Շիրակ

61. ՀԱՌԻՃԱՎԱՆՔ-ՂՓՉԱՂ

Ի Հր. կուսէ յետին յիշեցելոյ գիւղիցս եւ ՚ի Հ. Մ. ոստոց Արագածու, հովիտ վտակին խառնելով ընդ Կարկաջայ, հանգոյն Արագածոտան որ յարեւելից Շիրակայ, երեւի շինաշատ եւ սրբակերտ եղեալ ՚ի հնումն, եւ վկայս ունի ցարդ զվանս Հառիճայ եւ զայլ աւերակ վանորայս եւ եկեղեցիս: Ի գլուխ վտակին եւ հովտին կայ Պաշքենտ որ է ասել առաջին գիւղ վիճակին յայնմ կողմանէ. յորմէ իբր քառորդու եւեթ ժամու ՚ի բացեայ կայ ՚ի Հր. Խաչագիլիսէ փոքր գիւղ, Ս. Գէորգ եկեղեցեաւ Հայոց. եւ նոյնքան հեռի ՚ի սմանէ ՚ի Հր. առ վտակաւն ` Ղըբչաղ գիւղ, որ է հինն Հառիճա, հռչականուն մենաստանաւն յանուն Ս. Աստուածածնի, Գիւղն ՚ի բարձրաւանդակի կայ, ձորակս յուռթիս ունելով յարեւելից, ՚ի հարաւոյ եւ յարեւմտից, առողջասուն օդովք եւ զուարճալի տեսլեամբք. վասն որոյ եւ այժմեան կաթողիկոս Էջմիածնի ( Տէր Գէորգ Դ ) ընտրէ իւր երբեմն զայս յամարանոց, պատրաստեալ սենեակս ինչ ՚ի վանսն, որ կայ յարեւմտից հարաւոյ գեղջն եւ յարակից նմին. եւ է ըստ շինութեանն եւ բնակութեան ` այժմ գլխաւոր ամենայն վանորէից արեւելեան Շիրակայ: Սկիզբն հաստատութեան ուխտին թուի յառաջին դարս քրիստոնէութեան Հայոց, հանգոյն մեծամեծ վանորէիցն որ յայնկոյս լերինն Արագածու. այլ ոչ վանքն եւ ոչ գեօղն յիշին առ հին պատմիչս, եւ ոչ ընդ վանորայս յիշեալս ՚ի Ժ դարու ՚ի կրօնաւորաց հալածելոյ յերկրէն Յունաց. բայց հնագոյն քան զնոսա թուի հին եկեղեցեակ մի տակաւին կանգուն Ս. Գրիգոր կոչեցեալ եւ կից ՚ի մեծ եկեղեցին, որ շինեալ է ՚ի սկիզբն ԺԳ դարու ՚ի Զաքարիայէ Սպասալարէ, Շինող այնր եկեղեցւոյ այսպէս արձանագրէ յարեւմտեան ճակատուն:

Ես Սարգիս Ճոն շինեցի զեկեղեցիս, եւ ի քրտանց իմոց ետու այլ ընծայ ի սուրբ ուխտս. Եւ Հայ Համազասպս սահմանեաց որ ի Սարգսի եւ ի Բագոսի տաւնի Եբ աւր պատարագեն զՔրիստոս յիմ անուն.

Թէպէտ չիք թուական արձանիս եւ բանքն չտան հաւաստիս շատ հնութեան, այլ փոքրկութիւն եւ խրթնութիւն իսկ շինուածոյն ` առաւել յայի ճգնի, եւ մարթ է թէ շինողն Սարգսի Ճոն իցէ, նոյն զոր Վարդան պատմագիր յիշէ զոյգ ընդ Բարսղի Ճոնի, յԷ դարու [1]: Եկեղեցիս այս Հին ` անսիւն է եւ բոլորչի, այլ խաչաձեւ կարճ կիսաբոլոր թեւօք, ունելով մի մի լուսամուտս ՚ի նոսին. բաց ՚ի սեղանոյն ունի եւ երկուս աւանդատունս կամ մատրունս փոքրկունս ՚ի հարաւակողմն աստի եւ անտի. ՚ի ներքուստ ամբողջ է եկեղեցին. այլ արտաքին գտակ գմբեթին վերին կիսովն անկեալ է, եւ փոխան նորին ` Ղահրաման ոմն Պարսիկ ` ՚ի պարգեւի ընկալեալ զկողմանքս յանցեալ դարու, շինեալ է աշտարակ գիտանոց: Ի հարաւոյ կուսէ եկեղեցւոյն կայր եւ ժամատուն, որոյ մեծ մասն անկեալ քայքայեալ է, եւ մասն մի հիւսիսային որմոցն հանդերձ կամարօք եւ երկու սիւնք ՚ի միաստանի կարմիր քարէ կանգուն կան, այլ արձանագիր ոչ գտանի ՚ի մնացորդս անդ. բայց ՚ի վերայ եկեղեցւոյն գոն յարեւելեան որմն արձանք 1192 եւ 1196 թուականօք, գրեալք ՚ի հայրութեան Պետրոսի, յորոց մին է Տուտէորդւոյն.

Ի ՈԽ թուականիս եւ Գրիգոր վարդապետս որդի Տուտայ ետու զսուրբ նշանս լուսոյ կրկին պահարանով երիս մասն զգրաւականս հոգւոյ իմոյ ի սուրբ Աստուածածինս Հառիճայու. պարտական են ինձ զմիաբանութեան Եգ քառասունս եւ զատկի ճրագալուցին Եա ժամարար որչափ ուխտս ի հաստատութեան է. եւ որ հանէ զսա ի սուրբ ուխտէս զինչ եւ իցէ պատճառանաւք նզոված է յԱստուծոյ եւ յամենայն սրբոց. Տուաւ ի ձեռն Հայր Պետրոսի. որք բնակէք ի սուրբ տեղիս եւ կարդայք զգիրս Պետրոսի եւ հոգոյ եւ մարմնոյ ծնողաց իւրոց եւ եղբարց թողութիւն մեղաց խնդրեցէք ի Քրիստոսէ. աղաչեմք.

Հնագոյն քան զսա եւ զայլսն ` է արձան յիշատակի նորոգողի վանացն ` Հօր Գրիգորի, յամի 1185. եւ է այսպէս.

Ես Գրիգոր առաջնորդ սուրբ ուխտիս Հառիճայի շինեցի զտեղի սննդեան իմոյ ի հարիւրամեայ կործանմանէն եւ կարգեցի արս ընտրեալս եւ խրատեալս աւրինաւքն Աստուծոյ եւ հաստատեցի կամակցութեամբ եղբարց. եթէ ոք յառաջնորդաց ի յընծայից եկեղեցոյս խորէ եւ զվաստակս բազմաց եւ տուրս հոգոց իւրն համարի որչափ Աստուած աւրհնած է ` այնչափ նզոված է որ կաշառովք հայի (?) կրկին նզոված է [2]:

Զհարիւր ամն ՚ի բաց գնալով ՚ի նորոգութենէն ` կործանումն առաջին շինուածոյն ելանէ ՚ի ժամանակս արշաւանաց Ալփարսլանայ: - Ի ժամանակի յորում յիշեալդ յարձանս Պետրոս առաջնորդ ուխտին ` հաստատէր զկտակս նուիրատուաց եւ զնախորդին իւրոյ Գրիգորի նորոգողի տեղւոյն, եհաս նմա յոգնութիւն մեծ աշխարհաշէնն եւ աշխարհակալ Զաքարիա Սպասալար, եւ կանգնեաց եկեղեցի կաթողիկէ յանուն Ս. Աստուածածնի, յարեւելից կուսէ հնոյ եւ փոքու Ս. Գրիգոր եկեղեցւոյ, քառակուսի ձեւով հաւասար ընդ երկայնն եւ ընդ լայն, առանց սեան գմբեթաւորեալ ՚ի վերայ կամարաց չորից որմասեանց, որոց խոկայք եւ խարիսխք հնգախորշք, երկուք ՚ի կողմանց խորանին եւ երկուք դրանն յարեւմտից. առ որով են մատրունք կամ աղօթատեղիք կրկնայարկք աստի եւ անտի, երկու երկու փոքր միաստանի սեամբք, եւ գեղեցկադրուագք կամարօք, ոլորապտոյտ քարեղէն սանդղօք վերելից, ունելով եւ պատուհանս բոլորշիս ՚ի միջավայրսն. մի մի պատուհանք նեղք եւ երկայնք են ՚ի չորեսին կողմանս եկեղեցւոյն, եւ երկուք ՚ի Հ. եւ ՚ի Հր. կողմանս ` բոլորշիք, լայնք ՚ի ներքուստ եւ անձուկք արտաքուստ: Յաջմէ եւ յահեկէ խորանին ` որպէս եւ յարեւմտակողմն են կրկնայարկ մատրունք կամ խորանք. ՚ի ճակատ բեմին քարաշար քանդակագործ ծաղկաձեւ դրուագք են քառակուսի հատուածովք: Մի դուռն միայն է յարեւմտակողմն երրեակ կամարօք եւ սեամբք. յառաջնում միջոցի կամարացն գրեալ է հակիրճ.

Շնորհիւն Աստուծոյ ես Զաքարէ Ամիր Սպասալար շինեցի զկաթողիկէս:

Ի ներքնում կիսաբոլորին է արձանագիր Հօր Պետրոսի եւ միաբանից յամին 1214, սահմանելով պատարագս վասն հարց եւ եղբարց ուխտին, հանգոյն սահմանելոցն եւ յայլ վանորայս Շիրակայ, որպէս տեսաք ՚ի կարգին.

Ի թուին ՈԿԳ. Կամաւն Աստուծոյ մեք Հառիճեցիք Հայր Պետրոս եւ այլ միաբան եղբարքս հաստատեցաք յաւիտենից կտակ անջնջելի մինչ ի գալուստն Քրիստոսի եւ եդաք սահման անխափան եթէ հայր ոք փոխի առ Քրիստոս գիշերապատաւն եւ Եգ քառասունք. եւ թէ երէց կամ կուսակրաւն աբեղա Եգ քառասունք. ապաշխարողի Եբ քառասունք ի մարդն ? մէկ աւր ժամ հաւր եւ ամէն եղբարց. որք հաստատ պահեն աւրհնին ի Քրիստոսէ. որք հակառակին դատին ի յԱստուծոյ:

Գմբեթն արտաքուստ լայնանիստ է եւ սրածայր հաւաքեալ, խաչ արծաթազօծ ունելով ՚ի գագաթանն, նուրբ սեամբք եւ սրանկիւն կամարօք բաժանեալ ՚ի բազում կողմանս, ունի չորս պատուհանս եւ չորս եւս փոքրիկ բոլորչի լուսանցոյցս: Յարեւելեան ճակատուն ընդ մէջ քանդակազարդ շրջանակի պատուհանին եւ քուոյ տանեացն կայ խաչքանդակ եւ աղաւնի թեւատարած ՚ի վերայն, եւ երկուստեք տանձեւ զարդք քանդակաց բոլորեալ ` հասանեն ՚ի գլուխ լուսամտից մատրանցն եւ դառնան ձգիլ ՚ի Հ. եւ ՚ի Հր. որմունս, իսկ ՚ի վերայ խաչին ` յեռանկիւնաձեւն ՚ի սեւորակ վիմի քանդակեալ են պատկերք Զաքարիայ եւ եղբոր նորա Իւանէի, մեծահասակք եւ փառադէմք կանգուն կալով, եւ մօրուեղք [3], խոյրս երկայնս ունելով ՚ի գլուխ, եւ պատմուճան երկայն ՚ի վայր քան զծունկս փորիբաց, այլ գօտեաւ զսպեալ. յորոյ վերայ ունի մին զաջ իւր եւ միւս զահեակ, իսկ միւսով ձեռամբքն յիրար կոյս ձգելովք ` ունէին զքարեղէն պատկեր Տիրամօրն կամ զեկեղեցւոյն դաստակերտի իւրեանց. այլ փոխանակ նորին եդեալ են այժմ խողովակ հոսանաց անձրեւոյ, զի պատկերն անկեալ է. ՚ի թիկանց միոյն ` որ համարի Զաքարիա, կայ քանդակ թագագլուխ թեւաւոր առիւծու, թերեւս նշանակ Թամարայ թագուհւոյ ` որոյ պաշտօնեայք էին. եւ յետուստ նորին ՚ի ծաղկաքանդակ շրջանակի ծաղկագիր տառիւք գրեալ.

Աշխատաւորաց եկեղեցոյս Աստուած ողորմեսցի. ամէն:

Բովանդակ քարինք շինուածոյն են կարմիր գորշագոյն եւ սեւակապոյտ, քաջ յեռեալք յիրար եւ յղկեալք, միապաղաղ երեւմամբ. եւ կամօրէն շինուածն նման է տաճարի Գեղարդայ վանից ` որ նորին Զաքարիայի հրամանաւ է շինեալ, եւ համարի միոյ ճարտարապետի գործ. զոր եւ կարծեն թաղեալ ՚ի մատրանաձեւ փոքու դարանի կամ տապանի ` ՚ի գլուխ սիւնաձեւ ստուար վիմի միոյ յարեւմտից հարաւոյ տաճարին, բացագոյն ՚ի ձորամիջի անդ:

Արձան յիշատակի Զաքարիայի գրեալ է ՚ի հիւսիսային որմն տաճարին արտաքուստ, յամի 1201, ընծայելով ոչ սակաւ կարեւոր ծանօթութիւնս զսահմանաց վանիցն եւ զիւրոց նոր շինութեանց.

Շնորհիւ եւ ողորմութեամբ մարդասիրին Աստուծոյ ես Զաքարէ Մադատորթա խուցէս Ամիր սպասալարի Հայոց եւ Վրաց որդի մեծին Սարգսի, գանձագին արարի զհռչակաւոր սուրբ ուխտս Հառիճայ յիւր բնական հայրենատէրացն յաղագս կենդանութեան տեառն իմոյ բարեպաշտ Թամար թագուհո եւ փրկութեան ինձ եւ հարազատ եղբաւր իմոյ Իւանէի եւ զաւակաց մերոց Շահնշահի եւ Աւագին եւ ծնողաց մերոց. շինեցի ի սմա ամրոց եւ զկաթողիկէս բազում ծախիւք եւ զարդարեցի ամենայն սպասիւք եւ սրբութեամբ. եւ զիմ գեղս որ էր մերձ ի սուրբ ուխտս զՄոկորիսն ընծայեցի սուրբ Աստուածածնիս բոլոր ամեն հողահատովն սարովն եւ ջրովն զոր բնական լեալ է. եւ ետու ջաղաց մի ի Գետիկ որ Դիւաղաց կոչի. ջաղաց մի յԱնի Գլիձորին եւ պարտէզ մի ի Ծաղկաձորին, այգի մի յԵրեւան եւ այգի մի ի Թալին. Եւ զառաջին սահմանքն որ բուն լեալ էր հաստատեցի ի Սահմանախաչէ ի Հառիճա գետն կոռ մարգով, գբերովն, Ցամաքաձորով, Ճինարի հարով, Գոմցեց ձորովն, Աբենաղբերով, Հին Հառիճաով. եւ եդի սահման զայս որ յաւագ խորանն պատարագել զՔրիստոս յիմ անուն հանապազ. Արդ որք հաստատ պահեն զյիշատակս մեր աւրհնին յԱստուծոյ եւ յամենայն սրբոց. իսկ որք հակառակին եւ հանել ջանան փոքր ինչ կամ մեծ զանէծս Կայէնի եւ զՅուդայի ժառանգեսցեն եւ կրկին նզովեսցին յԱստուծոյ. թէ ոք բռնութեամբ եւ ուժով տանի ՅԺԸ հայրապետացն եւ յամենայն սրբոց եղիցի նզովեալ. նա եւ գրեցաւ հաստատ ի թուիս ՈԾ.

Դժուարին է արդ ստուգիւ գտանել զնշանակեալ սահմանսդ, այլ մեզ կարեւորագոյն է նշանակել զգետն Հառիճայ որ է անշուշտ ջուրն առ որով կայ վանքս, եւ զՀին Հառիճա ` որ թուի ի յարեւմտակողմն այժմու գեղջս լինել: - Այլ եւս արձանքն են ՚ի վերայ արեւմտեան որմոյն որ հայի ՚ի ժամատունն, եւ են նուիրատուաց, Վաչէի եւ կնոջ նորա Մամախաթունի յամի 1221 [4], Տուտկայ ` առ հայրութեամբ Յովհաննու, որ թուի հայր կամ եղբայր Գրիգորի ( Տուտէորդւոյ ) [5], Ասլանի ուրումն որ շինէ զմարագ վանացն [6]. եւ յետ դարու միոյ ` Եօլխութլու կամ Իշխութլու ուրումն, որոյ եւ ընտանեացն անուանք ` յայտ առնեն զի Թաթարք են ազգաւ, նաեւ կրօնիւ կիսաքրիստոնեայք, զի զՓաղամբարն ( Մահմէտ ) յիշեն, թէպէեւ նուիրաբերք լինին առ Ս. Աստուածածին, անշուշտ առ երախտեաց ինչ. նշանելի է եւ թուական գրութեանն 1304, այնու զի յետին ամ է ինքնակալութեան Ղազան Ղանի, որում անգիտակ գոլով ընդօրինակողին ` զՉԾԳ թիւն ` ընթերցեալ է ՉՁԳ.

Կամաւն Աստուծոյ եւ յաշխարհակալութեան Ելղունայ Ղան Ղազանին ես Իշխութլու ? որդի Չաղանին եւ իմ որդի Աբաշէս եւ իմ խաթունս Խոդլու միաբանեցաք ի սուրբ Աստուածածինս, եւ զմեր բաժին գանձով շինած ձիթհանքն տուաք եկեղեցուս լոյս լուսով ըլնի ? ոչ իմ որդու ոչ իմ եղբաւր ոչ իմ ազգի մարդոյ դաւի չկայ. ով դաւի անէ յԱստուծոյ եւ ի Փէղամբարայ նալաթ է. կատարիչք աւրհնին յԱստուծոյ. ի թուին ՉԾԳ:

Միւս եւս արձանագիր առանց թուականի կայ ՚ի վերայ դրան աջակողման մատրանն, այսպէս.

Ես Արտեւան ծառայ Քրիստոսի եւ ամուսին իմ Նուրսթի մեծ յուսով ստացաք ? զվարագոյրս ընծայ սուրբ եկեղեցւոյս. եւ սպասաւորք սուրբ ուխտիս սահմանեցին մեզ յամենայն ամի չորս աւր պատարագ. Եբ աւր ինձ եւ երկու Նուրսթին … կատարիչք աւրհնին յԱստուծոյ:

- Ժամատուն կաթողիկէիս ` յոր մուծանէ դուռն սորա որ յարեւմտիցն, ըստ ձեւոյ նորին քառակուսի է, այլ կրկին մեծ քան զայն, ամբարձեալ ՚ի վերայ չորից միաստանի բոլորշի սեանց, յորոց երկուքն երեւելեանք ` ՚ի սեաւ քարանց են կարմիր խարսխօք, իսկ արեւմտեայքն ՚ի կարմիր քարանց սեաւ խարսխօք. ՚ի սոցանէ եւ յանկեանցն կամարք ձգեալք ՚ի խորշս տրոհեն զձեղունն, եւ ՚ի գագաթան գործեն բոլորակ լուսանցոյց փոխանակ գմբեթի. են եւ պատուհանք երկու յարեւմտեան կողման, մի մի ՚ի Հ. եւ ՚ի Հր. բայց յետինս փակ է, քանզի կից է հին եկեղեցւոյն Ս. Գրիգորի. եւ մի դուռն յարեւմտից կուսէ. իսկ խորանն կայ ՚ի հարաւոյ կողմանէ, եւ ՚ի մէջ արեւելեան որմոյն սանդուղք ելից ՚ի վերնատունն. ձեղունն ողորկեալ եւ գունագոյն քարամբք իբրեւ յախճապակ միապաղաղ յեռեալ է, ՚ի միջոցս անդ կամարագօտեացն, որով պաճուճագեղ յոյժ երեւի, հակառակ արտաքնոյ պարզ եւ անսեթեւեթ տեսլեանն: Թէպէտ պակասէ թուական շինութեան ժամատանս ` այլ յայտ է ոչ յետ բազում ամաց կաթողիկէին շինեալ. զշինողն յայտնէ արձանագրութիւնս յորմն արեւելեան ՚ի ներքուստ.

Աստուածասէր եւ արդիւնաւոր Պատրոնն Հիջուբ Վահրամ շինեաց զվայելուչ ժամատունս եւ եբեր զմիւս ջուրս յիշատակ հոգս իւրո եւ զաւակաց իւրոց եւ ամուսնո իւրո Թամարին. Եւ տէր Համազասպ եւ Հայր Յովհաննէս միաբանաւքս ի խնդրոյ դստերի իւրո Խաթունին հաստատեցին ի տաւնի Թէոթոս թագաւորին զամենայն եկեղեցիքս յանուն Թամարին պատարագել զՔրիստոս անխափան. կատարիչքն աւրհնին յԱստուծոյ. Թվ …

Են եւ յերկոսին կողմանս որմոցն ՚ի հիւսիսի եւ ՚ի հարաւ ` այլ արձանագիրք նուիրատուաց [7]:

Յարեւելակողմն վանացս ՚ի բարձրաւանդակ տեղւոջ կայ հին մատուռն Սուրբ Յարութիւն կոչեցեալ, անգիր եւ անթուական, եւ շուրջ զնովաւ գերեզմանք միաբանիցն, յորոց մին է Գրիգոր ` երկրորդ շինող տեղւոյս, վախճանեալ յամի 1185, որպէս գրի ՚ի վերայ տապանին, եւ թուի գործակից կամ վերակացու շինութեանց Զաքարիայ.

Այս է հանգիստ երջանիկ ծերունի սուրբ հաւր Գրիգորի առաջնորդի երկրորդ շինութեան սուրբ ուխտիս որ էր ուսուցիչ եւ աւրինակ բարի ամենեցուն. աղաչեմք որք երկրպագէք սրբոյ խաչիս ասացէք. Աստուած յիշեսցէ զՀայր Գրիգոր յողորմութեան իւրում եւ զգրիչս. եւ դուք յիշեալ լիջիք ի Քրիստոսէ. ամէն. Ի թուին Հայոց ՈԼԴ: