Հայ-ռուս-վրացական փոխհարաբերությունները

[1]          Գիտական գրականության մեջ հաճախ նշվում է, թե իբր Երեւանն առանց պայքարի ու դիմադրության հանձնվել է ԱղաՄահմադ խանին: Տե՛ս О. П. Маркова. Россия, Закавказье и международные отношения в XVIII веке, с. 288. Хаджи Мурад Ибрагимбейли. Россия и Азербайджан в первой трети XIX века, с. 53.. Իրականում Երեւանը հանձնվել է 35- օրյա պաշարումից հետո: Տե՛ս Վ. Գրիգորյան. Երեւանի խանությունը 18- րդ դարի վերջում, էջ 161: Թիֆլիսի պաշարումը տեւեց ընդամենը մեկ օր, իսկ Շուշին մնաց անառիկ՝ իր դիրքի եւ պաշտպանների հերոսական դիմադրության շնորհիվ:

[2]          Տե՛ս « Հայկական աղբյուրները Աղա Մուհամմադ խանի Անդրկովկասյան արշավանքների մասին (1795-1797 թթ. )». Աշխատ. Ռ. Տ. Տիտանյանի, Երեւան, 1981:

[3]          ЦГВИА, ф. ВУА, д. 299, л. 63-64. Подлинник. “Во время бытности Селим Агасыя в Могане примечано им было, что со всех сторон в великом множестве свозился туда провиант для армии Ага Мугамед хана, достаточные не только для пропитания, но и для наполнения оным магазейнов”.

[4]          ЦГВИА, ф. ВУА, д. 299, л. 63-64. ”Шушинской Ибрагим хан прислал в стан его посланца, ища посредством лезгинского Умма-хана с ним примириться на условиях, состоящих в том, чтоб Ага Мугамед хан на Карабагскую провинцию нападений не чинил. Во взаимство чего он, шушинской хан, объязуется прислать к нему в помочь 5000 человек войска своего”.

[5]          Որքան էլ Մելիք Մեջլումը Աղա - Մահմադ խանի հետ գործակցելու համար, հատկապես Թիֆլիսի ավերումից հետո, արժանացել էր ժողովրդական պարսավանքի, այնուամենայնիվ նրա գործելակերպը թելադրված էր Իբրահիմ խանի կողմից Հայկական իշխանությունները ( մելիքությունները ) վերացնելու քաղաքականությանը դիմագրավելու գործում դաշնակից ունենալու հրամայականով (П. А. Сейранян, Карабах и Россия. Страницы истории, с. 89):

[6]          Իրականում Ի. Գուդովիչը եւս 1795 թ. մայիսի 7- ի զեկուցագրով հաղորդել էր արքունիք, թե սպասելի է Աղա Մահմադ խանի հարձակումը Արցախի եւ Թիֆլիսի ուղղությամբ, սակայն դեռեւս հայտնի չէ արքունիքի կողմից տրված պատասխանը կամ հանձնարարականը Ի. Գուդովիչին: Ամենայն հավանականությամբ, այն եղել է սպասողական ( տե՛ս Армяно-русские отношения..., IV, c. 410-412):

[7]          Մաշտոցի անվան Մատենադարան, ձեռ. 2951, թ. 86 բ:

[8]          Ф. А. Щербина. История Кубанского казачьего войска, т. I, Краснодар, 1990, с. 681-696.

[9]          “Теперь вторительно Вашему Сиятельству честь имею донести мое мнение, что при распоряжениях, какие берет царь Ираклий, произходящих особливо от внутренних несогласий, не устоит против Аги-Мамет-хана, то при таковой робости, какая замечается в Грузии, может Ага-Мамет-хан завладеть оною” (АВПР. ф. 110/3, 1793-1799, д. 455, л. 189, подлинник).

[10] Տե՛ս ՄՄ, ձեռ. 2951, թ. 95 բ:

[11]        "Армянин тот, о котором угодно было Вашей Светлости потребовать от меня подробное описание, находился довольное время прежде в службе Грузинского царя Ираклия и был в великой у него милости. Он имеет и брата, имянуемого Степаном Аустриевым, в службе Ее И. В. в Моздоке, при тамошнем коменданте Дмитрии Васильеве. Собственного же имени брата его, изменника, теперь не помню; но если благоволено будет разведать, то легко можно об этом узнать. Сего Аустриева царь Ираклий по некоторым его изменам, лишив имения, выгнал с бесчестием из своего владения; почему он и бродил долгое время около Кавказских гор и по другим местам до нещастного того времени, в котором Ага-Мегмет-хан завладел Эриваном и Генжою. Тогда помянутый Аустриев, присоединясь к нему, обнаружил уже явным его путеводителем, ибо до того имели они сношение между собою по переписке. Евнух Ага-Мегмет-хан, днем отправляя к царю Ираклию обманчивые письма, ночью же, руководимый сим изменником, продвигался вперед, пока уведомился, что царь Ираклий распустил свое войско по квартирам; а тогда уже без опасности прямо прибыл к Тифлису, и никто не нашелся, кто бы запер даже ворота сего города. Царь Ираклий и Имеретинский владетель Соломон, находившиеся тогда в цитадели Тифлисской, не оказали ни малейшего сопротивления, и, напротив того, войско Имеретинское кинулось на грабеж и, похищая каждый что мог, бежало; после чего и царь Ираклий решился уйти со своею фамилиею. И таким образом Соломон со своим войском удалился в Имеретию, а Ираклий со своею фамилиею к Кавказским горам. Вышереченный армянин Аустриев написал после того письмо к царю Ираклию следующего содержания: "Се, я причиною твоего злоключения, но это еще не довольно: куды не пойдешь, я последую за тобою. Не надейся от меня избавиться". Такие и сим подобные угрозы в письме том изъявлял он ему. Уверяют, что фамилия сего предателя происходит от меликов Армянских. " (Путешествия по Востоку в эпоху Екатерины II, Москва, "Восточная литература" РАН, 1995, с. 286-287).

[12]        Путешествия по Востоку в эпоху Екатерины II, с. 284, 286-287.

[13]        Իմանալով հանդերձ, որ "Хрисанф стал политическим агентом Зубова незадолго до всех этих событий", հրատարակիչները այնուամենայնիվ ենթադրել են, թե նա կարող էր այդ տեղեկությունը ստացած լինել հայ վաճառականներից "... Греческий митрополит, хотя и испытывал определенную неприязнь к армянам, мог в подобных случаях пользоваться информацией, полученной от армянских купцов, с которыми он часто сталкивался за время своих странствий" (Путешествия по Востоку в эпоху Екатерины II, с. 263).

[14]        Հայկական աղբյուրները Աղա Մուհամմադ խանի Անդրկովկասյան արշավանքների մասին (1795-1797 թթ. ), էջ 61:

[15]        Թիֆլիսի գրավումը Աղա Մահմադ խանի կողմից հայազգի մեկ անձի դավաճանությանը վերագրելու հերյուրանքը շարունակվում է գոյատեւել առ այսօր՝ ինչպես Վրաստանի պատմության ակադեմիական, այնպես էլ բուհական ու դպրոցական դասագրքերում, մենագրություններում եւ գիտա - մասայական հրապարակումներում ու հոդվածներում՝ ընդգրկելով հայկական նոր անուններ, կամ միայն արձանագրումներով՝ առանց որոշակի անունների հիշատակության: Այս հորինվածքը հետագայում վրաց պատմագիտության մեջ վերագրվել է հիմնականում Հարություն Արարատյանին, որի քննությունը եւ հերքումը տե՛ս Պ. Չոբանյան, Վրացական ուղեգրությունները եւ նրանց տեղեկությունները հայերի մասին, էջ 143-147: Հ. Արարատյանի մասին հորինվածքի այդ հերքումը այնուհետեւ, առանց առարկության հանդիպելու, արձանագրվել է նաեւ վրաց պատմագիտության մեջ ( տե՛ս lia kiknaZe. giorgi avaliSvilis cxovreba da Semoqmedeba, Tb., 1993, gv. 192-193):

[16]        Сборник Императорского Русского общества, т. 16, СПб, 1875, с. 304-305.

[17]        Մաշտոցի անվան Մատենադարան, ձեռ. 2951, թ. 86 բ -87 ա:

[18]        О. П. Маркова. Россия, Закавказье и международные отношения в XVIII веке, с. 292.

[19]        О. П. Маркова. Россия..., с. 29-293.

[20]        Հ. Արղությանը Հովհաննես Լազարյանին գրում էր. « Եկն ի Ղզլար գրաֆ Էվլերիանին Ալեքսանդրիչ ընկալաւ զմեզ յոյժ յարգմամբ եւ խօսեցաւ ընդ մեզ վասն ամենայն հարկաւորութեան աշխարհին մերոյ եւ մելիքացն, որպէս եղբայրն նորին, նոյնպէս եւ ինքն թախանձէ զմեզ լինիլ զհետ իւր ի ճանապարհորդութեան յաղագս յուսադրութեան եւ օգտի ազգին մերոյ, ոչ կարացաք մեք ի բաց ասել եւ խնայել մաշեալ անձինս մեր եւ որպէս եւ կարծեմք, գուցէ ի վախճանի կատարման, յառաջադրութեան Աստուծոյ, լինի օգնութիւն եւ կամ ապահովութիւն մերային ազգի » ( ՄՄ, ձեռ. 2951, թ. 89 ա ):

[21]        С. П. Гасарджян, В. К. Восканян, Материалы по русско-закавказским отношениям конца XVIII века, - ՊԲՀ, 1977, թիվ 1, էջ 241: Մի քանի ամիս անց դադարեցված արշավանքը նկատի ունենալով, Ղուկաս Կարնեցին Շահամիր Շահամիրյանին ուղղած նամակում գրում է. « առ տարաբախտության մերոյ օրհասին մահու ժամանեալ յիշեցելոյ մեծի կայսերուհւոյն, խափանեցաւ գործն օգտակարագոյն աշխարհի, ըստ որում հարազատն նորին նորապսակ յաջորդն դարձ առնել ետ զօրացն զամենայն, ընդ ձեռամբ արկեալսն թողլով հնոց տիրողացն աւերչաց » ( Դիւան հայոց պատմութեան, հ. Ա - Բ, էջ 30-31):

[22]        Ս. Գ. Ղուկասյան, Հովսեփ Արղությանը ռուսական զորքերի 1796 թ. անդրկովկասյան արշավանքի ժամանակ, - ՊԲՀ, 1987, թիվ 3, էջ 83-94:

[23]        ՄՄ, ձեռ. 2951, թ. 89 ա - բ:

[24]        Жизнь Артемия Араратского..., с. 150.

[25]        Дж. С. Фаньян, Подполковник русской военной службы Н. И. Гаджанов (Агаджанян), - Տե՛ս ՊԲՀ, 1980, թիվ 2, էջ 285-489:

[26]        Հրանտ Ավետիսյան, Ռուսական բանակի հայ զորավարները եւ սպայությունը (18- րդ դարի երկրորդ կես - 1914 թվական ), - « Հայ - ռուսական հարաբերությունների պատմության հարցեր » ( նյութերի ժողովածու ), Երեւան, 1998, էջ 89-90:

[27]        АВПР, ф. СРП, оп. 77/7, 1796г., д. 158, л. 160-161.

[28]        ՄՄ, ձեռ. 2951, թ. 111 բ:

[29]        ՄՄ, ձեռ. 2951, թ. 89:

[30]        ՄՄ, ձեռ. 2951, թ. 90 ա: 1796 թ. հուլիսի 3- ին Ղզլարից կրկին Հ. Արղությանը նամակով դիմում է Մինաս Լազարյանին « յորդորակ վասն գալստեան նորին ի զօրսն » ( ՄՄ, ձեռ. 2951, թ. 111 բ ): Երրորդ անգամ Հ. Արղությանը Մինաս Լազարյանին է դիմում 1796 թ. սեպտեմբերի 12- ին Հին Շամախու մոտ գտնվող ռուսական բանակատեղիից. « փութով օր մի յառաջ լինիլ, զքնեազ Դաւիթն յինքն բերել » ( ՄՄ, ձեռ. 2951, թ. 115 ա ):

[31]        Վաղուց ուշադրության առնելով Մ. Կաճկաճյանցի գործունեությունը եւ անծանոթ լինելով նրա մասին հայ մատենագրության մեջ պահպանված վկայություններին, ուսումնասիրողների մոտ նա ընկալվել եւ ներկայացվել է որպես ազգությամբ վրացի գործիչ. տե՛ս В. Г. Мачарадзе, Грузинские документы из истории русско-грузинско-египетскоэфиопских отношений 80-х годов XVIII века, Тбилиси, 1967: maia guramiSvili. qarTveli mzveravi manuCar kaWkaWiSvili. - “ qarTuli diplomatia ”. weliwdeuli. t. 4, Tb., 1997, gv. 208-212.

[32]        Жизнь Артемия Араратского, с. 136-137. Н. Дубровин, Поход графа В. А. Зубова в Персию в 1796 г., - “Военный сборник”, 1874, N 5, с. 18-19.

[33]        Н. Дубровин, նշվ. աշխ., էջ 20.

[34]        АКАК, I, с. 634-635. Г. А. Эзов, Сношения Петра Великого с армянским народом. с. CXII. Армяно-русские отношения, IV, с. 493-494. Մանուչար Կաճկաճյանցիի Շուշի կատարած առաքելությունը արձանագրել է Մ. Ա. Մուրադյանը: Տե՛ս Մուրադյան Մ. Ա. Արեւելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին 19- րդ դարի ռուսական պատմագիտական եւ հասարակական մտքի գնահատմամբ, Երեւան, 1985, էջ 37:

[35]        АВПР, СРА, оп. 100/3, 1764-1800, д. 462, л. 48 об.

[36]        Այդ մականունով հայտնի էր Հակոբ Ռայնեգսը:

[37]        ՄՄ, ձեռ. 4496, էջ 137:

[38]        ”Прибыл... из Грузии чрез Таганрок царя Ираклия артилерии порутчик Максим Качкачев, едущий в Каир для свидания с своими родственниками” (АВПР, Сношения Росии с Турцией, 1785, д. 659, л. 38 об. ).

[39]        В. Г. Мачарадзе, Грузинские документы из истории русско-грузинско-египетско-эфиопских отношений 80-х годов XVIII века, с. 27-35.

[40]        ЗООИД, т. 8, Одесса, 1872, с. 218-219.

[41]        ՄՄ, ձեռ. 2949, թ. 199 բ:

[42]        ՄՄ, ձեռ. 2951, թ. 98 բ. « առ գերազնիւ պարոն Մանուչարն Կաճկաչով ի Դերբենդ՝ 1796 թ. մայիսի 20»:

[43]        e. TayaiSvili, saqarTvelos siZveleni, t. III, Tb., 1910, dok. 276, 350, 351. Մանուչար Կաճկաճյանցին ուղղված Դարեջան թագուհու պատասխան նամակը ( վավ. 276) գրվել է 1797 թ. մայիսի 14- ին: Նույն օրը թագուհին շնորհակալական նամակ է հղել նաեւ Հովսեփ Արղությանին՝ կայսերական ինչ - որ ողորմածության մասին լուրը նրանից իմանալու եւ Արղությանի կողմից հոգատար վերաբերմունքի արժանանալու համար ( նույն տեղում, վավ. 277):

[44]        ՄՄ, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 5, վավ. 5, բնագիր:

[45]        ՄՄ, ձեռ. 2951, թ. 150 ա: Կաճկաճյան տոհմի ներկայացուցիչներին հանդիպում ենք Վրաստանում, Հյուսիսային Կովկասում, Դերբենտում, Բաքվում եւ այլուր: Պահպանվել է 1817 թ. Ղզլարից Հակոբ Գալստյանի նամակը՝ գրված Հայոց կաթողիկոսին, որտեղ հայտնվում է, թե վեց ամիս առաջ ուղարկել է իր քեռորդի Կաճկաճյանների ազգաբանությունն ի հաստատություն, իսկ այժմ էլ ուղարկում է Գեւորգ Խուբովի միջոցով ( ՄՄ, Կաթ. դիվան, թղթ. 31, վավ. 46, 3 էջ, բնագիր, 1817 թ. մայիսի 9): Հաջորդ տարում՝ 1818 թ. հունիսի 20- ին Եփրեմ կաթողիկոսը եւ եկեղեցական խորհուրդը հաստատում են Ալեքսանդր, Հարություն եւ Պողոս Կաճկաճովյանցների ( Կաջկաջյանց ) Սահառունիների տոհմին պատկանելը ( ՄՄ, Կաթ. դիվան, թղթ. 25, վավ. 96): Այս վերջին եւ այլ փաստերը լիովին անհիմն են դարձնում որոշ գիտնականների փորձերը Մանուչար Կաճկաճյանցին ներկայացնելու որպես ազգությամբ վրացի դիվանագետի՝ ելնելով միայն այն փաստից, թե Գ. Ա. Պոտյոմկինին գրած նրա նամակները գրված են վրացերեն լեզվով: Այստեղ մենք գործ ունենք Վրաստանում տարածում գտած մի փաստ - երեւույթի հետ, որի մասին գրել է դեռեւս Սիմեոն Երեւանցի կաթողիկոսը՝ 1778 թ. մայիսին վերոբերյալ իր նամակում՝ դիմելով Թիֆլիսի մելիք Ավետիքին. « Իսկ զի վրացերեն էր գրեալ սա առ սրբազան Վեհըն, վասն որոյ մեղադրեաց, թէ՝ ես Հայոց կաթողիկոս եւ դու՝ Հայ իշխան, այս վրացերէն գիրս ի՞նչ է, որ մեզ գրեալ ես: Գրագի՞ր չգոյր, թէ դու հայերէ՞ն չգիտէիր: Մեզ աստ ո՞վ է վրացերէն կարդացօղ կամ գրագիր, որ դու զքո հայրենին թողեալ՝ օտար լեզուաւ ընդ մեզ խօսիս եւ կամ ի՞նչ դիտմամբ է այս: Ամօթ մեծ է » ( ՄՄ, ձեռ. 4479, թ. 195 ա ):