Շիրակ

3. ՀԻՒՍԻՍԱԿՈՂՄՆ ԱՐԵՒՄՏԵԱՆ ՇԻՐԱԿԱՅ

Սահմանաւ ընդարձակագոյն է այս մասն Շիրակայ քան զԱրեւելեանն, այլ նուազեալ ՚ի շինութենէ եւ ՚ի բնակչաց. գեօղք եւ հանգրուանք հարիւրիւ չափ ընդ մեծ եւ ընդ փոքր նշանակին ՚ի սմա, իսկ բնակիչք ` յետ վերջին պատերազմաց, համարեցան ՚ի Ռուսաց ` ընդ բնաւ 26810 ոգիք, յորս Հայք 11561. մինչ քառապատիկ աւելի է բնակիչ միւսոյ մասինն: - Ի գլուխ վիճակիս ` ՚ի հիւսիսակողմն ` առ Արփայ [1] լըճաւ եւ զեզերբք վտակաց որք թափեալ ՚ի նոյն ` յորդեն եւ գործեն զհամանուն գետն, նշանակին մանր գեօղք կամ հանգրուանք. եւ են, ըստ ընդարձակ աշխարհացոյց տախտակաց, նախ ՚ի Հս. բնաւից ` Պաշ-կէօլ ( Գլուխ-լճի ). ՚ի Մ. նորին Սէօկիւտլիւ ( Ուռենուտ ) [2], եւ ՚ի Հր. Գըրք-Գիլիսէ ( Քառասուն-եկեղեցիք ), որոյ անուն հետաքննելի կացուցանէ զտեղին: - Յարեւմտակողմն լճին երկու գեօղակք են Գալաչա անուամբ. յԵ. Հ. Էօրթիւլիւ. յոր անուն միւս եւս գեօղիկ բացագոյն յարեւելս կոյս, եւ ՚ի միջոցին Կիւարչանի ? ( Կիւվէրճին ? Աղաւնի ): - Մերձագոյն ՚ի լիճն յԵ. կուսէ Թէփէ-քէնտ. յելից նորա Տիւզ, ( որք թարգմանին Բլրագիւղ եւ Դաշտագիւղ կամ Հարթ գիւղ ): Ի հարաւակողմն լճին եղտիւրք են եւ ճախճախուտք եւ մարգք ` անուանեալ Սարը-չայըր. նոյնպիսի վայրք եւ յարեւելակողմն. ուր ոչ հեռի ՚ի գետոյն ` Գարագալէ ( Սեաւ բերդ ) փոքր շինավայր, քննելի վասն նշանակի անուանն: Ի հարաւոյ սորին մերձ ՚ի գետն ամբառնան լեռնաբլուրք Եուրթ-պաշ եւ Եիւզիւ կամ Եիւքլիւ-թէփէ, յորոյ գագաթան երեւին եւ մնացուածք հին բերդի:

Յելից կուսէ լեռնաբերդիս առ գետովն նշանակի գեօղ շէն ` Ամասիա հին անուամբ. եւ ըստ նմանէ ՚ի հարաւ իջանելով ` ըստ ընթացից գետոյն, Գարաչանդա կամ Գարաչամ: - Մաղարաճըգ ( Քարայրիկ ). յորոյ Մ. ամբառնայ Չախպաշ լեռնակ. եւ ՚ի նորին հարաւոյ բարձրագոյն քան զայն Գզըլ-պաշ ( Կարմիր սար ), 2284 Չ. ունելով յարեւելեան ստորոտսն զմեծ գիւղն Չագմագ: - Ի Մ. հարաւոյ սոցին Գզըլ-դաշ ( Կարմիր քար ) կամ Գզըլճա գիւղ. յորոյ Հ. Խաշխաշ հանգրուան. եւ ՚ի Մ. մերձ ՚ի գետն ` Կիւլլիւ պուլագ ( Վարդաղբիւր ), գեղեցիկ ` այլ քայքայեալ եկեղեցեաւ: Ի Մ. Հր. սորա Գարա-Մէհմէտ: Եւ դարձեալ ընդ հարաւ գնալով ըստ գետոյն, մինչեւ ՚ի խառնուրդս Շիրակայ գետոյն, Օճագլը կամ Ողջ-օղլու, Պաճ-օղլի, Օճագ-գուլու կամ Օճագ-գալէ հանդէպ Ալեքսանդրապօլի, զոր շինեցին Մշեցիք գաղթեալք յերկրիէ իւրեանց յամի 1856, նեղեալք ՚ի Քրդաց. եւ էին երկոտասան տունք ` յանցանել ընդ այն Էպպօդի Անգղիացւոյ [3] յամի 1837. իսկ յետ վերջին պատերազմին (1877) Ռուսք արկին անդ կամուրջ փայտեայ յերթեւեկ բերդաքաղաքին իւրեանց: - Մօլլա-Մուսա, գեօղ մեծ ՚ի ստորոտ ցածուն բլրոյ. ուր զառաջին բնակեցաւ Լմռիս Մէլիքով սպարապետ, անցանելով ընդ զինուորական կամուրջ ` արկեալ ընդ մէջ Պայինատուր գեղջ եւ Շիրակաւանի, յամի 1877 ՚ի 24 ամսեան ապրիլի: - Գարագիլիսէ, եւ յարեւմտից նորին Վարդանլը: Իցէ ` արդեօք սա Վարդանակերտն, զորոյ եկեղեցւոյն նաւակատիս կատարէր Գագիկ Կամսարական յամի 706:

[1]             Կարծեմ յանուն լճիս եւ սահմանացն ` երբեմն ԱՐՓԱԼԸԳ կոչեցեալ ՚ի Թուրքաց, զի յիշի այսպիսի վիճակ ՚ի պատմութեան Օսմանեանց, որպէս եւ Արփա չայըրը ՚ի սահմանս Չըլտըրայ, որ է ասել աստէն ՚ի Հ. Շիրակայ. եւ յայտ է որիշ լինել յԱրփաչայիրէ ` որ ՚ի կողմանս Ստորին Բասենոյ: Արփա ` գարի նշանակէ ՚ի թուրք լեզու. ցորենաշատն Շիրակայ չէր անդէպ եւ քաջ գարեբեր լինել:

[2]             Ուր ուրեք ՚ի փակագծի դնին հայերէնքդ տաճկանուն տեղեաց ` մեր թարգմանութիւնք են եւ ոչ հին հայ կոչումն, թէ եւ թերեւս ոմանք այնպէս իսկ կոչէին, այլ մեզ չեն եկեալ ՚ի յայտ:

[3]             Էպպօդ, K. E. Abbot, Notes of a Tour in Armenia.