Շիրակ

40. ԱՆՒՈՅ ՅԻՇԱՏԱԿՔ ԵՒ ԱՅՑԵԼՈՒՔ, ԵՒ ԶԳԱՑՈՒԱԾՔ ՆՈՑԻՆ։ ԴԱՒԵՌՆԻԷ. ՊԵՏԻԿ. ՃԵՄԵԼԼԻ. ԽԱՉԱՏՈՒՐ ԵՒ ՅՈՎՀԱՆ ՄԻԱԲԱՆՔ ԷՋՄԻԱԾՆԻ. ԿԱՐԱՊԵՏ Վ. ՇԱՀՆԱԶԱՐԵԱՆ. ԱԲԵԼ Վ. ՄԽԻԹԱՐԵԱՆ. Հ. ՆԵՐՍԷՍ Վ. ՍԱՐԳԻՍԵԱՆ. ՔԷՐ ԲՈՐԴԸՐ. ՄՈՐԻԷ. ՔՈԽ. ՈՒԻԼՊՐԷՀԷՄ. ԷՊՊՈԴ. ՀԷՄԻԼԴԸՆ. ԴԵՍԻԷ. ՊՕՌԷ. ԱՊԻԽ. ՄՈՒՐԱՒԻԷՖ. ԽԱՆԻՔՈՖ. ՔԷՍԴՆԷՐ. ՊՐՈՍԷ. Հ. ՄԻՆԱՍ ԲԺՇԿԵԱՆ. ՏԻՒՊՈՒԱ. Յ. ՔԻՒՐՔՉԵԱՆ

Թէ եւ ամայացեալ, այլ յառաջին դարս անդ ` յորս լռէ պատմութիւն, այսինքն ՚ի ԺԵ-ԺԶ հարկ է թէ անհամեմատ առաւելութեամբ շինագոյն էր Անի քան ՚ի յետին դարս ԺԷ-ԺԸ, եւ ՚ի մերումս ` յորում նախ սկսաւ ծանօթանալ եւ ՚ի քնին գալ: Զաքարեանց տոհմին սերունդ տեւեաց մինչեւ ցմերս դար, բայց ե՞րբ բարձաւ ՚ի նոցանէ ժառանգութիւն Անւոյ, կամ ո՞ նախ յետ նոցին ժառանգեաց, ոչ գիտեմ. այլ յառնուլ Օսմանեանց ` մատնութեամբ կեղծ տէրվիշի ուրուք ` զՄաղասաբերդ ՚ի Պարսից յամի (1638), Սուլտան Մուրատ Դ շնորհեաց ժառանգութեամբ զբերդն առողի նորին, որ կոչիւր Խաթուն Օղլու, եւ առաջնորդ զօրագնդի միոյ եկեալ էր ՚ի Կարուց. նա ժառանգեաց եւ զսահմանսն, ընդ որս եւ զԱնի. յարձանս Հոռոմոսի վանաց, յամի 1685, պայազատ նորին Մուստաֆա աղա ` կոչի իշխանաց իշխան, սերունդք նորին որդի ՚ի հորէ մինչեւ ցմեր աւուրս կալան, եւ ցյետին պատերազմ Ռուսաց եւ Թուրքաց (1877) ունէին ժառանգութեամբ զտեղին ` յարօտս տուարածից [1]: Իբրեւ հուսկ հայրենական յիշատակ Անւոյ համարեսցի վիպասանեալն յԱբովեանէ. իբրու զի յամի 1820, ՚ի 23 յուլիսի (4 օգոստ. ) դիւցազն իւր Աղասի գումարեալ ընդ իւր 300 քաջակորով համազգի երիտասարդս, ամրացաւ ՚ի միջի աւերակաց քաղաքին, ապստամբեալ, ՚ի Պարսից, եւ ՚ի գալ Հիւսէին խանի յանգէտս այսր եւ հանգիստ տալ զօրուն, յեղակարծումն յարձակեցան Աղասեանք, զոմանս կոտորեցին ՚ի Պարսից, զայլս ՚ի փախուստ դարձուցին, եւ առեալ զաւարն գնացին ՚ի Ղարս, ուր մեծաւ պատուով ընկալաւ զնոսա Փաշայն, յորմէ խնդրէր Աղասի նորոգել զմայրաքաղաքն Հայոց եւ բնակել անդ. այլ իւրքն զանգիտէին յանիծից Երզնացւոյն, եւ նա դառն արտասուօք անյոյս լեալ ` տայր զհրաժարականն ողջոյն ` որբացեալ քաղաքին [2]:

Ի յիշատակագիրս ճանապարհորդաց, վաճառականաց եւ դեսպանաց ԺԶ դարու ոչ գտի բնաւ ծանօթս կամ այցելութիւն զԱնւոյ. այլ ՚ի յաջորդ դարուն ` նախ առաջինա Դաւեռնիէ Փռանկ վաճառական եւ ճանապարհագիր անուանի յամի 1655 յիշէ համառօտիւ զպարիսպն եւ զխրամն կամ զճահիճս շուրջ զքաղաքաւն, յորում զատ յայլոց երկու վանք, ասէ, ցարդ կանգուն կան [3]: - Իբրեւ 20 ամաւ յետ նորա յիշէ զԱնի ոմն ՚ի մերազգեաց, այլ լատինարէն գրոց, Պետրոս Պետիկ, որ եւ ՚ի նախնեաց Անեցի ասէ գոլ, այլ ոչ թուի ականատես, քանզի յետ ասելոյն զքաղաքն « կարի ընդարձակ եւ գեղեցկութեամբ ձեռակերտացն, գրիցն վայելչութեամբ, օդոցն բարեխառնութեամբ, արգաւանդութեամբ երկրին եւ ջրոցն եւ գետոց առատութեամբ ` ըղձալի վայր, ( յաւելու ). Յայսմ քաղաքի գտանին արդարեւ 1001 տաճարք նուիրեալք Քրիստոսի, եւ երեւին որպէս դեռ նոր կառուցեալք, յորմէ մարթ է ընթերցողին իմաստասիրել զընդարձակութիւն քաղաքին: Ոչ գիտեմ առ որում յազգաց քրիստոնէից ` եղեւ այնքան պաշտօնաւարութիւն առ Քրիստոս, որպէս յազգին Հայոց ` ՚ի նախնումն … Այլ արդ ոչ ոք բնակէ ՚ի նմա բայց միայն հովիւք, որք յամարային եղանակի արածեն անդ զհօտս իւրեանց. որպէս զի մի եւ այլադենն ժպրհիցի զլանալ զարտասուս ՚ի վերայ ամայութեան նորին » [4]: Միւս եւս ազգային եւ ազգանախանձ պատմաբան, եղբայր ցանկալի նահատակին Տեառն Կոմիտասայ, Երեմիա Չէլէպի, իբր տասն ամօք յետ Պետիկայ ` վկայէ տեսեալ զԱնի. այլ ցաւէ ինձ, զի ոչ նկարագրէ, կամ թէ գրեաց եւ ոչ եհաս ՚ի ձեռս մեր գրածն. այսչափ ինչ գտանեմ ՚ի նմանէ, եթէ « Տեսաք աչօք փոքր տեղիս, զԱնի քաղաք եւ զգաւառն, զԿարս եւ զգաւառն, եւ զԿարին եւ զսահմանսն Պարսից ` ամայի »:

Տասն եւս ամօք յետոյ, այն է 1694, ՚ի 26 մայիսի, գալով ՚ի Կարուց ` էանց առ սովաւ բազմաշրջիկ եւ գիտնական իտալացի ճանապարագիրն Ճեմելլի, որ եւ զճանապարհայն ՚ի սահմանս նորին « ոչ փոքր կարեկցութեամբ, ( որպէս ասէ, ետես ) այնքան տեղիս աւերեալս ՚ի պատերազմաց, որք ցարդ պահեն յաւերակսն վկայութիւնս ինչ զնախնի վայելչութեանն, մանաւանդ Անի քաղաք կառուցեալ ՚ի դիպան վայրի, թէպէտ եւ ճախնային … մեծ մասն պարսպացն տակաւին կանգուն կայ … եւ երեւին ՚ի նմա աւերակք բազում վանորէից, յորոց երկուք գրեաթէ անթերի կան, եւ ասին արքունշէնք լինել » [5]:

Յողջոյն ԺԸ դարու ուղեւորի կամ քննողի զԱնի ` ոչ հանդիպեցայ. իսկ ՚ի մերումս յայսմ, ՚ի սկզբան ` առաջին ծանօթս ետուն բարեխոհակ մերայինք երկու ` միաբանք Էջմիածնի [6], Խաչատուր եւ Յովհան քահանայք, որք յամի 1804, եւ յ՚ 17 մայիսի յայց ելին աւերակացն, եւ իբրեւ 40 եկեղեցիս ` որ շատ որ սակաւ կանգուն տեսին, եւ ընդօրինակեցին արձանագիրս ոչ բազումս, զի եւ յայլ կողմանս Այրարատեան գաւառի կամէին շրջել, ուր եւ նոյնպէս ընդօրինակեցին ոչ սակաւ արձանագիրս. այլ առանձին ինչ ստորագրութիւն վայրացն ` չեհաս ՚ի մեր ձեռս: - Ոչ շատ ամօք յետ նոցա թուի այլոյ ուրումն վարդապետի արարեալ ողբ սակաւատուն յԱնի, չգիտեմ ՚ի տեսո՞յ շարժեալ թէ ՚ի լրոյ [7]: Մերձ ՚ի կէս դարուս եւ այլք եւս ՚ի մերազգի վարդապետաց յայց ելեալ ընծայեցին եւ տպագրութեամբ յիշատակս, որպէս Գէորգ վարդապետ յամի 1841 յամսեան յունիսի, որոյ գրածն հրատարակեցաւ ՚ի Հայաստան լրագրի. ծանօթ Շահնազարեանն Կարապետ Վ. յամի 1848, յամսեան յունիսի. Աբել Վ. Մխիթարեան յամի 1850, որ եւ յառանձին գրքոյկ տպագրեաց ՚ի Կոստանդնուպօլիս (1855) զՃանապարհորդութիւն իւր յԱնի: Այլ լաւագոյն եւ ստուգագոյն եւս չափով եւ ընդօրինակութեամբ յոլովագոյն արձանաց ` կրօնակից մեր Հ. Ներսէս Վ. Սարգիսեան, յամի 1845. որոյ ոչ շատացեալ պարզ տեսութեամբ սրակնագոյն աչացն, գիտակօք եւ սանդղօք բերելովք ՚ի Հոռոմոսի վանաց ` զննեալ աւուրս եօթն (8 - 14 հոկտ. ), որչափ ինչ ետես ` գաղափարեաց, բաց ՚ի սակաւուց ` ուր ոչ հասին ոչ աչքն եւ ոչ դիտակ գործիք, եւ հրատարակեցան այդ ամենայն յիւրումն Տեղագրութեան ՚ի Փոքրն եւ ՚ի Մեծ Հայս, յամի 1864: - Յառաջ քան զսոսա յամին 1830 մերազգի եւ կրօնակից մեր Հ. Մինաս Վ. Բժշկեան առաջնորդ հռովմէական Հայոց Տաւրիոյ, հրատարակեաց զՃանապարհորդութիւն իւր ՚ի Լեհաստան, յորում նախ առաջին ոճով եւ երկար պատմէ զդէպս քաղաքին Անւոյ, եւ ՚ի լոյս ընծայէ զարձանագիրս հաւաքեալս ՚ի վերոյիշեալ Խաչատուր եւ Յովհան քահանայից. առ որ դիմեալ են հմուտք լեզուիս ` ՚ի ծանօթութիւն տեղւոյն, եւ արժան է երախտապարտս նմին լինել:

Իսկ յօտարազգեաց ` առաջին եւ քաջազգաց քննող, է նախայիշեալն Քէր - Բորդըր Անգղիացի, յամի 1817, զորոյ ընծայեցաք զբանս որ զոճոյ եւ զճաշակէ ճարտարապետութեան շինուածոցն. եւ ցաւէր նմա, որպէս եւ մեզ, զի ոչ կարաց ընդ երկար եւս քննել զտեղին. այլ, « Յորժամ արեգակն գրեաթէ իսպառ խոնարհեցաւ ՚ի թիկանց լերանցն, ոչ եւս էր ժամ պատեհ դեգերելոյ յայսպիսում վայրի. եւ անբաւ ցաւով անսացի ( ասէ ) ազդարարութեան առաջնորդացս, եւ արկի յետին հայեցուած մի ՚ի վերայ վեհափառ նշխարացն Անւոյ, որք տարածեալ դնին, ընդարձա՜կ ամայութիւն, ՚ի վերայ աղօտագոյն եւ եղեմնապատ դաշտին » [8]:

Յետ 1830 ամի ոչ սակաւ անգղիացիք եկին ՚ի զնին աւերակաց Անոյ, եւ նախ բազմագիր եւ վիպապատումն Մորիէ, որ յԱյիշէ կամ յԱղջիկն Ղարսայ վիպասանութեանն առնէ յիշատակ զաւերակաց քաղաքին: - Ճարտարագոյնս զմնացորդաց Անւոյ եւ զճարտարապետական արուեստէն գրեաց Հէմիլդըն, որ յ 13 յունիսի 1836 ամի քննեաց զնոսին. « Ընդ անցանելն ընդ ներքին ( աւագ ) դուռնն, ասէ, տեսաք զքաղաքն համօրէն, պարսպօքն տարածելովք զմեօք ամենուստ. եւ թէպէտ աւերակք ( շինուածոցն ) ոչ որքան կարծէաքն բազմաթիւք էին, սակայն էր իմն ազգողագոյն եւ գրեաթէ ահարկու ` տեսիլ քրիստոնեայ քաղաքի, նզիպիսի իմն իսկատիպ տարազու կառուցելոյ եւ անծանօթի յայժմեան Եւրոպիոյ, մնացելոյ գրեաթէ ՚ի նմին վիճակի յորում թողինն աւերողք նորին ` ութ դարուք յառաջ: Բովանդակ երեսք քաղաքին ծածկեալ էին դերբկօք փոքր շինուածոյ եւ առանձինն բնակարանաց, յորոց միջի նշմարէին քսանիւ չափ մեծամեծ հասարակաց շինուածք » [9]:

Ի միւսում ամի, 1837 մի ըստ միոջէ երեք այցելուք եկին Անւոյ. նախ ( յ 8 մայիսի ) մանրախոյզ բուսաքնին գերմանացին Քօխ, որ հիանայր ընդ երբեմն փարթամութիւն եւ ճոխասիրութիւն տեղւոյն, եւ առ ամենայն եկեղեցեօք նշմարէր հոյակապ սիւնս արաբիկ դրուագօք [10] եւ որպէս բնաքնին ` հետազօտեալ եւ ՚ի հողակոյտ դերբուկսն ` արժանի դիտման ծանեաւ զայն եւ ըստ բուսաբերութեան մասին, գտանելով անդ իբրեւ քսան տեսակ բուսոց եւ ծաղկանց ` յափունս Ախուրենոյ, զորս մի ըստ միոջէ նշանակէ, եւ ՚ի նոսին երկուս նոր եւ անծանոթ տեսակս, յորոց զմին անուանեաց Triglochin Ani ( Եռսայրենի Անւոյ ), եւ զմիւսն ( Խոզելընդի Անւոյ ) Scrophularis Ani. - Յետ երկուց եօթնեկաց եկն ՚ի Կարնոյ քաղաքէ ` ուր բնակէին Էպպոդ Անգղիացի ՚ի 20 մայիսի, զորոյ եւ զտեսութիւն զշինուածոց քաղաքիս նշանակեցաք յառաջագոյն (35). որպէս եւ որ եկն զկնի նորա ՚ի մուտս ձմերայնոյ ( նոյեմբ ). հայրենակից նորին Ուիլպէհէմ. որոյ ՚ի շրջելն ՚ի միջի դերբակաց քարանցն ` շրտուցեալ ՚ի բաց փախչէին առապարասէր կաքաւք բունեալք, որպէս ետես անդ եւ Դէսիէ. « Զի հազիւ երբէք, ասէ, անհանգստէր ոք զնոսա ` յերբեմն մարդախուռն փողոցս մայրաքաղաքին Հայոց: Քուրդ հովիւ մի մենաւոր, զգեցեալ սպիտակ թաղեայս, կայր կանգուն ընդ հովանեաւ կիսակործան դրանդեաց ուրեք, մինչդեռ փոքրիկ երամ լեռնային այծուց իւրոց ` մակաղէր ՚ի վերայ խորտակեալ կամարաց մօտաւոր բաղանեացն. հովիւն եւ հօտ ` քաջ նկատելիք էին ընդ ամայութեան շրջակայ տեսարանին, եւ ընծայէին պատկեր նկարէն արժանաւոր վրձնի Սալվատոր Ռոզայ »: Եւ տրտմազգեաց խորհրդածութեամբ կնքէ զտեսութիւն իւր ՚ի վերայ աւերակացեալն Անւոյ. « Մելամաղձիկ յոյժ զգացմունս ազգէ ՚ի սիրտ տեսարան քաղաքիս այս անապատեցելոյ. եկեղեցիք նորին լքեալք յուշ իմն այսպէս առնեն, եթէ ազդ հզօր քրիստոնեայ անկեալ է աստանօր ` ընդ բազմակրկին հարուածովք խժդժագոյն բարբարոսաց Ասիոյ, եւ անագորուն թշնամեաց քրիստոնէական հրահանգաց: Շինուածոցն անեղծ մնացութիւն ` յերկբայս արկանէ զկիրս միայնութեան, եւ յանզգաստից իմն յածին աչք շուրջանակի ` խնդրել նշանակս կենդանութեան: Ոչ այսպիսիս ներգործէ ՚ի սիրտ ազդմունս ` տեսիլ նշխարեալ աւերակաց հնութեան զառանցելոց ժամանակաց. անկերպարան հողաբլուրք Բաբելովնի ` երեւին հանգոյնք կմախից մեռելոտւոյ. իսկ ամայացեալս այս եւ տակաւին կանգուն քաղաք ` թուի նմանել դիական այն ինչ անշնչացելոյ, յորում դեռ եւս նշմարիցին տիպք կենդանականք » [11]:

Յետ Անգղիացւոցդ եկին Փռանկք առաքեալք ՚ի պետութենէ իւրեանց, Եւգենիոս Պօռէ ( յետոյ Լազարեան քահանայ եւ առաջնորդ կարգին ), յամի 1838, որ զաւուրս եօթն ( յամսեան օգոստոսի ) պարապեցաւ ՚ի ստորագրել զհանգամանս տեղւոյն եւ ՚ի գաղափարել զարձանագիրսն. եւ Դէսիէ ճարտարապետ, յերկրորդումն ամին 1839, (16 - 19 սեպտեմ. ) ընդօրինակել զշէնսն. զորոց եւ զդատաստան կարգեցաք յետ ստորագրութեան շինուածոցն (35): Յառաջնումն ակնարկութեան իւրում ՚ի վերայ քաղաքին, յարեւելից կողմանէ, ընդ ակն հարկանէր Դէսիէի, բարձր քարակտուրն ` որ յարմկան անդ գետակցաց Ախուրենոյ եւ Ծաղկաձորոյ, ՚ի հարաւոյ միջնաբերդին. « Կողք նորին, ասէ, ցցուեալ են խանձաքար սեպացեալ ժայռիւք, որք թուին մի մի աշտարակք զանգակակիրք ` շուրջ բոլորեալք զմեծաբոլոր գմբեթաւ կաթողիկէի. այլ ՚ի գագաթան քարաժեռին յանմատուցագոյն տեղւոջ. ուր երբեմն ելանէին քարեղէն աստիճանօք խնամով հատելովք յապառաժին, ամբառնայ մատուռն մի ( Գըզ - Գիլիսէ, 26) որոյ գրանգիք կործանեալք մտանեն զներքնակողմն ՚ի բռնութիւն փոթորկաց ` ահեղ աստկութեամբ իջելոյ ՚ի կրճից Կովկասու, գալ մռնչել եւ շնչասպառ լինել ՚ի հովիտս Ախուրեան գետոյ: Ի հանդիպոյ մատրանն ` վերամբառնայ այլ գմբէթ ` ՚ի կապուտակն երկնից հարեալ զձեւ իւր սպիտակ եւ համապատշաճ բայց չէ գա մարդկեղէն ձեռին գործ, այլ բնութեան հաստուած վիթխարի, գագաթն է Արարատայ, առաջին երկիր, ուր զերծեալքն ՚ի ջրհեղեղէն ընտանիք ` եդին զգարշապար իւրեանց յելանելն ՚ի տապանէն: Ի քան եւ յաւելի փարսախ հեռաստանէ յերեւան գայ հրաբուխն վսեմական, ամբառնալով ՚ի վեր քան զամպս ` զգլուխն յոխորտապանծ: Այս ենթակայ է պատկերի քաղաքին ` որ յաչս հարկանի դիտողին զայն յարեւելից կողմանէ » [12]:

Իսկ համազգի նորա ( Պօռէ ), որ ամաւ յառաջ քան զնա յայց ել Անւոյ. « Մեծաւ ըղձիւք, ասէ, անցաք ընդ հիւսիսային աւագ դուռն Անոյ, բացեալ որպէս յաւուր տօնականի ` յելս բազմութեան խնդամիտ քաղաքցեացն. եւ ներքին նորա երեւեցաւ յաչս մեր թափուր որպէս գերեզման կրկտեալ: … Եւ յետ հարուածոց բաղստրաց եւ պարսաքարց ` որոց հետք երեւին ՚ի պարիսպն, եւ խրամտութեանց նոցին, քանդակքն եւ արձանագրութիւնք, ամենայն ինչ ` ընդ ցամաք եւ պարզ երկնաւն ` պահեն եզական երեւոյթ նորութեան եւ թարմութեան. որպէս թէ դեռ երէկ լեալ իցէ յարձակումն ՚ի վերայ քաղաքին. եւ յաղթողին այն ինչ բարձեալ վարեալ զկողոպտումն: Խոտք աճեցեալք եւ խորշակահարք յարեւոյ ` ծածկէին ` զաւերակսն սփռեալս յերեսս գետնոյ. հովիւն զգուշացուցանէ զհոտ իւր յարօտէ անտի. ամենայն որ ինչ ՚ի քաղաքին ` թուի անիծապարտ: Յարեւմտից կուսէ ապարանքն արքունիք ծակոտեալք եւ ծայրատեալք ` կորացեալ խոնարհին ` ՚ի վերայ Ծաղկաձորոյն, որ արդ ցամաքեալ եւ ամայի կայ. ՚ի հարաւոյ ` միջնաբերդն քայքայեալ որմովքն ամբառնայ ՚ի բարձրաւանդակում. եւ յարեւելեից ` ձայն Ախուրենոյ մռնչելով ՚ի կոշկոռուտ յատակին ` հնչէ որպէս ողբ բնութեան ՚ի միջի համաշխարհական ոգոյ: Եկն պանդուխտ թափառելով միայնակ յաւերակացսմիջի, եւ զմէն մի ՚ի քարանցն հարց ու փորձ առնելով ՚ի գիտութիւն յիշատակաց տեղւոյն եւ ազգին բնակելոյ երբեմն ՚ի նմին, տխրութեամբ վարակի ՚ի տեսիլ աւերածոյ եւ անխնայութեան մարդոյ ՚ի վերայ մարդոյ եղբօր իւրոյ, ընդ որում պարտ եւ արժան էր նմա կեալ ՚ի խաղաղութեան եւ յանդորրու » [13] …

Ի միջոց ժամանակի 1841 - 1851 ամաց յոլովագոյն եւս կարեւոր քննութիւնք եղեն յԱնի, եւ յազգայնոց մերոց զոր վերագոյնդ յիշեցաք ( Գէորգ Հ. Ներսէս Կարապետ եւ Աբէլ վարդապետք ), եւ յօտարաց, յորոց ` զառաջինն մեծ երկրագէտն եւ բազմամեայ քննող Կովկասեան գաւառաց Ապիխ գերմանացի, յամին 1844 եհան եւ զձեւ քաղաքին եւ նշանակեաց զշէնսն. եւ միանգամայն կոչէ զԱնի ` Աստղ նախակարգեան, գերափայլեալ ՚ի միջի քաղաքաց Հայոց իւրոյ ժամանակին, եւ թերեւս վասն այնորիկ իսկ ոչ ընդերկար բաւէր տեւել յայնմ պայծառութեան վասն աշխարհագրական դրիցն, գոլով յասպիարիզի անդ բարբարիկոն հակամարտութեան արեւելից եւ արեւմտից [14]: Յետոյ մատեաւ Մուրաւիէֆ Ռուս յամի 1846, որ քան զբնաւ յառաջագոյն եկեալսն բանաստեղծական իմն աչօք նկատեաց զԱնի, եւ պատշաճեցոյց նմա զվերնագիր Դժոխոց Տանդէի, որպէս յիշեցաք եւ մեք ՚ի մուտս դրանն: Յետ նորա հռչակագոյն եւս արեւելագէտ եւ աշխարհաքնին Ռուս ` Խանիքօֆ զօրապետ, յամի 1848 ակն արկ յԱնի:

Երկու ամօք եւս յետոյ (1850) Ճեմարանն Գիտութեանց Պետրպուրկի առաքեաց արուեստաւոր մի գերմանացի Քէսդնէր անուն, որ աւուրս բազումս (6 - 17 օգոստ. ) դեգերեալ յԱնի ` եհան միւսանգամ զձեւ շրջապատին եւ զյատակին, եւ ընդօրինակեաց զյոլովս յեկեղեցեաց եւ այլոց շինուածոց, որպէս եւ զայլ ինչ տեղեաց Շիրակայ եւ մերձաւոր գաւառաց. զորս յետ տասն ամաց (1860) Պրոսէ, Փռանկ արեւելագէտ եւ հմուտ լեզուաց Հայոցս եւ Վրաց, վիմագիծ տրագրութեամբ բազմաթիւ պատկերօք, գրեալ եւ երկար տեղեկութիւնս զայնցանէ եւ զշինուածոցն, քաղեալ ՚ի բանից այլոց եւս ուղէգրաց, եւ թարգմանեալ զԲժշկեան Հ. Մինասայ Պատմութիւնն Անւոյ, զամենայն բովանդակ հրատարակեաց, կոչելով զգիրսն Աւերակք Անւոյ, (Les Ruines d'Ani), յերկուս մասունս տրոհեալ. ընդ նմին եւ Պրակ մի պատկերաց աւելի քան զերեսուն եւ վեց, եւ արձանագիրս ինչ նմանահան տառիւք: Եւ է այս նշանագոյն եւ ճոխագոյն գրուած եւ ցուցակ մայրաքաղաքին Անւոյ, թէպէտ եւ բազում վրիպակք ընթերցման արձանագրութեանց եւ թարգմանութեանց են ՚ի նմին, այլ եւ բազում գիտելիք, եւ գովելի խնամ. յորոյ վաստակոյ եւ մեք օժանդակեցաք, մանաւանդ ՚ի պատկերաց եկեղեցեաց, թէ եւ շփոթէ նա ոմանս ընդ իրեար: - Յետ ամենեցուն եւ գրեաթէ ՚ի ժամանակի յետին պատերազմաց, Անգղիացի սպայն Քրէլ (Creagh) ՚ի հեռուստ կամ ՚ի մօտայ գիտելով հիացմամբ զԱնի, հրատարակէր զբանքս, յայսմ իսկ ամի (1880), Աստանոր եւ հասարակաց եւ սոսկականաց շինուածք ` նշանակք են փարթամութեան, ճարտարութեան եւ ձեռնհասութեան շինողացն, որպէս եւ նախնի փառաց եւ վաղեմի վսեմական մեծութեան Ցեղի, որ թէպէտ յանարգագոյն ստրկութիւն նուաստացեալ ` առ երի սահմանաց ազնիւ մայրաքաղաքին իւրոյ, գիտաց ` յաղթելով եւ տարերաց եւ աւերածութեան բարբարոսաց, թողուլ նշան անջնջելի եւ անվկանդ իսկ ՚ի ժամանակաց: Բայց կոյտ կոյի դերբկացն եւ պէսպէս խոչք եւ խութք ` անհնար առնեն որոշակի քննել զոմանս յազնուագեղ քանդակաց եւ ճարտարագիծ մանեկաձեւ պատուածոց զպատուհանօք եւ զշրջանակօք արտակառոյց դրուագաց շինուածոցն, որք գոգջիր հաւասար հռչակապանծ ակառանն Աթենայ ` վեհաշուքք են » [15]:

Յառաջ քան զամենայն յիշեալ հետաքնին հեղինակս, յամի 1834, յամսեան մարտի, Տիւպուտ Հելուետիացի քաջ հնագէտ եւ բնագէտ, ժամանեալ մինչեւ ՚ի բերան Ախուրեան գետոյ, արգելաւ ՚ի քննութենէ աւերակաց Անւոյ ` որում ըղձակերտ լինէր, ոչ ունելով անցագիր, եւ ցաւեաց յոյժ, որպէս եւ մեզ ցաւէ, զի երիցագոյն գոլով ժամանակաւ եւ հմուտ հետազօտ ` մարթէր նմա անաղարտագոյնս գտանել զշինուածսն եւ մանրագոյն տալ ծանօթս, ըստ իւրում ոճոյ. « Հնգետասան մղոնաւ չափ եւեթ ՚ի բացեայ կալով ` ոչ տեսանել զհոյակապ աւերակս Անւոյ ( բացագանչէ ) զգերագոյնս ՚ի հետաքննելեաց եւ զարմանալեաց Հայաստան աշխարհի: Յոլովք յեկեղեցեացն տակաւին յոտին կան, որպէս եւ պատուարք պարսպացն դրունքն եւ ապարանք, արձանագիրքն եւ քանդակք, ամենայն ուրեք » [16]:

Երիցագոյն քան զյոլովս ՚ի յետնոց քննողաց յիշին եւ երկու Ռուսք, Պուշուկին ( Boutchougin ), որոյ հանեալ էր փոքրիկ յատակագիծ քաղաքին, նշանակեալ ՚ի նմա եկեղեցիս 19, եւ Խուտապաշեւ ( Khoudabachef ) որոյ գրեալ էր տեսութիւնս ՚ի հայս, այլ երկոքին եւս ոք համարին ճշգրտագիրք: - Անգղիացի տիկինն Շիլ ( Lady Shiel ) որ թուի ընդ առն իւրում ուղեւորեալ ՚ի Հայս եւ ՚ի Պարսս յամի 1836 յԱկնարկութիւնս իւր ՚ի կենցաղ եւ ՚ի տարազն Պարսից ( Glimpses of lifes and manners in Persia ) տայ ծանօթս եւ զաւերակաց Անւոյ,, ոչ գիտեմ որպիսի բանիւք: - Մի ՚ի լաւագոյն գրուածոց ` անտեսից յինէն, եւ ճարտարապետական քննութիւն Կրիմ ( Grimm ) Ռուստ, որոյ անձամբ չափեալ եւ գծագրեալ է զյոլովս ` ՚ի շինուածոց Անւոյ ` սակաւուք յառաջ քան զՔէսդներ, եւ հմտութեամբ ճառէ զարուեստէն: Յետ այսպիսեաց եւ այսքանեաց այցելուաց ` աւելորդ համարիմ խուզել եւ զայլոց եւս քննութիւնս, յոր թերեւս չիք նոր ինչ գիտելի:

Հմտագոյն թերեւս քննութիւնս արարին կարգեալքն ՚ի ճշդեալ զսահմանս երկրին երեցուն պետութեանց ` Ռուսաց, Թուրքաց եւ Պարսից յամի 1856, այլ մինչչեւ էր հրատարկեալ քննութեան նոցին, ՚ի վերայ եհաս միւսանգամ ծանր եւ նոր պատերազմն Ռուսաց ընդ Թուրքաց (1877) եւ սահմանակոխութիւն ապա եւ սահմանափոխութիւն. եւ միանգամ եւս հնչեցին առ բազմահարուած պարսպօք Անւոյ ` բախմունք բանակաց, զի ցայն վայր տարածեաց Մուխթար փաշայ սպարապետ Օսմանեանց զաջ թեւ իւրոյ ճամբարին յամսեան յունիսի, ՚ի տեղի տալ Ռուսաց անդր քան զԱխուրեան. ընդ որ ` ՚ի սահմանս քաղաքին անցոյց գունդ մի հեծելոց, ասպատակել յարեւելեան Շիրակ ` ՚ի բաժին Ռուսաց, եւ յետ աւուրց ինչ (25 - 28 յուլիսի ) ընդհարան գունդքն հակառակամարտք ՚ի նոյն սահմանս Անւոյ, եւ բանակեցան առ աւերակօքն ցկէս օգոստոս ամսոյ. եւ ապա թողեալ սակաւ պահապանս ` մեկնեցան Օսմանեանք ՚ի Քիւրէկտէրէ, եւ ՚ի Գարայալ: Թէ յաւելուն աւերք յաւերս մայրաքաղաքին ` ՚ի թընդմանէ հրանօթաց, կամ վասն այլ հարկի պատերազմաց, ոչ գիտեմ որպէս յառաջնումն քան զայս յեղանակի մարտից, յամին 1856 ասացաւ եթէ ոմն ՚ի զօրավարաց ` յորոյ բաժնի էր քաղաքն կամաւ ետ ական գործել եւ քայքայել զշինուածսն, զի մի ' լիցին հրապոյրք զգայնոց, իբրու թէ չէին բաւական այնքան բազմադարեան հարուածք եւ վէրք յետին քաղաքամորն Հայոց. կամ թէ դիւրին ինչ էր բառնալ ՚ի մտաց եւ ՚ի սրտից զանջնջելի յիշատակ նորին, որ եւ զօտարս անգամ ՚ի գով եւ ՚ի զորով շարժէ, թող թէ զկիրթ ազգայինս, որոց արդ ՚ի խաղաղել երկրին ընդ պետութեամբ Ռուսաց ` ձեռն արկեալ է նորոգել զոմանս յեկեղեցեաց, եւ հաստատել վանս միաբանակեցաց ՚ի շինութիւն տեղւոյն եւ ՚ի պաշտօն Աստուծոյ: Եւ զի յանհնարիցն թուի վերականգնել զԱնի, խորհուրդ գեղեցիկ ազգային եռանդեամբ եւ արդիւնական ջանիւ ՚ի գործ արկեալ տփղիսաբնակն Յովհաննես Քիւրքճեան, բազմամսեայ պարապմամբ լուսագրեաց վայելչապէս գրեաթէ զամենայն կողմանս պարսպաց եւ շինուածոց քաղաքին եւ ոչ սակաւս յարձանագրութեանց, զորս եւ ձեռնարկէ հրատարակել ծանօթաբանութեամբ: Ուղեկից նորին ` Յովակիմ Գեղամեան ` յաւարտ ստորագրութեան տեղւոյն, յարէ ընտրանաւ եւ զ ' առ յիշատակէ ինչ գրուածս նորոց այեցլուաց ` յորմունս շինուածոցն, օրինակ իմն « Եկի, տեսի եւ ողբացի »:

« Լաւ էր չէի եկել տեսել.

Բայց եթէ արժանացայ `

Տուր, Տէր ինձ գերեզման չմտնել,

Մինչդեռ Հայաստան ոտին չէ կանգնել » [17].

[1]        Առաջին ՚ի Պատմութեան Օսմանեանց յայսմ տոհմէ գտանեմ յիշեալ յելս ԺԶ դարու զՎզրուկն Գ Մէհէմմէտ արքայի, Ռաշիէ ` Խաթուն օղլի Մուսդաֆա փաշայ, որ ՚ի մարտին ընդ Պարսից գերի անկաւ ՚ի ձեռս սոցա, եւ ապա արձակեցաւ ՚ի Շահ Աբասայ:

[2]        « Քանի շունչս վրէս ա, քանի ձեռքս գլուխս,

Կրակ էլ որ թափես ` խորովեմ իմ սիրտս,

Էլի իմ հոգիս ուրախ քեզ կը տամ,

Թէ Անու միջում իմ մարմինս թողամ:

Աչքեր, քօռացէ ' ք, բալքի թէ էլ բաց

Չտեսնիք դուք Անու լուսահողն օրհնած.

Բալքի թէ մեռնիմ էս դարդովն էրված `

Հողս էլ ա հողին չմնայ կորած …

Էլի որ մարմինս մէկ քարի տակի

Ըլի քո ծոցումն ` ինձ դրախտ պէտքը չի » …

[3]        On vient aux ruines d'une grande ville appelée Anikagaï, c'est-à dire en language arménien, La Ville d'Ani, qui était le nom d'un Roy d'Arménie (!) son fondateur. Le lond des murailles qui regardent le levant il passe une rivière fort rapide qui vient des montagnes de Mengrelie, et se va perdre dans la rivière de Kars. L'assiette de cette ville estait forte, estant bastie dans un marais où l'on voit des restes de deux chaussées par lesquelles seulement on la pouvait approcher. On voit aussi des marques de plusieurs monast ը res, entre lesquels il y en a deux entiers, et l'on tient qu'ils etoient de fondation royale. - TAVERNIER, I. 

[4]        Civitas quaedam est Majoris Armeniae .. quae civitas Ani dicitur, vastissima est; et qua artis pulchritudine, qua situs amoenitate, qua demum aeris temperie, terrae secunditate, et aquarum fluminumque frequentia optablis. Hac in civitate actu mille inveniuntur et unum templum Christo dicata, apparentque ceu recenter essent extructa: unde considerabit lector civitatis vastitatem. Neschio ergo apud quam christiani orbis nationem tantus Christi fuerit cultus, sicut olim apud Armenorum gentem... Caeterum illam nunc nemo inhabitat, nisi pastores quidamaestivo tempore greges suos inibi pascentes; ut nec quidem infidelis lacrymis abstinere valent super ejus desolatione. - Bedig, Tchil-Minar, 357.

[5]        Per istrada non piccola compassione avemmo di tanti luoghi distrutti dalle guerre, che ancor serbano nelle ruine qualche testimonianza dell'antica magnificenza: ed in particolare la città di Ani-kagac.. Ella fu fondata in vantaggioso sito benchè paludoso. Buona parte delle mure sono ancora in piedi.. Vi si veggono eziando le rovine di molti monasteri, due de' quali sono quasi interi, che dicono essere stati fondati da' Re. - Gemelli. Giro del Mondo, III, c. 6.

[6]        Հ. Մինաս, Ճնապարհ. ՚ի Լեհաստան, էջ 69:

[7]        Այս է ողբերգն, եւ այսու վերտառութեամբ, եւ եղանակաւ.

Տաղ ՚ի վերայ Անի քաղաքին, Պէյաթի գունով.

Պարծանք քաղաքաց, քաղաք մեծ Անի,

Քօղազարդ պճնեալ հարսըն նազելի.

Ո՞ւր է քոյ վայելուչ տեսիլ պատկերի,

Ո՞ւր  քո առագաստ. - արդ ոչ տեսանի:

արտէզ ծաղկախիտ Շիրակայ դաշտին

Բուրմունք անուշունք ՚ի քեզ բուրէին.

Ահա գօսացոյց խորշակ պարսկային.

Ե ' կ, ամպ հիւսիսոյ, ցօղեա յիմ այգին:

Պայծառ բողբոջէր յարեւուն ծագման

Թագ քո փեսային ` ՚ի տեսիլ ական.

Զիա ~ րդ անարգեալ կայ ոտից կոխան.

Իցէ ~ տեսանել փայլել միսանգամ:

Որ երբեմն էիր գահ թագաւորաց,

Ի քեզ հանգչէին որդիք քո երկանց.

Այժմ ընդէ՞ր եղեր որջ աւազակաց,

Ի քեզ կաքաւեն դստերք համբարուաց:

[8]        When the sun had quite sunk behind the mountains, it was no time to linger longer in such a place; and with infinite regret, I obeyed the summons of my guides, and took a last lokk of the majestic relics of Ani, lying, a vast solitude, on the grey and plain: for no living creature appeared, even as a single look-out, from the murdereous bands reported to infest the city. - KER PORTER, I, 175.

[9]        On passing the inner gateway we had a full view of the town, with the walls stretching away from us on each side: and although these ruine were not so numerous as we had expected to find them, there was, neverthless, something inpressive and almost awful in the sight of a christian town, built in a style so peculiar to itself, and unkown to modern Europe, now nearly in the same state in wich its destroyers had left it eight centuries ago. The whole site of the town was covered with the fallen remains of smaller buildings and private dwellings, whilst about twenty larger public edifices could be distinguished from the rest. - HAMILTON, Researches, in Asia Minor, Pontus, I, 198.

[10]      Die Kirchen sind meist gross und bezeugen den Rechthum und den Luxus, der hier besonders in X Jahrhundert herrschte... Prächtige mit Arabesken verschöne Sa հ len sah ich bei fast allen. - Koch, Reise durch Russland, II, 382, 384.

[11]      The feelings excited by the sight of this deserted city, are very melancholy. The forsaken churches remind you that a powerfull christian nation here sank beneath the repeated attacks of the most barbarous tribes of Asia, the bitterest foes of civilisation and christianity. The very preservation of the buildings heightens the impression of lonenless, and you involuntarily look around for sings of life. Amid the utter ruin of remote antiquity, very different feelings are exited. The shapeless mounds of Babylon are like the skeleton: but the deserted yet still standing city resembles the corpse whose breath has fled, but wich still retains the semblance of life. - WILBRAHAM, 291.

[12]      Au point où les deux vallées se rencontrent, un noyveau coude de la rivière entoure un rocher qui s'avance comme une espèce de presqu'ile aux milieux des eaux: il ne tient à la terre que par un isthme étroit. Ses flancs sont hérissés d'aiguilles de laves qui semblent autant de clochetons entourant le vaste dôme d'une cathedrale. Mais sur la pointe du rocher, dans la partie la plus inaccassible, où l'on arrivait autrefois par un escalier soigneusement taillé dans le roc, s'élève une chapelle dont le porche ruine livre l'intérieur à la violence des ouragans, qui descendent furieux des gorges du Caucase, et viennent mourir en grondant dans les vallées de l' Arpa-tchaï. En face de cette chapelle, s'élève un autre dôme qui découpe sur l'azur du ciel sa forme blanche et correcte: mais celui-l à ne fut pas élevé par les hommes, c'est la nature qui en a façonné le colosse: c'est la cime de l'Ararat, la première terre, où la famille sauvée du déluge, posa le pied en sortant de l'ache: à plus de vingt lieues de distance, apparait le majestueux volcan, qui élève au dessus des nuages sa tête menaçante. Tel est le fond du tableau pour le spectateur, qui regarde la ville du côté de l'Est. - TEXIER, I, 94.

[13]      Nous avions franchi avec empressement la grande porte septentrionale d'Ani, ouverte, comme en un jour de fête, pour laisser sortir la foule joyeuse des citoyens, et son enceinte s'offrait vide à nos regards, telle qu'une tombe profanée... Néanmoins, les coups des balistes et des frondes sur les murailles, les brèches qui les entr'ouvrent, les ornements et les inscriptions qui les décorent, tout a conservé, sous ce ciel sec pur, une apparence singulière de nouveauté et de fraicheur. On dirait que l'assaut a été livre la veille, et que le vainqueur vient de dépouiller sa proie. Des herbes longues et jaunues déjà par le soleil recouvraient les ruines éparses sur le sol. Le pâtre évite ce pacage pour son troupeau; tout ce que renferme la ville semble frappé de  malédication. A l'ouest le palais des Rois, troué et mutilé se penche avec humiliation sur la Vallée-aux-Fleurs, aujourd'hui nue et aride; au sud, la Citadelle couronne une éminence de ces murs en lambeaux; et, à l'orient, la voix de l'Akourian, grondant au fond de son lit de rocher, retentit comme la plainte de la nature au milieu de ce deuil iniversel... L'étranger errant seul au milieu de ces ruines dont il interroge chaque pierre afin de recueillir les souvenirs attachés au lieu et à la nation qu'il habita, est doulouresement ému à l'aspect des ravages et des exc ը s commis par l'homme sur l'homme dont il est le frère, et avec qui il devrait vivre pacifique et heureux. - EUG. BORÉ, Le Correspondant, Tome I.

[14]      Der als Stern erster Grösse under den damaligen Armenischen Städten, villecht zu hell und verlockend durch die Nacht barbarischer Zeiten leichtete, und eben deshalb, vermöge seiner Weltstellung auf jenem merkwurdigen schauplatze des immer feindlich miteinander rin. genden Orients und Occidents, wohl nicht lange culminiren konnte. - ABICH.

[15]      Here both the public and private buildings are indicative of the wealth, address and interprise of their constructors, as well as of the ancient glory and once imposing grandeur of a race which, although reduced to the most abject slavery in the immediat eneghourhood of its noble Capital, has left, in defiance of the element as well as of the destructiveness of barbarians, an indelible mark defyng time itself. In consequence, however, of heaps of rubbish and other impediments, it is impossible to examine closely some of the elegant traceries and exquisitely twisted beadings encircling the windows and cornices on the ornamental exteriors of buildings, almost as majestic as the famous Acropolis of Athens. -CREAGH. Armeniens, ecc., I, 3. II, 159.

[16]      Étre à 26 verst d'Ani et ne pas voir ces ruines magnifiques! Ce que l'Arménie offre de plus curieux et de plus admirable! Nombre de ses églises sont encore debout, ainsi que ses murailles d'enceinte, ses portes, ses palais: des inscriptions, des sculptures partoit. - DUBOIS DE MONTPÉRIEUX, III, 437.

[17]      Ըստ այսոցիկ եւ այլք. ընդ որս դասելի են եւ համառօտ ստորագրութիւնք այցելուաց Անւոյ, հրատարակեալք յազգային օրագիրս Տփղեաց. եւ միահաւաք քարտէսք տեսարանաց նորին, վիմագրեալք ՚ի Յովհ. Տէր Աբրահամեան ` ՚ի Կաֆա, եւ ՚ի Կարապետէ Յովհանջանեանց ՚ի Մոսկուա. որպէս եւ լուսագրեալք ՚ի Նիկիտ եւ Մակարովիչ օտարազգեաց, զորս մեր չէ տեսեալ: - Ի բանաւոր յիշատակաց ծանօթ է ՚ի կողմանս անդ Հայոց ` դիմառնական ողբերգն Անւոյ, յԱրարատեան Աղեքսանդր Վարդապետէ.

Անի քաղաք նըստեր կու լայ.

Չըկան ըսող ` Մի ' լա, մի ' լա.

Կ՚ըսեն քիչ է, թող մընայ լայ:

Ա ~ խ. ե՞րբ լըսեմ, Մի ' լա, մի ' լա.

Շատ ցաւերով կ՚այրիմ ապրիմ,

Չ՚ունիմ մէկ մարդ հաւատարիմ,

Որ խըղճալւոյս գայ մօտենայ `

Հիչ չէ ` ըսէ, « Մի ' լա, մի ' լա »:

Ա ~ խ. Հայ տըղայ, խըղճա ' ինծի,

Տե ' ս, թէ քու Անին ինչպէս է ». եւ այլն:

          Ըստ այսմ ոճոյ երեք տունք եւս: - Իսկ յետագայ երեք տունք թուին հատուած մի իսկակիր եղերգութեան գաղթելոց յԱնւոյ ՚ի կողմանս Ռումենիոյ, ուր եւ անհնարին տառապանս կրեցին ՚ի Ստեփանէ իշխանէ Վլահաց յամի 1551. պատռիկս այս գրեալ էր աղաւաղ իբր յամի 1723, այլ ե ' րբ յօրինեալ ` ոչ գիտեմ.

Յորժամ փախեաք բնաւքս յԱնի քաղաքէն `

Անկաք Ուլահ Պուղտան, հեռի Մաճարէն.

Անդ ոչ գըտաք նաեւ ոչ մի մեր ազգէն:

Ոչ հարք զորդիս ոչ մարք դստերս ճանաչէր.

Իւրաքանչիւր խորոց սրտէ հառաչէր.

Ոմանք տերանց այլք տանտիկնաց աղաչէր:

Տիւ եւ գիշեր լամք եւ ողբամք մեք յայտնի,

Մինչ լըսողաց սիրտ եւ աղիսն խարշատի.

Զի զըրկեցաք յԱնի քաղքէն գովելի: