Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Քսէնօֆօն կոչէ զսա Դա'օքք, որպէս յայտ առնէ կարգ տեղեացն Հայաստանեայց` ընդ որս անցանէին զօրք յունաց դարձեալք ՚ի պարսից. վասն որոյ եւ վէսսէլնիկ զԽաոն անունն որ գտանի ՚ի ժգ. գիրս Դիոդորոսի Սիկիլիացւոյ թղթ. 664. ՚ի նմին պատմութեան դարձի զօրացն յունաց` ուղղագրէ եւ դնէ ՚ի լատինն Դաօք: Յոմանց ուղղագոյն եւս կոչի Դաք, որպէս գրէ Ստեփաննոս Բիւզանդացի. *Դա'օքք, ժողովուրդ ՚ի ներքս կոյս ՚ի Պոնտոս, (որոց) եւ գաւառն նոյնօրինակ (անուանի). զսոսա ոմանք կոչեն Դաքք, որպէս ասէ Սոֆէնէդոս յարշաւանս:

՚Ի սոցունց աստի հատուածեալ երեւին Տաք ժողովուրդ սկիւթացւոց, որք եւ կոչէին Բարնէանք, զորոց գրէ Սդրավոն գիրք ժա. թղթ. 515. *Ասեն թէ Տաք Բարնեանք հատուածեալ են ՚ի Տաոց բնակելոց ՚ի վերկոյս Մէօդիսի (ծովուն), կոչեցեալք Քսանդք եւ Բարք. այլ չէ ըստ ամենայնի յայտ, թէ գտանիցին ինչ Տաք ոմանք սկիւթականք ՚ի վերոյ Մէօդիսի: Արդարեւ ո'չ ՚ի վերկոյս Մէօդիսի, այլ ստորեւ քան զայն եւ քան զՊոնտոս ծով են Տայք Հայոց, զորս դիւրին եղեւ նախնեաց ոմանց շփոթել ընդ շրջակայ ազգս, եւ տանել դնել ո'չ ՚ի բնիկ տեղւոջ, այլ ՚ի վերոյ քան զՄէօդիս. որպէս տեսանեմք եւ զանուանս այլոց հարաւային գաւառաց Հայաստանեայց այսպէս տեղափոխեալ:

Եւ այնպէս` ըստ մասին միայն ճշմարտին բանք նախնեաց, թէ Տաք Բարնեանք` որք բնակին ՚ի Սկիւթիա յայնկոյս Կասպից ծովուն, հատուածեալ են Տաոց բնակելոց յայսկոյս Կասպից ծովուն. իսկ այն Տայք են ՚ի մօտակայս Պոնտոս ծովու, որ է նոյն ինքն Տայք հայոց. Դաօքք կոչեցեալ ՚ի Քսէնոֆոնդայ եւ ՚ի Ստեփաննոսէ բիւզանդացւոյ. քանզի ըստ նորին Ստեփ. անկանի ՚ի կողմանս Պոնտոս ծովու. եւ ըստ մերոց մատենագրաց առ Խաղտեաց գաւառաւ եգերացւոց` որք բնակին առ ծովեզերբ Պոնտոսի. որպէս յայտ է ՚ի Պարխար լեռնէ Տայոց զորմէ տեսցես ՚ի լերինս հայոց ՚ի ներածութեան անդ. նա' մանաւանդ Ղազար` զՈքաղ գաւառ Տայոց` ցուցանէ լինել ՚ի նմին իսկ ՚ի Խազտիս. եւ Պրոկոպիոս զլերինս Տայոց` ուստի բղխէ գետն Ակամսիս, կոչէ լերինք Ճանեաց, որք են Խաղտիք:

Վարդան աշխարհագիր հայելով ՚ի վիճակ իւրոյ ժամանակի, զայս նահանգ դնէ ՚ի Վիրս` ասելով. *Տայոց գաւառն ՚ի Վիրս է… ի Սպեր գաւառն սահմանակից է Տայոց: ՚Ի միւս կողմանէ սահմանակից է Տայք Գուգարաց` ըստ գրելոյ Խոր. նաեւ Բասէն գաւառին Այրարատու` ըստ ցուցանելոյ պատմութեան Ղազարայ, որ զՄկնառինճ գեօղ Տայոց սուղ ինչ հեռի դնէ ՚ի գեղջէն Դու` որ էր ՚ի Բասէն:

Բազում են ՚ի տայս տեղիք` ամուրք եւ անքոյթ ՚ի պատսպարութիւն ՚ի թշնամեաց, վասն որոյ Խորենացին` Ամրոցքք եւ բերդօք կառուցեալ, ասէ վասն Տայոց, յորս զբազմութիւն իշխանացն հայոց` տեսանեմք առ Եղիշէի եւ առ Ղազարայ, ապաւինեալ եւ ողջանդամ զերծեալ ՚ի թշնամեաց: Սոյնպէս Յանծուկս Տայոց քարանց ապաւինեցան Վանանդացիք ՚ի ժամանակի ապստամբութեան իւրեանց, որպէս գրէ Խորենացին գ. 44: ՚Ի նոսա ապաւինեցաւ եւ ա. Սմբատ արքայ` զորմէ գրէ Յովհաննէս կաթողիկոս. *Յամուրս քարաժայռ ձորոյն խորոփեաց Տայոց անկանէր:

Ունէր եւ մայրիս` յորս բազում շինութիւնս արար Վաղարշակ արքայ կարգելով յամարանոց իւր: *Դառնայ` (ասէ Խոր բ. 6. ) զհիւսիսեաւ առ ստորոտովն Պարխարայ ընդ մէջ Տայոց. ՚ի գիջին եւ ՚ի մառախլուտ տեղիս մայրեացն եւ ՚ի լօռաւէտս, գեղեցիկ իմն կարգելով զերկիրն, հաւասարելով զլեռնայինն եւ զջերմահոտն ՚ի բարեխառն եւ ՚ի զուգագեղեցիկ վայելչութիւն իւրոյ թագաւորութեանն. ամառնային ժամանակին հովանոցս պատրաստելով` յորժամ զհիւսիսոյ երթիցէ, գոմս զերկուս տափարակսն անտառախիտս հանդերձ լերամբքն կազմելով, եւ որսոց տեղիս:

Պտուղք սորա բազում, որք են թուզ, նուռն, աղտոր, սերկեւիլ, պտղախունկ եւ նուշ. եւ մինչեւ ցայժմ առատ է ՚ի պտուղս երկիր սորա, որ ըստ մասին ձգի ՚ի սահմունս նահանգին Ախլցխայի:

Բազում ուրեք յիշատակի ՚ի գիրս եպիսկոպոս սորա, զորօրինակ Տաճատ առ Եղիշէի եւ առ Ղազարայ, մի ՚ի ժողովականաց որք գրեցին պատասխանի նամակին պարսից. Ներսէս գ (Շինող) որ զկնի եղեւ կաթողիկոս: Իսրայէլ` ՚ի ժողովն զՎանայ, եւ Սարգիս ՚ի ժողովն Մանազկերտի, յերկոսին եւս զկնի եպիսկոպոսին Բասենոյ Սահակ Մրուտ կամ Մռուտ կոչեցեալ, որ գրեաց պատասխանի թղթոյն Փոտիոսի:

Իսկ զիշխան սորա ՚ի պատմութիւնս Ժ. դարուն գտանեմք յիշատակեալ Դաւիթ անուամբ, որ զԿուրապաղատութեանն ընկալեալ էր պատիւ ՚ի կայսերէն. այլ իշխանութիւն նորա ձգէր նաեւ արտաքոյ Տայոց` բազում գաւառաց եւ քաղաքաց տիրապետօղ եղեալ, մինչեւ զտէրութիւն նորա թագաւորութիւն կոչել Տարօնեցւոյն: ՚Ի մահուան իւրում` քանզի էր անժառանգ` * Տայ անդարձագրով զհայրենիս իւր ՚ի Վասիլն (կայսր) զՈւխթիս, եւ զՄամրուանն, եւ զքաղաքն Ապահունեաց զՄանծկերտ, եւ զամենայն ինչ իւր. որպէս գրէ Վարդան:

Յետ մահուն Դաւթի` Վասիլ կայսր գնաց անձամբ ՚ի Տայս, որում ընդ առաջ ելին ազատագունդ զօրք Տայոց. բայց խռովութիւն անկեալ ՚ի մէջ երկոցունց զօրաց` երեսուն այր ՚ի յոյժ պատուաւորացն եւ յազատացն Տայոց մեռան ՚ի յունաց. կայսրն զպատիւ կուրապաղատութենէ ետ թագաւորին ափխազաց Բագարատայ. յետ մահու նորա առաքեաց զօրս ընդդէմ Գէորգայ որդւոյ նորա, զի ոչ կամէր տալ նմա զերկիրսն` զորս ունէր հայր նորա. բայց ՚ի դիմի հարեալ նոցա քաջ զօրացն Տայոց մոտ ՚ի մեծ աւանն Ուխթեաց, հալածեցին զնոսա առ հասարակ եւ այս եղեւ * Սկիզբն կործանման տանն Տայոց. որպէս գրէ Լաստիվերտցի. գլ. ա. Բուզանդ դ. 18. եւ դ. 2 սեպհական ակնարկէ լինել Մամիկոնէից, յասելն. * Երթեալ գտանէր զնոսա յամուրս աշխարհիս Տայոց յիարէանց (այսինքն Մամիկոնէից) աշխարհին: Առ Ղազարայ տեսանեմք զՎահան Մամիկոնեան ստէպ փախուցեալ ՚ի տայս սակս ամրութեան գրից նորա, բայց սեպհական լինել այնմ ազգին Մամիկոնէից, ոչ գտանեմք առ Ղազարայ, եւ ոչ առ այլս:

Ունի գաւառս ութ.

ա. Կող.

բ. Բերդացփոր (1)

գ. Պարտիզափոր. (2)

դ. Ճակատս (3)

ե. Բուխա (1)

զ. Ոքաղէ.

է. Ազորդ (5)

ը Ասէացփոր (6)

՚Ի տպագրեալ աշխարհագրութեան Խորենացւոյն թիւ գաւառաց Տայոց ՚ի սկզբան անդ ասին լինել ինն, եւ ապա ՚ի թուելն յանուանէ` ութ եւ եթ նշանակին, եդեալ վերջին գաւառ զԿափոր, եւ ՚ի բաց թողեալ զԱսեացփոր: Նոյնպէս ինն ասին լինել եւ ՚ի միում ձեռ. այլ ութ դնին, յիշելով զԿափոր եւ զԱսեցփոր, եւ ՚ի բաց թողեալ զՊարտիզացփոր: Իսկ յերկուս ձեռագիրս ութ ասին լինել, եւ ութ նշանակին յանուանէ, բայց զանունս Կափոր միացուցանեն ընդ Ազորդայ, եւ գրեն Ազորդափոր: