Շիրակ

14. ԱՄԱՅՈՒԹԻՒՆ ՀԱՐԱՒԱԿՈՂՄԵԱՆ ԱՐԵՒՄՏԵԱՆ ՇԻՐԱԿԱՅ։ ՏԱՅԼԱՐ ԳԻՒՂ

Ոչինչ ընդհատ ՚ի հովտաց վերջին յիշեալ գետակացս ` ամայի եւ սակաւաբնակ է համօրէն որ ՚ի հարաւոյ նոցին մասն արեւմտեան Շիրակայ, այն ` որում հարկ էր բարգաւաճագոյն յոյժ լինել. եւ էր իսկ աներկբայապէս ՚ի միջին դարս, վասն շուրջ պատելոյ զաթոռանիստն Բագրատունի թագաւորաց մերոց եւ զհայրապետական աթոռն. այլ յետ վերանալոյ անտի երկոցուն գահոյից ՚ի ԺԱ դարու, եւ մանաւանդ յետ տիրապետութեան աւերածու Թաթարաց ` յ՚ԺԳ ին, տակաւ անշքացեալ, եւ որպէս զարդիս եւ ՚ի նախնագոյն դարս կոխան ոտից լեալ պատերազմողաց եւ աւարառուաց, այնքան նուազեալ է ՚ի շինութենէ, զի հազիւ քսանեակ մի գեօղից նշանակին ՚ի լայնատարած սահմանի անդ ` որ ընդ մէջ տեղագրեալ վայրացս, եւ ընդ մէջ Վանանդայ, Երասխաձորոյ եւ Ախուրենոյ յարեւելից: - Յետ ասպատակութեան Թաթարաց եւ Թուրքմանաց, Պարսից եւ Թուրքաց, ընդ սոցա իշխանութեամբ Քուրդ ազգատոհմ մի Խաթուն-օղլի կոչեցեալ ` յերկուց եւ կէս դարուց հետէ իբրեւ ստացուած ունէր զԱնի եւ զսահմանս նորին պայազատական ժառանգութեամբ առեալ ՚ի պարգեւի յՕսմանեան սուլտանէն: Իսկ յայժմուս ՚ի նուաճման Ռուսաց ` յուսալի է շինութիւն առնուլ երկրին, եւ յայտնել մանաւանդ փափագատենչ մնացորդաց շինուածոց նախնեաց հողաթաւալ ծածկեցելոց ՚ի սփիւռս տխրական դաշտին, զոր ոչ առնեն ուրախ եւ գնացք գետոց. քանզի գրեաթէ ՚ի Մաւրիկայ գետակէն մինչեւ ՚ի Տիկորն, բաց ՚ի փոքուէ վտակէ Հոռոմոսին ` ա ' յլ ոչ նշանակի յամենայն սահմանին, զոր խուլ եւ խորախաղաց կարկաջանօքն կարէ Ախուրեան ` յարեւելեանն Շիրակայ. եւ այն եւս մասն ոչ աւելի ինչ քան զայս ունի շինութիւն:

Գետս այս երկակի ընդդիմակ յիշատակաց ` թէպէտ ՚ի սկզբանէն իսկ միշտ խոտորակտուր ընթանայ իջանէ ՚ի հարաւ, այլ եւս աւելի ՚ի վայրաց անտի ուր դադարեաց տեղագրութիւնս ` եւ ՚ի վայր, մերթ գոգանալով ընդ արեւելս եւ ցամաքակղզեակս գործելով, եւ մերթ ընդ արեւմուտս ` յառաջեալ եւ անդրէն ընկրկեալ, արմկունս եւ լեզուս ցամաքի երեւեցուցանելով: Այսպիսի իմն փոքր ցամաքակղզեակ ձեւացուցանէ սուղ ինչ ՚ի Հ. խառնրդոց վտակին, առ որով են Ճալա, Արազօղլի եւ այլք, եւ Խոշավանից, հանդէպ Գըզըլգիլիսէ գեղջ արեւելեան Շիրակայ. զոր եւ իսպառ կղզիացուցեալ է ձեռն մարդկան ` քաղաքորմով եւ դրամբ պարսպեալ զբովանդակ ցամաքաբերանն, որ է հիւսիսայինն կողմն, յանդորրութիւն շինին պարփակելոյ ՚ի նմին, որ արդ կոչի Տայլար, եւ հարկ է թէ կարեւոր եւ ամուր իմն տեղի էր յառաջագոյն, որոյ միակ նշանակ մնայ եկեղեցին հնաշէն միջակ մեծութեամբ, ըստ սովորական ձեւոյ, կաթողիկէիւ եւ կրկնայարկ աւանդատամբք առ խորանաւն երկուստեք. իսկ ՚ի վերայ դրանն ` որ է ՚ի հարաւոյ, կայ քանդակ երկուց առիւծուց, եւ ՚ի միջի նոցա նապաստակք կամ եղջերուք երկու [1]: Բայց տեղին ամայի է, լքեալ ՚ի բնակչաց, որք ՚ի սկզբան դարուս ` զզուեալք յասպատակէ Լեկաց ` չուեցին գնացին ՚ի սահմանս Երեւանայ եւ Գեղաքունոյ. եւ արդ կալուած է Խոշավանից, խստամարգ եւ անդաստան: Զայս եկեղեցի ` եօթնախորան կոչէ Սարգիս Վ. Ջալալեան [2]. գուցէ իցեն երկու երկու եւս մատրունք առ դրանն. եւ ՚ի վերայ հիւսիսային որմոյն նշանակէ զարձանս կամ զմասն արձանի գրեալ ՚ի սկիզբն ԺԳ դարու

Եղեւ այս ի հայրապետութեան տեառն Բարսղի եւ ի տէրութեան վանացս քրիստոսասէր պարոնացս Գրիգորի հէճպին եւ Սմբատայ եւ եղբարց իւրեանց, եւ ի տէրութեան քաղաքիս եւ բոլոր երկրիս մեծ Հայոց Քրիստոսի մեծ զաւրականացս Զաքարի եւ Իւանէի, որոց հովանի լիցի սուրբ Երրորդութիւնն:

Իբր մղոնաւ ՚ի Հր. Տայլարայ եւ « քառորդաւ հեռի ՚ի Հոռոմոսի վանաց, ՚ի վերայ արահետ ճանապարհին են կրկին աշտարակք առընթեր միմեանց, քառակուսի ձեւովք, եւ ՚ի գագաթունսն բոլորաձեւ գմբէթիւ աւարտեալ. ՚ի մէջ նոցա սենեակք կան, եւ քարեղէն աստիճանք անցանելոյ ՚ի ստորնոյն ՚ի վերինն, եւ ՚ի վերնոյն ` յաշտարակէ յաշտարակ, կամարձեւ քարակերտ անցիւք, որ արդ քայքայեալ է: Պէսպէս զրոյցք են եւ զսոցանէ, ոմանց ասելով ` եթէ զանգակատունք էին հրաւիրելոյ զաւագանին ՚ի խորհուրդ. յայս կարծիս են որ զՆշխարատուն վանացն ` Դատաստանարան ասեն. եւ այլոց ` թէ զբօսարանք իցեն թագաւորին, որ նստեալ ՚ի վերին կողմն ` կայր ՚ի զնին զինուորական գնդիցն, որք մի առ մի անցանէին ընդ կամարաւն: Արձանագիր կայր յարեւմտից կուսէ միոյն, այլ եղծեալ իսպառ: Խոշուն զսա կոչեն, որ զոյգ նշանակէ ՚ի վրացի լեզու. եւ աստի Խօշավանք զՀոռոմոսի վանսն » [3]: Ի հարաւոյ կուսէ միոյ յաշտարակացն է դռնակն 12 աստիճանօք ելանելի ՚ի սենեակն. եւ ՚ի հիւսիսային որմն յիշատակարան թուականաւ 1102 ամին.

ՇԾԱ. ես Խաչատուրս գրեցի:

[1]             Այսպէս կարծէ Եւգենիոս Պոռէ Փռանկ:

[2]             Ջալալեան, Բ, 26:

[3]             Հ. Ներսէս Սարգիսեան, Տեղագր., 168: