Շիրակ

20. ԱՆԻ ՔԱՂԱՔ։ ԽՈՐՀՐԴԱԾՈՒԹԻՒՆ։ ՍԿԻԶԲՆ ՇԻՆՈՒԹԵԱՆ ՔԱՂԱՔԻՆ։ ՊԱՐԻՍՊՔՆ։ ՏԱՐԱԾՈՒԹԻՒՆ

Ի բազմադարեան հարստութեան մերոց Հայկազանց եւ Արշակունեաց ` մի ըստ միոջէ ամբարձան փայլեցին փառօք եւ ճոխութեամբ արքայանիստ մայրաքաղաքք յԱյրարատեան աշխարհիս, Արմաւիր, Արտաշատ, Երուանդաշատ, Վաղարշապատ եւ Դուին, թող զոր ՚ի սահմանածայրս տէրութեան Հայոց ` Մծբին եւ Տիգրանակերտ, կամ որ մօտագոյնք եւ դեռ տեղագրեալք առ գետովս Ախուրեան յԹ դարու, նախկին գահքն Բագրատունեաց, Բագարան եւ Երազգաւորս. այլ ամենեքին նոքա գրեաթէ հաւասար գետնոյ հիմնայատակ եւ ընդ հողով ծածկեալք, աներեւոյթք եւ անծանօթք մնան, որպէս մեռեալք յաւիտենից, եւ յիշատակ նոցա աշխատութիւն կրէ ՚ի դրդել զսիրտ: Ոչ այսպէս յետինն մայրաքաղաքաց Հայոց ` ՚ի բնիկ երկրի նոցին եւ ՚ի սեփական աշխարհին Այրարատայ, յինն հարիւր ամաց հետէ հանդիսացեալ, եւ ՚ի հինգ հարիւր ամաց ամայացեալ, այլ միշտ եւ յամենայն դէպս եւ ՚ի պայմանի ` սրտառուչ. որոյ անուն անգամ իբրեւ անմոռաց կոչնակի ազգային սգոյ ` ճմլեցուցանէ զամենայն զգայուն սիրտ հայկազնեայ, եւ տեսիլ ` պատկառանօք գրաւէ զամենայն կիրթ օտարազգի. եւ զոր օրինակ այրարատեանն Մասեաց ` աննման իմն վսեմական են կերպարանք, նաեւ ՚ի նկատի բարձրագունից քան զինքն լերանց ( որպէս խոստովանին աշխարհատես զգօն ճանապարհորդք ), գորովաշարժ գոգջիր հանուրց եւ Անի քան զամենայն քաղաքս աւերեալս եւ լքեալս երեւի. եւ այս ` վասն կիսականգուն եւ կիսակենդան իմն կալոյ, ընդ յատակելոցն եւ անհետացեալ շինուածոց ունելով եւ այնքան անաղարտ մնացեալս յեօթն եւ յութ դարուց հետէ, որպէս թէ յերիկէ շինեալս. եւ յաւէտ եւս, վասն քրիստոնէական մեծամեծ եւ անթիւ նշանակացն, որք ՚ի միջոյ դերբկաց վերամբառնան սրագագաթն գմբեթօքն. իբրեւ մուրհակք անմահունակք ունելով խիտ առ խիտ նուիրական արձանագիրս, որպէս եւ պարիսպքն եւ աշտարակք. եւ սովին այսու գլէ Անի քան զամենայն տիեզերահռչակ քաղաքօք Եգիպտոսի, Ելլադայ, Ասորեստանեայց եւ Պարսից. նա եւ ՚ի քրիստոնէական դադարեալ քաղաքաց ` ոչ մի չկարէ ՚ի կշիռ գալ մերոյս այսմ դշխոյիս Շիրակայ, համանգամայն սարօքն եւ սեթեւեթիւք: Ամենայն ինչ ստուեր, ամենայն լոյս է յԱնի. աւերակքն եւ շէնք, կենդանութիւն եւ մահ, հնութիւն եւ նորութիւն, յայտնութիւնն ՚ի մնացուածոցն եւ յարձանագրաց եւ ՚ի պատմութեանց, եւ թաքնութիւնն յետին արկածից ` որով լքաւն ՚ի սպառ ՚ի բնակչացն. զարմանալի իմն առակ նշաւակի աշխարհիս. գաղտնիք հնգադարեան ` որ տակաւին խնդրէ լուծումն: Հիացեալ ընդ այս եւ ոմն յեւրոպէացի քննչաց տեղւոյն ` իբր քառասուն ամօք յառաջ, գրէր [1]. « Եթէ երթեալ գնացեալ ուրուք յուղեւորաց յափունս Նեղոսի ` խոյզ եւ խնդիր առնէր հետոց քաղաքակրթութեան կորուսելոյ, խելամուտ լինէր ապաքէն եթէ կուտակութիւնք այնքան դարուց կարէին աճիւնացուցանել զքաղաքս եւ զտաճարս. այլ ՚ի տեսանելն զեղծումն ապականութեան նստեալ ՚ի միջի պատուարաց քրիստոսական քաղաքի, զեկեղեցիս եւ զմկրտարանս ` ապաւէնս եղեալ գազանաց վայրենեաց, եւ զխաչսն քանդակեալս ՚ի վերայ միոյ միոյ ՚ի քարանց քաղաքիս ` մի ըստ միոջէ ջնջել անհետանալ. յ՚ածելն զմտաւ ` եթէ չորք դարք միայն ժամանակի բաւական եղեն զմայր մի քաղաքաց ` զայնքան խնամով պերճութեամբ եւ սիրով կառուցեալ ` դարձուցանել ՚ի կոյտ մի դերբկաց, եւ ՚ի համր վկայ անցելոց, յայնժամ տեսարանն որ այսքան ՚ի մօտոյ ազգէ, կենդանագոյնս յոյժ տպաւորի ՚ի նմա. քանզի յարկածս նորին ընթեռնու զպատմութիւն իւրոյ ժամանակին եւ զքրիստոնէթեան: Աւանդութիւնք որ յայլս ՚ի տեղեաց այնքան փախստեայք եւ անկատարք են, յերկրի աստ պահեալ ունին սխրալի յիշատակս պատմութեան, զքաղաքիս այսորիկ եւ զթագաւորաց ՚ի նմա բնակելոց: Զկնի պատերազմաց որք սպառեցին զժողովուրդն, սասանութիւնք երկրի տապալեալ կործանեցին զշինուածսն, եւ մանաւանդ զբնակարանսն, որք ` զի ոչ հաստակառոյցք էին ` գրեաթէ բնաջինջ եղեալ են »: Սմին նման ամենայն եւրոպէացի ճանապարհագիրքն խորին զգացմամբք սխրանան, կարեկցին, դրուատեն, եւ ոչ մի ոք առանց ազնիւ ինչ բանի բացատրութեան չկարէ չյիշել զնա. իբրու այն, թէ որ ՚ի փառս իւրում երբեմն Հայոց եւեթ էր սեփական, արդ ՚ի տխրախառն աւերսն ` ամենայն բարեկիր մարդկութեան իցէ բաժին. եւ « սքանչացեալ նկատեն ՚ի նմա, ասէ նոր ոմն գրիչ փռանկ, Պոմպէա մի մեռեալ ՚ի դարուց հետէ, զոր ` աղէտք որ կորուսին ` ոչ ծածկեցին միանգամայն ընդ հոգով կենդանեաց »: Այսքան հզօր գոլով ազդման Անոյ ՚ի վերայ օտարաց ` անմարթ է ազգայնոց մինչչեւ իսկ ՚ի քնին աւերակացն կամ մնացորդաց շինիցն մատուցեալ ` չխորհրդածել զայսպիսիս. համբաւ կանխահոս այսպիսւոյ տեղւոյ խնդրէ եւ կանուխ ճարակ սրտի ` նախ քան զմտացն եւ զաչաց հետաքննութիւն:

Յարեւմտից հարաւոյ Հոռոմոսի վանաց իբր փարսախաւ եւ կիսով հեռի ՚ի նմանէ, յեզր Ախուրեան գետոյ դնի ԱՆԻ ՚ի քարակտուր իմն վայրի, որ հաւասար դաշտին ՚ի հիւսիսոյ կողմանէ ` տակաւ ամբառնայ ընդ հարաւ. ուր գետն ` որ օձապտոյտ քերէ զերեւելեան կողմամբն, անդանօր արմուկն գործեալ անձկագոյնս պատի, շուրջ զլեզուաձեւ սարաւանդեալ քարաժայռիւ, զորով պատի ՚ի հանդիպոյն ` յարեւմտից ` վտակ մի փոքրիկ, եկեալ ընդ ձոր խորանիստ եւ լայնաբաց, որ կոչի Ծաղկոցաձոր կամ Ծաղկաձոր ըստ արդեանցս, եւ Ալաճա-չայ ըստ Թուրքաց, եւ յանուանէն յայտնի գալ յարեւմտից հարաւոյ ` յԱլաճա լեռնէ, մանուածով փարի զբովանդակ յարեւմտակողմամբ քաղաքին եւ զարեւմտեան հիւսիսիւ. վասն այսորիկ Պարսիկ պատմիչ հեղինակ Նիկեարիստան գրոց ` երկգետեան կոչեցեալ զԱնի: Ի հանդիպոյ յարեւելեան հիւսիսային մասին եւս կայ փոքրագոյն ձորակ մի դոյզն ջրով, որ Գայլիձոր կամ Գլիձոր կոչիւր առ հինս: Այսպէս յերից կողմանց պատեալ եւ կղզիացեալ ձորովք [2] եւ պասալտեան խանձուտ քարափամբք, միայն ՚ի հիւսիսոյ կողմանէ հաւասարի ընդ դաշտին, յորմէ եւ զատուցեալ եւ ամրացեալ կայ կրկին պարսպօք, ձորէ ՚ի ձոր. որով եւ ձեւանայ Անի եռանկիւն, յարեւմտից եւ յարեւելից կողմանց լայնագոյն, ՚ի հարաւոյ նեղ, եւ իսպառ անձուկ աւարտեալ քարաբլրիւն զոր յիշեցաք յարմնկաձեւ պատուածին: - Ներքին շրջապատ եռանկեանս յորում ամփոփի քաղաքն, 4100 Չ. եւեթ է, որով եւ տրամագիծն կամ երկայնութիւն քաղաքին ՚ի Հ. ընդ Հր. հազիւ հազարչափ մի. իսկ լայնութիւնն ՚ի Մ. ընդ Ե. երիր մասամբ նորին. որ է ասել քաղաք յոյժ փոքրիկ, եւ իբրեւ ոչինչ մի ըստ տարածութեանն ` առ համբաւն, առմեծագործութիւնն եւ առ քաղաքական հանգամանսն, որովք հարկ էր նմին լի եւ հոծ լինել. վասն այն եւ առաւել զարմանալի է խոստովանել զկէտս զայս հայկական հողոյս, որ թէ ոչ բաւէր կրել հազար եւ մի եկեղեցիս, ըստ աշխարհածանօթ համբաւոյն եւ առակին եւ երդման ռամկաց, սակայն կրէր ոչ պակաս սքանչելիս ձեռագործս:

Ըստ աշխարհագրական դրից Անի կայ ընդ 40 30' Հ. լայնութեամբ. եւ ընդ 41 14' երկայնութեան Բարիզու, ՚ի 1500 Չ. բարձրութեան յերեսաց ծովու: Բնական ամրութիւն եւ դիպան դիրք տեղւոյն, ըստ նախնեացն ախորժակաց, ( անտի բարձր քարափունք Ախուրենի եւ աստի Ծաղկոցաց ձորոյն ), խոժոռ քարաժայռք հարաւային անկեանն ` զսպեալ անդնդօք, զորս ճշգրիտ իմն համառօտեալ ստորագրէ պատմիչ մեր Մատթէոս Ուռհայեցի, եթէ « Էր քաղաքն շուրջանակի քարակտուր, եւ էր գետն Ախուրեան շրջապատ, բայց միայն ՚ի մի կողմն կայր տեղիք ինչ գոյր ` որպէս թէ նետընկեց մի ». այսոքիկ ` ասեմ, ոչ վրիպեցան անշուշտ յամրախնդիր աչաց նախնեաց մերոց ` ՚ի կանուխ դարուց անտի. եւ անուն իսկ տեղւոյն ` ըստ ձայնին եւ ըստ սղութեան ` նշանակէ մեծ հնութիւն, զոր եւ անփոփոխ ամենայն ազգք կոչեն, Թուրքք եւ Պարսք ` Անի, Ասորիք ` Անա `, Յոյնք Անիոն: Թուի ոչ միայն ՚ի տեղի ապաւինի ընտրեալ, այլ եւ պաշտամանց ` ըստ հեթանոսական կրօնից, որպէս եւ անուանակիցն իւր բերդ ( որ եւ Կամախ ) յԵկեղեաց գաւառի. յոր ուշ եդեալ քաղցր սրտիւն եւ բանիւք Շնորհալին ` յերրեակ տառս անուանն ` ասեմ, Երրորդութեան վերագրէ, ասելով.

                « Գեղեցկանուն զարմանալի,

                Որ երրակի տառիւ բերի

                ՅԵրրորդութեանըն խորհըրդի.

                Որ միշտ ՚ի քէն երկըրպագի »:

Յոյժ հաւանեալ եմ թէ Անահտոյ կամ նմանոյ դիցուհւոյ նուիրեալ էր զառաջինն: Ոչ գիտեմ այսո՞ւ ինչ պատճառաւ եթէ այլով ստուգաբանութեամբ ` ոմն ՚ի Պատմչաց ասէ. « Քաղաքն Անի ` որ կոչի Խնամք » [3]:

[1]             "Ou' un voyageur aille sur le bord du Nil rechercher les vestiges d'une civilisation perdue, il compredra sans effort que tant de siecl ը accumul é s aient pu r é duire en poudre les cit é s et temples; mail quand il verra la d é vastation assise dans l'enceinte d'une ville chr é tienne, les é glises et les baptist è res serve de retraites aux animaux sauvages, et la croix trac é e sur chacune des pierres de cette ville s'effacer peu à peu pour disparaitre à jamais; s'il songe qu'il n'a pas fallu quatre si ը cles pour qu'une capitale, b à tie avec tant de soins, de luxe et d'amour, ne fut plus qu'un monceau de d é combres et un muet t é moin du pass é, alors ce tableau, qui se touche de si pr è s, fora sur lui une impression bien plus vive, car il lit dans ces d é sastres l'histoire de son temps et celle du christianisme. Les traditions, qui, en d'autres lieux, sont si fugitives et si incompl è tes, ont conserv é dans ce pays des souvenirs bien curieux de l'histoire de cette ville et des monarques qui y sont s é journ é. Apr è s la guerre, qui a detruit la population, sont venus des tremblements de terre qui ont renvers é les é difices: les habitations surlout qui offraient moins de solidit é, ont é t é presque enti è rement an é anties". - Texier, L'Arm é nie, T. I, 93.

[2]             Թերեւս միայն ՚ի սակս ձորոցս ` ՁՈՐՈՅԳԵՏ կոչեցաւ վիճակն Անոյ, եթէ չիցէ սխալ կամ շփոթ ՚ի բանս երկոցուն Վարդանանց, աշխարհագրին եւ պատմչի. քանզի բուն Ձորոգետոյ թագաւորք կոչին որք ոչ աստ, այլ ՚ի կողմանս Գուգարաց թագաւորեցին:

[3]             Վարդան, ԽԵ: