Պատմութիւն Հայոց

Կամիմ զանիմաստասէր բարս առաջնոցն մերոց նախնեացն ոչ առանց յիշատակի բամբասանաց թողուլ, այլ աստէն իսկ, ի սկզբան մերոյ գործառնութեանս, զվասն նոցա կշտամբութեան յարմարել զբանս: Զի թէ արդարեւ արժանի գովութեան այնք ի թագաւորաց իցեն, որք գրով եւ պատմութեամբ զիւրեանցն հաստատեալ կարգեցին զժամանակս, եւ զգործս իմաստութեան եւ զքաջութիւն իւրաքանչիւր արձանացուցին ի վէպս եւ ի պատմութիւնս՝ ըստ նոցանէ եւ պարապեալքն այսպիսում ճգնութեան դիւանագիրք մատենից՝ ներբողականաց ի մէնջ արժանի եղեն ասից. ի ձեռն որոց եւ մեք յընթեռնուլն զառ ի նոցանէ շարածս բանից՝ ըստ աշխարհօրէն կարգաց իմաստնանալ ասիմք, եւ քաղաքականս ուսանել կարգս, յորժամ զայսպիսիս ընթերցասիրիցեմք իմաստութեան ճառս եւ զրուցատրութիւնս, որք են Քաղդէացւոց եւ Ասորեստանեայց, Եգիպտացւոց եւ Հելլենացւոց. առ այսոքիւք եւ փափագիցեմք եւս արդեօք իմաստութեան արանցն այնոցիկ, որ զայսպիսի փոյթ յանձին կալան. - ապա ուրեմն ամենեցուն մեզ յայտնի է թագաւորացն մերոց եւ այլոց առաջնոցն առ ի յիմաստն տխմարութիւն, եւ անկատարութիւն ոգւոյն բանականի: Զի թէպէտ եւ եմք ածու փոքր, եւ թուով յոյժ ընդ փոքու սահմանեալ, եւ զօրութեամբ տկար, եւ ընդ այլով յոլով անգամ նուաճեալ թագաւորութեամբ՝ սակայն բազում գործք արութեան գտանին գործեալ եւ ի մերում աշխարհիս, եւ արժանի գրոյ յիշատակի, զոր եւ ոչ մի ոք ի նոցանէ պէտ յանձին կալաւ մատենագրել: Արդ՝ այնոքիկ, որ եւ ոչ անձանց խորհեցան բարի առնել, եւ անուն յիշատակի յաշխարհի թողուլ, զի՞ արդեօք եւ մեղադրութիւն մեր այնպիսեացն ի ճահ պատահիցէ, զեւս մեծագոյնս ի նոցանէ պահանջել եւ որ ինչ հնագոյն քան զնոսա:

Այլ ասիցէ ոք արդեօք. վասն ոչ լինելոյ գիր եւ դպրութիւն ի ժամանակին, կամ վասն պէս պէս պատերազմացն, որ կուռ զմիմեանց զկնի ի վերայ գային: Այլ ոչ արդարեւ այսոքիկ կարծեցեալ լինի. քանզի գտանին եւ միջոցք լեալ պատերազմացն, եւ գիր Պարսից եւ Յունաց, որովք այժմ գիւղից եւ գաւառաց, եւս եւ իւրաքանչիւր տանց առանձնականութեանց, եւ հանուրց հակառակութեանց եւ դաշանց այժմ առ մեզ գտանին անբաւ զրուցաց մատեանք, մանաւանդ որ ի սեպհական ազատութեան պայազատութիւն: Այլ ինձ թուի, որպէս այժմ՝ եւ առ հինսն Հայաստանեայցս լեալ անսիրելութիւն իմաստութեան եւ երգարանաց բանաւորաց: Վասն որոյ աւելորդ է մեզ եւ այլ յաղագս արանց անբանից, թուլամտաց, վայրենեաց ճառել:

Բայց ընդ քո յոյժ զարմացեալ եմ ընդ մտացդ ծննդականութիւն, որ ի սկզբանցն մերոց ազգաց մինչեւ ցայժմուսս միայն գտար զայսպիսւոյ մեծէ իրէ բուռն հարկանել, եւ մեզ խոյզ խնդրոյ առաջի արկանել - երկար եւ շահաւոր գործով զազգիս մերոյ կարգել զպատմութիւնն ճշդիւ՝ զթագաւորացն եւ զնախարարականաց ազգաց եւ տոհմից, թէ ո՛վ յումմէ, եւ զի՛նչ իւրաքանչիւր ոք ի նոցանէ գործեաց, եւ ո՛վ ոք ի ցեղիցս որոշելոց ընտանի եւ մերազնեայ, եւ ո՛յք ոմանք եկք ընտանեցեալք եւ մերազնացեալք. եւ զգործս եւ զժամանակս իւրաքանչիւր գրով դրոշմել, ի ժամանակէ անկարգ ամբարտակին շինուածոյ մինչեւ ցայժմ. - գեղեցիկ զայս քեզ համարեալ ի փառս եւ անջան հեշտութիւն:

Առ որ այսչափ միայն ասացից. միթէ մատեա՞ն մերձ կայցէ ինձ, որպէս ասի ի Յովբ, կամ դպրութիւն քոց հայրենեացն, որով նմանագոյնս արդեօք Եբրայեցւոցն պատմագրաց՝ ի վերուստ ի քեզ իջուցանիցեմ անսխալ, կամ ի քէն եւ յայլոց սկսեալ՝ անդր ի վեր հանիցեմ ի սկիզբն: Բայց սակայն սկսայց, թէպէտ եւ ջանիւ. միայն թէ շնորհակալ ոք մերոցս գտանիցի աշխատութեանցս: Եւ սկսայց՝ յորոց եւ այլքն, որք յեկեղեցւոջ եւ ոյք Քրիստոսի, աւելորդ համարելով զարտաքնոցն երկրորդել յաղագս սկզբանն առասպելս, բայց եթէ զկնիսն՝ ժամանակս ինչ արդեօք եւ զարս յայտնիս, որում եւ աստուածայինքն ի ճահ գայցեն պատմութիւնք բանից. մինչեւ ի հարկէ երթեալ հասանիցեմք ի հեթանոսականսն զրուցատրութիւնս. սակայն եւ ի նոցանէ՝ զոր ինչ հաւաստին կարծեմք, առնուլ: