Հայ-ռուս-վրացական փոխհարաբերությունները

9
1779 (?) -ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՏԵՂԵԿԱՆՔ ՀԱՂԲԱՏԻ ՎԱՆՔԻ ԹԵՄԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ 

Ի ժամանակս թագաւորացն Յունաց Միքայէլի, Վրաց Բագրատունեան Բագարատին եւ որդւոյ նորին Գէւորգեայ, եւ Հայոց Գագկայ եւ որդւոյ նորին Սմբատայ եւ որդւոյ Աշոտեան Բագրատունւոյ եւ Աղուանից Կիւլիկէի եւ որդւոյ նորին Ոնորիոսի եւ Ներսէսի, որ միաբանութեամբ եւ սիրով պատրաստեցան երթալ ի Պարս՝ ի սպաս Մէլիք շահ մեծ թագաւորին [1], զի թագաւորաց թագաւորն Մէլիք շահ, կամեցաւ խաղաղութիւն եւ սէր արկանել ընդ քրիստոնէից, վասն որոյ առաքեաց զդեսպան զմին ի հաւատարիմ ծառայից իւրոց, որոյ անուն էր Աբդուլ, որ եկն հրաւիրակ թագաւորացն քրիստոնէից, այսինքն՝ Յունաց, Հայոց, Վրաց եւ Աղուանից, առ ի գնալ ի Դուռն մեծ թագաւորին Պարսից, բայց թագաւորն Յունաց ոչ կամեցաւ գնալ ի տեսութիւն մեծ թագաւորին, վասնորոյ թագաւորքն Վրաց Գէւորք, Հայոց՝ Գագիկ եւ Աղուանից՝ Կիւլիկէ ժողովեցան առ Բագրատ եւ սիրով միաբանեցան, զի գնասցեն ի Պարս առ մեծ թագաւորն Մէլիք շահ, որ եւ այնու միաբանութեամբն եկին ի դուռն սրբոյ եւ մեծի վանիցն Հաղբատու՝ ի աղաչել զԱստուած, եւ զսուրբ Նշանն Տէրունական թերեւս օգնեսցէ եւ յաջողեսցէ զճանապարհս նոցին մաղթանօք արքեպիսկոպոսին Հաղբատայ եւ խոստացան արեամբ ներկեալ Սուրբ Նշանին Քրիստոսի խոստմունս եւ ընծայս մեծամեծս, զի եթէ խաղաղութեամբ վերադարձցեն ի Պարսից երկրէն, մեծ պատիւս տացեն սրբոյ վանիցն Հաղբատայ եւ մինչ գնացին յաջողութեամբ Տեառն եւ Սրբոյ Նշանին, թագաւորն Պարսից ի տեսանելն զթագաւորսն քրիստոնէից մեծաւ պատուով եւ // սիրով ընկալաւ զնոսա եւ առընթեր իւր պահեաց եւ շնորհեաց բազում պարգեւս եւ զթուղթս ազատութեան, եւ վերջապէս այսպիսի փառաւոր պատուով վերադարձոյց զնոսա ի բնակութիւնս իւրեանց: Եւ նոքա եկեալ յաջողութեամբ եւ մեծաւ ուրախութեամբ ի յերկիրս իւրեանց ժողովեցան միաբանութեամբ եւ եկին ի դուռն սրբոյ վանիցն Հաղբատու՝ առ ի կատար հասուցանել զխոստմունս իւրեանց: Անդ գտանեցան յայնմ ժամու եւ երկու կաթողիկոսքն Հայոց Բարսեղ եւ Աղուանից Ստեփաննոս, որք եկեալ էին ի թաղումն հանգուցեալ արքեպիսկոպոսին Հաղբատայ, յետոյ լուեալ էին Բագարատ, Ներսէս եւ մեծն Յովհաննէս ելեալ էին ընդ առաջ եւ գնացեալ յուխտ ի Հաղբատ եւ ընտրեցին անդ քահանայ ոմն ի յառաջադրութեան տանն Հաղբատու, Գագիկ արքայի սուրբ եւ փիլիսոփայ խաղաղ եւ յամենայն առաքինութեամբ զարդարեալ Բարսեղ անուն եւ հրամանաւն թագաւորաց երկու կաթողիկոսքն ձեռնադրեցին զքահանայն ի յառաջնորդութիւն Սրբոյ վանիցն Հաղբատու:

Եւ այս երկու կաթողիկոսքն ընծայեցին յատուկ իւրեանց վիճակիցն բազում վիճակս ի ծառայութիւն մեծի վանիցն Հաղբատայ հրամանաւ եւ կամակցութեամբ բոլոր արքայիցն եւ մեծամեծ իշխանացն Հայոց եւ Աղուանից: Բարսեղ կաթողիկոսին վիճակիցն Ալստեանցն, Տաշիրն եւ ամրոցն Լօռի իւրեան բոլոր թէմիւն, Բաղանց տաղտն իւրեան բոլոր թէմիւն, Խօրնուտակոտն իւրեան թէմիւն, Հայունւոյ եւ Ծանկունոյ տախտն՝ իւրեան թէմիւն, Օձնու տախտն՝ իւրեան թէմիւն, Թիֆլիզ քաղաքն, Վերն Գօրի, Սամշվէրդէն, Դմոնիսն եւ Բուղամու ձորն իւրեանց թէմիւն, Վերի Ցխելվան, Թամարաշէնն [2], Զօրնիսն, Չիխօրն, Սամծուէրն եւ Մծօվրէթն՝ իւրեանց թէմիւն, Բրինձն, Նաբաստէվն եւ այլն Սուրամն ղօգիցին ատէնն դեղումն, Կախէթն, Շաքին, Վարխռանն, Զուրբութի ծայրն, բոլոր Սումխէթայ տանն Նախէդուռն, Ճապալայն, Տալաւէրն, զոր ինչ վրացի արքայի վիճակումն հայք գտանին Գրիգոր Լուսաւորչու դաւանութեամբն՝ բոլորն Հաղբատայ ծառայօղ լինին, Վրաց արքայից Բագարատայ եւ Գէւորգեայ նուիրեալն այս է Ախալքալաքն, Սամցխէն, Թմօգվին [3], Սաջաւախօն, Զաւպէն, Իմէրէթ, զԱրդանուճն, Բուլբուլեանն, Քօբուլեանն, Սվանտալէն, Թատումն, Ածողվէրն եւ այլ նորին վիճակքն մեծի Յովհաննու հրամանաւն եւ մեր հայոց ազգքս ետուք Սրբոյ Նշանին Հաղբատայ վիճակն Աղուանից Տայօղն, Գօրականն, Ձորագեղն, Կայեանն, Կայէծօնն, Աղէստաֆէն, Խօջաբազարն, Մահկանն, Գաքէն, Շամքօրն, Շաքէն. եւ մերս թեմից Գաւազէնն, Բարամն՝ իւրեան թէմիւն, Մանասն՝ իւրեան թէմիւն, մինչեւ ի Վօդամած իւրեան շրջակայ գիւղօրէիւքն, շէնիւքն եւ անշէնիւքն, այսոքիկք բոլոր Վրաց թագաւորին, Հայոց թագաւորին եւ Աղուանից թագաւորին նուիրեալն է: Երդմամբ եւ դաշնադրութեամբ խոստացաք եւ կատարեցաք այսու պայմանաւ՝ զի զոր ինչ Հայոց եւ Աղուանից վիճակումն Վրաց ազգք գտանիցին՝ Մծխիթայու ծառայեսցեն եւ զորս ի Վրաց վիճակումն Հայոց ազգք գտանին՝ սրբոյ վանիցն Հաղբատայ ծառայող լինիցին, հրամանաւ եւ կամօք Աստուծոյ օրհնեալ մեծ պսակաւոր թագաւորին Վրաց, Բագարատայ եւ որդւոյ նորին Գէւորգեայ Բագարատունւոյ եւ Հայոց թագաւորին Գագկայ եւ Աղուանիցն թագաւորին Կիւլիկէ, Աստուածասէր եւ բարեպաշտօն անշարժ պահօղքդ անսուտ հրամանսն մեծ թագաւորացն եւ կաթողիկոսացն օրհնեալ լիջիք ի սրբոյ երրորդութենէն եւ ամենայն սրբոց նորա. աստ երկար ամօք եւ խաղաղութեամբ եւ ի հանդերձելն զուարթերես եւ չարայաղթք լինիջիք, եւ արքայութեանն Աստուծոյ արժանի մեծաւ պատուով եւ յաղթօղք թշնամեացն խաչին Քրիստոսի, որք գալոց են ի վերայ քրիստոնէից եւ յաւուրն դատաստանի յաջակողմեան դասուն արժանի լինիջիք տեսութեան Քրիստոսի եւ լսելոյ զքաղցր բարբառն, որ ասէ՝ եկայք օրհնեալք հօր իմոյ, ժառանգեցէք զպատրաստեալն ձեզ զարքայութիւնն ի սկզբանէ աշխարհի: Եւ ով ոք սորին եղծմանն ձեռնամուխ լիցի, եւ այլոց թագաւորաց նուիրեալ յիշատակսն խափանել ջանասցէ՝ կամ թագաւոր, կամ կաթողիկոս, կամ եպիսկոպոս, կամ քահանայ եւ կամ մեծ եւ փոքր իշխանք, արք եւ կանայք եւ այսց վանօրէից ժողովուրդն հանցէ, զորս մեք նուիրեալ եմք, եւ զխոստմունս մեր կատարել հրամանաւ մերով թագաւորքս եւ կաթողիկոսքս սորին եղծանողն անիծեալ լիցի ի յԱստուծոյ եւ զպատիժս դատաստանի Աբերօնի, Կայէնի, Յուդայի եւ խաչահանուացն առցէ եւ զտանջանս դժոխոցն ժառանգեսցէ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն: Նա եւս ի յետագայից մերոց, թէ թագաւոր, թէ կաթողիկոս եւ թէ պատրիարգ գտանիցին զայս մերս նուիրեալ անջնջելի յիշատակն եղծանել, խլել, խափանել չունին կարողութիւն, վասնզի ետուք անշարժ եւ անխափան սրբոյ վանիցն Հաղբատայ: Նա եւս, եթէ Հայոց կամ Աղուանից կաթուղիկոս կամ պատրիարգ ոչ գտանիցին, հրամանատուն լինելոց է սրբոյ վանիցն եղեալ Հաղբատայ արքեպիսկոպոսն, իսկ եթէ նա եւս սրտացաւորէն ոչ աշխատիցէ՝ զնուիրեալ յիշատակն մեր ի սուրբ վանիցն հանեալ ի կորուստ վատնիցէ, ինքն եւս հանցի ի եպիսկոպոսէն իւրմէ եւ, զոր ինչ նզով ի վերն գրեալ եմք, նա եւս ժառանգեսցէ: Նմանապէս հաստատ պահօղքն եւ կատարօղքն սորին եղիցին օրհնեալք յԱստուծոյ եւ զուարճասցի հոգի նոցին ի յուրախութիւնս արքայութեան յերկնից ի յարութեան յաւուրն յետնում. եւ ով ոք լիցին սիրօղք սրբոյ երրորդութեանն եւ Քրիստոսական հաւատոյն այս հրամանս թագաւորական հաստատ եւ անշարժ պահեսցեն, որ եւ շնորհք տեառն Աստուծոյ եւ ամենայն սրբոց նորա վայելեսցեն ուրախութեամբ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

Գրեցաւ ի թուին հայոց հինգ հարիւր եւ երկու տասանին:

Մեք, օծեալ Թամրազ արքայի որդի արքայ Վրաց, Կախից, Ղազախու, Բօռչալուու եւ Շամշադնու տիրօղ, կալնօղ եւ հրամայօղ Երկրորդ Հերակլ, քննեցաք զՀախբատայ ժողովուրդն եւ զհին գուջարներն եւ ստոյգն իմացաք, որ Քարթլու, Կախէթու եւ Իմէրէթու բնակիչ քրիստոնեայքն Հախբատայ ժողովուրդ են լեալ, որովհետեւ ի յառաջին թագաւորացն նուիրեալ էր Քարթլու, Կախէթու եւ Իմէրէթու հայոց ժողովուրդն ի ծառայութիւն Հաղբատու, թէ իշխանք, թէ ազնիւորդիք, թէ ռամիկք, վասն որոյ մեք եւս այսպէս հաստատեցաք գուջարի օրինակս զայս, զի եթէ ի Քարթլ եւ կամ ի Կախէթ Հայոց դաւանութեամբն եկամուտ ժողովուրդք գտանիցին, նոքա եւս Հաղբատայ ծառայօղ են լինելոց եւ բաց ի նմանէ ոչ ոք կարէ ձեռնամուխ լինել, զի ի մէջ ամենայն քրիստոնէից այսպիսի սահմանադրութիւնս կայ:

Մայիսի 4- ին, ի 1779 թըւին: 

« Լումայ », 1898, գիրք Ա, էջ 261-264:

Վրացերեն թարգմանությունը տես Վրաստանի Հանրապետության Գիտությունների Ակադեմիա, ակադ. Կ. Կեկելիձեի անվ. Ձեռագրերի ինստիտուտ, Արխիվային բաժին, վավ. Hd -14634.  Հաստատել են նաեւ Դարեջան թագուհին եւ Գեորգի Արքայազնը: