Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Առ Յովհաննու կաթ. կոչի եւ Կոգ. նոյնպէս եւ առ Բուզանդայ, որ որպէս թուի` է բնիկ անուն գաւառին. իսկ Կոգովիտ կոչեցաւ ՚ի հովտոյն իւրմէ: *Զայնու ժամանակաւ (ասէ Բուզանդ. դ. 12. վասն բ. Արշակայ) շինեաց իւր արքայն դաստակերտ մի ՚ի հովիտն անուանեալ ՚ի Կոգ գաւառի: ՚ի սեռականէ սորա ել անունս Կոգովիտ, որպէս դնի ՚ի միում ձեռագրի Խոր գ. 23. իբր Կովգայ կովիտ, կամ Կովգաովիտ, որպէս գրի յայլ յերկուս ձեռագիրս. * Ելանէ արքայ (բ. Արշակ) զթիկամբք մասեաց` առնել որսս, յիւրում սիրեցեալ գաւառին ՚ի Կովգաովտի: Սոյնպէս գրի եւ ՚ի գ. 37. յասելն. * Ձերբակալ առնէ զվատշուէրն յեզեր շամբին Կոգովտի: Բայց անդ յերկուս ձեռագիրս գրի Կոգայովտի որ թէ ինցէ ուղիղ գրչութիւն` լինի այլ տեղի:

Անկանի ՚ի թիկանց կուսէ մասեաց լերին` ըստ որում եդ ՚ի վերայ Խորենացին, եւ այլուր եւս. զի զԲագարան եւ զԱրշակաւանն` զորս այլք դնեն ՚ի Կոգովիտ Խորենացին փոխանակ յիշելոց յանուն գաւառին. զգիրս գաւառին յիշէ` կացուցանելով ՚ի թիկունս Մասեաց լերին, որպէս տեսցես ստորեւ:

Սահմանակից լինել ցուցանէ Շիրակայ` այս բան Ասողկայ բ. 3. * Անցանէ (Հերակլ) ՚ի Շիրակ ընդ Կոգովիտ: Իսկ Ղեւոնդ սահմանակից թուի կացուցանել Արտազ գաւառի ՚ի գլ. բ. յասելն վասն տաճկաց. * Եւ գունդ մի հատեալ ասպատակէին ընդ գաւառն Արտազ ՚ի վերայ զօրավարին յունաց որում անունն էր Պրոկոպ որ էր բնակեալ ՚ի գաւառին Կոգովտի, ՚ի սահմանս Բաղաձորոյ եւ Մարդուձայից: Որում իրազեկ (լեալ) իշխանն Թէոդորոս` որ էր յազգէն Ռըշտունեաց… հրամայէր զօրացն, որք ընդ իւրով իշխանութեամբ էին… Եւ նոքա… դարանամուտք եղեն ՚ի սարակն, որում Եղբարսն կոչէր, եւ կալեալ զառաջս կրճիցն զբազումս ՚ի նոցանէ սատակէին:

Սահմանակից է եւս Ծաղկոտան, քանզի Ապուսահլ քուերորդի Գագկայ արքայի` տիրէր երկոցունց սոցա, իբրեւ միոյ գաւառի. վասն որոյ Ասողիկ զերկոսին զսոսա իբրեւ մի գաւառ Ապուսահլի կոչէ: Զնոյն սահմանակցութիւն ցուցանէ եւ այս բան Յովհաննու կաթ. *Բայց թագաւորն Գագիկ… ամրացուցեալ զնոսա ՚ի ծործորս լերանցն Կոգովտի եւ Ծաղկոտան` զմտի դնէր զմխիթարութիւնն` որ առ ՚ի նմանէ բերիւր: Տէրութիւն այսր գաւառի` ըստ ակնարկելոյ Խորենացւոյն բ. 45 (գոնէ ըստ մասին) էր ՚ի ձեռս Բագրատունեաց, իբր զի քաջն Սմբատ որդի Բիւրատայ ՚ի ժամանակս բ. Արտաշէսի դիւր գերութիւնն ՚ի գաւառի աստ բնակեցոյց, շինեալ եւ ձեռակերտ Բագարան անուն, զորոյ զբանս տեսցես փոքր մի զկնի ՚ի գեօղն Բագարան: ՚Ի հաստատութիւն այսմ գրէ եւ Ասողիկ բ. 2. վասն Աշոտոյ Մսակերի, թէ զարքունիս իւր ի գաւառէ աստի յԱրշարունիս փոխեաց, եւ բանք նորա են. *Սա գանձագին արար զգաւառն Արշարունեաց յազգէն Կամսարականաց, եւ զարքունիսն ՚ի Կոգովտէ յԱրշարունիս փոխեաց: Վկայէ այսմ եւ Ղեւոնդ, որ ՚ի գլ. գ. գրէ վասն Աշոտոյ Պատրկի որ բազում ամօք յառաջ է քան զՄսակերն Աշոտ. *Շինէր զեկեղեցի Դարունից յիւրում Ոստանին. եւ փոքր մի զկնի` վասն նորին Աշոտոյ. *Եւ թաղեցաւ ՚ի կայս հանգստեան իւրոյ ՚ի գիւղն Դարունս. ուր եւ թաղեցան բազումք մի ՚ի Բագրատունեաց. իսկ Դարունք է յայսմ Կոգովիտ գաւառի, զորմէ ստորեւ: Յետ ժամանակաց էանց այս գաւառ (գոնէ ըստ մասին) ՚ի ձեռս այլոց, որպէս տեսաք ՚ի վերոյ:

Բագարան: Յայս գաւառ կացուցանէ Յովհաննէս կաթ. յասելն. *Յետ այսորիկ ըստ հրամանի կայսերն Մօրկայ` զՅովհան ոմն ՚ի գաւառէ Կոգայ, ՚ի Բագարան գեղջէ կացուցանեն կաթողիկոս յունական կողման: ՚Ի սոյն Կոգովիտ գաւառի դնէ եւ Կիրակոս` յասելն վասն նոյն Յովհաննու` լինել *՚Ի Կոգովտէ, ՚ի գեղջէ Բագարանէ: Իսկ Խորենացին բ. 45. կացուցանէ ՚ի թիկունս Մասեաց լերին, ուր եւ անկանի նոյն իսկ գաւառն Կոգովիտ, որպէս ասացաք ՚ի վեր անդր. եւ առ առաւել որոշումն առաջնոյն Բագարանի` որ յԱրշարունիս, կոչի սա ՚ի խորագրի նոյն գլխոյ` Միւս բագարան: Յայս անուն անուանեաց զսա Սմբատ դայեակ եւ սպարապետ բ. Արտաշիսի. զոր եւ նոյն ինքն Սմբատ շինեաց, որպէս ծանուցանէ Խորենացին` ձեռակերտ կոչելով. *Յայնժամ Սմբատայ (ասէ) զծառայսն Երուազայ` զոր գերեացն ՚ի Բագարանէ (Արշարունեաց), տարեալ բնակեցուցանէ ՚ի թիկանց Մասեաց, ՚ի նոյն անուն Բագարան կոչելով զձեռակերտն: Յաւել զբառս` իւր:

Արշակաւան: Աւան շինեալ ՚ի բ. Արշակայ, որ յօրինակի միում Մեսրոպայ` գրի ամենայն ուրեք Արշակուան, եւ ուրեք յայլում օրինակի Արշակունեաց քաղաք. բայց յայլում օրինակի գրի միշտ Արշակաւան, համաձայն Բուզանդայ, Խորենացւոյն, եւ այլոց պատմագրաց: Անկանի յայս գաւառ, որպէս դնէ Բուզանդ. դ. 12. զորոյ զբանս յառաջ բերաք ՚ի վերոյ ՚ի ստորագրութեան գաւառիս, ուրանոր կոչէ Դաստակերտ. իսկ ստորեւ կոչէ Արշակաւան.

*Ապա տայր հրաման արքայն Արշակ` դնել անուն դաստակերտին, յիւրակից անուն Արշակաւան, շինեցին եւս անդ ապարանս արքունի: ՚Ի գլ. 13 կոչէ Գիւղաքաղաք: Խորենացին գ. 27 զգիրս գաւառին միայն յիշէ, ուր անկանի Կոգաովիտ: * Բայց Արշակ եւս ժպրհեցաւ առնել գործ անմտութեան, ՚ի թիկանց կուսէ լերինն Մասեաց շինեաց ձեռակերտ: Զոր աստ Ձեռակերտ անուամբ կոչէ, ՚ի խորագրի գլխոյն, նաեւ ստորեւ յանուանէ որոշէ. * Եւ նախարարացն հայոց ժողովեալ դիմեցին ՚ի վերայ արքունական ձեռակերտին Արշակաւանայ:

Շինեաց զսա Արշակ լինել տեղի ապաստանի եւ ազատութեան ամենայն ազգ չարագործաց` յորոց առնոյր շահ. վասն որոյ ՚ի սուղ ժամանակի լցաւ բազմութեամբ բնակչաց: * Նոյնժամայն (ասէ Խորեն. ) լցաւ մարդկութեամբ հովիտն ամենայն: Իսկ Բուզանդ գրէ. * Իսկ տեղին աւանանայր քաղաքանայր, մեծացաւ բազմացաւ, եւ ելից զհովիտն ամենայն: Մինչեւ ՚ի ժամանակի հարուածոց` որ եղեւ փոքր ինչ յետոյ, ՚ի միում աւուր 18 հազար տունք Կորեան ըստ Մեսրոպայ, իսկ ըստ Բուզանդայ` 20 հազար ՚ի մէջ երից աւուրց. * Անմարդացաւ (ասէ գլ. 23 եւ աւելի) քան զքսան հազարք սատակեցան երգք մարդկան, ո'չ մնաց ՚ի նոցանէ եւ ոչ մի:

Այս հարուած էր չարակեզ, կամ ժանտ անուանեալ հիւանդութիւն` պատճառեալ ՚ի մարդիկ եւ յանասուն` յանիծից սրբոյն Մեծին Ներսիսի, որ նախ յորդորեաց զԱրշակ բառնալ զայն աւան. եւ ՚ի չանսալն` անէծ: Իսկ իբրեւ տակաւին ո'չ դադարէին չարագործք անդր ապաւինել, եւ խառնիլ ՚ի մնացեալսն յախտէ, եւ այնպէս ազատիլ ՚ի պատժոց դատաւորաց, նախարարք հայոց կոչեալ յօգնութիւն զՊարսս, առ հասարակ քանդեցին, եւ զբնակիչսն կոտորեցին, յառնէ մինչեւ ցկին` բաց ՚ի փոքունց մանկանց: Այսպէս կարգէ զպատմութիւն կործանման սորա Մեսրոպ, որ յետ գրելոյ զհարուածն պատճառեալ ՚ի նմա յանիծից սրբոյն Ներսիսի, ասէ. *Եւ իբրեւ (յետ) միւս այլ ամաց` ոչ խրատէր քաղաքն Արշակաւան, եւ ժողովեալ զօրացն հայոց, եւ որոյ ճարակ արարեալ զԱրշակաւան առ հասարակ յետ հարուածոյն Ներսէսի:

Բուզանդ եւ Կիրակոս պատմեն միայն զհարուածոց սրբոյն Ներսիսի. Խորենացին միայն զկոտորելոյ նախարարացն, զորս միաբանէ վերոգրեալ բան Մեսրոպայ: Միայն ժամանակն նշանակեալ ՚ի Խորենացւոյն` ո'չ համաձայնի ըստ սոսա, եւ ո'չ այն բան Բուզանդայ եւ Կիրակոսի, նաեւ նորին իսկ Մեսրոպայ, որք ցուցանեն բոլորովին անմարդացեալ եւ հիմնայատակ եղեալ աւանին յանիծից ներսիսի. զի յետ այսպէս բոլորովին քանդելոյն, ո'չ կարէին մնալ ՚ի նմա բնակիչք, եւ ո'չ ՚ի միւսում ամի հաւաքիլ ՚ի նմա այնչափ բազմութեան բնակչաց, որչափ ինչ համարին կոտորեալ ՚ի նախարարաց:

Եւ այսպէս այս աւան Ժողով մարդկան մեղաւորաց, ըստ կոչելոյ Խորենացւոյն, պատճառ գտաւ մեծամեծ վնասուց բնակչաց իւրոց` որք կոտորեցան, շինողին իւրոյ Արշակայ` որ փախեաւ մինչեւ ՚ի Կովկաս առ Վիրս, նաեւ նոցին իսկ կործանողացն իւրոց նախարարաց` որք կոտորեցան ապա յԱրշակայ. տե'ս ՚ի Խորենացին:

Դարոյնք. կամ Դարօնք: Յայս գաւառ դնէ զայս Յովհաննէս կաթ. յասելն վասն մարմնոյ քաջին Սմբատայ Բագրատունւոյ` որ յելս անդ Զ. դարուն. *Բարձեալ տարան զմարմին նորա ՚ի Հայք, եւ դնեն ՚ի Դարոյնս, որ ՚ի Կոդ գաւառի: Այլուր առ նորին Յովհաննու կաթ. գրի Դարօնք, զի ասէ վասն մարմնոյ որդւոյ սորա` Վարազտիրոցին Կուրապաղատայ. *Տարեալ եդին ՚ի Դարօնս առ հօր իւրում քաջին Սմպատայ: Եւ դարձեալ վասն Սմբատայ եղբօրորդւոյ ա. Սմբատայ. *Տարեալ թաղեցին ՚ի Դարօնս ընդ հարս իւր:

Առ Բուզանդայ դ. 40. գրի Դարիան, եւ դ. 7. Դարեւնից բերդ. որ ՚ի պատմութեան Թովմայի Արծ. յերկրորդ վարս Գագկայ ՚ի բազմաւորականն գրի Դարիանք, ուր եւ կոչի Ամուր: *Զոր առեալ արքայի (Գագկայ) դառնայ խաղաղութեամբ յամուրն Դարիւնս: Նոյնպէս եւ այլուր. *Գնաց եւ թագաւորն Գագիկ ՚ի գաւառն Կոգովիտ, եւ պաշարեալ զանառն Դարիւնս, գողացեալ առնու ՚ի գիշերի: Այլ զառաջին գրչութիւնն հաւատարմացուցանեն օրինակք եւ այլոց գրոց, նաեւ Թովմա Մեծոփեցի` որ Գիւղ կոչէ. յասելն. *Եւ եկեալ հասաք ՚ի գաւառն Կոգովիտ. ՚ի գիւղն Դարօն: Իսկ զամրութիւն բերդին սորա բաց ՚ի վերոգրեալ բանից Թովմայի արծ, որ կոչէ Անառիկ, ցուցանէ եւ այն` զի բ. Խոսրով խոյս ետ յերեսաց Սանէսանայ յայս բերդ. որպէս գրէ Բուզանդ. դ. 7. յասելն. *Խոյս եհ թագաւորն հայոց Խոսրով յամուր բերդն Դարեւնից յերկիրն Կովդայ: Յաւուրս բ. Արշակայ աստ ամրացաւ նա ինքն Արշակ, ըստ որում Բուզանդ. դ. 40. յուշ առնէ: *Եւ թողոյր (Վասակ զօրավար) զթագաւորն Արշակ յամուր բերդն Դարիւնաց: Որպէս զկնի ՚ի սմա պահեցան նաեւ գանձքն իբր յամուր բերդի. ընդ որում թէպէտ մարտեան պարսիկք, այլ ոչ կարացին առնուլ` մինչեւ ՚ի թագաւորել եւ ՚ի գալ Պապայ` նմա յանձնեցին բերդակալքն: Թափեաց յինքն (ասէ Բուզանդ. ե. 1. վասն Պապայ) զամուր ամուր բերդիցն, զոր կալեալ էր պարսկացն, եւ բերդն Դարօնից որ է յերկրին Կոգայ, ուր կային գանձք Արշակունեացն սաստիկ յոյժ: Աստանօր թաղեցան բազումք ՚ի մեծամեծաց, մանաւանդ ՚ի Բագրատունեաց: Աշոտ հրամանատար Հայաստանեայց ՚ի Է. դարուն` շինեաց ՚ի սմա եկեղեցի, զորմէ գրէ Ղեւոնդ. *Յետ մահուան Գրիգորի յաջորդէ զիշխանութիւնն Աշոտ պատրիկ, այր երեւելի եւ նախամեծար ՚ի մէջ նախարարացն հայոց ՚ի տոհմէ Բագրատունեաց. ճոխ եւ պերճ յիշխանութեան, եւ յամենայն վարս երկրայինս զգաստ. եւ… փոյթ յուսումնասիրութեան, եւ զարդարէր զեկեղեցիս… երեւելի սպասուք յիւրոց գանձուց. եւ շինէր զեկեղեցին Դարունից յիւրում Ոստանին, եւ զկենդանագրեալ զպատկեր մարդեղութեանն Քրիստոսի ածեալ ՚ի մտիցն արեւու` մեծասքանչ զօրութեամբ հանգուցանէր ՚ի նմա, եւ նորաանուամբ զեկեղեցին անուանեաց: Եւ ՚ի վերջ գլխոյն գրէ վասն նորին Աշոտոյ. * Առեալ ածէին զիշխանն ՚ի Կոգովիտ կարեվէր խոցմամբ, որ եւ ՚ի նոյն մահիճս վախճանեցաւ փառաւորապէս, եւ թաղեցաւ ՚ի Կայս հանգստեան իւրոյ ՚ի Գիւղն Դարունս: ՚Ի սմանէ առեալ գրեն եւ այլք զկնի, յորոց սակի է Ասողիկ. որ ՚ի բ. 4. գրէ. * Եւ յաջորդէ զիշխանութիւնն Աշոտ պատրիկ` այր երեւելի եւ ուսումնասէր, եւ լի երկիւղիւն Աստուծոյ. որ շինեաց զեկեղեցին Դարունից, եւ զկենդանագրեալ պատկեր մարդեղութեանն Քրիստոսի` ածէր` ՚ի մտիցն արեւու, մեծասքանչ զօրութեամբ, հանգուցանէր ՚ի նա յորոյ զեկեղեցին անուանեաց անուն, Այսինքն է` անուանեաց * Յանուն փրկչական պատկերին` զոր եբեր որդի նորա ՚ի մտիցն արեւու մասամբ, եւ ՚ի նաւակատիսն երգեաց (զերգն) Զորս ըստ պատկերին, որպէս գրէ Վարդան: Տե'ս վասն այսր եւ զՀաւուց թառ:

Նրծագ: Յիշատակէ Ղեւոնդ գլ. բ. յասելն վասն զօրաց տաճկաց. * Եւ միւս յառաջ հասեալ ՚ի Կոգովիտ` բերդին ՚ի գիշերի գաղտագողի ելին ՚ի նա. զի ՚ի քուն գտին զպահապանսն, եւ առին զամրոցն: Յիշէ եւ Ասողիկ բ. 4. * Եւ մի առաջն հասեալ ՚ի Կոգովիտ` առին ՚ի գիշերի զԲերդն Արծափ: Թէոդորա Ռշտունի էառ զամրոցն ՚ի ձեռաց նոցա, եւ վանեաց զնոսա: Առ Թովմայի Մեծոփ. Գիւղ կոչի: * Եկեալ (ասէ) գողապէս յերկիրն Կոգովիտ ՚ի գիւղն Արծափ:

Սարբագ: Յիշատակէ զսոյն Թովմա Մեծոփ. *Ոմանք ՚ի Սարթափու գոլ ասեն զնա (այսինքն զԼանկթիմուր) որ է ՚ի գաւառն Կոգովիտ, մերձ ՚ի լեառն Մասիս. ուստի տապանակն Նոյի է, եւ մերձ ՚ի յԱրտաւազ գաւառի: Այլ յայսմաւուրս համօրէն գաւառն Կոգովիտ կոչի յանուն քաղաքին Սարթագայ:

Բծար. կամ Գոմէր: Զորմէ յայսմաւ, ՚ի մայ 24 յառասպելայսդ պատմութեան մատին սրբոյն Պետրոսի. * ՚Ի գաւառէն Կոգովտի, ՚ի գեղջէն որ Բծար կոչի, այսինքն է Գոմէր: