Շիրակ

47. ԽԾԿՕՆՔ

Երկրորդ տեղին է Խծկօնք կամ Խցկունք ըստ նախնեաց, իսկ ըստ արդեացս Հինգ - Սուրբք որ եւ Պեշգիլիսէ ըստ Թուրքաց. իբր կէս մղոնաւ հեռի յարեւելից Ագարակայ եւ ՚ի Հ. կամ ՚ի ձախմէ գետոյն Տեկորայ, ոչ գիւղ եւ ոչ շինանիստ, այլ տեղի անապատական մենաստանի, արդարեւ ՚ի զարմանալի իմն ամայութեան, յափափայս դժուարամատոյցս կառուցեալ, ՚ի բարձրաբերձ քարափունս խորաձորոյ գետոյն, ուր ահեղափառն իմն կերպարանօք ժպտի բնութիւն ՚ի կարկաջանս ուղխից եւ ՚ի մարդս յուռթիս: Զարմանալի եւ շէնքն. հինգ եկեղեցիք քարակերտք, երեքն կիցք յիրար ` կամարօք եւ որմովք, եւ երկուքն սակաւ ինչ տարանջատք. զարմանալիք եւ գեղով, փայլմամբ դեղնորակ սրբատաշ վիմացն եւ վսեմական գմբեթօք, թէ ոչ եւ մեծութեամբ. եւ ես զարմանալի եւ հաճելի ` ամենեւին անարատ եւ անաղարտ մնալովն յութ եւ կէս դարուց հետէ: Բայց եւ այլազգ իմն զարմացաբեր եւ վարանեցուցիչ, յիշատակաւ կանգնողին, որ ՚ի պատմութեան մերում եւ ՚ի միտս ազգայնոց ` դըժպհի ոմն երեւութանայ, իբրեւ մատնիչ թագաւորութեան Բագրատունեաց եւ թեկնածու նմին, իշխանն Վեստ Սարգիս. սակայն եւ գովի նա ՚ի պատմչաց ` վասն մեծագործութեանցն, եւ առասաբար իմն կոչի « Շինող բերդից եւ վանորէից ». որ եւ իբր պսակ առաջնոցն ձեռակերտից, ըստ բանից Անեցւոյն. « Մեծապատիւ Վեստն Սարգիս ` զկնի բազում շինուածոց, բերդից եւ եկեղեցեաց, զհրաշալի զվանս զԽծկունս շինեաց, պայծառ պսակաւ զարդարեալ զքարաւանն, որ է Ս. Սարգիս »: Անուն տեղւոյն յօրինակս ինչ գրոցն Խցկունք կոչի, անշուշտ վասն միակեցացն բնակարանաց, յորոց սակաւք երեւին եւ ցարդ ՚ի պարսպապատ քարափանն ` յորում երեքին յարակից եկեղեցիքն են. եւ որոց առաջին եւ գըլխաւոր յիշեալն ՚ի ժամանակագրէն ` Ս. Սարգիս, արտաքուստ բոլորչի է, ՚ի ներքուստ խաչաձեւ բոլորակ թեւօք, 12 1/2 Չ. ընդ երկայնն 11 ընդ լայն չորք մատրունք են ՚ի նոսին, երկուք կրկնայարկք առ խորանաւն եւ երկուք հանդէպ նոցին: Ոչ սակաւ արձանագիրք են յարտաքին որմունսն, եւ հնագոյն ՚ի նոսին յամի 1033, որ է զայս օրինակ.

Յանուն Աստուծոյ. ՆՁԲ թուականիս Հաոց Տեառն Պետրոսի Հաոց կաթողիկոսի եւ ի թագաւորութեան Սմբատայ շահանշահի որդւոյ Գագկա շահանշահի ժամանակի որ էր որդիացեալ եւ սիրեղի ճորտ Սարգիս: Եգ: ից թագաւորաց Հոռոմոց առեալ Եգ: ից պատիւ անթիպատ պատրիկ վեստ եւ դուկ արեւեղից. արդ հրամանաւ սոցա կամ եղեւ եղբարց որդոցս Եղգու Ապլ Հասնա եւ Խատապա տալ զմեր արկեալ եդին որ ի Գագկաւնս յեզերն Երասխա ի վանքս Տեկորս արեւշատութեան ( շահան ) շաի եւ գուկիս մեզ եւ մեր ծնողաց մեղաց թողութեան, թէ որ այս գրոյս հակառ կա եւ յես [1] սրբոցս հանէ զաւձին Կաինի Յուդաի խաչահանուացն զանէծսն առցէ. ԵյԵժԵը: հայրապետացն նզոված է սուրբ Երրորդութենէն մի գտցի ողորմութիւն յաւուր դատաստանին. հայր որ ի վանքս նստի ամէն տարի: Եդ: քառասունք կատարել պարտի մեր ծնողացն եւ յետ մեր վախճանի մեզ, թէ ոչ ընդ նոյն անիծիւքս անգցի եւ առաջի Աստուծոյ մեր մեղացն պարտական է:

Անուանք արձանագրողացդ ` նուիրատուաց եւ հօր իւրեանց ` արարացիք են, եւ թուին ՚ի դենէ անտի դարձեալք ՚ի քրիստոնէութիւն. իսկ թուականն փափագելի առնէ զհնագոյնն եւս գտանել զշինութեանն, որ ըստ նշանի ժամանակագրութեան Անեցւոյն երեւի յամի իբր 1022,

- Ի կէս ԺԲ դարու սահմանեն միաբանքն քառասունս պատարագաց վասն հօր եւ եղբարց վախճանելոց, ըստ օրինի այլոց վանաց, որպէս տեսաք ՚ի Բգնայր եւ այլուր [2]:

Շնորհիւն Աստուծոյ ի ՈԲ թու. եղեւ նորոգումն վերստին ի ձեռն Պաւղոսի ուստի եւ հաստատեցաք որ թէ ոք յեղբարցս փոխի ի Քրիստոս եւ հայր որ լինի պարտի առնել Եգ քառասուն ժամ եւ ամենայն եղբայր ա աւր պատարագ առնէ եւ որ չառնէ պատարագ Ժ կանոն աղաւթս արասցէ. աբեղային Եբ քառասուն. հայրն լաւ մատաղ առնէ. որք հաստատուն պահեն զգրեալս աւրհնեսցին յԱստուծոյ եւ խափանիչքն նզոված են:

Յետ այնր թուի տեղւոյն անկեալ ընդ իշխանութեամբ այլազգեաց, յորոց թափեալ Մեծին Զաքարիայի ` զինու զօրութեամբ, արձանագրէ յամին 1211, հանդերձ նուիրատուութեամբ շինից եւ այգեաց, այսպէս.

Կամաւն Աստուծոյ ի ՈԿ թուաբերութեանս Հաոց ես Զաքարէ ամիր սպասալար Հաոց եւ Վրաց որդի Սարգսի ազատեցի զսուրբ ուխտս զայս իմով արեամբս ի յայլազգեաց եւ ետու ի սուրբ Սարգիս զՎասկափող Մըշկաղբիւրվրին եւ այգի մի ի Բագրան եւ շինական մին ի գիւղս յիշատակ հոգոյ իմոյ եւ յարեւշատութիւն հարազատ որդոյ իմոյ Շահանշահի եւ եղբաւր իմոյ Իւանէի: Հայր Յովհաննէս եւ այլ միաբանքս հաստատեցին ըզսուրբ Սարգսի զաւագ բեմն անխափան պատարագ առնել ինձ միջնորդութեամբ Դաւթի որդոյ Շոթըկայ. արդ էթէ ոք յիմ ազգականաց եւ կամ յաւտարաց եւ կամ ի հարանց զիմ զյիշատակս խափանէ եւ զՎասկափաւղ յայս սրբոցս հանէ: զաւձին: զԿաենին, զՈւդային. զխաչահանուաց զանէծսն առցէ: ԵյԵժԵը: իցն ի սուրբ Երրորդութենէն մի գցտի ողորմութիւն. ամէն:

- Այլ նուիրատուք եւ արձանագրողք մինչեւ ցամն 1210, են յետագայքդ Խաչոտ Շեխեանց, յամի 1221.

Թ. ՈՀ Յայսմ ամի ի տէրութեան Շահանշահի կամաւ բարերարին Աստուծոյ ես Խաչոտս Շեխեանց եւ ամուսին իմ Աւագ տիկին միաբանեցաք սուրբ ուխտիս Խծկաւնից եւ տուաք զմեր հայրենի տներն որ ընդդէմ Գոգնոց սուրբ Սարգսի է եւ զկուղպակն որ ի վերա ծռազուկակին է. եւ հայր Յովհաննէս եւ Պաւղոս վարդապետս եւ այլ սուրբ եղբարքս հաստատեցին ի տարին Եե աւր պատարագ: Եգ. աւր Խաչոտին առնեն. Եգ. աւր Աւագ տիկինա. Եա. աւր Ապիրատին: արդ որք հաստատուն պահեն զգրեալս աւրհնեսցին յԱստուծոյ եւ խափանիչքն որոշեալ եղիցին ի սուրբ Երրորդութենէն. ամէն: Տներն ի մայրաքաղաքին է ի յԱնի մաւտ ի Տիգրանանց ի դուռնն:

Քափիկ որդի Ճաճայի, զորավար Շահնշահի որդւոյ մեծին Զաքարեայ ` նուիրէ այգի մի յամի 1230.

Թվ. ՈՀԹ շնորհիւն Աստուծոյ ես Քափիկ որդի Ճուճային զաւրավար Ամիր սպասալար Շահնշահի տեառն իմոյ գնեցի ի հալալ արդեանց իմոց զայգին որ ի Բագրան զոր Զնազին կոչի եւ ետու ի սուրբ ուխտս Խծկաւնս ի սուրբ Սարգիս յիշատակ մաւր իմոյ Շուշկանն եւ եղբաւր իմոյ Վարհամայ. եւ սպասաւորք եկեղեցոյս սահմանեցաք զնաւասարդին աւուր պատարագն անխափան առնել Շուշկանն եւ Վահրամայ. կատարիչքն աւրհնեալ եղիցին եւ խափանիչքն անիծեալ եղիցին. Խաչատուր գրիչ:

Աբրահամ երէց որդի Սարկաւագ երիցայ որդւոյ Սամուելի երիցու Անեցւոյ, զոր մարթ է համարել հաւանօրէն թոռն հռչակաւոր ժամանակագրին, պարգեւելով տունս եւ կրպակս ` գրէ յամի 1233.

Ի: ՈՁԹ: թուիս շնորհիւն Քրիստոսի ես Աբրահամ երէց որդի Սարկաւագ քահանայի թոռն Սամուէլ երիցոյ Անեցի ետու զիմ գանձագին: Եբ: տուն նորաշէն եւ ի վերէն Եբ կողպակ ի սուրբ ուխտս ի Խծկունս յառաջնորդութեան տէր Աբաս եւ վարդապետ Պաւղոսի եւ յայլ միաբան սուրբ եղբարցս. Եւ փոխարէն հատուսցեն մեզ յամենայն ամի: Եզ: աւր պատարագ: Եդ: Աբրահամու եւ: Եբ: տէր Պապ երիցու եւ. Եա: հարկեացն. կատարիչք գրոյս աւրհնին յԱստուծոյ եւ հակառակքն որոշին ի Քրիստոսէ. եւ յիմ ժամէս ետու ի սուրբ Սարքսի կողման ննջեցեալսն. Եգ. Խոցադեղին: Եբ: Յոհաննէս երիցու: Եգ: Տիրանցին: Բ: Շահմամին. այլ ոչ ում աղման չկա հետ գռզին. հայր ոք եթէ յանդգնի ծախել կամ գրաւկանել մի գտցէ ողորմութիւն ի Տեառնէ. Յիշեա Քրիստոս զԳրիգոր աշխատող եւ զՌիմանոս:

- Բռնաւոր եւ կին իւր Տղայ-տիկին ` պարգեւելով այգիս ՚ի կողմանս Մրենոյ յամի 1240, գրեն այսպէս.

Թուիս ՈՁԹ շնորհիւ եւ ողորմութեամբն Աստուծոյ ես Բռնաւորս ծառայ Քրիստոսի եւ ամուսին իմ Տղա տիկին ողորմութեամբ աստուածասէր Պարոնի իմո Գրիգորս միաբանեցաք սուրբ ուխտիս Խծկաւնից եւ ընծայեցաք ի սմա զմեր գանձագին այգին որ ի Մրեն է զոր Աղտոտն կոչեն եւ Աւետման մեծ ագին ի ձեռն աստուածապատիւ եպիսկոպոսիս Տէր Աբաս եւ այլ սուրբ եղբարցս. եւ սոքա փոխարէն հատուցին մեզ զՂազարու տաւնին պատարագն մինչեւ ի գալուստ Բանին Աստուծոյ զկէսն ինձ առնեն Բռնաւորիս եւ զկէսն զուգակցի իմս Տղա տիկնա. արդ որ զգրեալս մեր կատարեն աւրհնեալ լիցին ի Քրիստոսէ Աստուծոյ եւ որք խափանեն որոշեալ լիցին ի փառաց Որդոյն Աստուծոյ:

Է եւ այլ արձանագիր ՈԿԳ (1214) թուականաւ, որպէս եւ միւս եւս ՚ի վերայ մեծի եւ գեղեցաքանդակ անջատ խաշվիմի, այլ որմն ընդ մէջ ածեալ երկոցուն ` խափանէ զընթերցուած նոցին: - Ի հարաւոյ կուսէ յարակից է յեկեղեցիս մատուռն փոքր, եւ յորմն նորին առ գետնաւ տապանագիրս այս, յամի 1208.

Թուական ՈԾԷ Ես Գ … ոս աշակերտ Մարգարէի քահանա ( յի ) միայնաւորի կանգնեցի զխաչս պահապան գերեզմանի սորա եւ եղբաւր իմում Առաքելին. աղաչեմ յիշել յաղաւթս ձեր.. զվարդապետս: զՊղ: Եւ զԱնդրէաս եւ զծնողսն իմ. եւ զտէր Առաքելն որ նահատակեցաւ ի Կեչրոր քաղաքի զանազան տանջանաւք:

Երկրորդ եկեղեցին իբր տասն քայլիւ ՚ի բացեայ, այլ երկար որմով կցեալ ընդ առաջնոյն, բազմանկիւնի բոլորչի է արտաքուստ, խաչաձեւ ՚ի ներքուսի, ինն Չ. ընդ լայնն եւ ընդ երկայն, չորիւք մատրամբք ` ըստ առաջնոյն, եւ երկու դրամբք: Արձանագիրք սորին որ ՚ի հիւսիսի եւ որ ՚ի հարաւակողմանն ` կիսով խանգարեալ են, եւ կէս ծածկեալ կամառաւ որմոց ` որ յարակցէ զայն ընդ երրորդին, այլ երեւի թուական մի ՆԾԵ (1006) եթէ չիցէ ՆՁԵ (1036). բայց ՚ի վերայ արեւմտեան աւագ դրանն գրեալ է վսեմաբար այս տուն Սաղմոսաց:

Այս դուռն Տեառն է եւ արդարք մտանեն ընդ սա:

Թուի եկեղեցիս այս կոչեցեալ Ս. Ստեփանոս:

Երրորդ եկեղեցին փոքրիկ, յարակից երկրորդին Ս. Աստուածածին կոչի, եւ է քառակուսի, ՚ի ներքուստ խաչաձեւ կարճաթեւ. ունի եւ գաւիթ կամարակապ զառաջեաւն, այլ կիսակործան, յարեւելեան որմն եկեղեցւոյս ՚ի բարձաւ ` արձանագրէ ծանօթ պաշտօնեայ մեծին Զաքարէի ` Տիգրան նորոգող վանացն յամի 1213, պարգեւելեով այգիս եւ ձիթահանս ` յԱնի եւ այլուր:

Ի թուիս ՈԿԲ Շնորհիւն Քրիստոսի ես Տիգրան հաւատարիմ ծառայ Մանդատորթա խուցէս ամիր սպասալար Շահնշահ Զաքարիաի տեառն իմս տեսի զպանդխտութիւն սուրբ ուխտիս Խծկաւնից եւ թափուր յամենայն ընչից եւ վերստին նորոգեցին ամենայն պիտոիւք եւ ապաւինեցա ի սուրբ Մայրս լուսոյ. ետու զիմ զգանձագին ակն մին ձիթահանքն որ յԱնի է եւ այգի մին ի Մարմետ է որ Միջնայգի կոչի յառաջնորդութեանս հաւր Յոհանիսի եւ սուրբ եղբարցս եւ փոխարէնս հատուցին զեկեղեցիս ի սկզբանէ տարոյն մինչեւ ցկատարումն տարոյն յիմ անուն կատարեն եւ ի տարին: խ: ունք մին իմ պարոնին Զաքարիաի յիմ եկեղեցիս եկ զայլն որչափ ես կենդանի իմ եմ իմ ծնողացն եւ ապա ինձ յետ առ Քրիստոս ճանապարհորդելոյն մինչեւ ի գալուստ Բանին Աստուծոյ եթէ ոք ի մեծաց կամ ի փոքունց զյիշատակս մեր խափանէ եւ հակառակէ ոսոխ եւ դատիչ բարկութեան սուրբ Աստուածածինս եղիցի եւ որք հաստատուն պահեն աւրհնեալ եղիցին ի Քրիստոսէ:

Նման սմին է ձեւով եւ մեծութեամբ չորրորդ եկեղեցին, քարընկեցիւ ՚ի բացեայ յերիցն եւ յայլում քարավան, յարեեւելից նոցին, չկան ՚ի սմա արձանագիրք, այլ գերեզմանք արկղաձեւք շուրջ զնովաւ. ՚ի միումն գրեալ: Աստուած ողորմի Գրիգորս. ամէն, Ի միւսում ` որոյ խաչվէմ կործանեալ է մասամբ արձանագրին, մնայ այս բան, 1222 ամին թուականաւ.

Որ նահատակեցաւ ( ի Կ ) եչրոր քաղաքի, որք երկրպագէք Քրիստոսի սուրբ նշանիս յիշեսջիք զմեզ որ կայք առաջի սորա. Թվ Հաոց ՈՀԱ.

Թուի նոյն տէր Առաքէլ ` որոյ նահատակութիւն յիշեցաւ վերագոյնդ յայլում արձանի: - Հինգերորդ եկեղեցին քարընկեցիւ հեռագոյն յարեւելից կուսէ եւ յայլում քարաժեռի ձեւով եւ չափով նման է երկոցուն նախագրելոցդ, եւ ունի պարիսպ շուրջ զիւրեւ. առ հիւսիսային դրամբ նորին կանգնեալ կայ մեծ եւ գեղաքանդակ խաչվէմ ՚ի վերայ հնգաստիճան պատուանդանի, եւ ՚ի ստորեւ ` երեք որոցաձեւ տապանք. ՚ի միումն գրեալ յամի 1034.

Ի ՆՁԳ թուիս ես Հաջա որդի Ապլ Հա ( սանայ ի ) տղական հասակի ելի յաշխարհէ եւ ոչ տեսի ( զվ ) այելչութիւնն սորա եւ սուգ մեծ թողի ծնողաց իմոց առ Քրիստոս, յիշեցէք զիս աղ.

Յարեւելակողմեան դիմի պարսպին կայր այլ խաչվէմ ագուցեալ ՚ի նոյն եւ առ ստորեւն գրեալ յամի 1231.

Թվ. ՈՁ. Այս է հանգիստ Անեցի Գրիգորս եւ աւթեւան. որք կարգէք յաղաւթս յիշեցէք. Տէր Աստուած ողորմեայ սմա:

Դարձեալ ՚ի հարաւային կողման պարսպին վերծանի այս պարզ եւ գեղեցիկ տապանագիր Թամարայ ուրումն կնոջ:

Ես Թամարս որ կամս առաջի սուրբ զենարարնիս Աստուծոյ եւ սպասեմ գալըստեան Տեառն

Որպէս տեսաւ յարձանդ ` երեք վանահարք յիշին ՚ի նոսին. Պօղոս յամի 1153, Յովհաննէս յամս 1211 - 23, եւ Տէր Աբաս եպիսկոպոս, 1233 - 40 առ յետնովքս յիշի եւ Պօղոս ոմն վարդապետ ` յամս 1208 - 1233, իբրու մեծապատիւ եւ նշանաւոր ոք. եւ թուականքն ժամանեն ց 1240, որ են առաջին ամք բռնակալութեան Թաթարաց ՚ի Հայս, յորոց ասպատակէ թերեւս ամայացան Խըցկունք միայնակեցացն. այլ աստանոր ժամանակ ներողամիտ քան զպատմութիւն ` յաւերժացուցեալ է զյիշատակ մեծոգի Վեստին, իբրեեւ ՚ի բարուրս անմեղադրութեան նմին, կամ ՚ի նշանակ յամենայնի յանդուգն եւ բարձր ձեռնարկութեանց նորին, որոյ միւս եւս մեծագործ դաստակերտ երեւի ՚ի Ծառաքար Երասխաձորոյ: Քրդի միոյ ճոխի սեփականութիւն եւ գոմք խաչանց եղեալ էին Խծկօնք. այլ իբրեւ ՚ի ծագել վերջին պատերազմին Ռուսաց (1877) խոյս ետ նա ՚ի տեղւոյն, Յարութիւն վարդապետ ՚ի Թաւշանղչլաղ գեղջէ Արեւելեան Շիրակայ ` ձեռն էարկ նորոգել զայն, յարդարելով սենեակս բնակութեան եւ դպրոց մանկանց: - Ի լրոյ եւ ոչ ՚ի տեսայ ` ասէ ոմն, յանմատոյց քարափունս անդ Խըծկօնից շինեալ կամարակապ մեղուանոց, ուր այժմ աղաւնիք վայրենիք դադարին, եւ կալոտի սալայատակ, եւ արօտավայրք ՚ի սարահարթն, ուստի խողովակաւ ըզկաթն կովուցն իջուցանէին երբեմն ՚ի վայր ՚ի վանսն: