Հասաք
՚ի
ստորագրել
զվերջին
նահանգ
Մեծին
Հայոց,
Հոյակապ
Հռչակաւոր
եւ
Ականաւոր
անուանեալ
՚ի
Ղազարայ.
ուրանօր
զմերոյ
քերթողահօրն
՚ի
դէպ
առեալ
բան
ա.
20.
ճահագրեսցուք.
*Եւ
այժմ
ահա
զուարճացայց
ո'չ
փոքր
ինչ
կրելով
խնդութի,
հասանելով
՚ի
տեղիս
մերում
իսկ
բնիկ
նախնոյն,
յորում
սերունդք
(տեղիք)
թագաւորութեանն
հասանեն
յաստիճան:
Անուն
սորա
յերիս
օրինակս
աշխարհագրութեան
Խորենացւոյն
գրի
Այրարատ,
եւ
միայն
՚ի
տպագրեալն
Արարատ,
որ
չէ'
սովորական
՚ի
մեր
գիրս
որպէս
զառաջինն,
զի
եւ
՚ի
պատմութեան
Խորենացւոյն
գ.
22.
այսպէս
գրի
յերիս
տեղիս
եւս,
ըստ
այնմ
յասելն.
*Ընտրելի
է
քեզ,
կա'մ
ընդունել
զմահ,
կամ
գնալ
յԱյրարատայ:
Թէպէտ
եւ
՚ի
ստուգաբանութիւն
անուան
հայեցեալ`
զմիւսն
անկ
էր
յաճախել
՚ի
գործածութե.
քանզի
այս
անուն
ածանցի
յանուանէ
նահապետին
մերոյ`
որ
կոչէր
Արայ,
(եւ
ո'չ
Այրայ).
ըստ
Խորենացւոյն
ա.
14.
*Գայ
հասանէ
տագնապաւ
՚ի
դաշտն
Արայի,
որ
եւ
յանուն
նորա
անուանեալ
Այրարատ:
Զնոյն
կրկնէ
եւ
՚ի
ա.
15.
*Դադարեալ
Շամիրամայ
աւուրս
ինչ
սակաւս
՚ի
դաշտին
որ
անուանեալ
կոչի
յանուն
Արայի`
Այրարատ:
Նախ
դաշտն,
՚ի
դաշտէն
ապա
եւ
համօրէն
նահանգն
ընկալաւ
զայս
անուն.
յոյր
սակս
գուցէ
ստէպ
՚ի
գործ
ածի
յարակցեալ
ունելով
զբառս
գաւառ,
որպէս
թէ
գաւառ
կամ
նահանգ
դաշտին
Այրարատու.
որպէս
առ
Ղազարայ
թղթ.
18.
*Թողոյր
զբարի
եւ
զբնիկ
ժառանգութիւն
նախնեաց
իւրոց
զգաւառն
Այրարատու:
Եւ
առ
Ստեփաննոսի
Օրպէլեան.
գլ.
ժզ.
*Եկեալ
հասեալ
յաշխարհն
իւրեանց
՚ի
գաւառն
Արարատու:
Յոհաննէս
կաթողիկոս
նմին
իսկ
արայի
տայ
զանուանակոչութին,
որպէս
թէ
նորին
իսկ
արայի
այսպէս
անուանեալ:
*Իսկ
արայի
զշինութին
աշխարհի
տնօրինեալ,
յիւր
անուն
զբնակութեան
իւրոյ
վայրս
կոչէր`
Այրարատ.
զոր
ո'չ
որոշէ
Խորենացին:
Որչափ
անուանի
գտաւ
այս
նահանգ
յազգի
մերում,
նոյնչափ
անյիշատակ
առ
մատենագիրս
յունաց
եւ
հռոմայեցւոց.
գոլով
տարակայեալ
յաշխարհէ
նոցա.
եւ
միայն
՚ի
հրէից
համօրէն
Հայաստան
կոչեցաւ
յայս
անուն,
զորմէ
տեղեկասցիս
՚ի
ներածութեան
աշխարհիս
հայոց:
Ըստ
դրիցն`
՚Ի
մէջ
կայ
յառաջասացեալ
աշխարհացդ,
որպէս
դնէ
Խորենացին.
վասն
որոյ
Միջոց
աշխարհի
կոչի
Այրարատ
առ
Եղիշէի,
եւ
՚ի
պատմութեան
Խորենացւոյն
գ.
9.
ուր
քանզի
բնակիչք
կաւկասու
զհիւսիսային
զօրս
հայոց
հարեալ,
արշաւեցին
մինչ
՚ի
դրունս
Վաղարշապատու`
որ
է
յԱյրարատ.
զնոցին
արշաւանս
դնէ
լինել
՚Ի
միջոց
աշխարհիս
մերոյ.
եւ
առ
Բուզանդայ
դ.
24.
կոչի
Միջնաշխարհ:
*Եւ
ինքն
գայր
հասանէր
՚ի
Միջնաշխարհն
հայոց
՚ի
գաւառն
Այրարատու:
Այժմ
ըստ
մասին
անկանի
ընդ
իշխանութեամբ
օսմանեանց.
՚ի
սահմանս
փաշայից
էրզիռումայ
եւ
պայէզիտոյ,
եւ
ըստ
մասին
ընդ
իշխանութեամբ
պարսից,
՚ի
սահմանս
խանից
երեւանայ
եւ
նախջաւանու:
Ունի
դաշտս,
եւ
լերինս
զՄասիս,
զԱրագած,
զորոց
տեսցես
՚ի
ներածութեան
Հայաստանեայց.
եւ
այլ
բազում
լերինս,
զորոց
գրէ
Ղազար.
թղթ.
19.
*Զդաշտս
մեծատարածս
եւ
որսալիցս,
զլերինս
շուրջանակի
գեղեցկանիստս
եւ
պարարտարօտս,
զհոծեալս
էրէովքն
կճղակաբաժնիւք
եւ
որոճայնովքն,
եւ
այլովք
եւս
բազմօք
ընդ
նոսին,
յորոց
՚ի
վերուստ
՚ի
կատարածն`
ջրոց
հոսմունք
անկարօտ
ոռոգման
արբուցանելով
զդաշտս,
մատակարարէ
անբաւ
բազմութեամբ
յոստանն
կանամբք
արամբք
եւ
ընտանեօք
զանպակասութիւն
հացի
եւ
գինւոյ,
զանուշահոտ
զմեղարհամ
քաղցրութիւն
բանջարացն,
եւ
զզանազանումն
իւղաբուղխ
սերմանցն:
Գլխաւոր
գետ
նորա
է
Երասխ`
որ
անցանէ
ընդ
այն,
եւ
ա'յլ
վտակք
բազումք
որք
իջանեն
յԵրասխ,
զորոց
գրէ
Ղազար
թղթ.
20.
*Եւս
եւ
գետոցն
գնացք
բազմակերպ
ձկամբք
մեծամեծօք
եւ
փոքումբք
զանազանեալ
համովք
եւ
այլ
եւ
այլ
տեսովք
ուրախացեալ
լցուցանէ
զշնորհս
ընչից:
Արգաւանդութիւն
նահանգիս
գովեալ
է
առ
նախնիս,
մանաւանդ
առ
Ղազարայ,
որ
գրէ
թղթ.
22.
*Բերէ
յինքեան
զօրինակ
լիութեան
ըստ
բանի
գրոյն
զերկրին
եգիպտացւոց,
եւ
զդրախտին
այ:
Եւ
թղթ.
17.
ասէ
վասն
գ.
Արշակայ
արքայի.
Տեսանէր
*զմեծ
մասն
զլաւն
եւ
զպիտաննին
եւ
զարգաւանդն
աշխարհիս
հայոց`
ունել
՚ի
բաժին
արքային
պարսից.
քանզի
թէպէտ
եւ
հասեալ
բազում
գաւառք,
այլ`
՚ի
ժառանգութիւն
մասին
թագաւորին
յունաց,
սակայն
համեմատ
էին
այն
միայն
Այրարատեան
գաւառին:
Վասն
որոյ
կոչէ
զսա
Փափուկ
գաւառ,
Ամենաբոյս,
Ամենաբուղխ,
Ամենալի,
Ամենագիւտ
՚ի
շահս
եւ
՚ի
դարմանս
մարդկային
պիտոյիցս
կենաց
եւ
վայելչութեան
եւ
սթափութենէ:
Իսկ
Խորենացին
համառօտիւ
ըստ
իւրում
ոճոյ.
*Ունի
Այրարատ…
զամենայն
պարարտութիւն:
՚Ի
բերս
սորա
երեւելի
քան
զամենայն,
է
Որդն
՚ի
պէտս
կարմիր
գունոյ,
զորմէ
գրէ
Խորենացին
ըստ
ձեռագրին.
*Որդն
յարմատոյ
սիզոյ
առ
՚ի
զարդ
կարմրութեան
գունոյ:
Այս
որդն
ծնանէր
յարմատոյ
բուսոյ
՚ի
մէջ
եղեգանց`
որք
էին
՚ի
դաշտին
Այրարատոյ,
զոր
յայտ
առնէ
Ղազար.
թղթ.
20.
*Նաեւ
զարմատս
եղէգնասեր
բուսոցն
ո'չ
ընդունայն
սնուցանէ
յինքեան
ամենաբաղձ
դաշտն
Այրարատոյ.
այլ
եւ
՚ի
սմանէ
ծնեալ
որդունս
՚ի
զարդ
կարմրատեսիլ
գունոց
ընծայէ
օգտասիրացն
շահս
եւ
շքեղութիս:
Բաց
՚ի
յազգի
ազգի
ծաղկանց
եւ
յարմատոց
՚ի
պէտս
դեղոց`
ունի
նաեւ
հանքս
Ոսկւոյ,
Պղնձոյ,
Երկաթոյ,
եւ
Քարինս
պատուականս,
զորոց
տե'ս
՚ի
Ղազար.
եւս
եւ
ինչ
ինչ
՚ի
ներածութեան
հին
Հայաստանեայց:
Ունի
եւ
բազմութիւն
պէսպէս
կենդանեաց`
որք
յիշատակին
նաեւ
առ
Խորենացւոյն,
յասելն
ըստ
ձեռագրաց`
*Ունի
Այրարատ…
էրէս
եւ
հաւս:
Իսկ
առ
Ղազարայ
յանուանէ
նշանակին
Ցիռ,
Այծեամն,
Եղջերու,
Վարազ,
Կաքաւ,
Սալամբ,
պարարտամարմին
ազգ
Աքարացն
վայրենեաց,
Փոր,
Սագ,
եւ
այլն:
Այլ
վասն
կենդանեացս
եւ
որսոյ
նոցա,
եւ
զուարճութեան
Այրարատոյ`
տեսցես
առ
նորին
Ղազարայ.
՚ի
18
թղթոյն
մինչ
՚ի
22:
՚Ի
սկզբանէ
անտի
բնակարան
գտաւ
Այրարատ
մերոց
նախնի
նահապետաց
արմենակայ,
արամայիսի,
շարայի,
եւ
ամասիոյ,
եւ
զարդարեցաւ
շինութեամբք
նոցա.
ապա
՚ի
ժամանակս
թագաւորութեան
եղեւ
թագաւորանիստ
գահ.
եւ
մեծապէս
շքեղացաւ
յաւուրս
Արշակունեաց,
մինչեւ
զի
հինգ
արքայաշէն
քաղաքք
կառուցան
յայս
նահանգ,
հինգ
այլեւս
քաղաքք
եղեն
արքայանիստք.
նահանգն
իսկ
ողջոյն
սահմանեցաւ
սեպհական
բնակարան
արքայի:
*Քանզի
սովորութիւն
էր
(ասէ
Խոր
գ.
22.
)
արքայի
միայն
բնակել
յԱյրարատ,
եւ
միոյ
որդւոյ
նորա`
զոր
փոխանորդ
թագաւորի
պահէին.
եւ
այլոց
Արշակունեաց
բնակել
՚ի
գաւառս
Հաշտենից
եւ
աղիովտի
եւ
առբերանոյ,
հանդերձ
ռոճկօք
եւ
մտիւք
յարքունուստ:
Մինչեւ
նշան
ապստամբութեան
էր
յայնժամ
համարեալ
ումեք
յիշխանաց`
բնակել
յԱյրարատ,
որպէս
յայտ
է
՚ի
նոյն
գլ:
Յայսմանէ
Կալուած
թագաւորաց
կոչի
անդէն
Այրարատ.
եւ
առ
Ղազարայ`
Գլուխ
աշխարհիս
հայոց:
Թողոյր
ասէ
՚ի
թղթ.
22.
Արշակ
թագաւոր
*
Զայսպիսի
զըղձակերտ
գաւառ,
զչնաշխարհիկ
եւ
զամենալի
ը
տուշութեան
ամենախնամ
արարչին
այ
զԱյրարատեան
գաւառ,
որ
է
Գլուխ
աշխարհիս
հայոց,
զգաւառն
համբաւատենչ,
զգաւառն
ամենալի,
եւ
այլն:
Այրարատ
էր
եւ
ձմերոց
արքայի,
վասն
որոյ
եւ
Ձմերոց
կոչի
Այրարատ
առ
Խորենացւոյն
բ.
62
եւ
առ
Ագաթանգեղոսի
թղթ.
խթ:
Յիշատակի
՚ի
գիրս
Քորեպիսկոպոս
սորա,
որպիսիէր
կիւրիոն,
զոր
Մովսէսի
կաթողիկոսի
կացուցեալ
էր
ըստ
Վարդանայ.
*
Վանաց
երէց
սրբոյ
կաթուղիկէին,
այլ
եւ
Քորեպիսկոպոս
Այրարատեան
գաւառին:
Իսկ
գործ
քորեպիսկոպոսի
հայէր
՚ի
տեսչութիւն
գիւղօրէից
եւ
հեռաւոր
վայրաց,
յորժամ
առաքեալ
լինէր
յիւր
եպիսկոպոսէն:
Իշխանութիւն
սոցա
որպէս
թուի`
ձգէր
՚ի
վերայ
այնց
տեղեաց
կամ
գաւառաց
Այրարատու,
որոց
չէր
առանձին
եպիսկոպոս,
այլ
էր
ընդ
մասնաւոր
հովուութեամբ
կաթողիկոսին:
Առ
Եղիշէի
թղթ.
26
յիշատակի
*
Յովսէփ
եպիսկոպոս
Այրարատոյ,
բայց
էր
նա
նոյն
ինքն
կաթողիկոսն:
Գաւառք
Այրարատոյ
ըստ
թուելոյ
Խորենացւոյն
յաշխարհագրութեան
են
քսան,
որոց
անուանքն
են:
ա.
Բասէն
կամ
Բասէան:
բ.
Գաբեղեանք.
գ.
Աբեղեանք
դ.
Հաւունիք(1)
ե.
Արշարունիք
կամ
Երասխաձոր
զ.
Բագրեւանդ
է.
Ծաղկոտն:
ը.
Շիրակ,
թ.
Վանանդ.
ժ.
Արագածոտն
ժա.
Մասէացոտն
ժբ.
Ճակատք
ժգ.
Կոգովիտ.
կամ
Կոգ
ժդ.
Աշոցք
ժե.
Նիգ
ժզ.
Կոտայք
ժէ.
Մազազ
ժը.
Վարժարունիք
ժթ.
Ոստան:
ի.
Դըւնայ
քաղաքն
մինչեւ
ցդաշտն
Շարուր,
