Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Առ Խորենացւոյ կոչի եւ Բերկրացւոց գաւառ. յայտ է թէ` վասն գլխաւոր քաղաքին եղելոյ ՚ի սահմանի իւրում, ըստ որում դնէ եւ Վարդան աշխարհագիր յասելն. *Առբերանի եւ Տարբերունի Բերկրի է` ուր կայ սուրբ ուխտն տէր Յուսկան որդւոյն:

Բերկրի: Քաղաք բերդաւոր` որպէս է տեսանել առ Լաստիվերտցոյն ՚ի գլ. թ. ուր ասի. * Բերդաքաղաքն որ կոչի Բերկրի, որ է ՚ի վիճակէ Արծրունեաց աշխարհին, զոր վաղնջուց յափշտակեալ էր պարսից, հանդերձ իւրովք դաստակերտօք, եւ ունէին ընդ ձեռամբ: Յիշատակէ զնոյն եւ Թովմա Արծրունի գ. 12. * Հրամանաւ Բուհայի հասանել ՚ի վերայ Գուրգինի, եւ ընդ նմա քաղաքացիքն Բերկրոյ` որ Ութմանիկքն կոչին: Եւ փոքր մի ՚ի վերոյ. * Փութանակի հասեալ (ամիրայն Նախճաւանու) ՚ի քաղաքն Բերկրի: ՚Ի յիշատակելոյ Խորենացւոյն իմանամք` թէ էր Քաղաք հին, այլ մինչեւ ՚ի Վարդան աշխարհագիր` զորոյ զբանս եդաք ՚ի վերոյ` ոչ ոք ՚ի մատենագրաց յիշատակեաց զգաւառ նորա: Յիշատակի ուրեք ուրեք եւ ՚ի գիրս յունաց, որպէս ՚ի դ. գլ. կառավարութեանց Կոստանդեայ Պէրփէրուժէնի, ուր ըստ ձեռագրին գրի Բէրգրի, եւ ըստ տպագրելոյն Բարգրի. իսկ առ Գէտրէնոսի թղթ. 732. կոչի` Բէրգրիս ¹: ՚Ի սկիզբն ԺԱ. դարու ըստ պատմելոյ Լաստիվերտցոյն բազում պատերազմաւ էանց այս քաղաք ՚ի ձեռս յունաց. զի նախ յոյնք առին ՚ի ձեռաց պարսից, եւ ՚ի յունաց դարձեալ պարսիկք` կոտորելով արս իբրեւ իդ. հա զար <sup>2</sup>: Դարձեալ էառ ՚ի ձեռաց նոցա ՚ի նմին ժամանակի Գանձի անուն իշխանն Հայոց, այլ վերստին առին այլազգիք: Յաւել Միքայէլ կայսր առաքել զօրս առնուլ զԲերկրի, որոց յայնժամ կամաւ ետուն այլազգիք` գնացեալ յաշխարհն իւրեանց. * Եւ յայնմ օրէ եւ առ յապայ բարձաւ (ասէ Լաստիվերտցին) տէրութիւնն Պարսից ՚ի տեղւոջէ անտի: Այլ զկնի իբր հնգետասան ամաց` պաշարեալ զայն Տուղրիլ անուանի սուլդանն պարսից` եւ առեալ, երկաթի կապանօք ՚ի գերութիւն խաղացոյց զիշխանս քաղաքին:

Առ Ասողկայ յիշատակի եւ Բերկրոյ ձորն ՚ի գրելն բ. 4. վասն զօրացն իսմայէլացւոց. * Ել զօրն իսմայէլի յԱսորեստանէ ընդ ճանապարհ ձորոյ` յԵրկիրն Տարօնոյ ընդ Բզնունիս, ընդ Բերկրոյ ձորն յԱյրարատ թափեցան, եւ առին զԴուին: Իսկ զԼեառն Սողոփի Բերկրացւոց գաւառին յիշէ Խորենացին ՚ի վերոյիշեալ բանն ճանապարհորդութեան Հռիփսիմեանց, եւ առ նովաւ զՔաղաքագեօղն Թըմնիս:

Երիկաւ: Բերդ յԱղացովտի, այլ ՚ի սահմանի Բերկրի քաղաքին, զոր քանզի մանաւազեցիք հանեալ էին ՚ի ձեռաց բերկրեցոց, ա. Սմբատ արքայ անդրէն դարձոյց առ նոսա` ըստ գրելոյ Թովմայի Արծրունւոյ գ. 10. * Առնըլով (ա. Սմբատայ) հարկս եւ պատանդս եւ զբերդն Երիկաւ յԱղացովտի, զոր հանեալ էր մանազաւեցոյն ³ ՚ի բերկրեցւոյն, նոցա հանեալ էր ՚ի գինիուն ազգէն ՚ի զարմէ Մեժէժի Գնունոց, ՚ի Վասպուրական բաժնէ. նաեւ Բերկրի բաժին եղեալ էր Վասպուրականի, եւ դարձուցանէ անդրէն առ Բերկրեցիսն ⁴:

Առէստ փոքր: Ասողիկ բ. 2 դնէ զայս յԱռբերանի գաւառի, յասելն վասն Ղեւոնդեայ կաթուղիկոսի, թէ էր * ՚ի գաւառէ Առբերանոյ ՚ի Գեղջէ Փոքր Առեստու: Առ Յովհաննու կաթուղիկոսի գրի անդէն Եռաստայ. * Եւ զկնի սորա զՂեւոնդ` որ էր ՚ի Փոքր Եռաստայ` կացուցանեն յաթոռ սրբութեանն: Որ թուի լինել վրիպակ գրչաց, կամ վրիպակ խօսից ռամկին: Նոյն է սա թերեւս ընդ Առէստն աւանի, զոր յիշատակէ նոյն Յովհաննէս կաթուղիկոս, կամ թէ` Առեստն էր աւան, յոր հայելով` գիւղն մերձակայ կոչեցաւ Փոքր Առէստ: Անկանէր սա առ ծովեզերբ, ըստ դնելոյ Բուզանդայ գ. 8. *Եւ դիպեցան միմեանց առ ափն ծովուն Բզնունեաց յԱռեստն աւանի ՚ի Ձկնատեսանսն արքունի` ՚ի վերայ գետակին: Այս Ձկնատեսանք ՚ի դ. 22. կոչի եւ Ձկնատէնք` ըստ երից ձեռագրաց եւս. *Հասեալ մածեալ բանակէին ՚ի վերայ Ձկնատենիցն Առեստեայ: Ղազար փարպեցի կոչէ զսա Քաղաքագեօղ. *Եւ մինչդեռ ժողովեալ գնային ՚ի ճանապարհի` մերձեալք ՚ի Քաղաքագեօղն որ կոչի Առեստ: Այս աւան յիշատակի եւ առ Թովմայի Մեծոփեցւոյ` որ գրէ. *Բազումք որ անդ մնային` մեռանէին, եւ որք եկին Առեստ աւանի, եւ ձկամբք եւ բանջարովք շատանային:

Յիշատակէ Ղեւոնդ ՚ի գլ. զ. եւ զԴաշտն կոչեցեալ Առեստակողմն. *Դէմ եդեալ գնացին ՚ի կողմանցն Վասպուրականի, ՚ի դաշտավայր մարզէն` որում Արեստակողմն կոչեն: