Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Նոյն է սա ընդ Տաշրատափ անուան` զոր ՚ի կիր առնու Յոհաննէս կաթ. յասելն վասն ոստիկանին Յուսփայ * Յուղի անկեալ գայր հասանէր ՚ի Փայտակարան քաղաք, եւ անտի ելեալ վաղվաղակի ընդ Ուտի գաւառ. գայ մինչեւ զՏաշրատափ: Քանզի Ասողիկ ՚ի նմին պատմութեան Յուսփայ կոչէ զայն Տաշիր:

Սահմանակից եւ Աշոցք գաւառին Այրարատոյ` զոր յայտ առնէ Յովհաննէս կաթողիկոս յասելն թէ Սմբատ արքայ ընդդէմ յուփայ *Երթեալ ունէր զկիրճսն եւ նեղուցս պողոտայիցն` կողմանցն Աշոցաց եւ Տաշրաց` ո'չ տալ նմա թոյլ հետի աղագաւ անցանել: Վասն որոյ եւ Վաղարշակ արքայ յերկոսին ՚ի սոսա ՚ի միոջէ ցեղէ կարգեաց զիշխանս: *Բայց զտէրութին Աշոցաց (ասէ Խոր բ. 7. ) եւ զսեպհականութին Տաշրայ` կարգէ Վաղարշակ ՚ի զաւակացն Գուշարայ հայկազնոյ: Այլ իշխանութիւնքն եղեն յերկոսին ՚ի սոսա ո'չ մի` այլ ուրոյն յԱշոցս, եւ ուրոյն ՚ի Տաշիր, վասն որոյ եւ Խոր. բ. 75. եւ 79. զտաճատ որ էր ՚ի զաւակացն Գուշարայ յաւուրս Տրդատայ, կոչէ միայն Յազգէն Աշոցայ, եւ Իշխան ՚ի վերայ գաւառին Աշոցայ: Եւ Ղազար ուրոյն ուրոյն յիշատակէ զիշխանն Աշոցաց եւ զիշխանն Տաշրայ:

Բնակիչք գաւառիս առաւել քան զամենեսին հաստատեցան ՚ի վարդապետութիւն սրբոյն Մեսրոպայ, զորոց գրէ Խոր գ. 60: *Հրաւիրի անտի ՚ի բդեշխին Գուգարացւոց Աշուշայէ` յաղագս նորին գործոյ գալ յիւր իշխանութիւն ՚ի գաւառն Տաշրայ, ուր երթեալ (Մեսրոպայ) լաւագոյն վարդապետաց եւ հաստատագոյն քան զամենայն աշակերտեալսն:

Լոռի, կամ Լօռի, գրի եւ Լօռէ, առ Մատթէոս վարդ. եւ Կիրակոս առ որում գրեալ կայ եւ Լօռէ: Անկանի ՚ի Տաշիր` ըստ վկայելոյ Վարդանայ աշխարհագրի: Տաշիր Լօռի է. զնոյն ակնարկէ եւ Կիրակոս գնելով զՕձուն գիւղ Տաշրայ մերձ ՚ի Լօռի: Մատթէոս դնէ յԱղուան գաւառի, յասելն. *Տէր բարսեղ յարուցեալ գնաց յաշխարհն հայոց ՚ի յԱղուան գաւառի ՚ի Լօռէ քաղաքի, առ թագաւորն հայոց կորիկէ որդի Անհողենին Դաւթի: Ուր թէ իմանայ զաշխարհն Աղուանից, յայտ է թէ այնպէս դնէ. վասն զի Դաւիթ Կորիկէ թագաւորէին նաեւ ՚ի վերայ Աղուանից. իսկ թէ իմանայ զայն գաւառն Ուտէացւոց որ ՚ի տպ. եւ ՚ի միում ձեռ աշխարհագրութեան Խոր. գրի Աղուէ, տարաձայնի ՚ի վերոգրեալ մատենագրաց` որք զԼօռի ցուցանեն լինել ՚ի Տաշիր, որպէս գրեցաք:

Շինեաց զսա ըստ գրելոյ Վարդանայ նախայիշատակեալ Դաւիթ Անհողին որ ՚ի ԺԱ. դարուն, կամ թէ առ հասարակ նորոգեաց: *Այս Կիւրիկէ (ասէ վարդ. ) որդի էր Դաւթի որդւոյ Գուրգենայ` որդւոյ Աշոտոյ ողորմածի, սմա հայրն Դաւիթ` շինեաց զԼօռէ, եւ այլ եւս ժբ. բերդ: Վասն որոյ անուն սորին ո'չ յիշատակի առ նախնի պատմագիրս. յայնմ հետէ եղեւ մի յերեւելի բազմամարդ եւ յամուր քաղաքաց, եւ աթոռ փոքրիկ թագաւորութեան նորին կորիկէի. վասն որոյ մատթ զԼոռի սեպհական նմին կոչէ` յասելն վասն Ալփասլանայ արքային պարսից. * Առաքեաց զթագաւորն Աղուանից զկորիկէ զորդի Դաւթի Անհողինի ՚ի քաղաքն իւր Լոռի: Այլ այս պատիւ արքայանիստ լինելոյ քաղաքիս` սուղ ինչ տեւեաց, ըստ գրելոյ Կիրակոսի. * Այլ մերն դադարեաց գաւազան թագաւորական ՚ի Գագիկ վերջին, որպէս Կիւրիկէին որ ՚ի Լօռէ քաղաք, եւ որ շուրջ զնովաւ, զի եւ սա յազգէ Բագրատունեաց էր. Եւ այլուր գրէ. * Իսկ Կիւրկէի Բագրատունի որ ՚ի Լօռէ քաղաքէ` զամենայն ժամանակս իւր կացեալ ընդդէմ Վրաց` ՚ի հաստատութեան պահէր զհայրենիս իւր. եւ յետ մահուան նորա դաւեալք ՚ի վրաց որդիք նորա, ելեալ ՚ի տանէ հայրենեաց վնացին ՚ի պարսիկս:

Կառուցեալ էր այս քաղաք առ ձորով, պատեալ պարսպաւ, զորոյ զներքին հիմունս բրելով կործանեցին մուզալ թաթարք ՚ի ԺԶ. դարուն յորժամ յանհոգս կային բնակիչքն. զբազմութիւն քաղաքացւոց կոտորեցին, եւ յաւարի առնուլն զգանձս նորա, գտին գաղտնի տեղի գանձուց իշխանին Շահնշահի, որում տիրէր յայնժամ շինեալ բազում արուեստիւ անձուկ բերանով ՚ի ներքին խորս երկրի. բայց դղեակ սորա կայր տակաւին մինչեւ ՚ի ժամանակս Թոմայի Մեծոփեցւոյն: Առ Վարդանայ կոչի ուրեք Աւան, յասելն վասն Խզիլ անուն սկիւթացի ամիրային թէ * Էառ զԱւանն Լօռէ:

Հոռոմայր եւ Քոպար: Ընդարձակօղ Վարդանայ աշխարհագրի ՚ի Լօռի դնէ զայսոսիկ` յասելն. * Տաշիր Լօռի է, ուր կայ Քոպարն եւ Հոռոմայրի սուրբ Նշանն: Կոչեցաւ Հոռոմայր, քանզի յաւուրս Յովհաննու Իմաստասիրի իշխան ոմն հոռոմոց Վասիլ անուն եկն դեսպան ՚ի կայսերէն, եւ ճգնեցաւ ՚ի սմին այրի: * Ճգնեցաւ (ասէ Վարդան) ամս եժ. յայրին` որ Հոռոմայրն կոչեցաւ անուամբ նորա. եւ զխաչն իշխանն առ ինքն ունէր ՚ի գալն ՚ի հոռոմոց: Այսպէս լուաք (ասէ) եւ դու ընկա'լ թէ կամիս սիրով: Զայս Խաչ Վարդան աշխարհագիր կոչէ` Հոռոմայրի սուրբ նշան: Իսկ Քոպարն գրի ուրեք ՚ի գիրս Քոբայր, կամ Քոբար, որպէս եւ առ Կիրակոսի, եւ դասի ՚ի կարգս վանորէից, ուստի էր Դաւիթ վարդապետ Քոբարեցին, կամ Քոբարացին, մատենագիր ՚ի ժբ. դարու, որ կոչի ուրեք եւ Քոբայրեցի.

Շամշուդէ: Այսպէս գրի առ Յովհաննու կաթողիկոսի եւ առ Ասողկայ ՚ի միում վայրի. իսկ յայլում վայրի Ասողկայ գրի Շամշուտէ. առ թովմ. արծ. դ. 8. Շամշոտայ, ՚ի հոլովն սեռական. որպէս եւ յաշխարհագրութեան Խորեն. ՚ի միում օրինակի. իսկ յայլում Շամշլուտէ, եւ յերրորդ ձեռ. Շոմշութէ. զորոց զերկոսին եւս համարիմ օտար հնչումն, եւ լաւագոյն զհնչումն տպագրելոյն` ուր գրի Շամշողդէ, որ է տառադարձութիւն հնչմանս Շամշուլտէ: Է անուն վրաց` զորոյ զճշգրիտ հնչումն վրացի` թողցուք հմտացելոց յայն բարբառ: Թարգմանի առ մեզ Երեքնեան` ըստ գրելոյ Յովհաննու կաթողիկոսի. *Իսկ ապա (ասէ) թագաւորն Աշոտ արքայորդին` չուէր գնայր երթայր հասանէր ՚ի կողմանս Գուգարաց` մերձ յամրոցն մեծ, որ ՚ի լեզու վրաց Շամշուդէ, այսինքն` երեքնեան անուանի. թերեւս սակս ունելոյն երիս բերդս, զի զՆերքնաբերդ եւ զՎերնաբերդ սորա յիշատակէ նոյն յոհ. կաթ. կամ թէ սակս եռասայր դրից բերդին, եւ այլն:

Զառաջին անուն բերդիս պատմիչն Օրբէլեանց գլ. ա. տպ. թղթ. 8. ասէ լինել Օրբէթ, եւ զառաջին շինութիւն բերդին ընծայէ Քարթլաւսի որ էր եղբայր Հայկայ, յասելն. *Իսկ Քարթլաւս գնաց ՚ի լեառն որ կոչի Արմազ. եւ անդ շինեաց իւր տուն, եւ ամրոց մի անառիկ եւ պատշաճաւոր տեղւոջ. կոչեաց զբերդն Օրբէթ, զոր այժմ Շամշոյլտէ կոչեն: Յայսմ բերդի դնէ լեալ եւ զծագումն Տանն Օրբէլեան:

Վասն գաւառին Յովհաննէս կաթողիկոս եդ ՚ի վերոյ ՚ի կողմանս Գուգարաց. այլ Ասողիկ առաւել որոշելով դ. 30. դնէ ՚ի կողմանս Տաշրայ, ուր եւ կոչէ զայն Քաղաքանիստ դղեակ: *Իսկ եղբօրորդի նոցա (Սմբատայ եւ Գագկայ արքայից) Դաւիթ որդի Գուրգենայ` հանդերձ եղբարբն իւրով Սմբատաւ ունի զկողմանս Տաշրայ եւ Վրաց դաշտի, զՇամշուլտեայ մեծ քաղաքանիստ դղեակն, նիստ արքունական պատրաստեալ ինքեան, արագապէս տիրէ քաղաքին Դմանեաց. հնազանդեցուցանէ եւ զամիրայն Տփխեաց քաղաքաւն իւրով: Յայտնագոյն եւս ՚ի նոյն իսկ ՚ի տառիր դնէ գ. 45. յասելն վասն Գագկայ արքային. *Գնաց զօրօք ՚ի Տաշիր, շրջան առեալ ընդ Շամշուդէ` եւ ընդ վրաց դաշտ, քանդեալ աւերեաց զամենայն: Խորենացին դնէ զայս ՚ի Վիրս, եւ ո'չ յիշէ ՚ի Գուգարս. քանզի որպէս գրեալ եմք այլուր, յիւրում ժամանակի վիրք տիրէին Գուգարաց:

Զկնի ա. Սմբատ արքայ էառ ընդ իւրեւ. յետ նորուն որդի նորա Աշոտ շահանշահ պատերազմաւ գրաւեաց վասն որոյ գրէ Յովհաննէս կաթողիկոս. *Վասն զի հօր նորա (այսինքն Սմբատայ հօր Աշոտոյ), շուրջ զամրոցաւն (Շամշուդեայ) սեպհականացուցեալ էր իւր, եւ զեղբարս երկուս Վասակ եւ Աշոտ ՚ի տոհմէ Գնթունեաց` բերդապահս եւ վերակացուս նահանգին այնմիկ կացուցեալ. իսկ սա (այսինքն Աշոտ`) զնոյն հնազանդութեան կարգ առ ՚ի նոցանէ պահանջէր, գալ ՚ի մտերմութիւն ծառայութեան:

Յետ Ժ. դարուն եւ ՚ի ԺԱ. եղեւ արքայանիստ քաղաք Դաւթի Անհողինի. եւ ՚ի նծ. թուին, ՚ի ա. Գագկայ արքայէ եղծաւ սահման սորա սակս անհնազանդութեան նորին Դաւթի առ Գագիկ` որ էր հօրեղբայր իւր:

Օձուն, կամ ըստ հին ձեռագրաց յորս յիշատակի, Աւձուն: Գիւղ` զոր Ասողիկ դնէ յայս գաւառ, յասելն վասն առաջին Սմբատայ արքայի, գնաց ՚ի գաւառն Տաշրայ, ՚ի գիւղն Օձուն: Առ Կիրակոսի գրի Ուձուն եւ դնի մերձ ՚ի Լօռէ, նոյնպէս գրի եւ առ Վարդանայ: Աստի էր գ. Յովհաննէս կաթուղիկոս մականունեալն Իմաստասէր որպէս գրեալ է ՚ի գաւազանագիրս կաթողիկոսաց, եւ առ Ասողկայ, որ ասէ վասն նորա լինել * ՚Ի գաւառէ Տաշրաց, ՚ի գեղջէն Օձնայ: Շինեաց ՚ի նմա նոյն Յովհաննէս կաթողիկոս ըստ Կիրակոսի, * Եկեղեցի մի մեծ յիւր գիւղն Ուձուն` որ հուպ է առ քաղաքն Լօռէ եւ իւր ընտրեալ տեղի բնակութեան, սակաւ մի ՚ի բացեայ ՚ի գեղջէն, եւ անդ դադարէր,

Որդաձորոյ սուրբ Նշան: Մենաստան` որ առ ընդարձակողին Վարդանայ դնի ՚ի Տաշիր, ասելով. * Տաշրացոց գաւառն Բամբկի ձոր է, ուր կայ սուրբ ուխտն Որդաձորոյ սուրբ Նշանն:

Բազունիք, կամ Բազկերտ: Վարդան դնէ զայս ՚ի կողմանս Տաշրայ, որ եհաս ասէ ՚ի ժառանգութիւն Գուրգենայ կրտսեր եղբօր Սմբատայ թագաւորին ՚ի մէջն անդ Ժ. դարուն: