Պատմութիւն Հայոց

Արդ ի սկսանել թուականին հայոց եօթն հարիւր եւ հինգ մեռաւ Բաթոյն՝ զօրապետն հիւսիսոյ, եւ որդի նորա Սարթախն ի ճանապարհի էր, զի երթայր առ Մանգու ղանն։ Եւ ոչ դարձաւ ի տուն իւր թաղել զհայրն իւր, այլ գնաց զառաջի եդեալ ճանապարհն։ Ընդ որ յոյժ ուրախացեալ ղանն, ել ընդ առաջ նորա, եւ մեծարեաց զնա ի պատիւ յոյժ մեծ, եւ ետ նմա զիշխանութիւն հօրն իւրոյ՝ իշխել ամենայն զօրացն, այլ եւ ամենայն հնազանդելոց իշխանութեան նորա, եւ երկրորդ իւր կոչիլ, եւ տալ հրաման տիրաբար. եւ յուղարկեաց զնա ի տուն իւր։

Ընդ նմա էր եւ բարեպաշտ իշխանն Խաչենոյ Ջալալն, որ երթեալ էր ցուցանել զաղէտս իւր տեառնն տիեզեաց, զոր կրեաց նա յԱրղուն ոստիկանէն, որ հազիւ զերծաւ ի մահուանէն ի սադրելոյ տաճկացն։ Եւ ետ նմա գիր իշխանութեան իւրոյ տիրել սեփականաբար եւ ոչ երկնչել յումեքէ, զի սիրէր զնա Սարթախն վասն քրիստոնէութեան, զի եւ նա քրիստոնեայ էր։

Եւ եհաս յիշխանութիւն իւր Սարթախն երեւելի փառօք. ազգականքն իւր տաճկահաւատ՝ Բարաքայն եւ Բարքաչայն, ետուն նմա մահադեղ եւ լուծին ի կենացս։ Եւ մեծ տրտմութիւն եղեւ քրիստոնէից ամենայն, այլ եւ գլխովին իսկ Մանգու ղանին եւ եղբօր իւրոյ Հուլաւուին, որ տիրէր ամենայն կողմանցս Արեւելից։

Բայց մինչչեւ եղեալ էին այս իրք, մեծն ի զօրավարս ղանաձեւն Հուլաւու հրաման ետ ամենայն թաթար զօրուն՝ որ յԱրեւելս, որոց գլխաւոր էր Բաչու-նուինն, ամենայն աղխիւք իւրեանց եւ ընչիւք թողուլ զերկիր կալուածոյ բնակութեան իւրեանց՝ զՄուղան եւ զաշխարհն Աղուանից եւ զՀայոց եւ զՎրաց, եւ երթալ յաշխարհն Հոռոմոց, զի ինքն նստցի փոխանակ նոցա ի բարի երկիրն. զի յոյժ բազմութեամբ եկեալ է նա, մինչ զի ասեն, թէ ամիս մի հազիւ բովանդակեցաւ զօր նորա անցանել ընդ մեծ գետն Ջեհուն։ Այլ եւ ոմանք յազգականաց նորա ի կողմանց Բաթոյի եւ Սարթախին եկին անցին ընդ դուռն Դարբանդայ յայսկոյս՝ բազում եւ անթիւ զօրօք, արք մեծամեծք եւ գլխաւորք իշխանութեամբ, որոց անուանքն էին՝ Բալախա, Տուտհար, Ղուլի, զոր մեք իսկ տեսաք, թոռունք Չանգըզ ղանին, զոր եւ աստուածորդիս ասէին։ Որք հարթեցին, դիւրացուցին զամենայն անցս ճանապարհաց, ընդ որ անցանէին, զի սայլիւք իսկ գային։

Եւ բազում տառապանս հասուցանէին ամենայն աշխարհաց հարկապահանջութեամբ եւ յափշտակութեամբ, ուտելով եւ ըմպելով անյագաբար եւ ի դրունս մահու հասուցին զամենայն ազգս։ Այլ եւ միւս ընդ այլ բազումսն, որ եդաւ յԱրղունէն՝ մալի եւ խափչուրի, եդաւ հրաման ի Հուլաւուէն պահանջման հարկի, զոր թաղարն ասեն, յամենայն գլխոյ, որ մտեալ էր ի գիրն արքունի, պահանջէին հարիւր լիտր ցորեան, յիսուն լիտր գինի, երկու լիտր բրինձ եւ ծնծատ, երեք տոպրակ, երկու չուան, մի սպիտակ, մի նետ, մի նալ՝ թող զայլ կաշառսն. եւ ի քսան անասնոյն՝ մի անասուն եւ քսան սպիտակ. եւ ոյր ոչ գոյր՝ զուստերս եւ զդստերս առնուին ընդ պահանջմանն։ Եւ այսպէս նեղեցաւ եւ տառապեցաւ երկիրն ամենայն։

Իսկ թաթար զօրն, թէպէտ դժուարեցան թողուլ զերկիր կալուածոյ իւրեանց, յակամայ թողին յահէ նորա, զի յոյժ երկնչէին ի նմանէ՝ իբր ի ղանէն. եւ գնացին յաշխարհն Հոռոմոց։

Եւ սուլտանն հոռոմոց ել ընդդէմ նոցա պատերազմաւ եւ ոչ կարաց ընդդիմանալ, այլ փախստական անկաւ նա յԱլայիա կղզի։ Եւ նոքա ի սուր սուսերի մաշեցին զգաւառս իշխանութեան նորա մինչ ի ծովն Ովկիանու եւ Պոնտոսի՝ կոտորելով եւ յափշտակելով. կոտորեցին եւ զԿարնոյ քաղաք, եւ զԵզնկայն, եւ զՍեւաստ, եւ զԿեսարիա, եւ զԿօնն, եւ որ շուրջ զնօքօք գաւառք. եւ զաղխս իւրեանց դարձուցին յետս՝ գնալ յիջաւանս իւրեանց հրամանաւ Հուլաւուին, եւ ինքեանք ասպատակ սփռեալ ընդ կողմանս կողմանս։

Գնաց ընդ նոսա եւ թագաւորն հայոց Հեթում, որ եկեալ էր ի Մանգու ղանէն, ի Բաթոյէն, եւ ի Սարթախէն, եւ ի Հուլաւուէն, եւ էր առ Բաչու-նուինին, զոր բազում զօրօք առաքեաց նա յերկիր իւր ի Կիլիկիա, ի քաղաքն Սիս. որ եւ բազում ընծայիւք եւ զօրօք սպասաւորութիւն կատարէր Բաչու-նուինին եւ զօրացն՝ որ ընդ նմա, մինչեւ թուղթ գոհութեան եւ գովութեան գրեալ վասն նորա առ Հուլաւուն։ Իսկ մեծն Հուլաւու, զի այր պատերազմող էր, ժողովեաց զամենայն բազմութիւն զօրացն եւ գնաց յերկիրն մուլհեդաց, յԱլամութ, եւ կալաւ զնա, զի ի բազում ամաց պաշարեալ էր զնա զօրն արքունի, զի որդիք Ալադնին սպանին զհայրն իւրեանց եւ ինքեանք եկին առ Հուլաւուն, եւ նա հրաման ետ քակել զամենայն բրդորայսն ամուր, որ կային յԱլամութ։ Եւ ինքն պատուէր հրամանի ետ ամենայն զօրացն եւ ամենայն հնազանդելոցն ընդ ձեռամբ նոցա գումարել ի միասին ի վերայ մեծ քաղաքին իշխանութեան տաճկաց, որ կոչի Բաղդատ, այս է միջոց պարսից եւ ասորւոց, զի դեռ չեւ եւս էին առնել զնա։

Եւ խալիֆայն, որ նստէր ի նմա, էր յազգէն Մահմետի, զի խալիֆայն յետնամնաց ասի, որում հնազանդեալ էին ամենայն տաճկահաւատ սուլտանքն, որ յազգէն թուրքաց, եւ քրդաց, եւ պարսից, եւ ելամացւոց, եւ յայլոց ազգաց։ Եւ նա էր գլխաւոր հրամանատու իշխանութեան նոցա. եւ նոքա դաշամբք հնազանդէին եւ պատուէին զնա, որպէս զազգակից եւ զհամազգի օրէնսդրին իւրեանց՝ առաջին մոլորեցուցչին իւրեանց։ Գնացին յայս ղալան եւ մեծամեծ գլխաւորք կողմանցն Բաթոյի՝ Ղուլն, եւ Բալաղայն, եւ Տուտհարն, եւ Ղատաղանն, զի ամենեքին պատուէին զՀուլաւուն, որպէս զղանն, եւ հնազանդէին նմա, եւ երկնչէին ի նմանէ։