նախիջեւանում ծայրահեղ կեղեքված հայ բնակչությունը հրաժարվել էր ճանաչել Պարսից իշխանությունը՝ ի դեմս Մուհամմադկուլի խանի: Ինքնապաշտպանության դիմած հայ բնակչությունը կենտրոնացել էր Աստապատ հայկական գյուղում՝ զորեղ դիմադրություն ցույց տալով խանին: Հնարավորություն չունենալով ճնշելու հայոց դիմադրությունը, անօգնական մնացած խանը փախչում է երկրից: Նրա փոխարեն խան է նշանակվում տեղի աղաներից Հեյդարկուլին, որը եւս հալածանքներ է սկսում հատկապես հայ մեծատունների նկատմամբ [61]: Ադիլ շահին հաջորդած Իբրահիմ Միրզայի գահակալության շրջանում մեծացավ հարկապահանջությունը: Նախիջեւանի, Ջահուկի, Գողթնի հայերը լուր ստանալով Թավրիզում Իբրահիմի գահակալության մասին, պատվիրակություն [62] ուղարկեցին այնտեղ եւ, տեսակցելով գահակալի հետ, բողոքեցին Հեյդարի դեմ: Իբրահիմ շահը, [63] տեղի տալով հայոց պահանջին, Հեյդարին հրավիրում է Թավրիզ, զրկում իշխանությունից եւ Նախիջեւան է ուղարկում Հեյդարի եղբորորդուն՝ Ալիղուլի բեկին: Հայաստան ուղարկվելիք հարկահանների հետ ուղեւորվելով, Ալիղուլի բեկը Հեյդարի խորհրդով իրենց հետ վերցնում է նաեւ Թավրիզ ժամանած հայոց պատվիրակության անդամների մի մասին եւ, ժամանելով Նախիջեւան, «եհաս նոցա եւ այլոց հայոց վիշտ անհնարին»: Նման իրավիճակում Իբրահիմ շահը Նախիջեւան առաքեց ծագումով վրացի Բեհնամ խանին: Վերջինիս հետ Նախիջեւան վերադարձան նաեւ Թավրիզում մնացած հայ պատվիրակության մյուս անդամները եւս: Բեհնամ խանը հայերին ազատեց հարկահանների բռնություններից եւ «յանդորրս կալաւ զբնակիչս Նախջուանայ եւ շրջակայ գաւառաց»: Նա իր զորքերը համալրեց հայազգի զինվորականներով ու զորապետերով եւ նրանց օժանդակությամբ հաղթելով իր հակառակորդներին՝ «զօրացաւ յոյժ»: Օրդուբադի մահմեդական բնակչությունը փորձեց չենթարկվել Բեհնամ խանին: Վերջինս տեղեկանալով այդ մասին, նրանց դեմ ուղարկեց հայոց զորքերը՝ Ղազար եւ Վարդազար Շահկերտցիների հրամանատարությամբ: Աթոռազուրկ եղած Հեյդարը, որ թշնամացած էր հայերի դեմ, կաշառելով Թավրիզի բեկլարբեկին, կրկին ստացավ Նախիջեւանի կառավարչի պաշտոնը: Թավրիզում գտնվող Կարապետ Աստապատցին, ուրանալով հավատը, գործակցեց Հեյդարին, եւ նրանք միասին վերադարձան Նախիջեւան: Մինչ Հայոց զորքերը պաշարել էին Օրդուբադը, Հեյդարը թիկունքից հարձակվելով, ձերբակալում է Ղազար եւ Վարդազար զորահրամանատարներին, ապա ներխուժելով Նախիջեւան, նա արտաքսեց Բեհնամ խանին եւ ստանձնեց Նախիջեւանի կառավարումը: Մեծ թշնամանք տածելով շահկերտցիների նկատմամբ, նա պաշտոնազուրկ արեց շահկերտցի իշխանավորներին եւ սպանել տվեց նրանցից ոմանց: Զգուշանալով Հովհաննես Շահկերտցուց, Հեյդարը չհամարձակվեց սպանել Վարդազար Շահկերտցուն, որ Հովհաննեսի եղբորորդին էր: Հեյդար խանը որոշեց այնուհետեւ վրեժխնդիր լինել Շահկերտ ավանի բնակչությունից եւ, զորք ժողովելով, արշավեց Շահկերտ, որ կոչվում էր նաեւ Ղազանչի: Ըստ ժամանակակից աղբյուրների. «էին շահկերտցիք արք զօրաւորք եւ հաստաբազուկք, խրոխտք եւ դիմակալք, ամենեքին հայք եւ ըստ մեծի մասին պղնձագործք եւ մեծ իշխանն նոցա՝ Յովհաննես Խանդամիրեան, հզօրագոյն էր ի մէջ նոցա եւ քաջ պատերազմօղ, միանգանայն եւ խոհեմամիտ եւ հանճարեղ ի գործ կառավարութեան» [64]:

Տեղեկանալով հայոց նախապատրաստությունների մասին, Հեյդարը որոշեց ամրոցը գրավել խորամանկությամբ: Նա սուրբ Կարապետի վանքից Ղազար Ջահկեցի կաթողիկոսի եղբորը՝ Մկրտիչ վարդապետին, եւ նրա հետ նաեւ Ջահկեցի Թավար անունով մի իշխանավորի ուղարկեց Հովհաննես Շահկերտցու մոտ: Մտնելով ամրոց, պատվիրակները փորձեցին համոզել Հովհաննես Շահկերտցուն ցած դնել զենքը խաղաղությամբ, սակայն համոզված լինելով Հեյդարի դավադիր էության մեջ, Հովհաննես Շահկերտցին ետ վերադարձրեց դեսպաններին եւ ավելի ամրացրեց պաշտպանությունը: Համոզված լինելով, որ սեփական ուժերով ի վիճակի չէր գրավել ամրոցը, Հեյդարը դիմեց Թավրիզի բեկլարբեկին եւ խնդրեց օժանդակ զորք: Օգնության եկած զորքի մեջ էր եւ դավանափոխ Կարապետ Աստապատցին, որ գործակցում էր Հեյդարի հետ: Պարսից զորքին հաջողվեց գրավել ջրամատակարարմանը հսկող պահակազորի աշտարակը, որտեղ տեղադրվել էր ընդամենը 15 զինվոր, որից հետո Հայոց զորքը սկսեց ստանալ միայն գիշերային մթության մեջ ջրամատակարարների կողմից բերվող ջուրը: Այդ անհարմարությունը շտկելու համար Հայոց զորքից առանձնացվեց մեկ ջոկատ՝ Գրիգոր Շահկերտցու գլխավորությամբ, որը համարձակ ու անակնկալ հարձակումով կարողացավ ետ գրավել ջրամատակարարմանը հսկող աշտարակը Պարսից զորքից՝ ոչնչացնելով Պարսից կայազորը ու ավերելով աշտարակը՝ վերադարձավ յուրայինների մոտ՝ ամրոց: Այս ձախողումը եւս գազազեցրեց Հեյդարին, որը սաստկացնելով հարձակումը, 5-6 օր անընդհատ շարունակեց գրոհը, սակայն հաջողության հասնել չկարողանալով, կրեց նորանոր կորուստներ: Դադար տալով մի քանի օր, Հեյդարը սկսեց տեսնել նոր պատրաստություններ եւ վերսկսեց գրոհը: Սակայն «Իբրեւ տեսին Պարսիկք, թէ անհնար է առնուլ զդղեակն եւ կամ վնասել ինչ Հայոց, լուծան եւ լքան եւ, զի պակասեալ էր պաշար զօրաց երեցունց նախարարացն Պարսից, յորդորեցին զՀեյտար առնել հաշտութիւն ընդ Հայս» [65]: Որոշ ժամանակ անց Հեյդարը, բազում երդումներով վստահեցնելով Հովհաննես Շահկերտցուն իր անկեղծության մեջ, նրան առաջարկում է տեսակցել Նախիջեւանում: Կազմակերպում է փառավոր ընդունելություն, որի ժամանակ եւ նրան թունավորում են: Այդ ազդանշան է ծառայում նրա զինակիցների համար, որպեսզի հեռանան Նախիջեւանից դեպի Կապան եւ ապա, դաշնակցելով Փանահ խանի հետ, պատերազմի ելնեն Հեյդարի դեմ: Շուտով, սակայն, կրկին հաշտություն է կնքվում նրանց միջեւ եւ պատերազմական գործողությունները դադարում են:

1751 թ. կրկին գահակալական կռիվները բորբոքվում են Իրանում, եւ անիշխանությունը իր ծանր ու ողբերգական հետեւանքներն է թողնում ինչպես Իրանի, այնպես էլ Հայաստանի կյանքում: Զորանալով Իրանում, Ազատ խանը Բեհնամ խանի հետ միասին, որ Նախիջեւանից հեռանալուց հետո հարել էր Ազատ խանին, հարձակվում եւ գրավում է Թավրիզը, սպանում Մեհտի խանին եւ ապա արշավում Նախիջեւան, բանակում է Հին Ջուղայի մոտ եւ հպատակություն ու պարեն պահանջում Հեյդար խանից: Հեյդարը, սակայն, պատասխանի փոխարեն իր զորքով շարժվում է Ազատ խանին ընդառաջ եւ բանակ դնում Արաքսի մյուս ափին: Հնազանդության առաջարկներին չընդառաջելու համար, Ազատ խանը իր բանակով հարձակվում է Հեյդարի զորքի վրա, գերեվարում Հեյդարին, որին եւ Բեհնամ խանը սրախողխող է անում «ի վերա սեմոց դրան Հին Ջուղայու» [66]: Բեհնամ խանը այնուհետեւ ստանձնում է Նախիջեւանի կառավարումը, ազատություններ շնորհում հայ բնակչությանը:

Նույն 1751 թ. Ազատ խանի դեմ հանդես է գալիս Սալմաստի Նաղի խանը, որը եւս իր բանակ էր զորակոչել հայազգի զինվորականների, սակայն պարտվում է եւ սպանվում: Մեծապես տուժելով այդ պարտության պատճառով, Հայ զինվորները ցրվում են: Սրվում են այնուհետեւ հարաբերությունները Ազատ խանի եւ Հերակլ 2-րդ թագավորի միջեւ, սակայն Բեհնամ խանին հաջողվում է հաշտեցնել նրանց: Հերակլ 2-րդը Վրաց զորքի ուղեկցությամբ դեսպան է ուղարկում Նախիջեւան, որտեղ եւ կնքվում Է հաշտությունը:

Պարսկա-թուրքական տիրապետության ժամանակաշրջանում, ինչպես այլ ժողովուրդների մոտ, այնպես էլ Հայաստանի այլեւայլ նահանգներում եւ այդ թվում նաեւ Նախիջեւանում, մեծ չափեր էր ընդունել քրիստոնյաների բռնի եւ հարկադրյալ մահմեդականացումը: Ինչպես հայտնի է, ուրացողները առավել անգութ վերաբերմունք են դրսեւորել հատկապես իրենց նախկին դավանակիցների, եւ անգամ արյունակիցների նկատմամբ [67]:

Նախիջեւանի պատմության համար ուշագրավ է նաեւ հետեւյալ փաստը: Հայաստանում ձմեռելուց հետո Ազատ խանը շարժվում է դեպի Հեր գավառ եւ ապա Ուրմիա քաղաք, ստանում հարկերը եւ ապա որոշում գրավել Երեւանը եւս, որը այդ ժամանակ հարկատու էր վրաց Թեյմուրազ 2-րդ թագավորին: Պատերազմական գործողությունները նրանց միջեւ դառնում են անխուսափելի: Նախիջեւանի Բեհնամ խանը իր ընտանիքով հեռանում է եւ անցնում իր հայրենի Վրաստան: Ազատ խանը նրա փոխարեն Նախիջեւանի խան է նշանակում Հեյդար խանի եղբորորդուն՝ Մաղսուտ խանին: Վրաստանի հետ ունեցած պատերազմում պարտվելով եւ խույս տալով հետապնդող վրացական բանակից, որ արդեն մոտեցել ու բանակել էր Նախիջեւանի մոտ, Ազատ խանը իր ճանապարհին հարձակվում է հայկական բնակավայրերի վրա եւ կողոպտում: Նախիջեւանի հայ բնակչությունը որոշում է թշնամուն դիմագրավելու համար համախմբվել Աստապատում, սակայն դեռեւս Աստապատ չհասած՝ վրա են հասնում Ազատ խանի զորքերը եւ կողոպտում բոլորին: Համոզվելով, որ վրացիները այլեւս չեն հետապնդում իրեն, Ազատ խանը 1752 թ. որոշում է գնալ Ագուլիս եւ իր բանակի պարենավորման համար մթերք հայթայթել տեղի բնակչությունից: Նա Ագուլիս է ուղարկում պատվիրակություն եւ բացի պարենից, պահանջում է նաեւ 200 քսակ դրամ: Քաղաքագլուխ Եսայի Ագուլեցին, «այր հզօր եւ յոխորտ», մերժում է այդ պահանջը եւ ժողովելով բնակիչներին՝ պատրաստվում է դիմագրավել թշնամու հարձակմանը: Ազատ խանը երկրորդ եւ երրորդ անգամ պատվիրակությամբ կրկնելով իր պահանջը, ի վերջո հրաժարվում է դրամի պահանջից եւ բավարարվում պարեն խնդրելով, միաժամանակ սպառնալիքներ տեղում՝ իր խնդրանքը չկատարելու դեպքում: Չանսալով քաղաքացիների հորդորներին, Եսայի Ագուլեցին կրկին մերժում է Ազատ խանի պահանջը, որը եւ թնդանոթներով ռմբակոծելով քաղաքը, հարձակում է կազմակերպում քաղաքի ոչ այն մասից, որտեղից պատրաստի սպասում էին հայ պաշտպանները: Հայ զինվորները «յորժամ իմացան, թէ մտին զորք ի ներքս ընդ միւս կողմն՝ շուարեցան», իսկ խանի զորքը սկսեց կոտորել խուճապահար բնակչությանը:

Աստապատի Կարմիր վանքի առաջնորդը, որ այդ ժամանակ գտնվում էր Ագուլիսում, մելիք Եսայի Ագուլեցին ու մյուս երեւելիները ապավինեցին Թովմա Առաքյալի վանքի ամրությանը, սակայն տեղեկանալով այդ մասին, թշնամին կարողացավ խորտակել դարպասները եւ սրախողխող անել նրանց եւս: Ազատ խանի բանակը հեռացավ Ագուլիսից մեծաքանակ ավարով ու գերիներով, որոնց մեկ մասը միայն փրկագնվեց Բայազետի եւ այլ քաղաքների հայերի կողմից ու ազատ արձակվեց [68]:

Ագուլիսի այս ավերումը սկիզբ դրեց մի գաղթականության, որը «մի ծայրով հասավ Կ. Պոլիս եւ Թուրքիայի մյուս մասերը [69], մի ծայրով՝ Ղարաբաղ, իսկ մյուսով՝ Հնդկաստան» [70]: Նկարագրված իրադարձությունների արդյունքում [71] 1750-ական թվականներից Նախիջեւանում իրենց ժառանգական գերիշխանությունը հաստատեցին ղզլբաշական Ուստաջլու ցեղախմբի Կենգերլու ցեղի ներկայացուցիչները [72]:

Հայկական բնակավայրերը, սակայն, շարունակում էին կառավարվել հայ ժառանգական իշխանական գերդաստանների ներկայացուցիչների կողմից: Այսպես, 1765 թ. Հակոբ վարդապետին նվիրակության ուղարկելով Նախիջեւան, Սիմեոն Երեւանցին նրա միջոցով նամակներ է ուղարկում Նախիջեւանի մելիքների անունով. «Եւ անուամբ ԺԱ թուղթք եւս առ մելիքսն, այսինքն՝ Պետրոսն, Անդրեասն, Բատայն, Ոսկանն եւ պարոն Աղամիրզայն, Սաֆռազն, Քօլին, Մարութայն, Վարդազարն, Մանուչարն, Յօհանն եւ Ստեփանն: Գրեցաւ նաեւ Դ. (4) թուղթք առ քեալանթար Պետրոսն եւ պարոն Աւետիքն, եւ առ Քեարամ, Աղայ եւ Խաչատուր տանուտեարսն» [73]: Քերիմ խանի հրամանով 1774 թ. Ազադջիրանի (Գողթն գավառ) Հայոց քալանթար է նշանակվում Վերին Ագուլիսի մելիք Աղամիրզայի ժառանգ Մելիք Հարությունը [74]: 1797 թ. փետրվարին Աղա-Մահմադ շահի կողմից Գողթն գավառի քալանթար է հաստատվում Մելիք Հարությունի որդին՝ Շմավոն բեկը [75]: Վերջինիս միաժամանակ հանձնարարվում է. «որպեսզի նա հավաքի հիշյալ մահալի հայ հրացանակիրներին (թուանկչիներին), ինքը ստանձնի նրանց հրամանատարությունը, զինի եւ վարժեցնի կատարելապես, որպեսզի շուտով` երկու-երեք ամսից, երբ ինքը ճանապարհվի դեպի Ղարաբաղ, սպասի առանձին նոր հրամանի: Եվ ցանկացած ժամանակ, երբ ստանա մեր թագավորական հրամանը, առանց ուշացման կամ ձգձգման, կարողանա միանալ արքայական ճամբարին, որը կշարժվի Խուդափերինից» [76].

ԺԸ. դարի երկրորդ կեսը ընթացավ Այսրկովկասում եւ Հյուսիսային Իրանում խանությունների միջեւ նորանոր խմբավորումների ստեղծումով ու նրանց միմյանց դեմ ծավալված պայքարով: Նախիջեւանի նկատմամբ հավակնություններ դրսեւորող Արցախի Իբրահիմ խանին դիմագրավելու համար Նախիջեւանին սատար կանգնեց Երեւանի խանը, որից եւ սկսվեց Երեւանի ու Նախիջեւանի խանությունների երկարատեւ դաշինքն ու հավատարմությունը: 1780-ական թվականներին Իրանում հզորացած Ալի Մուրատ խանին շահ ճանաչելուն ի պատասխան՝ Ռուսաստանը ակնկալում էր այսրկովկասյան մի շարք խանությունների նկատմամբ Իրանի հավակնությունների դադարեցում եւ նրանց միավորման միջոցով Ռուսաստանի հովանու ներքո պետական միավորի ստեղծում: Այդ նպատակով վարվող բանակցությունները տեւեցին մինչեւ 1785 թ., երբ Իրան ճանապարհված Ռուսաստանի դեսպան Տամարան, գտնվելով դեռեւս Նախիջեւանում, տեղեկացավ Շիրազում Ալի Մուրադ խանի մահվան մասին:

1790-ական թվականներին Իրանում հզորացած Աղա Մահմադ խանը փորձեց վերականգնել Իրանի ազդեցությունը Այսրկովկասի նկատմամբ: Հնազանդության կոչող եւ սպառնալիքներով ուղեկցվող նրա դիմումին ընդառաջեցին մի շարք խանություններ՝ համաձայնելով հարկ վճարել նրան, բացի վրաց Հերակլ եւ Արցախի Իբրահիմ խանից: Երեւանը եւ Նախիջեւանը, [77] գտնվելով Հերակլի ազդեցության ոլորտում, վերապահորեն արձագանքեցին Աղա Մահմադ խանի պահանջին [78]: Աղա Մահմադ խանը որոշեց արշավանքով պարտադրել նրանց եւ 1795 թ. ներխուժեց Այսրկովկաս: Շուշիի բերդի անհաջող պաշարումից հետո, որի պաշտպանները արժանի հակահարված հասցրին Աղա Մահմադ խանի զորքերին, խանը արշավեց դեպի Գանձակ եւ ապա՝ Թիֆլիս: Պարսկական մեկ զորամաս ներխուժեց Նախիջեւան եւ ապա պաշարեց Երեւանը, որը 35 օր դիմադրելուց հետո, ստիպված եղավ զենքը ցած դնել եւ ընդունել հպատակությունը: Այդ իրադարձությունները հանգամանորեն ներկայացված են նաեւ Ագուլիսի սբ. Թովմա առաքյալի վանքի ձեռագրերից մեկում Աբրահամ Աստապատեցու կատարած նկարագրության մեջ [79], որի վկայությամբ, Աղա Մահմադ խանը «ի թուականիս մերում ՌՄԽ (1791) եկն անթիւ բազմութեամբ զօրաց ի Դաւրէժ քաղաք եւ ի Մարանդ եւ անտի հրաւիրակս առաքեալ՝ զԱտրպատական երկրի յինքն կոչեաց զամենայն նախարարս, այսինքն զխանս Հատրպէճանու, սկսեալ ի յՈրմոյ մինչեւ յԱրտաւիլ, ընդ որս եւ զքաջ իշխողն Նախջուանու՝ զՔալպալի խանն՝ զորդին Հասան խանին: Որք հնազանդութեամբ գնացին առ նա եւ եղեն նմա հարկատուք: Եւ նորա մեծապէս պատեալ զսոսա զամենեսին, դարձոյց յիւրաքանչիւր տեղիս, առնելով պատանդս, այսինքն՝ զաւակս ի նոցանէ, զոմանց կանայս եւ զոմանց որդիս եւ զեղբայրս... »: Երկու տարի անց կասկածելով Քալբալի խանի հավատարմությանը եւ «կասկածեալ ի նմանէ վասն քաջութեան նորին, զի մի ապստամբիցի», նրան հրավիրում են Թավրիզ եւ ապա տանում Թեհրան: Այնտեղ նա մնում է երկու տարի «բազում քաջութիւնս եւ յաղթութիւնս արարեալ՝ պատուեցաւ եւ փառաւորեցաւ յոյժ ի նմանէ եւ ստացաւ անուն քաջութեան»: Ըստ Աբրահամ Աստապատեցու «Քեալպալա խանն էր իրաւասէր եւ արդարադատ, խնամող Հայկազեանս ազգի, սիրող եկեղեցեաց եւ վանորէից, միանգամայն եւ քաջահմուտ եւ յաջողակ ի զինուորական իրողութիւնս եւ առիւծանման հզօր ի պատերազմի, որ անձամբ անձին՝ մղեալ է զբազում պատերազմունս՝ յաղթական գտեալ յամենայնի օգնականութեամբ վերին զօրութեան»: Որպես ապացույց նշվում է այն փաստը, թե «Քանզի ի թուականութեան մերում ՌՄԼԸ (1789) նախարարն Ահարայ, այն է Ղարադաղի Մուստաֆայ խանն՝ եկն բազում զօրօք ի վերայ Գողթան գաւառիս, եւ կողոպտեալ՝ յաւարի էառ զամենայն ինչս մեծի առաքելական Աթոռոյս, եւ եկեալ Քեալպալի խանին՝ խորտակեաց զզօրութիւն նորա՝ մեծաւ քաջութեամբ եւ փախոյց զնա ամօթով յետս»: Քալբալի խանին հաջողվում է պարտության մատնել նաեւ Շուշիի Իբրահիմ խանին, որը «ժողովեալ զլեռնականս, որք Լեկզի կոչին, եկն ի վերայ սորա ծանր զօրօք: Եւ սա ամրացաւ ի բերդն իւր ի Նախջուան: Եւ յետ քանի մի աւուրց օգնութիւն գտեալ ի յԵրեւանայ եւ ի Խոյոյ, ել ի յամրոցէն եւ եհար չարաչար զզօրս նորա եւ ցանեւցիր կացուցեալ՝ փախստական արար»:

Երեւանը գրավելու համար ուղարկվել էր Ալիղուլի խանը 12 հազարանոց բանակով: Պարսկական կողմը օգտագործում է Քալբալի խանի միջնորդությունը, որ Երեւանի խանի փեսան էր: Գալով Երեւան, նա «միամտեցոյց զաներն իւր՝ երաշխաւոր դնելով զինքն վասն նորա առաջի Աղայ Մահմադ խանին եւ առեալ ընդ իւր՝ տարաւ առ նա: Զոր բազում սիրով ընկալեալ Աղայ Մահմադ խանին, մեծապէս պատուեաց, իբրեւ զազգական իւր, քանզի եւ իշխողն Երեւանայ բուն ազգաւ պարսիկ էր, որոյ ցեղն յատուկ անուամբ Ղաջեար կոչի... »: Աղա Մահմադ խանը մեծ պատիվներով ետ է ուղարկում Երեւանի Մահմատ խանին՝ «կացուցեալ զնա մարզպան, այսինքն է պէկլարբակի»:

1795 թ. սեպտեմբերին Աղա Մահմադ խանը Թիֆլիսի գրավումից հետո վերադառնում է Մուղան, սակայն, այստեղ եւս երկար ժամանակ չի մնում եւ հեռանում է դեպի Խորասան, իսկ Խոյի, Երեւանի եւ Նախիջեւանի խաներին հրամայում է հարձակվել Արցախի վրա եւ ավերել այն՝ որքան հնարավոր է. «որք եւ գնացեալ յաւուրս հնձոց, արարին ըստ սրտի նորա եւ զբազում գերիս եւ քրիստոնէից ածեալ վաճառեցին Օսմանցւոց: Յաղագս որոյ ծանրացաւ սովն ի վերայ աշխարհին Արցախու... » [80]: Սովի սաստկությունից Արցախի բնակչությունը սկսեց արտագաղթել ու ցրվել դեպի Երեւան, Գանձակ, Նախիջեւան, Խոյ, Վան, Բայազետ եւ այլ վայրեր [81]:

Աղա Մահմադ խանի արշավանքին հաջորդեց 1796 թ. Ռուսաստանի կողմից Այսրկովկաս ուղարկված գեներալ Վ. Զուբովի հրամանատարությամբ գործող բանակը, որի գրավումները ընդգրկեցին Դերբենտ, Բաքու, Շամախի, Գանձակ տարածքները, նույն թվականի նոյեմբերին Եկատերինա 2-րդի մահից հետո գահ բարձրացած Պավել Առաջին կայսրը հրամայեց դադարեցնել նվաճումները եւ բանակը ետ կանչեց Այսրկովկասից: Արդեբիլում գտնվող Աղա Մահմադ խանը անակնկալ իր մոտ է կանչում Նախիջեւանի Քալբալի խանին եւ կուրացնել տալիս [82], իսկ իր եղբորը՝ Ալիղուլի խանին, ուղարկում է Երեւան՝ որպես սարդար (խան եւ սպարապետ), որը Երեւան հասնելուն պես իրեն դիմավորելու գնացած Երեւանի Մահմադ խանին ձերբակալում եւ ուղարկում է Թեհրան [83]: Ադիգեոզալ բեկի վկայությամբ, ռուսաց զորապետին նամակներով իրենց հնազանդությունն էին հայտնել ինչպես Իբրահիմ խանը, այնպես էլ Թալիշի Միր Մուստաֆա խանը եւ Նախիջեւանի ու Ղարադաղի կառավարիչները [84]:

Աղա Մահմադ խանի Պարսկաստան հեռանալուց հետո Արցախի եւ Թիֆլիսի ավերումներին ի պատասխան Հերակլ Երկրորդն ու Իբրահիմ խանը ունենալով նաեւ լեզգիների 12 հազարանոց վարձու բանակը հարձակվում են Գանձակի Ջավադ խանի վրա, պաշարում քաղաքը եւ հիսնօրյա պաշարումից հետո գրավում այն: Գանձակի պաշարման լուրն առնելով Թեհրանում, Աղա Մահմադ խանը Երեւանի ու Նախիջեւանի խաներին հրամայում է օգնության հասնել Գանձակին եւ նրանք «զօրաժողով երթան ի դաշտն Մուշկեամբար մերձ Ղարատաղ, լսեն զդարձ պաշարողաց եւ ինքեանք դառնան ի տեղիս իւրեանց: Առ այն սրտմտեալ Մհամմադ շահ՝ կոչէ առ ինքն զՔեալբալայի խանն Նախիջեւանայ՝ պատուհասեալ կուրացուցանէ զերկու աչս նորա եւ զրկեալ յիշխանութենէ՝ արկանէ ի բանդ, որ զկնի սակաւուց փախչի յԵրեւան՝ կալով անդ երկար ժամանակ ընդ խնամարկութեամբ Մահմադ խանին Երեւանայ» [85]:

Ռուսական զորքերի հեռանալուց հետո Աղա Մահմադ շահը 1797թ. կրկին արշավում է Արցախ եւ մտնում Շուշի, որտեղից Իբրահիմ խանը նախօրոք արդեն փախել էր Դաղստան: Շուշիում Աղա Մահմադ շահը սպանվում է իր իսկ ծառաների կողմից, Պարսից զորքը հեռանում է Իրան, Երեւանից հեռանում է նաեւ շահի եղբայր Ալիղուլի խանը: Մակուի սուլթանի որդի Հասան խանը, որ մինչ այդ գտնվում էր շահի մոտ եւ շահվեքիլի (շահի փոխանորդ) էր կարգված Երեւանի վրա, եկավ եւ նույնպես փորձեց մտնել բերդ: Ստանալով երեւանցիների մերժումը, Հասան խանը գնաց Նախիջեւան: Մինչ երեւանցիները օգնություն կստանային Ղազախում գտնվող վրաց արքայազն Ալեքսանդրից, Հասան խանը Նախիջեւանի զորքով եւ այրումցիների հետ հարձակվեց Երեւանի վրա [86]: Երեւանում գտնվող մուղանցիները փախան, իսկ քաղաքացիները ստիպված եղան դիմավորել Հասան խանին ու բերդը հանձնեցին նրան: Ղազախից Երեւան ժամանած Հերակլի որդուն՝ Ալեքսանդրին, քաղաքացիները նվերներ տալով ետ վերադարձրին, որը այդ ընթացքում այցելել էր Էջմիածին եւ 3 օր մնացել այնտեղ [87]:

Աղա Մահմադ շահի մահից հետո Իրանում գահը անցավ նրա եղբորորդուն՝ Բաբա խանին (Ֆաթալի շահ): Նախիջեւանում շարունակում էր կառավարիչ մնալ կուրացված Քեալբալի խանը:

1801 թ. հունվարին Պավել Առաջինը հրամանագրում է Վրաստանի միացումը Ռուսաստանին, իսկ 1804 թ. սկսվում է ռուս-պարսկական պատերազմը: Վրաստան ուղարկված գեն. Պ. Ցիցիանովին հրահանգված էր նվաճել Այսրկովկասը ամբողջությամբ: Ռուսական բանակը շուտով գրավում է Գանձակը, Արցախը, Շամախին, Շաքին եւ Բաքուն: Դեպի Երեւան կատարած արշավանքը Ռուսական բանակի համար ավարտվում է անհաջողությամբ եւ Ռուսական զորքը նահանջում է Վրաստան: Նախիջեւանի խանը գտնվում էր երկընտրանքի առջեւ. նա Ցիցիանովի մոտ է ուղարկում Երնջակ գավառի մելիք Մարգար Խոջա-Միրիջանյանին: Վերջինս Ալեքսանդր Առաջին կայսրին Թիֆլիսից 1806 թ. սեպտեմբերին գրած նամակում հայտնում է, որ ինքը, ցանկանալով ազատագրվել պարսիկների դաժան տիրապետությունից եւ ընդունել ռուսական հպատակություն, Ցիցիանովին է ներկայացել եւ իր հետ բերել նաեւ Նախիջեւանի կուրացված Քեալբալի խանի նամակը: Վերջինս, զգալով Ռուսական բանակի ուժը, Մարգար Խոջա-Միրիջանյանի խորհրդով որոշել էր մտնել Ռուսաստանի հովանավորության ներքո: Ցիցիանովը, սակայն, Քեալբալի խանին պատասխանելու փոխարեն, բանտարկել է տալիս մելիք Մարգար Խոջա-Միրիջանյանին եւ ճանապարհվում Ելիզավետպոլ ու այնուհետեւ՝ Բաքու, որտեղ եւ կնքում է իր մահկանացուն: Մելիքը բանտում մնացել է 18 ամիս, իսկ նրա ունեցվածքը կողոպտվել է իր բացակայության ժամանակ: Մելիքը հայտնում է, թե բանտից ազատվելով, այժմ ինքը վերադառնում է Նախիջեւան, որտեղից եկել էր եւ խնդրում է կայսեր ողորմածությունը իր նկատմամբ [88]:

ԺԹ. դարի առաջին քառորդին Նախիջեւանի խանությունը անմիջականորեն ենթարկվում էր Ատրպատականի կառավարիչ, գահաժառանգ Աբաս-Միրզային: Նախիջեւանի խանությունը բաժանված էր հետեւյալ մահալների. Երնջակի, Նախիջեւանի, Մավազիխաթունի, Խոքի եւ Դարալագյազի: Օրդուբադի գավառը եւս բաժանված էր մահալների՝ Ագուլիս, Դասթին, Բելեւի, Չանանափ [89]: Մահալների կառավարիչներն էին միրբոլուքները կամ նաիբները, որոնց նշանակում էր սարդարը կամ խանը: Նաիբները հետեւում էին իրենց տնօրինությանը հանձնված մահալներում տուրքերի գանձման գործին, լուծում ծագած վեճերը եւ ի կատար ածում դատաստանական վճիռներն ու որոշումները:

* * *

1730-ական թթ. կեսերից Արցախում առաջնությունն անցել էր Դիզակի Տող ավանում հանգրվանած Մելիք Եգանին, որը 1735 թ. ստանում է Արցախի հայկական մելիքությունների՝ «Քրիստոնյա ազգի 6 մահալների՝ Թալիշի, Չարաբերդի, Խաչենի, Վարանդայի, Քոչիզի եւ Դիզակի» ընդհանուր կառավարչի (խան-բեկլարբեկի) տիտղոս [90]: Նադիր շահի կառավարման շրջանում զգալի արտոնություններ ձեռք բերած Արցախի մելիքությունները, սակայն, չկարողացան ընդարձակել իրենց տիրապետությունները, պահպանել գեթ իրենց ինքնուրույնությունը եւ կամ վճռականորեն դիմագրավել մահմեդական բնակչության ներհոսքին: Բուն հայրենիքում հայերը թեեւ ոչ միասեռ, սակայն շարունակում էին բարձր տոկոս կազմել: Նրանց դիրքորոշումը որոշակի ազդեցություն էր թողնում Հայաստանում տեղի ունեցող քաղաքական իրադարձությունների ընթացքի վրա [91]:

1744 թ. Մելիք Եգանի, իսկ 1745 թ. նրա որդու՝ Մելիք Արամի, մահից հետո մելիքական գահը ժառանգած Մելիք Եսային, որ «էր սա իշխան կարգեալ Նատիր շահէն», իշխում էր միայն Դիզակ գավառում (մահ. 1781 թ. ) [92]: Նրա իշխանության շրջանը համընկնում է Իրանում սկսված կենտրոնախույս շարժումների եւ ֆեոդալական երկպառակությունների ժամանակաշրջանին: Նադիրի մահից հետո ինքնուրույնությունը վերականգնում են նաեւ հայկական մյուս մելիքությունները: Վարանդայի մելիք Շահնազար 2-րդի հոր՝ մելիք Յիսեինի 1736 թ. չափածո տապանագրում [93] արձանագրված է.

 

«Սա էր տէր երկրին Վարանդայի, ԼԵ. (35) մասն գեղի, Սայ էր հացով սեղանով լի, Ողորմէր ամէն ազգի, Կերպարանօքն էր գովելի, Թագ պարձանք Հայոց ազգի, Յոյժ կոդորեաց ազգէն դաջկի Պատերազմեաց յետ Օսմանի Սա ոչ ետ հարկ թագաւորի Ամուր պարիսպ էր աշխարհի»:

 

ԺԸ. դարի կեսերին հիշյալ մելիք Յիսեինի որդիներից մելիք Շահնազար 2-րդը, բռնությամբ տիրանալով Վարանդայի իշխանությանը եւ դիմագրավելու համար մյուս մելիքների վրեժխնդրությանը, դաշնակցում եւ իր տիրույթներում ապաստան է տալիս դաշտային Արցախում իրեն խան հայտարարած թյուրքալեզու Ջվանշիր ցեղի Փանահ անունով առաջնորդին՝ նրան զիջելով ոչ միայն Շուշի ամրոցը, այլեւ իր իսկ արհեստավորներով մասնակցելով ամրոցի ընդարձակման եւ պարսպապատման աշխատանքներին [94]: Մելիք Շահնազարի այդ քայլը թշնամանքով ընդունվեց մնացած մելիքների կողմից, քանզի Փանահը մինչ այդ արդեն ցուցադրել էր իր նկրտումները Արցախի մելիքների տիրույթների նկատմամբ եւ պարտություն կրել մելիքների միացյալ պատժիչ գործողությունների ժամանակ:

Ըստ Պապունա Օրբելիանիի հաղորդման, 1750 թ. Փանահ խանը փորձել էր գրավել Գանձակը եւ նրա դեմ պայքարում ինչպես Գանձակի խանը, այնպես էլ հայ մելիքները դիմել էին Թեյմուրազի եւ Հերակլի օգնությանը: Այն ժամանակ, երբ Գանձակի խանն ուղարկեց իր եղբայր Ռազիղուլի բեկին Քարթլի՝ օգնություն խնդրելու, «Սղնախի երկու մելիքներն էլ այստեղ էին ու խնդրում էին. "Քրիստոնյա արքաներ եք, դուք տիրեք մեզ, թուրքի ձեռքից ազատեցեք": Այս ժամանակ մի հայ եպիսկոպոս եւս եկավ: Փանահ խանը Սղնախ էր մտել, մեծապես նեղացրել: Սա էլ որ խնդրեց, արքաները հանձն առան եւ ձեռնամուխ եղան զորքի պատրաստության» [95]: Թիֆլիսից դուրս գալով 1750 թ. փետրվարի 8-ին, նրանք շարժվեցին Գանձակի ուղղությամբ: Լսելով Վրաց բանակի մոտենալու մասին, Փանահը գիշերով հեռացավ Գանձակից եւ վերադառնալով իր քոչվորների մոտ «սկսեց նրանց եւս տեղահան անել եւ ամրանալ»: Փանահ խանի զորքը Գանձակն ու նրա շրջակայքը այն աստիճանի էր հասցրել, որ «բերդից զատ ոչ մի տեղ ոչ մի շինություն չէր թողել, նույնիսկ մզկիթները քանդել էր» [96]: Մնալով Գանձակում վեց օր, վրաց բանակը շարժվեց Փանահի դեմ: Փանահը քոչվորներին ուղարկել էր Արաքսի ափ, իսկ ինքը 6 հազարանոց բանակով, որի մեջ էին, ըստ արշավանքին անձամբ մասնակից Պ. Օրբելիանիի, Ջեվանշիրի, Շամշադինի, Սղնախի, Բարգուշատի եւ շահսեւանների զորքերը, եկել եւ ծառուտներում (xeivani) թաքնվել էին: Վրացական բանակը տեղ հասնելուց հետո ժամանում է նաեւ Թեյմուրազի կոչով օգնության եկած Հաջի Չալաբի խանի հեծելազորը՝ խանի որդու գլխավորությամբ: Թեյմուրազի մոտ են գալիս «Սղնախի մելիքն ու Գանձասարի կաթողիկոսը, մատուցում նվերներ արքաներին, հանձն առնում ծառայություն եւ բերում զորքի համար մթերք, այն է՝ պարեն» [97]: Չհամարձակվելով մտնել ճակատամարտի մեջ, Փանահը նահանջում է եւ դիրքավորվում լեռնային հատվածում: Հետապնդելով նրան, Հերակլի զորամասը սաստիկ պարտության է մատնում Փանահին, որը նահանջում է դեպի Ղարադաղ: Վրացիները այնքան թշնամու զինվոր էին կոտորել եւ գերի վերցրել, որ Պ. Օրբելիանիի գնահատմամբ, վրաց թագավորների կողմից Իրանում երբեք այսպիսի հաղթանակ չէր եղել: Վրաց բանակը հասավ «Սղնախի վերջին՝ Թուլ [98] ամրոցին, որտեղ Փանահը թողել էր զինարանը... եկավ Թուլի մելիքը, որ մեծ զորքով գտնվում էր Փանահ խանի մոտ, խնդրեց իր հանցանքի ներումն եւ հանձն առավ ծառայել արքաներին:... Ներեցին նրա սխալը, հրամայեցին սղնախցիներին տալ զորքի վեց օրվա պարեն եւ պատրաստվեցին դեպի Բարգուշատ եւ Փանահ խանի փախած ցեղերի դեմ» [99]: Վրաց բանակը շարժվում է դեպի Բարգուշատ եւ "Խոզափունի" կամրջի մոտ նկատում Փանահ խանին՝ փոքրաքանակ մարդկանցով: Տեղեկանալով վրաց զորքի ժամանելու մասին, Փանահը թողնում է քոչվորներին եւ փախչում Արաքսից հարավ [100]: Բարգուշատից վրացական բանակը մեծաքանակ ավարով ու գերիներով վերադառնում է Տող, իսկ այնուհետեւ՝ Գանձակ [101]:

Օգտվելով վրացական բանակի հեռանալուց, Փանահին հաջողվում է կրկին մուտք գործել Արցախ:

Փանահը եւ մելիք Շահնազարը Շոշ գյուղի բնակիչների մի մասին Շուշի բերդաքաղաք տեղափոխելուց հետո [102], ստիպված էին Շուշիի համար մշտական բնակիչներ որոնել նաեւ Արցախի սահմաններից դուրս: Օգտվելով Նախիջեւանում ստեղծված իրավիճակից, նրանք 1750 թ. Շահկերտ (Ղազանչի) գյուղի հայ բնակչության մի մասին, որ ապաստանել էր Կապանում, փոխադրեցին Շուշի: 1752 թ. Շուշիում բնակություն հաստատեց նաեւ Ագուլիսի հայերի մի մասը, որ խույս տալով Ազատ խանի արշավանքից, թողել էր Ագուլիսը [103]: Շուշի փոխադրվեց այնուհետեւ Մեղրիի բնակչության մի մասը, որով եւ Շուշիում հիմնադրվեցին Ղազանչեցոց, Ագուլեցոց եւ Մեղրեցոց թաղամասերը: 1750-ական թթ. սկզբին Փանահի կողմից Ղարաբաղի խանության ստեղծման հայտարարումը թշնամանքով ընդունվեց ոչ միայն հայ մելիքների, այլեւ շրջակա մահմեդական խանությունների կողմից: Ըստ Ադիգյոզալ բեկի վկայության՝ «ժողովուրդ Օթուզիքի եւ Ջիվանշիր գաւառականացն, որոց սիրտ հարեալ կայր զնախանձու եւ թշնամութեան, միշտ ջանային կարճել զայս իշխանութիւն, ուստի եւ զԽամսայ մէլիքսն եւս ընկեր ինքեանց արարեալ առ Հաջի Չալապին, որ ի նմին ժամանակի բոլոր Շիրուանայ տիրէր, գրելով զխնդիրս յայտնեցին նմին» [104]: Փանահ խանի դեմ հայ մելիքների պայքարի մասին ուղղակի վկայություն է թողել ռուսական ծառայության մեջ գտնվող հայազգի Օթար Թումանովը՝ վրացերենով ներկայացրած 1754 թ. դեկտեմբերի 1-ին գրած իր զեկուցագրում. «Հայերը (իմա՝ հայկական զորքը - Պ. Չ. ) ամրացված գտնվում են Կուլիստանի բերդում: Գլխավոր անձերն են Մելիք Հովսեփը եւ Մելիք Աթամը, սրանք ունեն հազար հինգ հարյուրի չափ մարդ: Այս հայերի վրա հարձակվել է Փանահ խանը, հայերը հաղթել են, սպանել են Փանահ խանի մարդկանցից երեք հարյուրի չափ: Այս կռիվը տեղի է ունեցել 1754-ի օգոստոսի քսանվեցին» [105]. 1755 թ. նոյեմբերի 20-ին գրած զեկուցագրում Օթար Թումանովը Ղզլարի պարետ Ի. Լ. Ֆրաուենդորֆին գրած նամակում նշում է. «Սղնախի հայ մելիք Հովսեփը եկել է այստեղ (իմա՝ Վրաստան - Պ. Չ. ) թագավորի մոտ իր ընտանիքով, նրա հետ է մոտ 60 մարդ, պարզվում է հեռացել է Սղնախից, այնտեղ դժվար է սննդամթերքի խնդիրը, ճորտ գյուղացիները մնացել են Փանահին: Մելիք Աթամը ընտանիքը ուղարկել է Գանձակ, իսկ ինքը դեռեւս գտնվում է իր բերդում, սակայն սրանց այժմ ոչ ոքից օգնության հույս չկա» [106]:

1761-1762 թթ. երկիցս Շուշիի բերդը պաշարվեց նաեւ Ուրմիայի Ֆաթալի խան Աֆշարի կողմից, որին օժանդակում էին Գյուլիստանի ու Ջրաբերդի մելիքները: Բերդը, սակայն, չգրավվեց [107], ինչպես հետագայում ենթադրում էր Րաֆֆին [108], եւ իր մոտ առաքված Փանահ խանի որդուն՝ Իբրահիմին, գերի վերցնելով, Ֆաթալի խանը վերադարձավ Պարսկաստան՝ ճանապարհին ավերելով նաեւ Տաթեւի վանքը [109]: Մելիք Շահնազարին հաջողվեց Փանահի օգնությամբ եւ Խնձրիստան գյուղի տանուտեր Միրզախանի միջոցով սպանել տալ Խաչենի մելիք Ալլահվերդիուն եւ, նրա մելիքությունը հանձնելով Միրզախանին (1755 թ. ), Խաչենը դարձնել իրեն հպատակ ու դաշնակից [110]: Այդ իրադարձությունը փաստորեն երկատեց Արցախի միասնաբար հանդես գալու հնարավորությունը, ու թեեւ շարունակում էին իրենց ինքնուրույնությունը պահպանել Գյուլիստանի, Ջրաբերդի եւ Դիզակի մելիքությունները, սակայն Վարանդայի ու Խաչենի մելիքությունների հակամարտ դիրքորոշման պատճառով, այլեւս տարածքային առումով անջատված էին միմյանցից: «Թալիշու մհալն Աղջայքանդումն» ձեռագիր Ժողովածուի մեջ թողած ինքնագիր հիշատակարանում Մելիք Հովսեփի ատենադպիր Ոսկանի վկայությամբ 1759թ. Արցախում սկսված համաճարակը ավելի էր ծանրացրել իրավիճակը. «Ի թվականութեանս մերում ՌՄԸ(1759)ն էր, զոր մահ անկաւ ի յերկիրն Խամսայ, ի գիւղն Հատրութ, որ է Տիզաղ: Յետ այնորիկ անկաւ ի գիւղն Շօշվու եւ ապայ Գարնավարզ, այլ եւ Շահբուլաղն, զի յոյժ ահստի եւ յերկիւղալից կային այլ իմն մհալք եւ գիւղերայքն Խամսոյ» [111]: Ոսկանի վկայությամբ «Արդ, ի թվականութեանս մերում ՌՄԸ յամսեանն յունիսի Ի եւ Գ (23)ն գրեցաք, յայնմ ամի, որ Խամսէն Ղարաբաղին, Կանջոյ, Բարդոյ [112], Բայատին տաճկաց եւ հայոց տիրեալ նըստեալ կայր Ջուվան[շ]իր Փանահալի խանն ի ցեղեն Սարուջալիոյ, զի շինեալ ի ամուր պերթն Շօշվու կոճեցեալն՝ Փանահաբադ [113] յարեւելեան, ի հայրապետութեան Աղուանից տանն սրբազան ծերունազարդ Ներսէս կաթողիկոսին... » [114]: Փանահ խանը 1762 թ. արշավել էր նաեւ դեպի Աղահեջք գավառ [115]:

1760-ական թթ. սկզբներին, Փանահ խանի մահից հետո, խանության գահին հորը փոխարինած Իբրահիմ խանը [116] փորձում է ուժի, հնարամտության ու դիվանագիտության բոլոր լծակներով ընդլայնել խանության տարածքները: Ըստ ժամանակակից մի վկայության «ի թուականիս հայոց ՌՄԺԲ. (1764)-ին Իպրահիմ խանն նստեալ յաթոռ խանութեան եւ սկսեալ մեծ իմն փառաւորութեամբ իշխանութիւն առնել տանս Աղուանից, երկիրս իսկ եւ իսկ դողայր առաջի նորա» [117]: Այդ հանգամանքը հավանաբար վճռական դեր է ունեցել նրա իշխանության գոյատեւման համար եւ պատահական չէ, որ Շուշիում հայկական ստվարաբնակ թաղամասերի գոյության պայմաններում, այնտեղ ԺԸ. դարի երկրորդ կեսին հայկական քարաշեն եկեղեցու կառուցման մասին վկայություն չունենք [118]: Նշված թվականներին է վերաբերում [119] հայոց ազատագրական շարժման նշանավոր գործիչ Հովսեփ Էմինի այցելությունը Շուշի: Կարելի է ենթադրել, թե Հովսեփ Էմինի տպավորությունն է փոխանցվել «Նոր տետրակ» [120], որտեղ ասվում է, թե «... Ոչ քաջութեամբ ինչ եւ կամ բռնաբար բնաւ մտին Պարսիկք ի սահմանս նոցա (Արցախի), այլ հրապուրեալ պատրանօք նոցին բնիկ խորամանկութեան, իբր օգնականութեան աղագաւ մուծին զիշխան Պարսից յաշխարհս իւրեանց եւ յորմէ յետէ մինչեւ ցայսօր տիրէ նոցա: Բայց ոչ այնպէս, որպէս են ոմանք ուրեք ուրեք յազգէ մերմէ յիսպառ ծառայութեան, այլ տակաւին գոյ յոյս փրկութեան: Քանզի թեեւ տիրեալ է նոցա, այլ սակայն թարց նոցա ոչ կարէ առնել զիր ինչ, զի ամենայն գործակալութիւն ի ձեռս ազգին մերոյ է եւ զոր ինչ կամի՝ առնէ նոքօք: Զի թէ հարկք կամ մաքս՝ հանէ ի նոցունց, պահպանի նոքօք եւ տայ պատերազմ ընդ թշնամեաց նոքօք, առնէ եւ յաղթութիւնս նոքօք եւ այլ ամենայն առնէ նոքօք, մինչ զի եւ հանապազորդական պահակքն կամ պահպանիչք ապարանիցն եւ սենեկացն իւրոց են հայք եւ զի ըստ մեծի մասին մարտիկք զօրքն իւր՝ յազգէ հայոց ելանեն: Ուստի ոչ է դժուար, այլ դիւրին է յոյժ, զի եթէ յիշատակեալ իշխանքն այնոքիկ (իմա՝ մելիքները - Պ. Չ. ) կամիցին բառնալ ի միջոյ զիշխան պարսիկ, կամ հերքել եւ հալածել ի սահմանաց իւրեանց եւ լինիլ ազատ ի հարկաց, որպէս դոյն ինչ ամանակաւ յառաջ քան զինքեանս էին նախնիքն իւրեանց ունելով զազատութիւն ըստ ամենայնի ընդարձակութիւն ամենուստ: Ասացաք թեեւ այս դիւրին կարէ լինիլ նոցա, բայց մինչ ոչ միաբանեսցին ասացեալ իշխանքն մեր՝ սիրով եւ միախոհ համակամութեամբ՝ ոչ դիւրանայ (ընդծ. մերն է - Պ. Չ. )» [121]:

Ուշագրավ է , որ նույնպիսի հետեւություն է արձանագրել նաեւ Հերակլ 2-րդը 1769 թ. ռուսական արքունիք ուղարկած «Վրաստանի շրջակա իշխանությունների նկարագրության» մեջ: Նրա վկայությամբ, Խամսայի կենտրոնում է գտնվում «վաղնջական ամրոց, որը նրա (իմա` Փանահ խանի - Պ. Չ. ) կողմից խաբեությամբ է գրավվել ... իսկ քանի որ նշված յոթ իշխանությունները միմյանց միջեւ անհամերաշխ են, ուստի նրանց այդ անհամերաշխության արդյունքում են ջեվանշիրները [նրանց] իրենց լծի տակ գցել» [122]: Հերակլ 2-րդի տեղեկությամբ Իբրահիմ խանը կարող էր պատերազմի դաշտ հանել 2500 զինվոր, իսկ հայ մելիքները՝ 4500 [123]:

Նկատառելի է այն հանգամանքը, որ Արցախ նշանակելու համար Հերակլը օգտագործում է Խամսա անվանումը՝ Նադիրի ժամանակ ընդունված պաշտոնական անվանումով, որի ներքո ընկալվում էին Արցախի հինգ մելիքությունները, սակայն նշում է հայկական յոթ իշխանություններ, որոնք ընկել էին Իբրահիմի տիրապետության տակ՝ իրենց անհամաձայն քաղաքականության հետեւանքով: Դրանց թվում էին նաեւ Սյունիքի իշխանությունները: Սյունիքը ԺԸ. դարի երկրորդ կեսին ներկայանում էր երկու հիմնական իշխանություններով՝ Տաթեւի եւ Ղափանի մելիքություններով: [124] Առանձնապես ուշագրավ են Տաթեւի մելիքության մասին նորահայտ հայերեն մի ձեռագրի հիշատակարանում եղած վկայությունները: Հիշատակարանի հեղինակը Տաթեւի մելիքներին համարում է Սիսական գավառում բնակվող Ռուբինյան տոհմի ժառանգներ, որոնք «ի բառնալ թագաւորութեան ազգիս եւ նուաճիլ ընդ իշխանութեամբ այլասեռից, սերունդք վեհազնեայց այնոցիկ յաջորդանօք յորդոց յորդիս վարեցին զմէլիքական իշխանութիւն, որով տիրապէտէին բնակարանի իւրեանց Տաթեւու եւ շրջակայ գիւղօրէից: Մինչեւ հոսեալ այն իշխանութիւն եւ էջ առ Մէլիք Պապան..., որ ի վրդոհման ժամանակի՝ յորում ոչ էր գլուխ սեպհականիչ բովանդակ երկրին, վասնորոյ խան կոչեցեալ բռնաւորքն զնահանգս իրերեաց յափշտակել ջանային անհաշտ պատերազմաւ, սմին իրի զգաւառապետ մելիքսն զոմանս բռնութեամբ, եւ զոմանս ողոքական եւ տրօք պարգեւեաց յինքեանս ձգեալ գրաւէին: Աստուստ մէլիք Պապան առ ապահով պահելոյ զգաւառն իւր վասնորոյ երբեմն Արցախու եւ երբեմն Նախիջեւանու բռնաւորին հպատակէր... » [125]: Հիշատակարանում պատմվում է, որ Մելիք Պապան իր երկու որդիների հետ Նախիջեւանի խանի հրավերով [126] ժամանում է Նախիջեւան եւ այնտեղ, զգալով իրենց դեմ նյութված դավադրությունը ու անկարող լինելով խուսափել ծուղակից՝ հաջողում է միայն «ի պատճառս պիտոյից ինչ զկրտսեր որդին, այսինքն՝ զմէլիք Քօլին յետս դարձուցանել, զի թերեւս ապրեսցի ի յարեան ծարաւի սրոյ անագորունիցն»: Նախիջեւանի խանը առերես սիրալիր ընդունելով մելիք Պապային եւ որդուն, պահանջում է ընդունել մահմեդականություն: Մերժում ստանալով, խանը հրամայում է նահատակել նախ որդուն՝ Մանուչարին եւ ապա հորը՝ «ի վերայ մարմնոյ որդւոյն» [127]: Տաթեւում մելիքական իշխանությունը ժառանգում է մելիք Քօլին, որը «տիրապետեալ հայրենի վիճակին իւրոյ, խաղաղութեամբ վարէր ի ժամանակս ինչ զմէլիքական իշխանութիւնն, որ էր այր եռանդագին ընթերցասէր, բարեպաշտ եւ երկիւղած աստուծոյ»: Մելիք Քօլիի իշխանությունը շարունակվում է մինչ այն ժամանակը, երբ «ընդ Իբրահիմ խանին, յորում հպատակէր, բանակեալ յեզեր Կուր գետոյն սակս պատերազմի, ուրանօր հիւանդացեալ, եկն ի բերդն Շօշայ եւ անդէն առ աստուած փոխեցաւ, որոյ մարմինն բերեալ ի բնիկ գեօղն իւր ի Տաթեւ եւ անդ հանգուցին հանդիսաւոր թաղմամբ» [128]: Մելիք Քօլիի ժառանգներն էին Աբրահամ [129], Պապա, Ղազար եւ Գրիգոր որդիները, որոնց փոքրահասակության պատճառով մելիքական իշխանությունը ստանձնում են Մանուչարի որդիները՝ մելիք Պողոսը եւ հարյուրապետ Մուսան: [130]

1783 թ. մարտի 4-ին Պ. Ս. Պոտյոմկինին ուղարկած նամակում Մելիք Ադամն ու Աբովը թվարկելով այդ ժամանակ եղած մելիքների անունները, որոնք եւս ակնկալություններ ունեին ռուսական օժանդակության նկատմամբ, Սյունիքում նշում են երկու մելիքի անուն. «Իսկ ճառեսցուք մէլիքնէրն Ղափանու Դաւիթ մէլիք Բարխուդարեան Տեղու եւ Յօսէփ Յոհանեան Զանկազօռու եւ այլն, սոքա ամենեքեան հազր կան ի դէպ հանդիպեալ ժամու առաջի սպասոյ մեծի քնեազ պայծառութեան քոյ»: [131]

Չնայած հայկական մելիքությունները 1760-ական թվականների կեսերից խոր ճգնաժամի մեջ էին եւ անջատանջատ այլեւս դժվարանում էին դիմագրավել խանի հարձակմանը, սակայն նրանք բնավ չէին հաշտվել ինքնուրույնության կորստի հետ եւ երազում էին առաջիկայում բարենպաստ պայմանների դեպքում կրկին պայքարի դիմելով վերականգնել իրենց անկախությունը [132]:

ԺԸ. դարի 70-80-ական թթ, Շուշին դարձել էր այն հենակետը, որտեղ պատսպարված Իբրահիմ խանը բոլոր միջոցներով փորձում էր կախման մեջ գցել նաեւ Գանձակի, Նախիջեւանի եւ շրջակա այլ խանություններին: Իբրահիմի համար բնական դաշնակից էր Օսմանյան կայսրությունը եւ նա ինտենսիվ նամակագրական ու սուրհանդակային կապ էր պահպանում ինչպես Ախալցխայի, այնպես էլ ուղղակի Օսմանյան արքունիքի հետ: Այդ կապերն ավելի հաճախակի դարձան 1783 թ. Գեորգիեւյան դաշնագրից հետո: Հերակլ 2-րդի խորհրդով Իբրահիմը թեեւ քաղցրալեզու նամակ էր ուղարկել Պետերբուրգ, որը որոշակի ազդեցություն ունեցավ ռուսական կառավարող շրջանների տրամադրվածության վրա եւ անգամ արժանացավ Եկատերինա 2-րդի հատուկ ուշադրությանը, սակայն, ինչպես արդեն նկատված է, «Նրա ձգտումը չէր կարող լինել անկեղծ, քանզի խանը գիտեր անկախ Հայաստանի վերականգնման դեպքում իրեն սպասող ճակատագրին» [133]: Եւ իրոք Գ. Պոտյոմկինի 1783 թ. ապրիլի 6ի հրահանգով, որ նա առաքել էր Պ. Ս. Պոտյոմկինին, կարգադրվում էր. «տապալել Իբրահիմ խանին... որից հետո Ղարաբաղը կկազմավորի, բացի Ռուսաստանից, ոչ ոքից կախյալ հայկական մարզ» [134]: Նույն թվականի մայիսի 19-ին Գ. Ա. Պոտյոմկինը գրում է թագուհուն [135], թե «Դեռեւս չունենալով Ձեր Կայսերական Մեծության կարգադրությունը, ես հաղորդել եմ գեն-պոր. Պոտյոմկինին Շուշիի Իբրահիմ խանի վերաբերյալ վճիռ, որը կմոտեցնի նրան հնազանդության: Այստեղ ենթակա է քննարկման, որպեսզի հարմար պահին նրա մարզը, որը բաղկացած է հայկական բնակչությունից, հանձնել ազգային կառավարմանը եւ այդ միջոցով վերականգնել Ասիայում քրիստոնյա պետություն՝ համաձայն Ձեր Կայսերական Մեծության խոստումների, որ տրվել են իմ միջոցով հայ մելիքներին»:

Օսմանյան Թուրքիան եռանդուն գործունեություն է ծավալում թույլ չտալու Ռուսաստանի ազդեցության տարածումը Այսրկովկասյան խանություններում: Այդ նպատակով Այսրկովկաս առաքված թուրքական ներկայացուցիչները դրամ եւ նվերներ են բաժանում խաներին եւ վերադառնում իրենց «շտաբ-բնակարանը դարձած» [136] Շուշի: 1784 թ. հունվարին Իբրահիմ խանը Շուշի է հրավիրում Խունձախի եւ Տարկի տիրակալների որդիներին եւ Հյուսիսային Կովկասի այլ տիրակալների՝ իրենց 8 հազարանոց զորաջոկատով: Դժվար չէ կռահել Արցախի հայկական բնակավայրերի վիճակը այդ զորքերի ներկայության պայմաններում:

1787 թ., երբ առավել լարված էին ռուս-թուրքական հարաբերությունները, իրավիճակը սրվեց նաեւ Այսրկովկասում: 1787թ. հունիսին Հերակլ 2-րդի ձեռքն ընկավ Իբրահիմ խանի նամակը՝ ուղղված թուրքական սուլթանին, որտեղ Իբրահիմը օգնություն էր խնդրում՝ դիմագրավելու ռուսական առաջխաղացմանը. «Օրինական մեր Տեր, եթե հաճո է Ձեզ արժանացնել նվաստագույն ծառային անհամար շնորհներ, ապա Ձեր այլ ծառաներից առաջ հանձնարարիր ինձ ջանալու մեր հավատի օգտի համար, հանուն որի ես կյանքս չեմ խնայի, եւ եթե մեծն տիրակալից հավաստիացում ստանամ, ապա ես ունեմ դեռեւս բավականաչափ ուժեր ջարդելու մեր հավատի չարախոսների քթերը: Ամենաողորմած տիրակալ, հրամայող ժամանակների եւ ժամերի, սպասում եմ օգնության, եւ եթե մեզ օժանդակեք, ապա մեր հավատի թշնամիներին գլխիվայր կդնենք» [137]:

Ռուսաստանը նախընտրեց Վրաստանից դուրս հանել իր փոքրիկ զորամասը (1787 թ. սեպտեմբեր)՝ Թուրքիայի հետ պատերազմական երկրորդ ճակատ ստեղծելուց խուսափելու համար:

Արցախի դիրքորոշումը էական նշանակություն է ստանում Այսրկովկասի վրա պարսկական արշավանքների ժամանակ: Իրանին ենթարկվելու Աղա Մուհամմադ խանի հորդորներին ու պահանջին չենթարկվելու համար Սուլեյման շահզադան 1793 թ. ամռանը հրաման է ստանում Իբրահիմ խանին ուժով պարտադրելու ընդունել պարսից հպատակություն: Հակոբ Շուշեցու վկայությամբ, պարսից տիրապետության վերականգնման վտանգն այնքան էր անհանդուրժելի, որ հայկական «զօրքն ու բնակիչք գաւառին առհասարակ կամակիցք եղեն Իբրահիմ խանին» [138]: Արցախի բնակչությունը ամրանում է հիմնականում Խաչենում, Ջրաբերդում, Ասկերանի ամրոցում, իսկ նրանք, որոնք չունեին անասուն, փախչում եւ ապաստանում են Շուշիում [139]: Սուլեյման Շահզադայի 6000-անոց զորքը շրջապատում է Շուշին եւ երեք օր ու գիշեր ռմբակոծում բերդը, սակայն «քաղաքին վնաս ոչինչ եղեւ» [140]: Արշավանքի ձախողման մեջ էական դեր են կատարում Ասկերանի բերդում գտնվող զորքերը, որոնք Հասան-Բեկի գլխավորությամբ գիշերով հարձակվում են պարսկական քնած բանակի վրա եւ «չարաչար սատակեցին զբազումս ի նոցանէ: Եւ նոքա ընդոստացեալ ի քնոյ, աճապարեալ այսր եւ անդր ի խավար գիշերի, ոմն՝ զկնի սուսեր, մինչեւ եկեալ զօրքն Հասան-Բեկին եւ քաջքն շուշեցիք խառնեցան ընդ զօրս նոցա, շփոթեցին զնոսա եւ փութով ելին եւ փախան... Իսկ նոքա խելագարեալ առին զսուսերս եւ կոտորէին զմիմեանս ի մթին գիշերի՝ թշնամի կարծելով զիրեարս: Եւ այսպէս, հարկանէին զմիմեանս մինչեւ ծագել լուսոյ առաւօտուն եւ տեսին զմիմեանս, զի չիք թշնամի ի միջէ, այլ զիրեարս հարկանէին» [141]:

Այս ճակատամարտում կրած պարտությունից հետո Սուլեյման Շահզադան ստիպված էր, Հակոբ Շուշեցու վկայությամբ, խորհել հեռանալու մասին. «Զի՞նչ արասցուք, երկնչիմ՝ մի գուցե ամենայն զօրությամբ դիմեսցեն առ հասարակ ի վերայ մեր եւ սրոյ ճարակ տայցեն զմեզ: Վասն զի սոքա ամենեքեան քրիստոնեայք եւ թուրք, այր եւ կին, մեծ եւ փոքր միաբանեալ եւ յապստամբել ընդդէմ թագաւորին մերոյ, եւ մեք ըստ չափու զօրաց սոցա չունիմք աստ զօրս... ազդ արասցուք շահին՝ թող ինքն հոգասցէ» [142]:

1795 թ. ամռանը, ինչպես հայտնի է, Աղա Մահմադ խանը մոտ 80 հազարանոց բանակով շարժվում է Այսրկովկաս: Իր զորքը երեք մասի բաժանելով, նա, մեկ մասը իր եղբոր՝ Ալիղուլի խանի գլխավորությամբ ճանապարհում է Երեւան, մյուսը՝ դեպի Թալիշ, Շամախի եւ Շաքի, իսկ երրորդ մասը իր գլխավորությամբ շարժվում է դեպի Շուշի: Շուշին պաշտպանելու համար այնտեղ հավաքվեցին ինչպես շրջակա վայրերի բնակչությունը, այնպես էլ ընդհանուր թշնամու դեմ պայքարում միմյանց հետ համագործակցելու պատրաստակամություն դրսեւորած Իբրահիմ խանի, Մելիք Ջումշուդի ու Մելիք Աբովի զորաջոկատները: Շրջապատելով Շուշին, Աղա Մահմադ խանը պատվիրակ է ուղարկում Իբրահիմ խանի մոտ եւ հանձնարարում ասել՝ «Ես ոչ մարտեաց ընդ քաղաքացիդ մինչեւ ի սովու զմիմեանս կերիջիք եւ յայնժամ ինքնակամ կամօք աղաչեսջիք անձնատուր լինել ինձ» [143]:

Շուշիի շրջակա գյուղերի մոտ 12 հազ. ծուխ հայ բնակչություն ապաստանում է անմատչելի կիրճերում եւ հաճախակի հարձակումներ գործում պարսկական բանակի վրա: Բերդի մեջ կազմվել էր մի խումբ, որը գիշերային անակնկալ հարձակումներով մեծ վնասներ էր պատճառում թշնամուն: Ի վերջո թշնամուն հաջողվում է բռնել խմբի մի մասին, իսկ մյուսները վերադառնում են բերդ [144]: Շուշիի պաշարումը տեւեց 33 օր: Ի վերջո, Աղա- Մահմադ խանը «իբրեւ ետես, եթէ պաշարումն քաղաքին երկարի յոյժ եւ դժուարին է առնուլն», ստիպված էր թողնել պաշարումը եւ շարժվել դեպի Թիֆլիս: Այդ մասին նա անմիջապես տեղեկացրեց իր եղբորը. «Հայտնի լինի քեզ, որ թեեւ Շուշու երկրի բնակիչները՝ Ղարաբաղցիները, այժմ թուլացած են, բայց ես դեռ չհրամայեցի վերցնել Շուշին, որովհետեւ մտադիր եմ այստեղ ձմեռել, իսկ մինչ այդ՝ թողնելով այստեղ Սուլեյման խանին, ուզում եմ 20 հազար զորքով գնալ Վրաստան եւ հրամայում եմ քեզ, թողնելով Երեւանի մոտ 4000 զորք, պատրաստ լինել մնացած զորքի հետ ինձ մոտ գալու եւ սպասել այս մասին իմ հրամանին... » [145]: Ուշագրավ է, որ այս նամակը Հերակլի ձեռքն անցնելով, ուղարկվում է Հյուսիսային Կովկասում գտնվող կոմս Գուդովիչին, որպեսզի «ռուս հրամանատարն անհերքելի ապացույց ունենա պարսից արշավանքի մասին» [146]:

Թիֆլիսը գրավվեց սեպտեմբերի 12-ին, որտեղ Պարսից բռնակալը մնաց ընդամենը մեկ շաբաթ: Այս արշավանքի ժամանակ Ռուսաստանից օգնություն չստանալու փաստը Վրաստանում եւ Այսրկովկասյան տարածաշրջանում խիստ սասանեց Ռուսաստանի վարկը: Աղա Մահմադ խանի հեռանալուց հետո Այսրկովկասում Ռուսաստանի ազդեցությունը վերականգնելու նպատակով 1796 թ. թեեւ կազմակերպվեց պատժիչ արշավանք Վ. Զուբովի հրամանատարությամբ, որը մեծ ոգեւորություն առաջացրեց բնակչության մոտ եւ որի հաջողությանը օժանդակում էր նաեւ Հովսեփ Արղությանը իր եռանդուն գործունեությամբ, սակայն այն շուտով ընդհատվեց՝ Եկատերինա 2րդ կայսրուհուն հաջորդած Պավել 1-ինի հրամանով: Ուշագրավ է, որ նշված արշավանքի ժամանակ (1796 թ. սեպտեմբեր), Հ. Արղությանը ռուսական զորքերի հրամանատարին էր ներկայացրել գործողությունների մի ծրագիր, որտեղ որոշակի դրված էր նաեւ Արցախի հարցը: «... Կարելի է, - գրում էր Հ. Արղությանը, - անցնել Կուր գետը եւ, կանգ առնելով Մուղանի դաշտում, հրաման տալ Շուշու Իբրահիմ խանին, որ նա ինքը գա Ձեր պայծառափայլության մոտ, կամ գոնե ուղարկի իր ավագ որդուն՝ հայ մելիքների հետ: Ձեր պայծառափայլության այդ հրամանի կատարումը կդառնա Իբրահիմի՝ դեպի Ռուսաստանն ունեցած հավատարմության եւ ջերմեռանդության ապացույց: Այնտեղ բոլոր կարեւոր գործերը վերջացնելուց հետո, կարելի է անարգել գնալ Թավրիզի կամ Արդեբիլի վրա, ուր որ ավելի նպատակահարմար կդատվի: Իսկ հիշյալ Իբրահիմ խանից անհրաժեշտ է պահանջել նրա որդուն՝ հազար զինվորի հետ եւ հինգ հայ մելիքներին՝ նրանց հինգ հազար զորքի հետ՝ զանազան գործողությունների համար, մասնավորապես, իբրեւ առաջապահ գնդեր, որովհետեւ նրանց խորթ չէ պատերազմական ոգին: Եթե Շուշու խանը ձեր հրամանը կատարել չկամենա, այդ կլինի նրա անհավատարմության եւ խորամանկ խաբեության բացարձակ ապացույց: Այդ դեպքում կարելի է գործադրել հայ մելիքներին, որոնք հարմար զենք կդառնան նրան պաշտոնանկ անելու եւ բարձր աստիճանից ու բերդից զրկելու համար, իսկ այնուհետեւ ամբղջ Ատրպատականը կարելի է հնազանդության մեջ պահել առանց զենքի: Հայոց զորքի թիվը, ի մեծ օգուտ Ռուսաստանի, կբազմապատկվի եւ կհասնի մեծ քանակության, եւ բոլոր ձեռնարկությունները վերջիվերջո կհանգեն բարեհաջող վախճանի: Շուշու խանը իր բերդը համարում է անառիկ, բայց այդ կարծիքի մեջ կարող է հեշտությամբ խաբված լինել, որովհետեւ նրա բերդը եւ ուժն առավելապես հայերն են կազմում, որոնք թեեւ կտրիճ ու քաջ են, բայց ճշմարտապես անձնատուր եղած լինելով Ռուսաց գահին, ոչ միայն զենք չեն վերցնի ռուսների դեմ, այլեւ ամեն կերպ կաջակցեն Իբրահիմի կորստյանը, եթէ նա ուխտադրուժ հանդիսանա: Պետք է միայն հայ մելիքներին գաղտնաբար հուսադրել նորին մեծության ողորմածությամբ եւ հովանավորությամբ» [147]: Հ. Արղությանը ոգեւորվելով նման հեռանկարով, իր հերթին հաղորդում է Շուշու եւ այլ վայրերի հայերին, թե ռուսական արշավանքի նպատակներից մեկն էլ հայերին ազատելն է [148]: Այդ լուրերը տարածվելով հուզումներ առաջացրին մահմեդական բնակչության մեջ: «Իբրահիմ խանն իր մոտ հրավիրեց Վարանդայի Մելիք Ջումշուդին եւ մահ սպառնաց նրան, եթե հայերի մեջ որեւէ շարժում սկսվի»՝ հայտարարելով, թե ինքը «ռուսներից վախենում է նույնքան, որքան Աղա Մահմադ խանից»: [149] Իբրահիմ խանը Վ. Զուբովի բանակ առաքելով իր ներկայացուցչին եւ ապա իր որդուն, հրամանատարին տեղեկացնում էր «թե իր համար մեծ երջանկություն է Ռուսաց հպատակություն ընդունելը» [150] եւ միաժամանակ մասնակցում գլխավոր հրամանատարի դեմ դավադրության կազմակերպմանը [151]: Դավադրությունը բացվելուց հետո Իբրահիմը նամակով հավատացնում էր Վ. Զուբովին, թե ինքը ամենաջերմ բարեկամական զգացումներով է լցված ռուսաց հաղթական զորքի գլխավոր հրամանատարի նկատմամբ, թե Շուշին ռուսական քաղաք է եւ խնդրում է նրան զորք ուղարկել իրեն, որպեսզի կարողանա հպատակեցնել նաեւ հարեւան խանությունները [152]: Ռուսական զորքերը Ղարաբաղի տիրույթներ չմտան եւ Գանձակի անարյուն գրավումը, փաստորեն այդ արշավանքի վերջին էջն էր, որից հետո, ինչպես հայտնի է, ռուսական զորքերը անմիջապես բռնեցին տունդարձի ճանապարհը [153]: Պարզվում է, որ ռուսական բանակից երկու հայ սպաներ որոշակի հանձնարարությամբ այցելել էին Շուշի: Ռուսական զորքերի հեռանալու հանգամանքը շտապեց օգտագործել Աղա Մահմադ շահը եւ 1797 թ. գարնանը կրկին արշավեց Արցախ: Իբրահիմ խանը այս անգամ չփորձեց արդեն անձամբ կազմակերպել Շուշիի պաշտպանությունը, այլ շտապ փոխադրվեց Ավարիայի Ումմա խանի մոտ՝ թողնելով «իր» տիրույթները բախտի քմահաճույքին [154]: Լսելով Իբրահիմի փախուստի մասին, շահը երկու հազար հեծյալներ ուղարկեց նրա ետեւից, սակայն Իբրահիմը Թարթառ գետի մոտ կարողացավ խույս տալ այդ զորախմբից եւ հեռանալ, հակառակորդի ձեռքն անցավ նրա ունեցվածքի որոշ մասը միայն [155]: Դժվար է ենթադրել, թե նա կարող էր կանխատեսել Աղա Մահմադ շահի սպանությունը եւ կամ դեռեւս փաստված չէ, թե որեւէ կերպ Իբրահիմ խանը եւ կամ Հերակլ 2-րդը մասնակից էին շահի սպանության կազմակերպմանը, ինչպես ենթադրվում է երբեմն [156]: Շահի հրամանով ավերվեց նաեւ մելիք Ջումշուդի տունը Ավետարանոց գյուղում [157]: Աղա Մահմադ շահը մտնելով Շուշի «արկեալ զձեռն առ յոմանս իշխանս՝ առնէր զնոսա գոյաթափս, ընդ որս եւ զմէլիք Ջիմշիդ՝ զորդին մէլիք Շահնազարի» [158]: Ըստ Ղուկաս Կարնեցու. «յետ ներքինւոյ կործանման մելիք Ջումշուտն կասկածեալ յԻբրահիմ խանէն, որ դառնալոց էր ի Կովկասու, ամենայն տամբ խոյս ետ ի Տփխիս» [159]:

Շահի թիկնապահ զորքի մեջ ծառայող Հակոբ Բեհբուդյանի վկայությամբ, որ ականատես ու լավատեղյակ էր իրադարձություններին, Շուշիում շահի «զորականներն սկսեցին, բռնությամբ մտնել քաղաքացւոց տները, ուր ինչ գտնում էին, խլում էին, երբեմն չտվողին կամ հակառակողին սպանում էլ էին: Թեեւ ողորմելիքն գանգատվում էին, բայց ո՞վ էր նոցա լսողը:... Զօրականքն երկու անգամ ժողովեցան շահի դռանը՝ յալլահ, յալլահ գոռացին, թե քաղցած ենք, հաց տուր մեզ կամ հրաման տուր գնանք մեր տներն: Էս պատճառ էր տված շահին կասկածել, որպես թե յուր ավագանիքն են էս զօրաց անբավականությանը պատճառն կամ սովորցնողք: Սրա էլ պատճառն էն էր, որ պալատականները եւ զորավարները միմյանց հետ թշնամի էին, այսինքն՝ ֆարսերն ու թուրքերն երկու կողմնակցությունից էին բաղկացած» [160]:

Աղա Մահմադ շահի սպանությունը եւ պարսկական բանակի իրարանցումը եւ ապա խուճապահար փախուստը նպաստավոր դրություն էր ստեղծում Շուշիում նոր իշխանություն ձեւավորելու համար, որը սակայն տեղի չի ունենում: Շուշիի թուրք բնակիչները հարձակվում են պարսիկների վրա, կողոպտում, իսկ շահի զորքերը, խլելով շահի հարստությունները եւ կողոպտելով բնակչությանը, սկսեցին «անկարգ փախուստ դեպի Պարսկաստան»: «Հայերը երկիւղէն մտան իւրեանց տները, դռները ամրացրած, ամենեւին ձեն-ձուն չկար, որպէս թէ մահացու մեռելութիւնն կթագավորեր նրանց թաղի մէջն, նշան էլ չէր երեւում, թէ էն տեղրանք կենդանի շունչ կա եղել» [161]: Շահական զորքերի փախուստից հետո Շուշիի կառավարումը ստանձնում է Իբրահիմի եղբորորդի Մամադ բեկը, մինչ երկու ամիս անց վերադառնում է Իբրահիմը: 1796-1797 թթ. Արցախում սովից ու համաճարակներից փրկվելու նպատակով սկիզբ է առնում հայոց զանգվածային արտագաղթ [162] դեպի Վրաստան, Ռուսաստան, Օսմանյան կայսրության տարածք ու Պարսկաստան: Պարսից արշավանքից եւ այդ տարիների արտագաղթից հետո Արցախի 60 հազար ծուխ բնակչությունից մնաց ընդամենը 20 հազարը:

Հովհան Ոսկերչյանը ցավով է արտահայտել այդ երեւույթի հետեւանքները. «բարձեալ եղեւ աւերիչն եկեղեցւոց եւ թշնամին խաչին (իմա՝ շահը - Պ. Չ. ), բայց եւ յոյսն տարաշխարհիկ ցրուեալ ազգիս հայոց՝ զոր ի հեռուստ վայրաց իբրու դիտակամբ հայէին յայս աշխարհ՝ յաղագս բազմախումբ քրիստոնեութեանն եւ զինու զօրութեան նոցա, այն եւս էանց իբրեւ երազ խոր գիշերոյ կամ պղպջագ ինչ կաթուածոյ՝ ըստ Շնորհալւոյն բանի» [163]:

* * *

Դեռեւս ԺԶ. դարից Գանձակի բեկլարբեկի պաշտոնը վարող Զիադօղլուների տոհմի տիրապետությունը սկիզբ էր առել Սեֆյան շահ Թահմասպ Առաջինի (1524-1576) ժամանակ՝ Գանձակի (Ղարաբաղի) բեկլարբեկ նշանակված Շահվերդի սուլթան Զիադօղլուից: ԺԸ. դարի առաջին քառորդին Գանձակում նստող Ղարաբաղի բեկլարբեկը համարվում էր նաեւ Կախեթի «հաքիմը» եւ փաստորեն նրա ենթակայության ներքո էր գտնվում նաեւ Կախեթը: 1724 թվականին Գանձակի մահմեդականների եւ արցախահայոց դիմադրական ուժերի միջեւ կնքվել էր պայմանագիր Օսմանյան բանակների դեմ համատեղ հանդես գալու մասին: Սեֆյան արքունիքին եւ Իվան Կարապետի միջոցով Ռուսաց կողմին ուղղած պարսկերեն նամակներում Գանձակի իշխողները հստակ հակաօսմանյան կողմնորոշում էին դրսեւորել: Նրանք կարողացել էին դիմակայել Օսմանյան բանակի արշավանքներից մեկին: Օսմանյան տիրապետության հաստատումը, սակայն, իրականում ի չիք դարձրեց Զիադօղլուների իշխանությունը, ուստի նրանք մեծ հույսեր էին տածում Պարսից տիրապետության վերականգնման հետ: Նադիր շահի թագադրվելու ժամանակ եւս Զիադօղլուները քարոզչություն ծավալեցին գահը հօգուտ Սեֆյանների տոհմից որեւէ մեկին հանձնելու՝ դրանով իսկ բացահայտորեն հակադրվելով նաեւ Նադիրին: Թագադրվելուց հետո, Նադիր շահը նրանց գերիշխանությունը թուլացնելու համար Ղազախ-Լոռի հատվածը անջատեց նրանց գերիշխանությունից, իսկ Արցախը ենթարկեց Պարսից արքունիքի անմիջական ենթակայությանը:

1736 թ. Գանձակի բեկլարբեկությունը այսպիսով տրոհվեց, եւ Գանձակից առանձնացվեց ոչ միայն Ղարաբաղի կամ Խամսայի հայկական իշխանությունը (Ջրաբերդ, Գյուլիստան, Խաչեն, Վարանդա եւ Դիզակ գավառներով), այլեւ Գանձակից Խորասան փոխադրվեցին Օթուզիքի, Ջիվանշիր եւ Քեբիրլի մահմեդական թյուրքախոս ցեղախմբերը: Ըստ Միրզա Ադիգեոզալ բեկի, Նադիր շահը «եւ Խամսայ մէլիքաց եւս ետ հրաման, զի ամենեւին չհնազանդելով խանացն Գանձակայ, զինքեանս ազատ գիտասցին եւ զհարկաւորեալ խնդիրս առանց հաղորդութեան ուրուք, ինքեանք առաջի արասցեն շահին: Խանք Գանձակայ վասն ելանելոյ ի ձեռաց իւրեանց իշխանութեան եւ ի բաց լինելոյ յայնմանէ կարի յոյժ նուաղեալ եղեն» [164]: Զիադօղլուների ղաջարական «նուաղեալ» տիրապետության ընթացքում, որ ընդգրկեց ԺԸ. դարի ողջ երկրորդ կեսը, հայ բնակչությունը, ինչպես Գանձակ քաղաքում եւ շրջակայքում, այնպես էլ Գանձակից հարավ գտնվող լեռնաշղթայի ողջ երկայնքով պահպանում էր իր տեղական վարչաքաղաքական ու տնտեսական ինքնուրույնությունը: 1783 թ. Ադամ եւ Աբով մելիքների Պ. Ս. Պոտյոմկինին գրած նամակի մեջ բուն Արցախի հինգ մելիքներից հետո թվարկվում են նաեւ Հյուսիսային Արցախի հիմնական մելիքները եւս, որոնք չէին գտնվում Իբրահիմի ենթակայության ներքո. «Յարութիւն Մէլիք Մնացականեան Գետաշինոյ, Մէլիք Գասպար Եաւրոյ Կանջոյ քաղաքին, Մէլիք Գաբրիէլ Յոսկանապատու եւ այլն, թող զԶակամն Շամսարին եւ Շամքոռու, թէ որքան մէլիքներ կան մհալոյ» [165]: Պահպանվել է Նադիր շահի կողմից Գետաշենի Մելիք Մնացականին 1744թ. (10. VIII - 8. IX ) տրված պարսկերեն շնորհագիրը: Ահա նրա ռուսերեն թարգմանությունը. "На основании царского милосердия относительно прибежища величия и высокого качества Мелика [Мна]цакана местностей Курак-Басана Ганджийского округа от начала шести [оставшихся] месяцев текущего года, года мыши, [мы] соизволили определить упомянутому жалованье в количестве ста надири. Каждый год вышеназванную сумму пусть он получает от амилов указанной области и расходует на свои нужды. Вследствии совершенного усердия пусть он занимается на вышеупомянутом поприще, пусть старается в деле благоустройства вышеназванного места и собирания [рассеянных] крестьян... " [166]: Առավել ուշագրավ է սակայն մեկ այլ վավերագիր - խնդրագիր, որով մելիք Մնացականը դիմել է Նադիր շահի օժանդակությանը եւ ստացել համապատասխան կարգադրություն. "Ничтожнейший раб Мнацакан Армани из местности Курак-Басана доводит до допущенных к аудиенции к подножию высокого, как девятое небо, трона государства, священнейшего, высочайшего: [Я], ничтожный, имею три селения: Тукана (?)... лу [167] , Дрзпаке (?), Нримуф и другие селения. Вот уже сорок... лет, как там обитают райаты и ничтожнейший..., они из поколения в поколение платили мутаваджихат. Теперь пришли люди из Кулани [168] и из других местностей и предъявляют претензию, постоянно беспокоя беспомощное население. Просим милости благословенного, славнейшего, священнейшего, наивысшего, - да стану я его жертвой. - издать благословенный ракам, которому подчиняются, чтобы никто из Кулани и других мест не беспокоил меня; пусть они дадут возможность вышеназванным райатам заниматься земледелием и справляться с хукук-е дивани, что вселит надежду ничтожнейшему, что его поступок не будет напрасен перед Аллахом и перед Посланником. [Требуется] ваш приказ, которому подчиняются" [169].

Հայ բնակչությունը պահպանում էր իր ներքին ինքնավարությունն ու հաճախ նաեւ վրեժխնդիր լինում մահմեդականներից՝ հայկական գյուղերի կամ առեւտրական քարավանների կողոպուտի դիմաց: Նման փաստերի արձանագրումներ կան անգամ Գանձակի մահմեդական ճարտարապետական կոթողի վրա եղած վիմագիր արձանագրությունում: Այստեղ պատմվում է 1748/9 թ. Գանձակ կատարված հարձակման ու « Շահ Աբբաս » մզկիթի ավերման մասին [170]: Նման վրեժխնդրությունը թելադրված էր հավանաբար Շահվերդի խանի կողմից հայոց նկատմամբ հալածանքներով: 1754 թ. դեկտեմբերի 1- ին Ռուսաստանի Արտաքին գործերի կոլեգիային ուղարկած զեկուցագրում Օթար Թումանովը հաղորդում էր. « Գանձակում իշխում է Շահվերդի խանը եւ իր մոտ ունի զորք ` մինչեւ յոթ հարյուր մարդ, եւ կեղեքում է ինչպես յուրային բնակիչներին, այնպես էլ քրիստոնյաներին » [171]: Գանձակի խանի անօրինություններից ու կամայականություններից փրկվելու համար « Շամշատին կոչեցեալ ազգն Տաճկաց, որք ընդ մէջ կան Գեանճայու եւ Ղազախու եւ են ընդ իշխանությամբ Գեանճայու խանին, ապստամբեալք ի Շահվէրտի խանէն, եղեն ընդ իշխանությամբ Հերակլ արքային » [172]:

Հավատակիցներին եւս կողոպտելու Շահվերդի խանի քաղաքականությունը շարունակվում է նաեւ նրա կառավարման հետագա տարիներին, որի արդյունքում 1766 թ. նրա դեմ կազմակերպվում է դավադրություն: Դավադիրները որոշել էին սպանել խանին եւ ոչնչացնել նրա գերդաստանը եւ երբ « ի միում երեկոյի ժողովեալ ամենեցուն ի միասին, յարուցեալ էին ի վերայ տան նորա », դավադրության մասին տեղեկանալով, Շահվերդի խանը կարողանում է փախչել եւ « անկեալ էր ի Շամքօռ՝ ի տուն Մելիք Ադամին, որ բարեկամ էր ինքեան »: Գանձակի ավագանին քաղաքը շուտափույթ հանձնում է Արցախի Իբրահիմ խանին, որը քաղաքը գրավելու համար բանակով մոտեցել էր Գանձակին, եւ « նստուցին ի մէջ իւրեանց ի բերդն »: Շահվերդի խանը Մելիք Ադամի միջնորդությամբ օգնության է կանչում շամշադինցիներին, որ մինչ այդ, ինչպես ասվեց, ապստամբել էին նրա դեմ, օգնության խնդրանքով դիմում է Հերակլին, Շամախու Հուսեյն խանին ու նաեւ Ճարի լեզգիներին: Չսպասելով Հերակլից օժանդակ ուժեր ստանալուն, Շահվերդին Մելիք Ադամի հետ վերցնում է շամշատինցիների կողմից օգնության եկած զորաբաժինը եւ շտապում Գանձակ: Իբրահիմ խանը գանձակեցիների հետ միասին դիմագրավելով Շահվերտի խանի հարձակմանը, նրան փախուստի է մատնում՝ կոտորելով շատերին: [173] Արդարացնելով իր ներխուժման փաստը, Իբրահիմը գրում է Հերակլին, թե ինքը եկել է այդ երկիրը ոչ թե գրավելու նպատակով, այլ միայն թույլ չտալու, որպեսզի այն անցնի ուրիշի տիրապետության տակ: Շահվերտի խանին օժանդակելու համար Հերակլը եւս ուղարկեց զորախումբ, որի մեջ էր նաեւ Մելիք Հովսեփը: Տեղեկանալով այդ մասին, Իբրահիմը, մինչ այդ զորամասի Գանձակ հասնելը, իր հետ վերցնելով Շահվերտի խանից դժգոհ մահմեդական ավագանուն, վերադառնում է Շուշի: Վրաց զորախմբի հետ գրեթե միաժամանակ Գանձակ են հասնում նաեւ լեզգիների եւ Շամախու Հյուսեյին խանի բանակները: Շահվերդիից դժգոհ լեզգիները որպես փոխհատուցում իրենց ժամանումի, Շահվերդիից պահանջում են կամ վճարել կանխիկ եւ կամ թույլատրել ասպատակելու Գանձակի արվարձան Քիլիսաքեանդ կոչվող հայկական ավանը: Երկնչելով վրացական զորամասի ներկայությունից, Շահվերտի խանը չի համարձակվում տեղի տալ լեզգիների պահանջին եւ, հայթայթելով որոշ գումար, լեզգիներին ճանապարհում է ետ: Ծագած այդ հակամարտությունը եւ զորքերի ժամանումը մեծ աղետներ է պատճառում Գանձակի եւ հատկապես Քիլիսաքեանդի բնակչությանը: Հերակլ 2-րդի համաձայնությամբ մելիք Հովսեփը պետք է մնար Գետաշենում, չենթարկվելով Շահվերդի խանին: Վերստանալով խանի կարգավիճակը, Շահվերդին թշնամական քայլերի է դիմում նաեւ Մելիք Հովսեփի դեմ: Այդ մասին պատմվում է նաեւ Հովսեփ Էմինի Ինքնակենսագրության մեջ, որտեղ նկարագրվում է Գետաշենում իր լինելու ժամանակ խանական բանակի արշավանքը դեպի հայկական բնակավայրեր եւ Հայոց կողմից պատասխան քայլերի դիմելու ու խանական զորքին պարտության մատնելու փաստի մասին [174]: Այդ իրադարձությունները իրենց արտացոլումն են գտել նաեւ Սիմեոն Երեւանցու «Յիշատակարանում» [175]: Անշրջահայաց քաղաքականության արդյունքում Շահվերդի խանը, հայտնվելով մեկուսացման մեջ, կորցրել էր վերահսկողությունը ինչպես Գանձակից հարավ գտնվող հայկական տարածքների նկատմամբ, այնպես էլ բուն Գանձակում՝ իր հավատակիցների մոտ: Այդ տարածքներում աճել էր Հերակլ 2-րդի ազդեցությունը, որը եւ 1766 թ. Գյուլիստանի Մելիք Հովսեփին, ինչպես արձանագրված է՝ «իրաւամբ էհան զՄէլիք Իւսիւֆն ի նորին [176] իշխանութենէ, զի այլ մի եւս իշխեսցէ նմա եւ արար ի ներքոյ իւրոց հրամանաց եւ եդ ի Գետաշէն, ապա նա (իմա՝ Շահվերդին - Պ. Չ. ) եւս ոխացաւ ընդ Մէլիք Իւսիւֆին եւ օրըստօրէ նիւթէր վասն նորա զչարին ի սրտի իւրում» [177]: 1766 թ. Շահվերտի խանի զորքերը իր որդու՝ Մահմետ Հասանի, հրամանատարությամբ հարձակում են ձեռնարկում Գետաշենում գտնվող Մելիք Հովսեփի դեմ, սակայն խայտառակ պարտությամբ ստիպված են լինում նահանջել եւ փակվել Գանձակի բերդում: Հայկական զորքը «առաջի արկանէին զզօրս պիղծ Շահվէրտուն եւ սաստիկ կոտորմամբ զմեծ մասն սպառէին: Իսկ ի Հայ զօրսն խնայէին, որք էին ի մէջ զօրուն Գեանջայու եւ ձայնէին առ նոսա ի բաց լինիլ ի միջոյ անօրինացն: Եւ մնացորդք զօրացն Շահվէրտուն տեսեալ զանհնարին կործանումն, դառնային ի փախուստ: Իսկ Մահմէտ Հասան խանն թէպէտ ընդ սաստիկ կոտորումն զօրացն բէկանէր ի սիրտ եւ ի հոգի, սակայն զփախչիլն ամօթ վարկանելով՝ սուր առեալ ի ձեռն ՝ զփախստականսն միւսանգամ ի կռիւ դարձուցանէր եւ զորս ոչ դառնային, ինքն կոտորէր եւ հատեալ զյետին կողմն զօրուն իւրոյ՝ յառաջ մղէր ի պատերազմ սաստիկ կոտորմամբ: Իսկ իբրեւ յոյժ սաստկանայր նոցա երկկողմեան կոտորումն, ապա ճեղքեալք ի փախուստ դառնային միանգամայն: Որոց զհետ մտանէր Մէլիք Յովսէփն կոտորմամբ մինչեւ ի դուռն Գեանճայու եւ դառնայր ամենայն զօրօքն իւրովք ողջանդամ: Եւ բազում աւուրս փակեալ զամենայն ճանապարհս քաղաքին, ոչ տայր նոցա ելեւմուտս առնել եւ զոչինչ պիտոյս յարտաքուստ մտանել թողոյր ի քաղաքն» [178]:

Տեղեկանալով իրերի դրության մասին, Հերակլ Երկրորդը պահանջում է Մէլիք Հովսեփից թողնել Գետաշենը եւ վերադառնալ իր նախկին կալվածքները: Այդ մասին ունենք ժամանակակցի ուղղակի վկայությունը, ըստ որի Հերակլը «գթացեալ գրէր առ Մէլիք Իւսիւֆն՝ ի բաց լինիլ ի նմանէ եւ զի մի' միւսանգամ զնոյն ոճիրս չարութեան նիւթեսցէ վասն նորա պիղծ Շահվէրտին, հրամայէր նմա (որպէս եւ ինքն իսկ խնդրեալ էր) ելանել ի Գետաշինու եւ դառնալ գնալ ի բնիկ երկիրն իւր, յիշխանութիւն որդւոյ Փանահ խանին» [179]: Մելիք Հովսեփի վերադարձը, բնականաբար, ձեռնտու էր նաեւ Իբրահիմ խանին, որը «հրաւիրեաց զնա ի տեղի իւր, սիրով եւ հաւատարիմ երդմամբք», որովհետեւ ազատվում էր իր վերահսկողությունից դուրս գտնվող ուժեղ հակառակորդից: Վերադառնալով այդ ժամանակ «Իկիրմիդորդ» [180] կոչված իր տիրույթները, Մելիք Հովսեփը «ոչ դադարէր այնուհետեւ յաւարելոյ զերկիրն Գեանջայու»:

Անշուշտ, «համոզիչ» կարող էր հնչել Հերակլի հիմնավորումը, թե իր այդ պահանջը, իբր, թելադրված էր Մելիք Հովսեփի նկատմամբ հոգատարությամբ, որպեսզի նա առաջիկայում եւս չենթարկվի Շահվերդի խանի հարձակումներին, առավել եւս, որ Մելիք Հովսեփն էլ ձգտում էր վերադառնալ իր բուն կալվածքները: Իրականում հայոց այդ հաղթանակը Շահվերդի խանի նկատմամբ մեծապես բարձրացնում էր Մելիք Հովսեփի հնարավորություններն ու վարկը եւ լուրջ հիմքեր էր ստեղծում դառնալու թելադրող ուժ: Բնականաբար, այդ ձեռնտու չէր կարող լինել Հերակլին, քանզի կիսանկախ ու թույլ Գանձակի խանից Հերակլը ստանում էր տարեկան հարկ, որից նա չէր ցանկանա զրկվել: Այդ մասին հստակ ասված է նաեւ 1769 թ. Հերակլի կողմից Ռուսական արքունիք ներկայացրած «Նկարագրության» մեջ, որտեղ նա Գանձակի մասին նշել էր հետեւյալը. «գտնվում է մեր սահմաններին մոտ, այնտեղ քրիստոնյա բնակչությունը մեծաթիվ է, հայազգի, բոլոր վայրերը բերքառատ են, այնտեղ կառավարիչ խանը ինքնագլուխ է, զորք ելնում է մոտ երեք հազար մարդ: Իր դիրքով այս վայրը գտնվում է դեպի արեւելք եւ հարավ, այն սահմանակից է Շիրվանին, Ղարաբաղին, Երեւանին եւ Խամսային մինչեւ Վրաստան: Տեղանքը լեռնային է եւ դաշտերը` բերքառատ: Իսկ այն խանը եւ նշված Գանձակ քաղաքի հարեւաններից եւ թե իր ժողովրդի կողմից բազմիցս արտաքսվել է, սակայն մեր օգնությամբ եւ զորքերի տրամադրումով շատ անգամ նրա հակառակորդները հաղթվել են եւ նախկինի նման այդ իշխանությունը կրկին նրան է հանձնվել, եւ այդ պատճառով գտնվում է մեր հպատակության ներքո: Եվ քանի որ լեզգինների բնակավայրերին այն մոտ է գտնվում, այդ պատճառով նրանցից մեր մոտ պատանդներ են պահվում: Երեւանի համեմատությամբ այն պատերազմի ժամանակ  ավելի մարտունակ է» [181]:

Միանգամայն իրավացի է Յիշատակարանի նկատումը, թէ «կամէր արքայն բառնալ զնա ի միջոյ», քանզի Հերակլը հասել էր նրան, որ կարողացել էր կանխել իր հակառակորդներից որեւէ մեկի հզորացումը: Գանձակի խանությունը արդեն իրոք շարժվում էր «ի կամաց արքային Հերակլայ, յորմէ կախեալք էին»: Նման իրավիճակում Մելիք Ադամը եւս «շարժեցեալ ի կամաց արքային, կամէր երթալ յերկիր իւր ի Չարաբերդ: Վասնորոյ զերդումն եւ զհաւատարմութիւն խնդրէր յԻբրահիմ խանէն, զի թէ չյիշէսցէ զառաջին անցսն, համարձակեալ երթիցէ: Եւ նա բազում երդմամբք եւ հրաւիրակօք եւ ընծայիւք հաւատացոյց նմա երթալ առանց կասկածանաց»: Ստանալով այդ ամեն հավաստիացումները, Մելիք Ադամը եւս 1767 թ. չանսալով Գանձակում մնալու մասին Շահվերդի խանի խնդրանքին, «ելեալ չուեաց ի Գեանջայու ամենայն ժողովրդովք իւրովք՝ գնալ յերկիր իւր» [182]: Դեռեւս մինչ իր կալվածքներին հասնելը, Մելիք Ադամը մեկ անգամ եւս կանգ առնելով ճանապարհին ու վարանելով, կրկին հավաստիացումներ է պահանջում Իբրահիմ խանից՝ «բայց ի տեղի ինչ զկայ առեալ, տակաւին խնդրէր յԻբրահիմ Խալիլ խանէն զուխտ հաւատարիմ»: Բնականաբար, Մելիք Ադամի այդ երերուն կեցվածքը չէր կարող հնարավորություն տալ նրան հանդես գալու Իբրահիմ խանի դեմ, ուստի նրա հեռացումը եւս Հյուսիսային Արցախից կարելի է ենթադրել, թե ուղղակի թելադրվել էր Հերակլ 2-րդի եւ բարեհաճորէն ընկալվել Իբրահիմ խանի կողմից:

Այսպիսով, ինչպես Մելիք Հովսեփի, իսկ այնուհետեւ նաեւ Մելիք Ադամի հեռացումը Հյուսիսային Արցախի տարածքից թելադրված էր նաեւ նշված տարածքներում նրանց դիրքերի ամրապնդումը թույլ չտալու մտահոգությամբ: Չնայած այդ հանգամանքին, հայ բնակչության դիրքերը Գանձակում մնում էին դեռեւս ամուր եւ ինչպես վրացական, այնպես էլ մահմեդական իշխողներն ու բնակչությունը ստիպված էին հաշվի նստել նրանց ուժի հետ: Այդ մասին է վկայում նաեւ հետեւյալ փաստը:

Ուշագրավ վավերագիր է 1772/3 թվականին պարսկերենով կազմված Գանձակ քաղաքի մահմեդական բնակչության ներկայացուցիչների կողմից կազմված եւ ստորագրված պայմանագիր-պարտավորագիրը, որտեղ համաձայնություն է հաստատվում հայ եւ մահմեդական համայնքների միջեւ՝ այլեւս դադարեցնելու հակամարտությունը բնակչության հայ եւ մահմեդական խմբերի միջեւ ու մահմեդական կողմը պարտավորություն է ստանձնում դադարեցնելու հայ բնակչության նկատմամբ բռնություններն ու անօրինականությունը: Հապավելով փողոցների անվանումների թվարկումը, ստորեւ բերում ենք այդ վավերագիրը, որ հայտնաբերել էր Աշոտ Հովհաննիսյանը, իսկ հայերենի թարգմանել է Հր. Աճառյանը.

«Ձեր գոհութեան եւ օրհնութեան այս ճշմարիտ բառերի գրութեան պատճառը եւ այս անկեղծ գրերը տողելու հիմքն այն է, որ ներկայ եղած սէյիտների խումբը, ուլէմաները, ֆուզէլաները, հօջաները, տանուտէրերը, բաբան, քալանթարը, նաղիբը, ալեւորները, իւզբաշիները, պատանիները եւ Աբասաշէն Գանձակ քաղաքի (թող Աստուած նրա վիճակը բարելաւէ) բնակիչների այլ բազմութիւնները, ստորեւ դրուած յաւելուածի համաձայն, փողոց առ փողոց, փափագելով խաղաղութեան եւ հաշտութեան եւ գործերի բարելաւութեան, բոլոր ծառաներն Աստուծոյ երդուելով Աստուծոյ սուրբ անձի վրայ....

Ջրի ու հողի վրայ, յայտնապէս խոստովանեցան եւ ճշմարտանապէս ընդունեցին, որ ընդմիշտ այսօրուանից յետոյ, սերնդից սերունդ եւ որդոց որդի, քանի որ հայ քրիստոնեաների ցեղը ձեռք են վեր կալել աւազակութիւնից եւ հպատակութեան ու հրամանի շրջանակը (մտնելով), առաջուայ պէս հնազանդ են եղել եւ եկել՝ ծառայութիւն ենլ ցոյց տալիս, եւ այն միջոցին (որ) նրանց քոչերի պատանիներից եւ ջահելներից յարձակում գործեն յիշեալ հայ ժողովրդի վրայ եւ թալանեն ու ձեռնձգութիւն անեն, այդ բաները գործողներին բռնելով՝ այդ անձին այնպիսի պերճախօս խրատ պիտի տան, որ ուրիշներին օրինակ լինի, իրեն պիտի խրատեն, տունը պիտի քանդեն եւ բոլոր ինչոր աւարից ու թալանից է բերել՝ կրկնակին գրաւելով՝ տիրոջը պիտի յանձնեն եւ իրեն այս բանում չպիտի ներեն: Այս մասին բոլորը միասիրտ եւ միաբան, երդմնակից եւ համախորհուրդ լինելով, իբրեւ քարի վրայ արձանագրուած՝ հաստատուն ուխտ ու պայման դրին եւ խոստովանեցան: Եւ եղեւ այս ի սկզբան ռէջէբ ամսոյ մեծարելուց, յամսոյն ամի 1186 (1772/3):

Ժողովուրդը, պատանիները, երիտասարդները, տանուտէրները եւ ականաւորները 81 փողոցների, թաղերի ինչպէս գրուած է այս էջում, խոստացան եւ երդուեցան, որ այսուհետեւ հայ ժողովրդին եւ քրիստոնեաներին, որ անգիտութեան եւ տգիտութեան ճամբան են ընկել, հրամանի եւ հնազանդութեան շրջանակը բերեն, սպանութիւնից եւ իրարու՝ մահմետականներին ու կարաւան թալանելուց ձեռք վերցնեն, քաղաքը երթեւեկութիւն ունենան, վնաս ու նեղութիւն չտան, մենք էլ մեծ հաւանութեամբ խոստովանում ենք եւ երաշխաւոր ենք այս բնագրում գրուածին, եւ այն մարդիկը եւ ցանուցիր երիտասարդները, որ քաղաք են մտել, մենք յանձն ենք առնում, որ նրանց արգելք լինենք եւ ձերբակալենք: Եւ չենք թոյլ տալ, որ այս կամ այնտեղ հայերին մի վնաս հասնի. ամէն բանում հանգիստ ու ապահով թող լինին: (Ստորագրել եւ կնքել են շեյխուլիսլամը, 7 ախունդ, 8 մոլլա, սէիտներից՝ 20 միրզա, բոլորը՝ 36 հոգի)» [183]:

Ակնհայտորեն վավերագրում արտացոլված է ինչպես հայ բնակչության նկատմամբ եղած անօրինականությունների ու բռնությունների փաստը, այնպես էլ հայ բնակչության կողմից արժանի հակահարված տալու ունակության դրսեւորման հանգամանքը: