Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Այս որ է մի ՚ի նահանգացն Պարսից` ՚ի բազմաց հետէ յինքն պարունակէ զերիս նահանգս Մեծին Հայոց կոչեցել Պարսկահայք, Կորճայք, Փայտակարան, նաեւ զմասն ինչ Վասպուրականի, եւ ընդ այսմ առել ՚ի հիւսիսոյ` առ երի կայ Շիրվանայ` եւ այնր մասին Մեծին Հայոց` որ այժմ կոչի Կիւրճիսթան, եւ ընդ մասին Երեւան, յարեւելից` Կիլան գաւառին Պարսից եւ ծովուն Կասպից, ՚ի հարաւոյ` Իրագ Աճէմին, իսկ յարեւմտից` երից փաշայութեանց Օսմանեանց Պայէզիտոյ Վանայ (որք են մասն Մեծին Հայոց) եւ Շեհրիզուրայ: Ոմանք նաեւ զԽափան եւ զշրջակայս նորա գրեթէ զամենայն մասն Մեծին Հայոց որք անկանին ընդ տէրութեամբ Պարսից, դնեն յԱզէրպիյճան, եւ Մառդինիէ գրէ` թէ պարսիկք զԱզէրպիյճան բաժանեն յերիս մասունս, ՚ի յԱզէրպէճան (առանձին առել), ՚ի Շիրվան, եւ ՚ի Շէմախի, բայց Քեաթիպ չէլէպին որ ընդարձակ ստորագրէ զայս առեալ յաշխարհագրաց Պարսից, զՇիրվան (որով եւ զՇէմախի) նաեւ զՄուղան իսկ ՚ի բաց հանէ: Զերկայնութիւն Ազէրպիյճանի սոյն աշխարհագիր դնէ 95 փարսախ ՚ի Մակուայ մինչեւ ՚ի Խալխալ, իսկ զլայնութին ՚ի Պաճէրվանայ մինչ ՚ի լեառն Սիյպան դնէ 55 փարսախ: Օդ սորա ՚ի քաղաքս ինչ որք ՚ի հարաւակողման ՚ի ստորոտս լերանց` յոյժ ջերմ եւ վնասակար, ղրկել գոլով ՚ի հիւսիսային հողմոց. իսկ ՚ի յայլ բազում քաղաքս է առաւել ցուրտ, որպէս եւ օդ մայրաքաղաքին նորա Թէվրիզոյ է ցուրտ եւ չոր` այլ առողջարար, որոյ ցրտութիւն տեւէ ընդ երկար, զի արձակ է հիւսիսակողմն նորա. եւ գլուխք լերանց որ շուրջ զնովաւ` զամիսս ինն ձիւնապատեալ կան, յորոց գրեթէ միշտ ընդ առաւօտն եւ ընդ երեկս շնչէ հողմ հեզիկ զովացուցիչ. անձրեւ նորա յաճախ: ՚Ի մէջ լերանց գլխաւոր են միագօտի յետագայ կրկին լերինք:

Սիւհէնտ ՚ի հնումն Օրոնդէս: Լեառն ձիւնապատեալ գագաթամբ զամենայն ողջոյն, ուր ունի եւ լճակ, շրջապատութիւն գօտւոյ սորա կարծի լինել 25 փարսախաչափ:

Սիյլան: Լեառն բարձրագլուխ միշտ ձիւնապատեալ որ ՚ի 50 փարսախաչափ պարակայութենէ երեւի, շրջապատուի գօտւոյ որ կարծի ձգել փարսախս 30: Երեւելի գետակք են յետագայքդ:

Էնտէրապ, կոչի սա նաեւ Գըզըլ օղան: Բղխեալ ՚ի լեռնէն Սիյլանի անցանէ ընդ Էրաէպիլ կամ Արտաւիլ, ուր յանուն նորա Էրտէպիլի կոչի. բայց յետ անցնելոյն ընդ Էնտէրապ յանուն նորա յորջորջի, եւ ընթացել ՚ի ներքոյ կամրջին Ալիշահի, յինքն ընդունի զվտակն Ահէրի. եւ ապա խառնի ՚ի գետն Երասխ. երկարութիւն սորա համարի լինել պարսկական փարսախս 25:

Ահէր: Բղխի ՚ի լերանց Կապանին Երմինանու, յետ անցանելոյ ընդ Ահէր եւ ընդ գիւղն Պէյլէդանայ, միաւորի ընդ վերոգրելոյն Էնտէրապի, զերկարութիւն սորա Քեաթիպ չէլէպին դնէ փարսախս 20, յայտ է թէ առել յականէն մինչ ՚ի խառնումն Երասխայ, եւ ոչ մինչ ՚ի խառնումն Էնտէրապայ:

Ճիւֆթ: Ելել ՚ի Սեաւ լեռնէն Քիւրտիսթանի մերձ ՚ի Մէրաղէ, յինքն ընդունի զՍաֆի առուն (որ ՚ի Սիւհէնտ լեռնէն մինչ ՚ի խառնումն, ՚ի Ճիւֆթ, ընթանայ փարսախս 20. ) եւ ՚ի Կեավտէվանի յինքն ընդունի զՄէրվրուտ, (որ նոյնպէս ելել ՚ի Սիւհէնտ լեռնէն եւ անցել ՚ի մօտոյ Մէրաղէի ընթանայ փարսախս 8. ) եւ ապա անկանի ՚ի լիճն Իւրմիոյ, զերկարութիւն սորա նոյնպէս 20 փարսախս դնէ Քեաթիպ չէլէպին:

Հէշթրուտ: Ելանէ ՚ի լեռանց Մէրաղէի եւ Էվճանի, եւ ՚ի սահմանս Միյանէճի յինքն ընկալել զհամանուն առու նորա, խառնի ապա ՚ի Սիփիտրուտ գետ, զորմէ տե'ս ՚ի Պարսկաստան. երկարութիւն սորա է 20 փարսախ:

Միանէճ: Բղխի ՚ի լերանց էվճանի, եւ անցել ընդ Էվճան եւ ընդ Միյանէճ, փարսախս նոյնպէս 20 ընդ Քեաթիպ չէլէպիին, ՚ի դաշտավայրի նորին խառնի ՚ի Հէշթրուտ. այս Միյանէճ ունի ՚ի վերայ կամուրջ մեծակառոյց 32 կամարօք, զոր շինել է ուրումն Շէմսէտտին կոչեցելոյ: Միյանէճ յինքն ընդունի եւ զայլ առուակ կոչեցել Կէրմրուտ, որ ելել ՚ի լեռնէն Սէրավ, եւ ընթացեալ ընդ գաւառն Մէրվրուտ փարսախս 10, խառնի ապա ՚ի Միյանէճ:

Սէճտ: Երկու առուք կազմեն զայս վտակ, որոյ ընթացել փարսախս 8, խառնի ՚ի գետն Սիփիտրուտ:

Էնտուր: Ելանէ ՚ի լեռնէն Սիւհէնտի, եւ բաշխի յանչափ այգեստանս Թէվրիզոյ. միայն յառ Ատանալն իւրում մասն ինչ նորա հոսի ՚ի գետն Սէրավրուտ: Ընթացք սորա է 7 փարսախ:

Սէրավ կամ Սէրավրուտ եւ կամ Սիւրխապ, որ թարգմանի Կարմիր ջուր, ուստի եւ ՚ի հայոց կոչի Շօր: Բղխի ՚ի լեառն Սիւհէնտ ՚ի լերանց Էշքէմէտի եւ անցել ընդ Սէրավ, եւ ընդ աղահանս եւ ընդ աղտաղտուկ սահմանս Կիւլույի, զաղտաղտին զգենու եւ ինքն բնութիւն, եւ զվտակն եւս Էվճանի գործէ աղի (որոյ բղխել նոյնպէս ՚ի Սիւհէնտ, եւ ընթացել ընդ Էվճան փարսախս 7, խառնի ՚ի սա): Յինքն ընդունի նաեւ զվտակն Սէրտրուտ կամ Պալիվրուտ, (որ բղխեալ ՚ի նոյն Սիւհէնտ լեառն, եւ ընթացել ընդ Սէրտ եւ ընդ Պալիվ փարսախս 6, խառնի ՚ի սմ. ) ապա անցել Սիւրխապ ՚ի հիւսիսոյ Թէվրիզոյ, յանգի յԻւրմիէ ծովակն: Երկարութիւն ընթացից սորա է իբր 40 փարսախ, եւ ունի ձկունս: Ունի Ազէրպիյճան եւ զծովակ Իւրմիէ կոչեցել. կամ ծովակ Թէպրիզոյ, զորմէ տե'ս ՚ի Հայաստան, ՚ի մասն Պարսից:

Երկիր սորա արգաւանդ եւ առատ յամենայն կարեւորս մարդկային կենաց, բերէ ցորեան, եւ այլ պէսպէս արմտիս, զի սկսել ՚ի Թէվրիզոյ մինչ ՚ի ծովակն Իւրմիէ, է առհասարակ դաշտավայր լայն, որոյ ծորավայրք 5 փարսախաչափ ձգել` են անդաստանք արմտեաց. բերէ եւ բամբակ, եւ թթենիս ՚ի պէտս շերամոյ, եւ գրեթէ զամենայն ազգս մրգաց պատուականս, մանաւանդ տանձ, խնձոր, եւ պարկուկ այն է զէրտալու, եւ խաղող եւ գինի ազնիւ, մինչեւ ՚ի սահմանին Թէվրիզոյ լինի ասեն 60 տեսակ խաղողոյ, յորս գտանին եւ խաղողն անկորիզ: Վասնորոյ լի են յայս քաղաք, որպէս եւ յայլ քաղաքս ինչ հանդերձ շրջակայ ոլորտիւք իւրեանց այգիք եւ պարտէզք մեծամեծք եւ զուարճալիք, զորոց գրէ Քեաթիպ չէլէպին (ստորագրելով զպարտէզս Թէվրիզոյ): Են ՚ի Թէվրիզ ՚ի տեղիս տեղիս տունք բազմածախք նկարակերտք, պարտէզք զուարճալիք դրախտանմանք. կողմն ՚ի կողմանէ վարդենաստանք եւ բարտիք, աստ եւ անդ ջուրք կարկաջահոսք, վայրք զբօսանաց անբաւք: Բազմութիւն եւ ընդարձակութիւն պարտիզացս այնչափ է, մինչեւ բազմութիւն զօրաց Ալի Օսմանին (՚ի լինելն սուլդան Միւրատին չորրորդի աստ զաւուրս երիս` ընդ որում ՚ի միասին էր յայնժամ է Քեաթիպ չէլէպին), ձեռնարկել հատանել զծառատունկս նորա. զաւուրս երիս ոչ կարացին կոտորել, ապա իբրեւ դէպ լինէր նոցա մէկնիլ անտի, տեսիլք ծառոց պարտիզացն երեւէին իբրեւ զառաջինն. առատութիւն խաղաղոյ այնչափ մինչեւ նաեւ գրաստք զօրացն կերակրել, ոչ պակասէր եւ ոչ սպառէր: Ջուրն Միհրանուտ ՚ի Սիւհէնտ լեռնէն եկել, բաշխի գրեթէ ՚ի հարիւր առուս, եւ հոսեալ յայգիսն եւ ՚ի պարտէզսն Թէպրիզոյ, ոչ բաւէ է յոռոգել զնոսա:

Ունի Ազէրպիյճան եւ պատուական որսս թռչնոց եւ չորեքտանեաց: ՚Ի գաւառին Թէվրիզոյ ունի հանք սպիտակ կճոյ, նաեւ տեսակ ինչ սպիտակ եւ թափանցիկ, որ գոյանայ ասեն ՚ի ջուրց հանքային աղբեր, մերձ առ այն գտանի եւ բովք ոսկւոյ, որ ՚ի բազմաց հետեւէ լքեալ կայանգործ սակս սակաւութեան. ունի ՚ի տեղիս եւ աղեհանքս, եւ հանքային ջուրս, եւ ջերմուկս առողջարարս: Վաճառականութիւն մայրաքաղաքին սորա Թէպրիզոյ ձգի ընդարձակ յոյժ, մանաւանդ յառաջին ժամանակս, ընդ Հայաստան եւ ընդ այլ սահմանս օսմանեան, եւ անդ մանաւանդ ընդ Պայէզիտոյ` ուր վաճառականք Թէվրիզոյ ունին ինչ ինչ ազատութիւն. ընդ Կիւրճիսթան, ընդ Մինկրէլ ընդ թաթարս, ընդ Մոսկովաստան, ընդ արաբացիս ընդ Պարսկաստան, նաեւ ընդ Հնդիկս եւ գլխաւոր վաճառք նորա են իւր գործածք մետաքսեայք, մանաւանդ ոսկի դիպակք, նաեւ մետաքս, եւ երիվար ազնիւ, եւն: Քեաթիպ չէլէպի դնէ ՚ի սմա քաղաքս 27. բայց առել եւ զայն երկիր որ էր մասն Մեծին Հայոց:

Թէպրիզ կամ Թէվրիզ, որ է աղաւաղութիւն հին անուանս Դավրէժ, առաւել ՚ի հնումն կոչէր Գանձակ մականուանել Շահաստան: Մայրաքաղաք զուարճալի համօրէն Ատրպատականի, որ թէպէտ նուազեալ է այժմ յառաջին շքոյ բազմամարդութեան եւ բազմավաճառութեան, սակս անաշարժութեանց եւ պատերազմաց, սակայն տակաւին է մի յերեւելի քաղաքաց պարսից, Շարտին յամիս 1674 երկրորդ դնէ զսա ՚ի մէջ քաղաքացն Պարսից, եւ ճիզվիթ ոմն հաւասար կացուցանէ մեծութեան Հռոմայ: Հեռի է յԵրեւանայ 55 պարսկական փարսախաւ, ՚ի Կասպից ծովէն 40 փարսախաւ, ՚ի յԻւրմիէ ծովակէն իբր 12 մղօնաւ կառուցեալ ՚ի սպառուածս երկայնաձիգ դաշտի, առ արեւմտեան ստորոտով Սիւհէնտ լերին, որոյ գօտի շրջապատել ունի զդաշտավայրն յերից կողմանց: Ընդ մէջ լերին եւ քաղաքին ՚ի հիւսիսոյ կողմանէ նորա անցանէ գետակն Սիւրխապ կամ Շօր, իսկ ՚ի մէջ քաղաքին անցանէ եւ այլ ինչ առու բարեջուր, որոյ ՚ի յառատանալն վնասէ երբեմն եւ ծածկէ ըզմասն ինչ քաղաքին. յորոյ վերայ են 3 կամուրջք միակամարք: Շրջապատ քաղաքիս որ է անպարիսպ իբրեւ 30 մղոն, սակս բազմութեան իւրոց հրապարակաց եւ մանաւանդ պարտիզոյ, զի սակաւ գտանին ՚ի սմա տունք անպարտէզք:

Բնակիչք սորա ընդ մեծի մասին ընդ գրելոյ Քեաթիպ չէլէպիին են սպիտակադէմք գեղեցկատեսիլք եւ ժրաջանք ՚ի գործս եւ ՚ի շահս, յորոց բազում անուանի անձինք ելին յազգին տաճկաց. բայց դնէ երկուս պակասութիւնս ՚ի բարս նոցա, մեծամտութիւն եւ անհաւատարմութիւն. թիւ նոցա իբր 150000 ոգիք. յառաջագոյն ընդ ոմանց էին 350000 Շարտին ՚ի ժամանակս իւր դնէ թաղս 9 տունս 15000, եւ ոգիս (կարծեօք թուելով) 550000: Բուն բնակիչք են պարսիկք, եւ այլ սահմանակից ազգք, գտանին եւ յազգէս մերմէ իբրեւ 40 տունք հանդերձ եւ փարթամ եւ անուանի վաճառականք. ունէին եւ այլ եկեղեցի առ մեծ հրապարակաւ, յորում կայր մասն ինչ խաչափայտի, այլ այժմ գլխովին է քայքայել: Բազում տունք հայոց ասէ Մառդինիէ բնակեալք յայս քաղաք, շահին մեծապէս ՚ի յառեւտրութեան, յորում քաջ են առաւել քան զպարսիկս: Բայց ՚ի բնիկ բնակչաց քաղաքիս հանպազորդեան երթեւեկութիւն է ՚ի սմա բազմութիւն վաճառականաց յայլ եւ այլ սահմանաց եւ յայլեւայլ ազգաց Ասիոյ:

Շինուածք հասարակ տանց են ՚ի թրծել աղիւսոյ ընդ մեծի մասին միայարկք` ցրիւք բայց զուարճալիք սակս իւրեանց գեղեցկադիր պարտիզաց. վաճառանոցք եւ շուկայք նորա ընդարձակ, եւ բազում ուրեք կամարակապ ծածկեալք. որք ընդ մեծի մասին անկանին ՚ի միջոցս քաղաքին. զթիւ կապակացն Շարտին դնէ 15000 լի ամենատեսակ վաճառօք, յորոց բազումք են քարաշէնք, գեղեցիկ քան զամ վաճառանոցս է իւր Պէզազ իսթան կամ Պէզէսթէն ութանկիւնի ձեւով շինեալ ՚ի Հասան Ալիէ իբր ՚ի 850 հիճրէթին: Լի են ՚ի քաղաքիս արուեստաւորք որք գործեն բամբակի, մետաքսի, եւ դիպակի գործածս: Ունի քաղաքամէջս կամ հրապարակս մեծամեծս յորս Աթ մէյտանին է իւր գլխաւոր հրապարակ մեծ եւ երեւելի քան զամենեսին, մեծ եւ քան զհրապարակն Իսփահանայ ընդ վկայելոյ Շարտինոյ, յորում եւ բազում անգամ բանակեցան 30000 զօրք տաճկաց, յառաւօտու լի են ՚ի սմա շարժական կրպակք փերեզակաց, եւ կրպակք այլոց կարեւորաց, ՚ի սմա լինի եւ սորա պազարին, իսկ յերեկոյն բազմութիւնք դատարկապորտ արանց դերասանաց եւ ըմբշամարտից: Մեծ է եւ հրապարակն որ է առաջի աւերակ բերդի Ճաֆէր փաշային, որ յառաջագոյն էր հրապարակ զինուորաց նոյն բերդին, իսկ այժմ է սպանդանոց ամենայն մսավաճառաց: Շարտին դնէ ՚ի սմա 300 իջեւանս կամ խանս, եւ 250 մզկիթս, յորս գտանին մզկիթք մեծակառույցք եւ բազմածախք ընդ Սէլադին մզկիթացն Կոստանդնուպօլսոյ, եւ մէնարէք յախճապակեայ պատեալք:

Երեւելի եւ մեծ քան զամենեսին ղմզկիթն սուլդան Ուզուն Հասանին ՚ի զարմէ Ագգօյունլի թագաւորաց, զորմէ տե'ս ՚ի հին Ատրպատական շինեալ կապարածածկոյթ հաստակառոյց ՚ի սրբատաշ քարանց, մերձ ՚ի սա է եւ մզկիթն շինել ՚ի շահ Թահմասէ յորդւոց շահ Իսմայէլի. մեծաշէն է եւ մզկիթ Ճիհան շահին ՚ի զարմէ Գարագօյունլի թագաւուրից, շինել ՚ի 878 հիճրէթին, միագմբէթ եւ փոքր քան ըզսուլդան Հասանին. բայց ներքոյ եւ արտաքոյ յախճապակեայ զարդարել, որպէս նաեւ մէնարէ նորին, եւ ՚ի տեղիս ոսկէզօծել եւ վանգակք պատուհանից ՚ի պէլզէմի քարանց կազմել բազում աշխատութեամբ: Են անդ եւ այլ մզկիթ ընդ մասին քայքայեալք յորոց մի է մզկիթն Խօճաթաճէտտին Ալի շահին` որ էր փոխարքայ գազանի թագաւորին Թաթարաց. սորա մէնարէն բարձրաշէն գոլով քան զայլս` նախ առաջին երեւի ՚ի գալն յԵրեւանայ: Առ մեծ հրապարակաւ է մզկիթ, որ յառաջագոյն էր եկեղեցի սրբոյն Յոհաննու Մկրտչի. ուր եւ մի ձեռն նորա պահել լինէր ասեն ընդ բազում ժամանակս: Բազում աւերակ գտանին ՚ի քաղաքին եւ մանաւանդ արտաքոյ` պէսպէս հին շինուածոց, բերդից, աշտարակաց, եւ շիրմաց, նաեւ արքունական պալատքն, ուր նստէին թագաւորք պարսից: ՚Ի ճանապարհին որ գնայ յԻսփահան` է մզկիթ հոյակապ եւ գեղեցկաշէն, զարդարել պէլզէմի թափանցիկ քարամբք, եւ յախճապակեօք, առ գրամբ ունելով երկուս բարձրաշէն մէնարէս պատելս յախճապակէօք, բայց լքելն եւ ամայիս, պարսիկք: ՚Ի նմին ճանապարհի ՚ի վերայ հատուածոց ինչ բարձր լերանց ուր ոչ երբէք էանց գետ կամ ջուր է քարաշէն կամուրջ բազմակամար. երկայն իբրեւ 50 քայլ, զոր մօնլայի ուրուք ասեն շինել յորժամ ա Շահապպաս արքայ գայք ՚ի Թէվրիզ, որպէս զի ՚ի ձեռն այնր տարադէպ եւ անվախճան գործոյ ստիպեսցէ զարքայն ՚ի հարցաքննել եւ խօսել զնմանէ որպէս եւ եղեւ իսկ: ՚Ի վերայ լերինն առ որով է կառուցել Թէվրիզ, յառաջագոյն գոյր գեղեցկաշէն մենաստան հայոց, որ ապա փոխեցաւ ՚ի մզկիթ. յոտս նոյն լերին եւ այլ մզկիթ քայքայեալ, եւ ՚ի նմա շիրիմք նախնի թագաւորացն մարաց: Փոքր ինչ հեռի է նոյնպէս մենաստան քայքայել եւ ՚ի մերձակայս անձաւք կրկին ուրանօր երեւին գերեզմանք, եւ սիւնք կճեայք յերկիր անկեալք:

Մերձ ՚ի քարաշէն կամուրջն որ է ՚ի վերայ վերոգրել Սիւրխապ գետակին, է շիրիմ կամ Թիւրպէքեռ Իմամրիզւին. յաճախել յուխտաւորացն պարսից: Այլ ՚ի մէջ հին շիրմաց երեւելի է կոչեցելն Շամ գաղտն, որ է վրիպեալն բառիս Շէնպ Ղազան. զի շէնպ` ՚ի լեզու մուզուլաց նշանակէ շիրիմ, սա է աշտարակ մեծ ՚ի մէջ պարտիզաց, որոյ շրջապատ 220 քայլ հասարակ, տրտմագիծն 40, ՚ի գլուխն են 110 աստիճանք, եւ ՚ի գլուխն անդ է սենեակ յորոյ պարիսպն արտաքուստ գրեալ կան պէսպէս գրուածք եւ տառք. ՚ի յատակն է երկաթի վանդակապատ տեղի, յորում ասեն լինել գերեզման զանազան խանին թաթարաց որդւոց Արղունի որ կանգնեաց ՚ի Թէպրիզ մզկիթ բարձրակառոյց պէսպէս յօրինուածովք. եւ շուրջ զնովաւ 12 բարձրաշէն մետրէսէ, եւ շիրիմ վասն իւր յաշտարակի անդ` արկել հիմն ՚ի հիճ 697. (1297) եւ ՚ի մեռանիլ դեղակուր մահուամբ ՚ի հիճ 703 (1303) ՚ի 33 ամաց հասակի, թաղեցաւ աստէն, ՚ի մեծի գետնաշարժութեան որ եղեւ ՚ի 1641 ¹ երկու կողմն շինուածոյս հերձել վերուստ ՚ի վայր լցաւ աւերակօք. Յարեւելեան կողմն քաղաքին է բերդ ինչ գրեթէ առ հասարակ աւերակ կոչեցել Գալէի Րէշիտ. որոյ շինօղն է Րէշիտ միւս փոխարքայ վերոգրեալ Ղազանին, մեծն Շահապպաս ետ նորոգել զայս բերդ սակս քաջայարմար գրից նորա ՚ի պաշտպանել զքաղաքն բայց յետագայից անխնամ թաղել օր ընդ օրէ քայքայի: ՚Ի նոյն արեւելեան կողմն է բերդանման շինուած զորմէ բնակիչք հայոց աւանդեն քինել բնակարան ա Խոսրովու հայոց արքայի. զորմէ տե'ս ՚ի հին Ատրպատական. զոր ոմանց շփոթելով, զթագաւորն Պարսից կարծեցին որ գերաց զխաչն, որոյ արքունիք էին ՚ի Տիսբոն:

՚Ի շրջակայս Թէվրիզոյ ՚ի դաշտավայրին եւ ՚ի վերայ լերանց են գիւղօրէք մեծամեծք յորոց իւրաքանչիւրոց ասէ Քեաթիպ չէլէպին են գրեթէ մի մի գիւղաքաղաք զորոց զթիւ դնէ 24 եւ ստորեւ ՚ի յիշելն զարեւմտեան կողմն քաղաքին որ է ձորավայր դնէ անդէն 30 գիւղօրէս մեծամեծս:

Էվճան: Աւան որոյ բնակիչք տաճիկք եւ քրիստոնեայք, ունի շուկայ եւ հոսանուտ ջուրս ՚ի լեռնէն բերդ սորա որոյ շրջապատն էր 1000 գիրկ, ետ շինել Ղազան խան: Օդ սորա ցուրտ, ոչ բերէ միրգ եւ բամբակ, այլ արմտիս եւ բանջարեղէնս:

Էրդէպիլ կամ Արտաւիլ: Քղք մեծ բայց անպարիսպ կառուցել ՚ի դաշտավայրի առ արեւմտեան ստորոտով Սիյլան լերին, հեռի ՚ի Թէվրիզոյ 13 ժամաւ յարեւելս հիւսիսոյ նորա. ունի բերդ աւերակ ՚ի վերայ լերին, ընդ մէջ քաղաքին անցանէ առու Էնտէրապ կամ Գըզըլ օղան կոչեցեալ, որոյ նախ քան զմտանելն ՚ի քաղաք` յերկուս անջատի: Բնակութիւն սորա թէպէտ նուազել է յոյժ յառաջին բազմամարդութեան, սակայն եւ այժմ գտանին ՚ի սմա տունք իբր 1500. որք ընդ մեծի մասին են պարսիկք, եւ սակաւք յազգէս հայոց եւ այլ զանազան ազգ, եւ բազում երթեւեկութիւն վաճառականաց պէսպէս կողմանց: Իւրաքանչիւր տունք գրեթէ ընդ Թէվրիզոյ ունին առանձին պարպէզս լի մրգաբեր ծառովք, մինչեւ ՚ի հեռուստ երեւիլ քաղաքին անտառ բազմախիտ ծառոց. յոմանց ՚ի փողոցաց հոսի ջուր, ունելով ՚ի վերայ կամուրջ ՚ի տեղիս տեղիս. ունի բազում իջեւանաց խանս, բաղանիս, շուկայս յարկածածուկս, վաճառանոց, եւ պէզազիսթան կամ պէզէզթէն քառակուսի երիւք դրամբք, բաղանիք սորա լաւ, հրապարակք մաքուր, գլխաւոր հրապարակն է մեծ եւ երկայնաձիգ գրիւք, յորոյ ՚ի մի կողմն է քէրվանսէրայ մեծակառոյց:

Մեծ մզկիթն է գրեթէ ՚ի մէջն անդ քաղաքին ՚ի բարձրաւանդակի, շինուած նորա բերդանման, մուտ կալուածոցն մեծագանձ, առաջի դրան իւրոյ ունի շատրուան որոյ ջուր բերեալ է յերեք մղոնաչափ տարակայութենէ, ունի իմարէթ, գրատուն, եւ այլ շինուածս առ հասարակ մեծաշէնս, նաեւ խոհանոց ուստի բաշխի կերակուր յաւուրն երկիցս առաւել քան զ1000 անձանց անդ բնակելոց եւ բազմութեան աղքատաց: ՚Ի շինուած ինչ մզթկիթս թաղել կայ շէյխ Սաֆիէտտին Իսհագ, նահապետ Սաֆէվի կոչեցել թագաւորացն Պարսից, զորոյ շիրիմ շինեաց շէյխ Մուսուլայ Սատրէտտին զկնի մահուան հօր իւրոյ, ապա ՚ի յաջորդաց որ շէյխ Ճիւնէյան մեծացոյց եւ յաւել զայլ շինուածս հոյակապս, որով այս շիրիմ հանդերձ այլ ամենայն շրջակայ շինուածովք իւրովք եղեւ փառաւորագոյն քան զայլ ամենայն շինուածս այնր կողման շքեղազարդել արծաթափեղկ դրամբք եւ ոսկերէն կանթեղօք եւ եղեւ ուխտատեղի մեծ եւ հռչակաւոր յաճախել յամբաւ բազմութենէ ուխտաւորաց պարսից. եւ տեղի ապաստանի ամենայն մեծեղեռն մահապարտ յանցաւորաց, որոց ՚ի յապաւինիլն յայս շիրիմ զերծանին նաեւ ՚ի մեծազօր ձեռաց արքայի: Թաղեալ կան աստէն եւ թագաւորք Պարսից ՚ի զաւակէ նորին:

Անուանի է այս քաղաք մանաւանդ ՚ի ԺԵ դարուց հետէ, սակս լինելոյ բնակութիւն նախնեաց արքայիցն պարսից Սաֆէվի զարմին, որոց աւերակք ապարանից երեւին մինչեւ ցայժմ, եւ սակս շիրիմ նոցա, մինչեւ յայնչափ պատերազմունս որ եղեւ ՚ի մէջ օսմանեանց եւ պարսից, նաեւ յայլ կռիւս, ազատ եւ անվտանգ մնաց Արտաւիլ ՚ի պատիւ շիրմաց, անուանի է եւս սակս լինելոյ վաճառատեղի եւ օթեւան կարաւանացն մանաւանդ Կիլանու եւ Շէմախոյ, ուստի բերեն կարաւանք երբեմն 800 նաեւ 900 ուղտուք մետաքս անբաւ մանաւանդ յառաջին ժամանակս, եւ է օթեւան ամենեցուն որք ճանապարհորդեն ՚ի Կիլանէ եւ ՚ի Շէմախի ՚ի Հայաստան, ՚ի Կոստանդնուպօլիս, եւ յԻզմիր:

Նմին իրի վաճառականութիւն սորա ծաղկել է, եւ ՚ի մէջ վաճառաց իւրոց ազնիւ է նրբանիւթ կտակն, եւ կարմիր ներկն: Դաշտավայրն` յորում է կառուցեալ Արտաւիլ, ձգի ընդարձակ առաւել քան 9 մղոն, շրջապատեալ բարձրաբերձ լերամբք, յորս բարձրագոյնն է վերոգրել Սիյլան լեառն, իսկ լերինք Կիլանու անկանին յարեւելս հարաւոյ քաղաքին. այս բազմութիւնք լերանց նորա պատճառեն ստէպ ստէպ փոփոխութիւն օդոյ ՚ի ցրտոյ ՚ի ջերմ, եւ ՚ի ջերմուէ ՚ի ցուրտ: Երկիր նորա բերէ արմտիս եւ միրգ սակաւ բաց ՚ի տանձէ եւ ՚ի խնձորոյ. իսկ զայլ պտուղս բերեն ՚ի Թէպրիզոյ եւ ՚ի Դալիշ գեղջէ որք են մօտ. բայց ամենայն ծառք իւր պտղատու գոլով, փայտ ՚ի պէտս շինուածոց բերեն ՚ի կիլանայ վեցօրեայ տարակայութեամբ: Քեաթիպ չէլէպին 100 գիւղօրէս դնէ ընդ սովաւ, եւ բազում մկունս ասէ լինել յայս քաղաք, որոյ վասն որսկան կատուս ՚ի վաճառ արկանեն անդէն:

Իբրեւ մղոնաւ եւ կիսով հեռի յԱրտաւիլայ, է գիւղ յորում է շիրիմ մեծաշէն շէյխ Սաֆիէտտինին, զոր շինեաց վերոգրել շէյխ Մուսայ Սատրէտտին: Մօտ ՚ի սա է այլ շիրիմ փոքր, ուր թաղել կան բազմութիւնիք ՚ի ցեղէ շէյխ Սաֆիէտտինին:

Խալխալ: Քաղաքագիւղ յարեւելս հարաւոյ Արտաւիլայ, 2 օթեւանօք հեռի ՚ի նմանէ: Մերձ ՚ի սա միով փարսախաւ է լեառն պարսպանման, որոյ լանջակողմն իբրեւ 15 կանգնաւ կարկառեալ կայ արտաքս, բղխէ անդուստ ջուր յորդառատ, եւ հոսել ՚ի խալխալ ոռոգէ զպարտէզս նորա. բղխէ եւ ՚ի ձոր ինչ սորա աղբիւր, որոյ ջուր յամարայնի սառուցել պաղի. իսկ ՚ի միւսում կողման այլ աղբիւր` յեռանդեան` յորոյ ջուր ձու արկել եփի: Ունի Խալխալ վիճակս 4 ՚ի միջոցս լերանց, եւ վայրս խոտաւէտս, եւ որոս պարարտս:

Տարմիարզ: Վիճակ որ 100 գիւղօրէս ունի ասէ Քեաթիպ չէլէպին:

Շահրուտ: Վիճակ յարակից վերոգրելոյն, ունի գիւղօրէս 30. օդ սորա բարեխառն ջերմ, արմտիքն ընտիր, բայց միրգն սակաւ:

Միւշքին: Յառաջագոյն կոչէր Տէրավի. ապա կոչեցաւ Միւշքին յանուն իւրոյ կուսակալին: Սա գոլով անկել ՚ի հարաւակողմն Սիլլան լերին, օդ նորա ծանր է, այլ արմտիք եւ միրգ բազում, ջուրք նորա հոսին ՚ի նոյն լեռնէ:

Էնատ եւ Էրճագ: Են երկու աւանք ՚ի հարաւակողմն Սիլլան լերին, ուստի հոսին ջուրք նոցա. զԷնաան շինեաց Պերոզ Սասանեան իսկ զԷրճագն Կաւատ որդի նորին, օդ սորա բարեխառն ցուրտ, բերէ առատ խաղող եւ ընկոյզ:

Խիյարքիուհ: Աւան ՚ի հարաւոյ Սիյլան լերին յորմէ հոսի ջուր նորա. բնակիչք ըստ մեծի մասին են կօշակար. օդն սորա ջերմագոյն, ՚ի բերս իւր յոլով են արմտիք:

Ահէր: Աւանաշէն ՚ի հիւսիսոյ Արտաւիլայ, առ առուիւ որ յանուն իւր կոչի եւ խառնի ՚ի գետակն Էնտէրապ. օդ սորա ցուրտ, ջուրն հոսի ընդ Ադուգայս ՚ի լեռնէն Էշքէնիրի. բնակիչք նորա տունք իբր 150. արդիւնք սորա են արմտիք, եւ միրգ սակաւ. Ունի ընդ իւրեւ գիւղս իբրեւ 20:

Սէրահ, կամ Սէրավ: Աւան յընդարձակ դաշտավայրի առ ստորոտով Սիյլան լերին յարեւելս հարաւոյ նորա. զորոյ զբնակիչս սպիտակադէմս եւ շատակերս դնէ Քեաթիպ չէլէպին, օդ սորա ցուրտ, ընդ մէջ իւր անցանէ գետակ յանուն նորա Սէհար կոչեցել, որ թափի ՚ի լիճն Իւրմեայ. բերք սորա արմտիք, իսկ խաղող եւ միրգ սակաւ: ՚Ի պատերազմին Արտաւիլայ ՚ի դաշտավայրին սորա պարտեցաւ Թաթարխանն ՚ի Պարսից: Ունի վիճակս 4. յորոց մին կոչի Վէրզէնտ կամ Պէրզէնտ, 20 փարսախաւ հեռի յԱրտաւիլայ. եւ գիւղօրէս 100:

Տէրավիւրտ: Յառաջագոյն աւան էր ասէ Քեաթիպ չէլէպին, իսկ այժմ քաղաք եւ ձմերոց, ունի արմտիս, բամբակ, եւ որիզ:

Քէլիզ: Բերդաւան առ գետակաւ ՚ի լեռնաստանի ՚ի մէջ անտառի. օդ սորա բարեխառն, երկիրն բերրի յարմտիս եւ ՚ի միրգս:

Կիլա ' նի Քասլուն: Գաւառ յորում Քեաթիպ չէլէպին դնէ զ50 գիւղօրէս դալիշի, եւ զբնակիչս անմասն ասէ լինել ՚ի քաղաքականութենէ, արդիւնք գաւառիս են արմտիք. բամբակ, եւ որիզ:

Միւրա ' տի նայիմ: Գաւառ որ ընդ վերոգրել հեղինակին ունի գիւղօրէս 30, յորոց ոմանք անկանին յեզր գետոյն Երասխայ, ուստի եւ ՚ի Վասպուրական կամ ՚ի Փայտակարան նահանգ Մեծին Հայոց, երկիր սորա բերրի է յարմտիս եւ ՚ի խաղող, եւ յայլ միրգս:

Նէվտիզ այսինքն նոր բերդ: Բերդ աւերակ ՚ի գագաթ լերին, այլ իշխան սորա նստի ՚ի գիւղն Հուլ. օդ սորա ջերմագոյն. ունի ջուրս հոսանուտ, արմտիս, բամբակ, եւ որիզ, եւ ընդ իւրեւ ունի քանի մի գիւղօրէս:

Պաֆթ: Գաւառ որ ունի գիւղօրէս իբրեւ 20. կառուցել ՚ի մէջ կաղնաստանի. օդ սորա ջերմ, բերք իւր` արմտիք եւ միրգ սակաւ:

Մերաղի կամ Մարաղա: Աւան պատուական մաքուր, հեռի ՚ի Թէվրիզոյ 7 փարսախաւ յարեւմուտս հարաւոյ նորա, մերձ յԻւրմիէ ծովակ յարեւելից նորա. կառուցել ՚ի հարաւակողմն Սիւնհէնտ լերին, յորմէ գետակն Րուտի Սաֆի որ թարգմանի Գետ յստակ հոսել անցանէ ընդ սա: Ունի պարիսպ հողաշէն, բնակիչք սորա տունք իբր 250 առ հասարակ պարսիկք, զորս սպիտակադէմս դնէ Քեաթիպ չէլէպին. օդ սորա ծանր, բերք սորա են արմտիք, բամբակ, եւ ՚ի մէջ մրգաց խաղող յոլով, նաեւ թիւթիւն. ունի ընդ իւրեւ վիճակս 6: Արտաքոյ քաղաքին ՚ի բլուր ինչ երեւին հետք դիտանոցին, զորմէ տե'ս ՚ի Հին Ատրպատական:

Միյանէճ: Գիւղ որ ՚ի հնումն էր քաղաք հեռի ՚ի Մէրաղայ 2 օթեւանօք. օդ սորա ջերմ, տեղին յուռթի ջրարբի բարգաւաճել բերովք:

Կէրմրուտ: Գաւառ յորում ընդ Քեաթիպ չէլէպիին են գիւղօրէք աւելի քան զ100. օդ սորա լաւագոյն քան զՄիյանէճին, ջուրն եկել ՚ի լերանց` խառնի ՚ի գետակն Սիֆիտրուտ, արդիւնք երկրին են արմտիք, բամբակ, որիզ, խաղող, եւ այլ միրգ:

Տէսխէհագան: Աւանաշէն, որոյ օդ բարեխառն, ջուրն հոսի ՚ի լեռնէն սիւհէնտի. բերք նորա արմտիք, բամբակ, եւ միրգ, խաղողն ընտիր:

Նիյլան: Աւանաշէն որոյ բնակիչք թուրք. ջուր սորա գայ ՚ի Րուտի ճիւֆթ գետակէն. ունի արմտիս, բամբակ, եւ յոլով այգիս:

Տէրպազ: Գաւառ ՚ի հիւսիսակողմն Թէվրիզոյ, որ ունի գիւղօրէս աւելի քան զ30 ընդ Քեաթիպ չէլէպիին. օդ սորա բարեխառն ջերմ. ջուրն եկեալ ՚ի լերանց յետ անցանելոյ ընդ սա անկանի յԵրասխ, ունի արմտիս, բամբակ, եւ պտուղ յոլով. զորս առաքէ եւ ՚ի շրջակայս:

Զէնուզ: Աւան լի այգեստանեօք, բերէ խաղող եւ այլ միրգս, յորս ընտիր է սպիտակ խնձոր նորա, ունի եւ արմտիս:

Մաքիւյէ: Է բերդ, եւ ունի ՚ի ներքոյ իւր գիւղ կառուցել ՚ի Խոխոմ լերինն, որ մինչ ՚ի կէս որ հաւանի առնելով գեղջն, արգելու զճառագայթս արեւուն:

Քէրքէր: Է աւան մերձ ՚ի գետն Երասխ, ուր լինին միրգ արմտիք եւ բամբակ. եւ յայն սահմանս շինեալ կամուրջ մի մեծ Չըյա իւլ միլք Նախճէվան ՚ի վերայ նախայիշատակեալ գետոյն Երասխայ:

Խունճ: Քաղաք փոքր ՚ի հարաւային ծայրազէրպիլ Ճանին, հեռի ՚ի Մէրաղայ 13 փարսախաւ: