Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

Վաղարշապատ: Արքայանիստ քաղաք հռչակաւոր ՚ի գիրս մեր քան զամենայն արքայանիստ բոլոր Հայաստանեայց. իսկ ՚ի գիրս յունաց եւ հռովմայեցւոց բոլորովին անյիշատակ: Զառաջինն կոչէր սա Արտիմէդ քաղաք. գուցէ ՚ի յունական անուանէ Արտեմեայ դից` որ ՚ի հայ կոչի Անահիտ: Իսկ բլուրն յոր շինեալ էր` կոչէր Շրեզ: ապա կոչեցաւ Վարդգեսի աւան. յետ պարսպապատ առնելոյ Վաղարշայ արքայի` կոչեցաւ Վաղարշապատ եւ Նոր քաղաք: Առաջին երկու անուանք ոչ ՚ի գործ ածին ՚ի գիրս այլ երկու վերջին անուանք. որպէս յասելն Ղազարայ թղթ. 307 * Նախ գային ՚ի քաղաքն Վաղարշապատ որ այժմ անուանի Նոր քաղաք: Եւ ՚ի թղթ. 64. * Վախճանեցաւ երանելին Մաշտոց ՚ի Վաղարշապատ քաղաքի, զոր եւ Նոր քաղաք անուանն: Իսկ այլուր սոսկ զվերջին անունն ՚ի Կիրակոս առնու, յասելն. * Եւ զերանելի երէցն զԵրեմիայ ՚ի Նոր քաղաքէ: Որպէս եւ ՚ի թղթ. Ստեփ. Օրպէլեան առ Գրիգոր կաթ. ժողովն Բաբգենի կաթողիկոսի ասի լեալ ՚ի Նոր քաղաք, զոր այլք դնեն ՚ի Վաղարշապատի: Այս անուն ՚ի յունականն Ագաթանգեղոսի բազում ուրեք գրի Վալէրօգդիսդա. մանաւանդ ուրանոր ՚ի հայկականն ընդ Վաղարշապատ անուանս յարակցեալ դնի եւ անունս Քաղաք. որպէս ՚ի թղթ. դ. ե. ը. յխէ. եւ յկբ: ՚Ի գործ ածի երբեմն ՚ի գիրս` եւ այլ երրորդ անուն քաղաքիս, որ է Քաղաքադաշտ, որպէս է տեսանել ՚ի պատմութեան ժողովոյ` յասելն * Հինգերորդ ժողով արար Բաբգէն ՚ի Քաղաքադաշտի: Զոր այլք դնեն գումարեալ ՚ի Նոր քաղաքի կամ ՚ի Վաղարշապատ: Եւ առ Ասողկա բ. 1. * Յետ սակաւ աւուրց անցելոց մեծ վարդապետն հայոց Մեսրոբ վախճանեցաւ ՚ի Քաղաքադաշտի ՚ի Վաղարշապատ: Զորոյ զմահն Խորենացին գ. 67 եւ Յովհաննէս կաթ. գրեն դիպեալ լոկ ՚ի Վաղարշապատ քաղաքի, որպէս եւ քաղաք:

Յայս անուն կոչեցաւ ՚ի գրից իւրոց` սակս կառուցեալ գոլոյ ՚ի դաշտավայրի, այլ առաւել շրջակայ ոլորտ քաղաքին, կամ վիճակն կոչեցաւ այսպէս. կամ թէ եւ քաղաքն, որպէս թէ ասել` Քաղաքին դաշտ, եւ ո'չ թէ Քաղաք ՚ի դաշտի. զի եւ ուրեք ՚ի կարգաւորութիւնս օրհնութիւնաբեր ցուցակի գտանեմք զայս անուն ՚ի կիր արկեալ վասն սահմանին որ արտաքոյ Վաղարշապատու: * Նոյնպէս յաշխարհաթաղն (սրբոյն Սահակայ եւ գործեալ) ՚ի Քաղաքադաշտի, ՚ի վկայարանս սրբոց Հռիփսիմեանցն: Արդ` վկայարան Հռիփսիմեանց է արտաքոյ քաղաքին. եւ այսպէս ՚ի վերոգրեալ բանս նախնեաց` մարթ է առնուլ զՔաղաքուդաշտն նաեւ փոխանակ վիճակի կամ փոքրիկ նահանգին Վաղարշապատու. ուստի եւ Ասողիկ ՚ի վերոգրեալ բանի նախ յիշեաց զվիճակն Քաղաքուդաշտ, եւ ապա զՎաղարշապատ` որ էր ՚ի նմին վիճակի: Զկառուցեալ գոլն քաղաքիս ՚ի դաշտի գտանեմք աւանդեալ ՚ի պատմութեան Թովմայի Արծրունւոյ յերկրորդ վարս Գագկայ, ուր ասի * Իսկ աբաս որդին Սմբատայ հպարտացեալ` գայ իջանէ ՚ի դաշտն Վաղարշապատ քաղաքի: Առ քաղաքաւս անցանէր Քասաղ գետակ, նաեւ Ռահ գետակ ինչ ՚ի մօտակայս նորին ընթանայր, որպէս ցուցանէ Կորիւն:

Ագաթանգեղոս յիշէ զսորա դուռն յարեւելեան կողմն Արեգ անուամբ. յիշէ եւ զԿամուրջ սորա` որ թուի ձգեալ ՚ի վերայ վտակին Մեծամօրի: * Կէսքն անցեալ (ասէ ՚ի թղթ. ը) ընդ կամուրջն Վաղարշապատ քաղաքի, զոր եւ Կամուրջ Մեծամօրի կոչեն աճապարէին հասանել յառաջ ՚ի խելս կամրջին Արտաշատու: Այս կամուրջ որպէս ակնարկէ թղթ. ձզ. անկանէր ՚ի կողմն հարաւային դրան քաղաքին: Յիշէ ՚ի թղթ. ձզ. եւ զփոսն, կամ զխրամն` անուանեալ Պարկէն, որ շուրջ գայր զքաղաքաւն, մերձ ՚ի սոյն փոս ՚ի հարաւակողմն քաղաքին` Ճախճախուտ տեղի, ուր սպանանէին զամենայն մահապարտս: *Ետ հանել զնոսա շղթայիւք ՚ի քաղաքէն ընդ դուռն հարաւոյ, ընդ կողմն պողոտային` որ հանէր ՚ի Մեծամօրի կամուրջն. ՚ի տեղին յայն` ուր սովոր էին սպանանել զամենայն մահապարտս ՚ի Ճախճախուտ տեղի մի մօտ ՚ի Պարկէն փոսին, որ շուրջ գայր զքաղաքաւն:

Յիշէ եւ զԲերդամէջս, յայտ արարեալ թէ ունէր նաեւ բերդ. թղթ. հե. *Կայթիւք վազելով` ցուց բարձեալ մարդկանն, կէսք ՚ի բերդամիջին, եւ կէսք զքաղաքամէջսն լցին խնճոյիւք: Մի էր սա ՚ի ձմերոցաց թագաւորութեան. քանզի գրէ ՚ի թղթ. խթ. *Եւ ինքն թագաւորն խաղայր գնայր ՚ի ձմերայնոցս յԱյրարատ գաւառ ՚ի Վաղարշապատ քաղաք:

՚Ի մէջ եկեղեցեաց սորա անուանի գտաւ քան զամենայն եկեղեցիս Հայաստանեայց` Կաթուղիկէ եկեղեցին, ըստ որում կոչի առ ամենայն մատենագիրս. որպէս եւ Խորենացին գ. 9. եւ 66. ուր ասէ: *Թողեալ խարսխեաց (մեծն Սահակ զՄեսրոպ), յեկեղեցւոջն Կաթուղիկէ, որ ՚ի Վաղարշապատ քաղաքի: Տեղի այսր հռչակաւոր եկեղեցւոյ ՚ի հրեշտակէ ցուցաւ տեսլեամբ առ սուրբն Գրիգոր ՚ի ձեռն հրեղէն սեան: *Ոսկի խարիսխն` վէմն հաստատութեան անշարժութիւն է, եւ սիւնն հրեղէն Կաթուղիկէ եկեղեցի է (ասէ հրեշտակն առ Ագաթ. թղթ. յլբ. եւ յլգ)… տեղին այն լիցի' տաճար այ, եւ տուն աղօթից խնդրուածոց ամենայն հաւատացելոց, եւ աթոռ քահանայապետութեան: Կամ զոր ասէ ՚ի յլէ. *Շինեսջի'ր զտաճար անուանն այ ՚ի տեղւոջն` որ քազ ցուցաւ, որ (ուր) սիւնն հրեղէն ունէր ոսկի խարիսխ: Վասն որոյ եւ ՚ի Ղազարայ թղթ. 22. կոչի. *Հրեշտակացոյց հիմնարկութիւնն սրբոյ տանն Աստուծոյ մեծի եկեղեցւոյն: Եւ այս տեղի խարսխի եւ սեան անկանէր *՚Ի մէջ քաղաքիս` մօտ յապարանս արքունի: Որպէս դնէ Ագաթանգեղոս թղթ. յիթ: Սուրբն Գրիգոր քանզի չեւ եւս էր ցայնժամ ձեռնադրեալ ՚ի քահանայութիւն, զտեղի նոյն հրեղէն սեանն բարձր քաղաքաորմով փակեալ ՚ի պատիւ, եւ դրամբք եւ դռնափակօք ամրացուցեալ` կանգնեաց զնշան խաչին. տե'ս յԱգաթանգեղոս. յխդ: Եւ այնպէս առաջին գտաւ տեղի ՚ի մէջ Հայաստանեայց որոշեալ ՚ի շինութիւն եկեղեցւոյ. վասն այսորիկ` նաեւ վասն գոլոյ նախկին աթոռ կաթողիկոսի` որպէս գրեսցուք զկնի, կոչի ՚ի Յովհաննէս կաթ. Մայր եկեղեցեաց: *Մեծ հայրապետն Հայոց Բաբկէն առնէ ժողով եպիսկոպոսաց Հայոց, Վրաց, եւ Աղուանից` ՚ի Նոր քաղաքի, ՚ի սուրբ Կաթողիկէ, ՚ի Մայր եկեղեցեաց հայոց: Իսկ Աշտիշատուն կոչի Մայր եկեղեցեաց, վասն զի յառաջ քան զսա շինեցաւ եկեղեցի. իսկ այս թէպէտ յառաջ քան զԱշտիշատուն էր որոշեալ ՚ի հրեշտակէն այ, բայց զկնի շինութեան Աշտիշատուն եւ Իննակնեան տեղեացն շինեցաւ ՚ի սրբոյն Գրիգորէ. զորմէ հարեւանցի պատմէ Ագաթանգ. յհե. ասելով. *Եւ զնկատեալ տեղի տանն Աստուծոյ շինեաց, զցուցեալն նմա յԱստուծոյ ՚ի տեսլեանն, զյառաջագոյն դրոշմեալն իւր. եւ կանգնեաց անդ զեկեղեցին Աստուծոյ:

՚Ի հիմանց նորոգեաց զայս եկեղեցի Վահան Մամիկոնեան նախ քան զմարզպանութիւն իւր: *Եկեալ հասանէր այնուհետեւ (ասէ Ղազ. թղթ. 273. ) ՚ի Վաղարշապատ քաղաք… կատարէր զսովորական ուխտս եւ զպատարագս ՚ի սուրբ եկեղեցւոջն Կաթուղիկէի. զոր հիմնարկեալ նորոգեցաւ մեծապայծառ շքեղութեամբ` զհնացեալն գործ նախնեացն իւրոց, քաջ զօրավարն հայոց Մամիկոնեանն Վահան: Եթէ զբառս Նախնեացն իւրոց` վասն ցեղին առցուք, որպէս բերէ ճշդութիւն բառիցն, հարկ է ասել` թէ եւ յառաջ քան զՎահան նորոգեցաւ յայլոց Մամիկոնեաց: Ասողիկ բ. 2. յաւելու եւ զշինութիւն մենաստանի: *Զմեծն Կաթուղիկէ եկեղեցին որ ՚ի Հայս` վերստին մեծապէս նորոգեաց (Վահան), զդասս կրօնաւորացն բազմացուցանելով, որ Սուրենայ անապատն ասի, վերակացու նոցա կարգեալ զՂազար փարպեցին ճարտասան եւ պատմագիր: Կարգ բանիցն ցուցանէ անդանօր առ եկեղեցեաւն բազմացուցեալ զկրօնաւորս, այսինքն կանգնեալ մենաստան. այլ անունն Սուրենայ անապատ` անլուր է յայսոսիկ կողմանս ՚ի գիրս այլոց. բայց եթէ Սուրենաշէն աւան գտանեմք առ յետագայս յԵկեղեաց գաւառի: Իսկ հիմնադիր եւ ժամանակ շինութեան մենաստանին` որ ՚ի վաղուց անտի կայ մինչեւ ցայսօր առ եկեղեցեաւս, անյայտ է մեզ գլխովին, Շարտէն լուեալ ՚ի բնակչաց` շինեալ ասէ ՚ի Ներսիսէ, որ էր Ի թերորդ կաթողիկոս. որ պա'րտ է լինել գ. Ներսէս Շինող: Բայց առաւել ՚ի դէպ էր ասել ՚ի Մեծէն Ներսիսէ, կամ յաւէտ ՚ի սրբոյ Լուսաւորչէն:

՚Ի սկիզբն Է. դարուն Կոմիտաս կաթուղիկոս քարայարկ շինեաց զգմբէթ եկեղեցւոյս, որպէս պատմէ Յովհաննէս կաթողիկոս: *Քակեալ սորա զփայտայարկ գմբէթ սրբոյ կաթողիկէին որ ՚ի Վաղարշապատ քաղաքի, շինէ զնա գեղեցկայարմար եւ չքնաղատես կոփածոյ քարամբք: Զնոյն վկայէ եւ Ասողիկ բ. 3:

Դարձեալ նորոգեցաւ մանաւանդ մենաստանն ՚ի փոխադրեալ զաթոռ կաթուղիկոսին ՚ի Սսոյ յէջմիածին առ Կիրակոս կաթուղիկոսիւ ՚ի 144: Իսկ ՚ի սկիզբն ԺԷ. դարուն բազում նորոգութիւնս գործեաց Մովսէս կաթուղիկոս. քանզի եղծեալ էր գլխովին մենաստանն, եւ եկեղեցին լքեալ բնակարան թռչնոց: Յետ նորա Փիլիպպոս կաթուղիկոս որ վերստին նորոգեաց զքանդեալսն ՚ի յաճախ պատերազմաց տաճկաց ընդ պարսս, լաւագոյն եւս շինելով քան զառաջինն, զորոց տե'ս յԱռաքել պատմագիր` որ ընդարձակ պատմէ վասն շինութեան երկոցունց կաթուղիկոսաց:

Այսպէս երեւելի գտաւ այս եկեղեցի` Կաթուղիկէ անուանեալ ՚ի նախնեաց, իսկ ՚ի յետագայից Էջմիածին կոչեցեալ ՚ի խորհուրդ տեսելեան սրբոյն Գրիգորի, զն նա ըստ պատմելոյ Ագաթանգ. ՚ի յիթ. ընդ այլ նմանութեանց ետես *Տեսիլ ահաւոր մարդոյ բարձր եւ ահեղ, որ զառաջսն ունէր եւ զէջսն ՚ի վերուստ մինչ ՚ի խոնարհ… եկն էջ եհաս մինչեւ մօտ ՚ի յատակս երկրիս ՚ի շինամէջ քաղաքիս, եւ բախեաց զթանձրութիւն լայնատարած գետնոյս. եւ մեծ եւ անչափ թնդիւք հնչեցին ՚ի սանդարամետս անդնոց:

Զայս կերպարան մերդոյ` մեկնեաց հրեշտակն ՚ի խորհուրդ տեսչութեանն Աստուծոյ` ասելով առ սուրբն Գրիգոր. ՚ի յլռ. * Իսկ այս ահաւոր եւ շքեղաւոր` որ զառաջն ունի զլուսոյն, եւ զուռն ոսկի ՚ի ձեռին իւրում, եւ բախեաց զսանդարամետս, այս Տեսչութիւնն Աստուծոյ է: Իսկ յետագայք զտեսչութիւն Աստուծոյ ՚ի նոյն ինքն ՚ի միածինն Յիսուս Քրիստոս. մեկնեցին որպէս եւ բան շարակնոցին. * Էջ Միածինն ՚ի հօրէ, եւ լոյս փառաց ընդ նմա: Եւ ոտանաւորն Ստեփ. Օրպ.

Այս ե'ս, այս ե'ս, Էջք միածին,

իմ կուսածին թագաւորին:

Յայնմանէ անունս Էջմիածին` էանց ապա իբր առանձին անուն տեղւոյս, յոր անուն կոչէ եւ Շնորհալին յողբսն Եդեսիայ:

Այս եկեղեցի կոյի այժմ բնիկ անուամբ յանուն Շողակաթի, ուստի եւ տօն եկեղեցւոյ` զոր կատարեմք Շողակաթ անուամբ յաւուր նաւակատեաց վերափոխման, է տօն այսր եկեղեցւոյ, իբր ՚ի շնորհակալութիւն Աստուծոյ վասն առաջին եկեղեցւոյն հիմնարկութեան ՚ի Հայս: Վասն այսորիկ յայսմաւուրս. յօդ. 14. դնի խորագիր. * Տօն է Շողակաթի Էջմիածնի (1) բանին Աստուծոյ ՚ի Վաղարշապատ քաղաքի: Եւ ստորեւ զնոյն տաճար, զոր նախնիք կոչեն Կաթուղիկէ եկեղեցի, անուանէ նոյնպէս Շողակաթ: *Մեծաւ ջանիւ կատարեցին զշինուածս տաճարացն, զՇողակաթին, եւ զսուրբ կուսանացն: Եւ ՚ի տօնացուցին. * Տօն է Շողակաթին տեսլեան սրբոյն Գրիգորի:

Առ նախճիս ոչ գտանեմք յայտնի կոչել զայս եկեղեցի ՚ի սոյն անուն. այլ ՚ի պատմութիւնս ինչ ժողովոց հայոց` ասի վասն գ. Ներսիսի կաթուղիկոսի. * Երկասիրաբար յարդարեալ շինէ զսուրբ. զՇողակաթն ՚ի քաղաք, այսինքն ՚ի Վաղարշապատ: Եւ առ Ասողկայ գ. 12. ասի վասն Աբլհաճայ ամիրային. * Զփրկական նշանն` որ ՚ի վերայ սուրբ Շողակաթի կմբէթին կանգնեալ էր. ճոպանօք ՚ի վայր բերէր ՚ի ՆԼԱ. թվին: Զայս ամենայն կարեմք իմանալ ՚ի վերայ մի եւ նոյն եկեղեցւոյ այլով բանիւ Շողակաթ. այսինքն վասն տեսլեան Լուսաւորչին, յորոց` տեսլեան * Սիւն գործեաց լոյսն շողացեալ եւ ծագեաց ՚ի մէջ ներքին սեանցն խարսխաց: Ագաթ. ՚ի յլ. այլ զհաւաստին ոչ կարեմք ստուգել:

Երկրորդ եկեղեցի քաղաքիս յիշատակեալ ՚ի գիրս, է Սուրբ Գրիգոր, զոր շինեաց գ. Ներսեէս կաթուղիկոս Շինող անուանեալ. զորմէ պատմէ Յովհաննէս կաթուղիկոս * Գեղեցիկ իմն մօլութեամբ դնէ ապա հիմն մեծ եւ հրաշալի բազմապայծառ յարկի տան այ` ըստ անուանակոչութեան սրբոյն Գրիգորի… Իսկ ՚ի հիմնարկել զածակերտ փարախն բանաւոր հօտին Քրիստոսի, ՚ի ներքոյ չորից սեանցն հաստահեղուսիցն` բաժանել դնէ զնշխարս ոսկերաց սրբոյն Գրիգորի: Սամուէլ դնէ զայս ՚ի թուականիս ԶԹ. ասելով. * Հայրապետն Ներսեէս շինէ զսուրբ Գրիգոր զարմացուցիչն տեսողաց: Թովմա Արծր. որոշէ եւ զքաղաքն. * Բայց երանելի հայրապետն տէր Գէորգ… թողեալ զբնակելն ՚ի Դուինն, ելեալ բնակեցաւ ՚ի Նոր քաղաքին, ՚ի մեծ եկեղեցւոջն` որ յանուն Սրբոյն Գրիգորի շինեալ էր երանելոյն տեառն Ներսիսի երկրորդի (երրորդի) Հայոց կաթուղիկոսի:

Ասողիկ բ. 2. որոշէ եւ զտեղին, յասելն * Սա շինեաց… եւ զմիւս եւս հրաշապայծառ եկեղեցին զՍուրբն Գրիգոր ՚ի Վաղարշապատու առապարին, զանազան յօրինուածով: Յորմէ եւ ՚ի ճառս ինչ գովեստից Լուսաւորչին կոչի այս եկեղեցի` Սուրբ Գրիգոր առապարին: * Կէսն (մարմնոյ սրբոյն Գրիգորի) եդաւ ՚ի ներքոյ չորից սեանցն Սուրբ Գրիգորի առապարին: Յորս Առապար անուամբ չէ պարտ իմանալ զՕշականն, թէպէտ եւ այն չէ ինչ հեռի ՚ի Վաղարշապատէ, այլ առ առաւելն` առապար ինչ արտաքոյ Վաղարշապատու, բայց առընթեր նմին. զի նոյն Ասողիկ այլուր. գ. 47 զնոյն եկեղեցի դնէ ՚ի Քարուդաշտի որով յայտ առնել կամի արտաքոյ Վաղարշապատու. ըզբանս նորա տե'ս ՚ի ստորագրութեան անոյ: Նաեւ Յովհաննէս կաթուղիկոս ՚ի պատմելն զշինուածս շինեալ ՚ի նոյն Ներսիսէ զկնի ամաց ինչ անցանելոյ ՚ի շրջակայս նոյն եկեղեցւոյն` ցուցանէ լինել արտաքոյ քաղաքին: * Բայց հայրապետն Ներսէս պարապ անձին գտեալ, զարտաքոյս հրաշակերտ եկեղեցւոյն` զոր իւր իսկ էր շինեալ, շուրջանակի պատուար պարսպօք փակեալ ամրացուցանէր, յօրինեալ ՚ի նմա յարկս բնակութեան ինքեան հաստահեղուս կոփածու քարամբք. այլ եւ կարգեալ կացուցանէր ՚ի նմա ամբոխութիս երդումարդաց` ըստ պայմանի քաղաքականաց. եւ ածեալ ջուր ՚ի քասախ գետոյ զամենայն աւազախիր առապար դաշտավայրն ՚ի գործ արկանէր, տնկէր այգիս եւ բուրաստանս ծաղկոցաց:

Ուր ցուցանէ, թէ էր յաւազուտ եւ յառապար դաշտին. բայց եթէ ասացուք` թէ զդաշտավայրն զայն այգեստանեայց` պարտ է առնուլ տարբեր ՚ի տեղւոջէն յորում էր եկեղեցին: Եւ այսպէս այս Սուրբ Գրիգոր պարտ է լինել այլ ՚ի միւս Սուրբ Գրիգորէ` զոր դնեն յԱրագածոտն գաւառի:

Ժամանակ առաջին հիմնարկութեան Վաղարշապատ քաղաքիս` անյայտ է ՚ի գիրս, քանզի Գողթան երգն ուստի յառաջ բերէ Խորենացին, ցուցանէ` թէ նաեւ նախ քան զՎարդգէս գոյր այս քաղաք, յորում ժամանակի կոչէր Արտիմէդ: Իսկ զժամանակ Վարդգէսի` որ նորոգեալ շինեաց, յայտ առնէ Խորենացին դնելով ՚ի ժամանակս ա. Երուանդայ, որ իբր դարուք եւ կիսով յառաջ է քան զՔրիստոս:

Այնչափ ինչ եղեւ այս նորոգութիւն Վարդգէսի. զի ընկալաւ զանուն աւանի, եւ ո'չ քաղաքի, թէպէտ կոչելով Խորենացւոյն Հզօր աւան, յայտ առնէ` թէ ունէր նաեւ ամրոց: Միջին Տիգրան յորժամ աստ բնակեցոյց զգերեալ հրէայս, ծաղկեցաւ ՚ի նմա շինութիւն եւ տուրեւառութիւն. զայս կամի ցուցանել Խորենացին յասելն` յայնժամ եղեւ քաղաքագիւղ վաճառօք: Իսկ զշուք եւ զանուն կատարեալ քաղաքի էառ, յորժամ պատեաց պարսպաւ Վաղարշ արքայ:

Զայս ամենայն նշանագրէ Խորենացին սակաւուք ըստ իւրում ոճոյ` յայսչափ ինչ բան. բ. 62 ըստ ձեռ. 65 * Սա (Վաղարշ) պատեաց պարսպաւ եւ զհզօր աւանն Վարդգէսի` որ ՚ի վերայ Քասախ գետոյ, յորմէ յառասպելն ասեն: Հատուած գնացեալ Վարդգէս մանուկն ՚ի Տուհաց գաւառէն` եկեալ նստաւ զՇրէզ բլրով զԱրտիմէդ քաղաքաւ` զՔասախ գետով, կռել կոփել զդուռն Երուանդայ արքայի: Այս Երուանդ առաջինն է սակաւակեացն` որ ՚ի Հայկազանց, զորոյ զքոյրն կին առեալ Վարդգէսի` շինեաց զաւանս զայս. յորում եւ Տիգրան միջին յԱրշակունեաց` նստոյց զհասարակ առաջնոյ գերութեանն հրէից, որ եղեւ քաղաքագիւղ վաճառօք: Այժմ այս Վաղարշ պատեաց պարսպաւ եւ հզօր պատուարաւ, եւ անուանեաց Վաղարշապատ, որ եւ Նոր քաղաք:

Յաւուրս փոքուն Խոսրովու արքայի` պաշարեցին զայս քաղաք հիւսիսային ազգք Կովկասու, զորոց գրէ Խորենացին գ. 9. * Հասեալ ՚ի դրունս Վաղարշապատու` պաշարէին: Այլ ո'չինչ կարացին առնել. իսկ յաւուրս բ. Արշակայ` զօրք Շապհոյ պարսից արքայի քանդեցին: * Առնուին եւ զՎաղարշապատ զքաղաք (ասէ Բուզ. դ. 55) քանդէին բրէին զքաղաքն, ՚ի հիմանց տապալէին, եւ խաղացուցին յայնմ եւս քաղաքէ ԺԹ. հազար երգս: Այլ եւ յետ այնր ուրեք ուրեք յիշատակի առ պատմագիրս, որպէս առ Յովհաննու կաթուղիկոսի, յաւուրս Շահանշահի Աշոտոյ:

Մեծութիւն նորա որպէս ակնարկեն բանք Ագաթանգեղոսի եւ Խորենացւոյն` հասանէր ՚ի Քասախ գետոյ մինչ ՚ի Մեծամօր, որով գիրք նորա լինի երկայնաձեւ. զի այժմեան Էջմիածին էր ՚ի մէջ քաղաքին` որպէս գրեցաք իսկ տաճարք կուսանացն արտաքոյ, այլ այս տաճարք` մօտ են յէջմիածին: Տե'ս ՚ի նոր Հայաստան թղթ. 265: Աւան դեն բնակիչքն` թէ ձգեալ տարածէր մինչ մերձ յԵրեւան. այլ այժմ ո'չ հետք ինչ նորա երեւի. եւ ո'չ գիտեմք` թէ ե՞րբ եւ ո՞րպէս հիմնայատակ եղեւ:

Այս քաղաք այսչափ պանծալի եւ ծանօթ ՚ի գիրս ընդ համօրէն Հայս, սակայն բնակին անծանոթ գաւառն նորա, որ ոչ ուրեք յիշատակի ՚ի գիրս. իսկ առ Ագաթանգեղոսի միշտ դնի յԱյրարարտեան գաւառ, որպէս ՚ի թղթ. դ. * Թագաւորն Հայոց (Մեծն Խոսրով) դառնայր ՚ի մեծ կոտորածէն… յԱյրարատ գաւառ ՚ի Վաղարշապատ քաղաք. Եւ ՚ի թղթ. է. * Իբրեւ եկին հասին աւուրք ջերոտ հարաւահողմն դարուն դրանցն բանալոյ, եկին իջին յԱյրարատ գաւառ ՚ի Վաղարշապատ քաղաք: Եւ ՚ի թղթ. յկե. * Չու արար յԱյրարատեան գաւառէ, ՚ի Վաղարշապատ քաղաքէ, ընդ առաջ Գրիգորի: Եւ ՚ի թղթ. յղ. * Խաղայր գնայր յԱյրարատ գաւառէ ՚ի Վաղարշապատ քաղաքէ, անցանել ՚ի սահմանս Յունաց:

Այլանունս Այրարատ գաւառ` է անուն առ հասարակ Այրարատեան նահանգի, եւ ո'չ մասնաւոր գաւառի: Ագաթանգեղոս ուրեք թուի որոշել զտեղին յասելն ՚ի թղթ. յհե. վասն Տրդատայ. * Հասանէր յառաջին դաստակերտսն իւր յԸռոստակն Այրարատեան գաւառին, ՚ի Վաղարշապատ քաղաքի, ուստի նախ զառաջին աստուածասաստ հրամայացն լինէր սկիզբն: Բայց անունս Ըռոտստակ չէ մեզ յայտ ուստեք, արդեօք յատուկ անուն վիճակի, տեղւոյ, կամ գաւառի իցէ, թէ անուն նշանական: Միայն յաշխարհագրութեան Խորենացւոյն ՚ի կարգս գաւառաց Աղուանից` զորս ՚ի Հայոց են հանել գտանեմք յիշատակեալ յերկուս ձեռագիրս այսպէս: * Փոքր հաբանդ, Սիսական, Ռոտոտակ: Զորս չիք տեսանել ՚ի տպագրեալն, բայց եւ այն որպէս յայտ է յանուանէ երկուց ընթերակայ գաւառաց, անկանէր ՚ի նահանգն Արցախ, զոր հանին Աղուանք ՚ի Հայոց, եւ ո'չ յԱյրարատ ուր եւ ոչ տիրեցին Աղուանք,:

Եւ այսպէս բոլորովին անծանոթ գոլով գաւառ այսր քաղաքի, թուի ինձ թէ նոյն ինքն Վաղարշապատ կացուցանէր առանձին փոքրիկ գաւառ, որպէս եւ յայլ արքայանիստ մայրաքաղաքս ինչ է զայս տեսանել, ահա այժմեան Ստանպօլ կացուցանէ ուրոյն գաւառ փոքր, որ կոչի ո'չ տարբեր ինչ, այլ նովին Ստանպօլ անուամբ եւ ձգի ընդ սուղ ինչ սահման արտաքոյ քաղաքին:

Այլ վասն գաւառին Վաղարշապատու առաւել քան զայս երեւի առանձին իմն անուամբ կոչեցեալ Այրարատ գաւառ. եւ այս ըստ որում ՚ի ժամանակս Արշակունեաց էր երեւելի արքայանիստ քաղաք, եւ իբր կեդրոն Այրարատ նահանգին, կամ թէ յաւէտ վասն դաշտին որ տիրապէս կոչեցաւ Այրարատ, որպէս յիշեցաք ՚ի ներածութեան նահանգիս. զի այն դաշտն Այրարատ` է նոյն իսկ դաշտն որ ձգի առ Այրարատեան կամ Մասիս լերամբ. իսկ այն դաշտ անցանէ նաեւ ՚ի ձախակողմն Երասխայ մինչ ՚ի յԱրագած, եւ մինչեւ ՚ի Վաղարշապատ, որպէս յայտ է յայժմեան գրից Էջմիածնի` որ էր ՚ի Վաղարշապատ: Տե'ս ՚ի Վաղարշապատ: Տե'ս ՚ի նոր Հայաստան թղթ. 260:

Եւ այսպէս զայն անուն` որ էր նախ անուն դաշտի` համարիմք անցեալ յանուն գաւառի, որպէս տեսաք եւ յանուն Շարուր դաշտի. եւ թէպէտ զնոյն դաշտն Այրարատ ոչ համարիմք լինել արտաքոյ քսան գաւառաց յիշատակելոց ՚ի Խորենացւոյն, այլ լինէր ՚ի միումն ՚ի նոցանէ (զոր օրինակ կամ ՚ի Մասեաց ոստին, եւ կամ յԱրագած ոտին) բայց կամ յաճախ յիշատակութիւն ՚ի գիրս անուան Այրարատեան դաշտին գաւառ անուամբ եւ կամ փոփոխութիւն ժամանակաց` անցոյց փոխանակ գաւառի: Այսչափ ինչ է զոր առ այժմ կարեմք իմաստասիրել վասն անծանօթ գաւառին Վաղարշապատու:

Վկայարան սուրբ Հռիփսիմեանց: Ասողիկ բ. 2. կոչէ Հանգըստարան, եւ Վարդան` Տաճար սրբոյն Հռիփսիմեայ: Անկանի արտաքոյ Վաղարշապատու. զորոյ զգիրս նշանակէ Ագաթ. յլը. * Կանգնեալ երիս վկայարանս, մի ՚ի հիւսիսոյ յարեւելից կողմանէ քաղաքին, ուր վկայեաց սանականն Հռիփսիմէ լբ. ընկերօքն: Շինեցին զսա` ամենայն բազմութիւն նորահաւատ քրիստոնէից արք եւ կանայք, որոց գլուխ սուրբն. Գրիգոր. * Եւ ինքն սուրբն Գրիգորիոս (ասէ Ագաթ) զլար Ճարտարութեան շինողաց ՚ի ձեռն առեալ, զերանելեացն վկայարանս հանգստարանացն հիմունս յորինէր: Եւ ձեռօք իւրովք զմարմին սրբոյն յարկեղս փոփեալ, եւ խաչիւ կնքեալ` անդանոր զարկեղսն զետեղէր:

Կործանեաց զայս վկայարան Շապուհ Պարսից արքայ, այլ նորոգեաց մեծն Սահակ. * Սա (ասէ Ասող, բ. 1. վասն Սահակայ) նորոգեաց զտաճար սրբոց կուսանացն զկործանեալն ՚ի Շապուհ թագաւորէ, եւ անգէտ տեղւոյն ոսկերացն սրբոյն Հռիփսիմեայ, խնդրելով յայ գիտակ եղեւ, ըստ այսմ գրէ Վարդան:

Կրկին անգամ նորոգեաց Կոմիտաս կաթուղիկոս, որ յառաջն էր փակակալ նորուն վկայարանին. * Մեծն պատրիարգն մեր Կոմիտաս (ասէ Յոհ. կաթուղիկոս) ըզվկայարան սուրբ Հռիփսիմեանցն` որ նախ խրթին եւ փոքրատեսակ իմն էր շինեալ, եւս հրաշապէս եւ վայելուչ եւ նազելի եւ պայծառ շինուածով յարդարէր, ուր եւ պատահեալ իսկ ապա սուրբ տիկնոջն Հռիփսիմեայ… կնքեալ մատանեաւ սրբոյն Գրիգորի եւ սբյն Սահակայ. ապա եւ մեծի Հայրապետին եւս Կոմիտասայ ո'չ համարձակեալ բանալ զնա, եդ եւ զիւր եւս կնիքն ՚ի վերայ նորա… ապա շինեալ զեկեղեցին սորա, եւ անդ ամփոփեալ ժողովէ զնշխարս սուրբ տիկնոջն ՚ի պատրաստեալ իւր կայանսն: Զայս նորոգութիւն արար Կոմիտաս, * Քանզի խարխալեալ էր առաջին շինուած սրբոյն Սահակայ. ասէ Ասողիկ բ. 21:

՚Ի սկիզբն ԺԷ. դարուն դարձեալ քայքայեալ կայր այս տաճար. յորում ժամանակի յաւուրս Մէլիքսէթ կաթուղիկոսի ՚ի ձեռն երից լատին կրօնաւորաց ՚ի յայտ եկն գերեզմանս եւ տապան սրբոյն` որ գտաւ այսպիսի: ՚Ի ներքոյ աւագ խորանի տաճարիս` յարկ կամարակապ, կամ փոքրիկ մատուռն գետնափոր ՚ի գետնի նոյն ընդերկրեայ մատրան` տապանաքար. իսկ ՚ի ներքոյ տապանաքարին թաղեալ ընդ հողով բուն տապանն կամ արկղն նշխարաց. ՚ի տաճարէ անտի գոյր ճանապարհ իջանելոյ յայս մատուռն, բայց գաղտնի առ խորանաւն որ ՚ի հիւսիսակողմն. եւ դուռն նոյն ճանապարհին փակեալ կայր մի միայն վիմով ՚ի կարգս վիմաց որմոյ տաճարին, զոր ոչ ոք կարօղ էր ճանաչել եթէ դուռն իցէ:

Այս ամենայն երեւի շինուած սրբոյն Գրիգորի, եւ Կոմիտասայ կաթողիկոսի: Իբրեւ բացաւ տապան սրբոյն, նշխարք նորին ցրուեցան աստ եւ անդ. մասն ինչ ՚ի սպահան, մասն ինչ անկաւ ՚ի ձեռս Պօղոսի վարդապետի ուրումն, որ եդ ՚ի հիմունս եկեղեցւոյ Քուլթափայ գեղջն մերձ ՚ի Նախջուան, զոր շինեաց նա ինքն յանուն Հռիփսիմեայ. մասն ինչ ՚ի Կօա քաղաք Զանարա գաւառին Հնդկաց ՚ի վանս կուսանաց. իսկ մեծ մասն մնաց անդէն ՚ի տապանին ՚ի գետնափոր մատրանն որ ՚ի մէջ տաճարիս: Տե'ս յԱռաքել պատմագիր:

Զայս տաճար քայքայեալ` նորոգեաց ապա Փիլիպպոս կաթուղիկոս, յորում ժամանակի գտին զնշխարս սրբոցն յերիս մասունս եւ յերիս տեղիս հանգուցեալ, զերկուսն ՚ի մէջ վիմաց. եւ զմին յարկեղ ՚ի գետնափոր փոքրիկ մատրանման վայրի: Յորմն նոյն մատրան` յորում էր արկղն, եգիտ Առաքել` մակագրութիւն, ուրոյն ուրոյն գրեալ, այլ ինքն ՚ի մի կարգելով բերէ այսպէս. թղթ. 322: * Ո՞վ հրաշափառ եւ երջանիկ վկայ անբաժանելի ծոցածնի հօր, եւ համազոյգ հոգւոյն կամողին ընդ ստորինս ասեմ, անոխակալ երկնաւոր փեսային հարսն. զբարեգործակ արքայն ունօղ. գոլով գլուխ, միշտ եւ անընդհատ յաղագս ծանօթ քեզ սպասաւոր սրբոյ Հոգւոյն: Ո՞վ սրբուհի աղաչեմ յիշատակողաց անուան քոյ բարեխօսութեամբ եւ աննուազ աղօթիւք լեր պահապան եւ անդիս (հիւանդիս). որով հանդիսասցիս ստորնոցս լինել սուրբ կոյս արագ օգնական, որ է պատսպարան եղիցիս յամենայնի յաղթող բարեբան: Յիշեա' եւ զիս, զոր նուիրեցայց իսկապէս ըստ անուանս վերստին ածագործողին կամահաճոյ յարկիս. զոհն մասնատիպս որոյ շնորհօքն բաւականացայց աղաչեմ յանձն եւ յարանուն քեզ Հռիփսիմէ: Յակոբ քահանայ սուրբ կաթուղիկէ արհի եպիսկոպոսարանին: Ես Խոսրովիկ ծառայ սուրբ Հռիփսիմէի. Սուրբ ոլոգին: Ստեփաննոս: ՚Ի մակագրութեան աստ գոլով վրիպակք ինչ, ցուցանեն թէ կամ եղծեալ էր ՚ի տեղիս տեղիս առ հնութեան, եւ կամ Առաքել ո'չ կարաց ճշգրիտ օրինակել: Իսկ վերջին բանն Յիշեա' եւ զիս կարծիս իմն բերէ այլում նորոգութեան մատրան, զի զայն ցուցանեն բանքս Վերստին աստուածագործողին յարկիս, եւ թէ նորոգօղն կոչէր Հռիփսիմէ, ակնարկելով ՚ի բանսն, Նուիրեցայց ըստ անուանս յանձն եւ յարանուն քեզ Հռիփսիմէ: Իսկ հետեւեալ անուանք չեն յայտ, արդեօք մի ըստ միոջէ ՚ի միում վայրի գրեալ էին յորմն անդ, թէ ՚ի զանազան տեղիս:

Վկայարան սրբոյն Գայիանեայ: Անկանի ՚ի հարաւոյ Վաղարշապատու. * Եւ զմիւսն (այսինքն զվկայարանն ասէ Ագաթ. ՚ի յլը) շինեցին ՚ի հարաւակողմն կուսէ անտի ուր վկայեաց սուրբն Գայիանէ նորուն (Հռիփսիմեայ) սնուցիչ` բ. ընկերօք: Որպէս զՀռիփսիմեայ` նոյնպէս եւ զսորայն շինեցին նոր հաւատացելոյց բազմութիւնք. իսկ թագաւորն առաւել եւս բրէր զփոս հանգստի սրբոցն ընդ երկրաւ թագուհին եւ քոյր թագաւորին զհօղն արտաքս պեղէին, տե'ս յԱգաթ ՚ի յխբ:

Անդրէն նորոգ շինեաց Եզր կաթուղիկոս զորմէ Յովհաննէս կաթուղիկոս. * Իսկ ապա հայրապետն Եզր` զվկայարան սրբոյն Գայիանեայ զոր երբեմն խրթին եւ մթին էր զնա շինեալ, քակեալ զայն, եւս ընդարձակագոյն եւ պայծառագոյն զնա շինեաց, կոփածու քարամբք եւ կրով զնա ձուլելով. եւ արտաքուստ յարդարէր կայանա բնակութեան քահանայական դասուց, ՚ի պաշտօն աստուածային խորանին:

Նորոգեցաւ ՚ի ժամանակս Փիլիպպոսի կաթուղիկոսի. նախ քան զնորոգութիւն տաճարին Հռիփսիմեայ, եւ ՚ի շինելն ՚ի 1652, գտան նշխարք սրբոյն Գայիանեայ, եւ երկուց ընկերացն յերիս տապանս առ հիմամբք տաճարին: Նորոգութիւն երկոցունց տաճարացս տեւեաց զամս երիս, սկսեալ ՚ի 1651. եւ աւարտեալ ՚ի 1653 տե'ս յԱռաքել թղթ. 321 եւ 323:

Տաճարք սրբոց կուսանացս, միանգամայն ընդ կաթուղիկէ եկեղեցւոյն Վաղարշապատու` ՚ի սկզբանէ անտի պատուեալ ուխտատեղիք ՚ի մէջ ազգիս. իբր տեղիք որք եղեն առիթք մարդասիրութեան Աստուծոյ եւ սքանչելեաց նորուն առ մեզ. ցուցեալք եւ նշանագրեալք առ յայ ամփոփեալքն ՚ի նոսա անգին գանձք սրբոց. եւ նոյն իսկ շինուածքն` ձեռակերտ սրբոց: Յայսմանէ տեսանեմք զՎահան Մամիկոնեան զկնի յաղթութեանց եւ պատերազմաց իւրոց` հանդերձ բազմութեամբ նախարարաց ստէպ գնալ յուխտ, եւ զողորմութիւն եւ զպէտս աղքատաց անդ հատուցանել. * Գայր հասանէր (ասէ վասն նորա Ղազար) յԱյրարատ գաւառ, եւ կատարեալ զուխտ պատարագաց ՚ի Վաղարշապատ քաղաքին հանդերձ ընդ իւր ուխտապահ նախարարօքն, եւ այլ զօրօքն հայոց ՚ի տանն Աստուծոյ (իմա զկաթողիկէն) եւ ՚ի վկայարանս նահատակեալ կուսանացն զուխտս պատարագաց եւ զսովորական նուէրս ընծայիցն իւրոց:

Արտաշատ: Քաղաք հռչակաւոր առաւել առ մատենագիրս յունաց եւ հռոմայեցւոց` քան թէ մերոց, առ որս գրի Արդա'քսադա, եւ ՚ի եւ ՚ի գործ ածի ՚ի բազմաւորականն, իսկ ՚ի միաւորականն սակաւ ուրեք, որպէս առ Դաչիդոսի, զորոյ զերկու եւ եթ օրինակս յառաջ բերէ Չէլլարիոս: Առ տիոնի գրի Արդաքսա'դէ, ըստ նշանակելոյ Հարտուինի ՚ի լուծմունս Պլինիոսի: Առ Սդրավոնի կոչի նաեւ Արդաքսիա'դա. որ առ Ստեփաննոսի Բիւզ. գրի Արդաքսիասօ'դա. *Արդա'քսադա (ասէ) քաղաք Հայաստանեայց, զորմէ յիշէ Սդրավոն գիրք ժա. զսա կոչեն. նաեւ Արդաքսիասօ'դա: Ուր Պէրքէլիոս ՚ի լուծմունս Ստեփաննոսի իրաւամբք համարի վրիպակաւ գրեալ այսպէս, փոխանակ գրելոյ Արդաքսիասադա., որպէս գրի առ Սդրավոնի, յորմէ առնու Ստեփաննոս: ՚Ի յունականն Ագաթ. թղթ. յխէ. գրի Արդաքսէրքսօգդիսդէ: Կոչեցաւ նաեւ Ներօնիս, որ ոչ ուրեք ՚ի գործ ածի ՚ի գիրս: Զպատճառ անուանակոչուցս տեսցես ստորեւ:

Դիրք սորա ըստ Խորենացւոյն բ. 46. ՚ի վերայ բլրոյ, ՚ի տեղւոջ անդ` ուրանօր մեծամօր վտակ խառնի յԵրասխ գետ: Սդրավոն ժա. 529. առաւել եւս ստորագրելով` ասէ. *Իսկ Արդա'քսադա` գեղեցիկ կառուցեալ կայ առ Արդաքսեան դաշտիւ. արքայանիստ գոլով աշխարհին` եդեալ ՚ի ցամաքակղզի Պարոյր բազկի: Զորով պատ առնու ասէ գետն. որով իմանայ զԵրասխ. որպէս դնէ ՚ի վերոյ. թողլով միայն կիրճ ինչ կամ պարանոց. իսկ այն սրբոյն պարանոց եւս փակեալ կայր խրամով եւ պատնշիւ: Եթէ միաբանել կամեսցուք զՍդրավոն ընդ Խորենացւոյն` պա'րտ է ասել, թէ ո'չ մի եւ նոյն Երասխ գետ էր` որ շրջապատէր զքաղաքս. այլ աստի Երասխ, անտի մեծամօր ՚ի միասին ընթանալով, գործէին ՚ի մէջ` ցամաքկղզի` յորում շինեալ կայր Արտաշատ: Եւ այսպէս Արտաշատ անկանի ՚ի ձախակողմն Երասխայ, գոլով մեծամօր ձախակողմեան վտակ Երասխայ հոսեալ ՚ի կողմանց Վաղարշապատու, որ նոյնպէս է ՚ի ձախակողմեան սահման Երասխայ: զՆոյն յայտ առնէ եւ պատմ. Ղազարայ թղթ. 250. ուր ասէ. *Զառմիհր հազարաւուխտ սաստիկ եւ բազում այրընտիր զօրօք դիմեալ անցանէր ստիպով ընդ կամուրջ գետոյն Երասխայ. եւ ՚ի գիւղաքաղաքին որ կոչի Արտաշատ` բանակէր այն օր: Իսկ այս եկք հազարաւուխտայ էր ՚ի կողմանց` որ անկանէր յաջակողմն Երասխայ:

Ունէր բերդ առանձին, զոր յայտ առնէ ոճ բանից Ագաթանգեղոսի թղթ. խթ. *Հրաման տայր (Տրդատ վասն Գրիգորի)… խաղացուցանել զնա յԱյրարատ գաւառ, եւ տալ զնա ՚ի դղեակ բերդին Արտաշատու քաղաքին: Ուր ուրոյն յիշէ զբերդն, ուրոյն եւ զքաղաքն. եւ ստորեւ թղթ. ծ. առաւել եւս որոշելով իմն գրէ. *Կին ոմն այրի որ բնակեալ էր ՚ի բերդին յայնմիկ: Զնոյն յայտ առնէ եւ Ղազար այլով իմն օրինակաւ յասելն. *Զերծեալք անկանէին ՚ի բերդն Արտաշատու, որոց ո'չ կարէին հասանել նախարարքն Հայոց. բայց… հասեալք ՚ի Դուին, երթեալ պաշարէին զբերդն Արտաշատու: Ուր զանունս Արտաշատ ցուցանէ լինել ո'չ անուն բերդին, այլ գիւղաքաղաքին, որոյ էր այն բերդն. իսկ ՚ի նախայիշատակեալ բանսն ՚ի յիշելն զգիւղաքաղաքն, անդանօր` զանունս Արտաշատ սեփականէ նմին ասելով, *՚Ի գիւղաքաղաքին որ կոչի Արտաշատ:

՚Ի սմին բերդի էր վիրապ, որ սակս խորութեանն կոչեցաւ Խոր վիրապ. *Հրաման տայր (ասէ Ագաթ. խթ. վասն Տրդատայ)… իջուցանել զնա ՚ի վիրապն ներքին, որ անհնարին էր խորութեամբ: Եւ էր այն ՚ի բանտի նոյն բերդին` լի աղմով. *Եւ զայն ԺԳ. ամն (ասէ թղթ. ծ. ) որ եղեւ Գրիգորիոս ՚ի բերդի ՚ի բանտի ՚ի Խոր վիրապին… պահեալ լինէր կենդանի շնորհիւ տն իւրոյ. իսկ զայլ մարդիկ` որ միանգամ իջուցեալ էր անդր, ամենեքին մեռեալ էին վասն դժնդակ չարաշունչ դառնութեան տեղւոյն. վասն կարակում աղմին օձախառն բնակութեան եւ խորութեանն. վասն չարագործաց իսկ շինեալ էր զայն տեղին, եւ ՚ի սպանումն մահապարտաց ամենայն Հայոց: Ունէր Արտաշատ կամուրջս ՚ի դրունս իւր, յորոց ոմանք կոչէին Տափերականք. Ոմանք ՚ի ցամաք աճապարեալ (ասէ Ագաթ. թղթ. ը. ) հասեալ ՚ի խելս կամրջացն առ դրունս Արտաշատ քաղաքի. զի գետն Երասխ յարուցեալ գայր դարիւ եւ դարիւ… կէսքն անցեալ ընդ կամուրջն Վաղարշապատ քաղաքի, զոր եւ կամուրջ Մեծամօրի կոչեն, աճապարէին հասանել յառաջ ՚ի խելս կամրջիցն Արտաշատու, ՚ի կիրճն ճանապարհացն արգելին զնոսա. ՚ի մէջ արարեալ զնս Տափերական կամրջացն գետավէժս առնէին զնոսա: Զկամուրջն մեծամօրի` զոր Ագաթանգեղոս յայս բան տայ Վաղարշապատու, Վարդան տա Արտաշատու. քանզի զոր Խորենացին բ. 58. կոչէ կամուրջ Արտաշատու, ՚ի գրելն վասն բ. Արտաւազդայ, *Անցեալ զկամրջաւն Արտաշատ քաղաքի, որսալ կինճս եւ իշավայրս զակամբք Գինայ… անկանի ՚ի խոր իմն մեծ. զնոյն կոչէ Վարդան յանուն Մեծամօրի` յասելն. *՚Ի յորպէս գետամոյն լինի առ կամրջովն Մեծամօրի: Այլ մարթ է լինել երկու կամուրջ ՚ի վերայ Մեծամօրի, մին` յանուն Վաղարշապատու կոչեցեալ, իսկ միւսն յանուն Արտաշատու: Զկամուրջն Տափերայ յիշէ եւ Բուզանդ գ. 12. այլ ՚ի միաւորականն թիւ. *Անցեալ ընդ կամուրջն Տափերայ, մտեալ ՚ի քաղաքն մեծ Արտաշատ: Եւ ՚ի դ. 55. *Անցուցին ընդ Տափերն կամուրջ: Զվերոյիշեալ կամուրջս յԱգաթանգեղոսէ, համարիմ լինել արտաքոյ Երասխ գետոյն. քանզի բան Ագաթանգեղոսի է` թէ նախարարք Հայոց կամեցեալ ունել զանակ, աճապարեցին դիմել ՚ի ցամաքակողմն քաղալին, ընդ կողմն Վաղարշապատու, եւ ընդ կողմն Մեծամօրի. իսկ ընդ կողմն Երասխ գետոյն ո'չ դիմեցին, զի չէր հնար անակայ փախչել ընդ այն, սակս սաստիկ պղտորեալ գոլոյ առ լուծանելոյ ձեանց յայնմ գարնան ժամանակի. եւ այնպէս կամուրջքն յիշատակեալք ՚ի նմանէ, լինին արտաքոյ Երասխայ:

Այլ ունէր նաեւ ՚ի վր նոյն գետոյ` զոր յայտ առնէ վերոգրեալ բան Ղազարայ, որպէս եւ այս բան նորա թղթ. 299. *Հասեալ յեզր գետոյն (Երասխայ). սաստկապէս ըստ ժամանակի իւրոյ պղտորութեանն, եւ զկամուրջն Արտաշատու գտին աւերեալ. եւ էր ինչ որ ՚ի սաստկութենէ ջուրցն դիմեցմանց: Այս կործանումն կամրջին եղեւ յաւուրս Վահանայ Մամիկոնոյ: Զկամուրջն Երասխայ յիշէ եւ հռովմայեցին Դաչիդոս գիրք ժգ. գլ. 39. յասելն վասն քօրպուլօնի. *Համարձակութիւն առեալ խաղալ յԱրդաքսադա ՚ի մայրաքաղաք ազգին, այլ ոչ ընդ մերձաւոր ուղին ածեալ զգունդն, զի մի' վտանգ ինչ ՚ի վերայ հասցէ յանցանելն կամրջաւ ընդ Երասխ գետ, որ ըաթանայ զպարսպաւ, անդուստ ՚ի հեռուստ ընդ արձակ հունն անցեալ գնայր:

՚Ի ժամանակս հեթանոսութեան բագին կամ մեհեան քաղաքիս յանուն անահտական դից` յիշատակի առ Ագաթանգեղոսի յխէ. եւ յխը. զոր ՚ի կամիլն քանդել սրբոյ Լուսաւորչին, մարտեան բազմութիւն դիւաց ընդ քանդողս, այլ նշանաւ սրբոյ խաչին ինքնին տապալաեցաւ ՚ի հիմանց, եւ որ ինչ փայտակերտ գայր ՚ի նմա հրդեհեցաւ: Իսկ նորահաւատ ժողովուրդք զմնացեալ հիմունս քանդէին, զգանձս նորա աղքատաց բաշխէին. *Եւ զդաստակերտսն ՞ զսպասաւորսն` քրմօքն հանդերձ եւ նոցունց գետնօքն եւ սահմանօքն ՚ի ծառայութիւն սպասաւորութեան եկեղեցւոյ նուիրէին: ՚Ի ժամանակս քրիստոնէութեան կառուցան ՚ի սմա եկեղեցիք, այլ ՚ի ժամանակս բ. Յազկերտի պարսից արքայի քանդեցան. զորս Վահան մարզպան Մամիկոնեան անդրէն շինեաց, որպէս ծանուցանէ Վարդան` յասելն. *Իսկ Վահանայ շինեալ զեկեղեցիսն Արտաշատու, զաւերեալն ՚ի Պարսից: Շինօղ այսր քաղաքի` յայտ է ՚ի պատմութենէ Խորենացւոյն լինել բ. Արտաշէս արքայն մեր, որ յելս Ա. դարուն Քրիստոսի, եւ ՚ի սկիզբն երկրորդին: Այլ յիշատակեն զԱրտաշատ մատենագիրք որք յառաջէն քան զբ. Արտաշէս, որպիսի են Սդրավոն որ էր իբր 20 ամօք զկնի քսի` յաւուրս Տիբերեայ կայսեր, եւ Պլինոս որ մեռաւ յամին 79, յաւուրս Տիտոսի կայսեր: Իսկ պատմագիրք` որք ժամանակակիցք են բ. Արտաշէսի, յիշեն զԱրտաշատ իբր ՚ի վաղուց անտի շինեալ, եւ մայր քաղաքաց լեալ Հայաստանեայց. որպիսի են Դաչիդոս. (որ եղեւ բդեշխ յամին 97. ) Ֆլորոս. Պլուտարքոս, եւ Յուենալիս: Զայս տարաձայնութիւն յոյն եւ հռովմայեցի մատենագրաց եթէ միաբանել կամիցիմք ընդ պատմութեան ազգին մերոյ, հարկ է հիմնադիր սորա դնել զա. Արտաշէս արքայն մեր Արշակունի, կամ թէ զԱրդաքսիաս ոմն, որ նախ էր զօրավար մեծին Անտիոքոսի. իսկ զշինութիւն բ. Արտաշէսի` համարիլ նորոգութիւն, զորմէ ստորեւ: Յետ հիմնելոյ քաղաքիս` առին զայն վիրք յամի տն 35. Իսկ ՚ի 52. ՚ի վրաց առին պարթեւք. ՚ի 58 Քօրպուրսն զօրավար հռովմայեցւոց պաշարեալ, ՚ի վաղուեան աւուր էառ, անձնատուր լինելով քաղաքացւոց, եւ ո'չ կարելով պահել` հրձիգ արար զայն: Նորոգեաց ապա արքայն հայոց Տրդատ անուանեալ ըստ հռովմայեցւոց մատենագրաց` հրամանաւ Ներոնի կայսեր. զոր եւ ՚ի պատիւ նորուն կոչեաց Ներօնիա:

Անդրէն նորոգեաց, կամ թէ ասասցուք ՚ի հիմանց շինեաց բ. Արտաշէս արքայն մեր, զորմէ այսպէս պատմէ Խորենացին բ. 46. ըստ ձեռ. 49. *Երթեալ Արտաշիսի ՚ի տեղին` ուր խառնին Երասխ եւ Մեծամօր, եւ հաճեալ ընդ բլուրն, շինէ քաղաք յիւր անուն` անուանեալ Արտաշատ. ձեռնտու լինի նմա եւ Երասխ փայտիւք մայրից. վասն որոյ անաշտախ եւ երագ շինեալ` կանգնէ ՚ի նմա մեհեան, եւ փոխէ ՚ի բագարանէ զպատկերն Արտեմիդայ, եւ զամենայն կուռսն հայրենիս. բայց զԱպողոնի պատկերն արտաքոյ քաղաքին կանգնէ հուպ ՚ի ճանապարհն: Եւ յարուցանէ ՚ի քաղաքէն Երուանդայ (այն է Երուանդաշատ`) զգերութիւն հրէիցն, որ փոխեալ էին անդ յԱրմաւիրայ. եւ նստուցանէ զնս յԱրտաշատ. նա' եւ զամենայն վայելչութիւն քաղաքին Երուանդայ` զոր տարեալ էր յԱրմաւիրայ, եւ զոր անդէն արարեալ նորա` փոխէ յԱրտաշատ. եւ առաւել եւս յինքենէ յօրինէ իբր զքաղաք արքայանիստ:

Առ հասարակ քանդեցաւ ՚ի զօրաց Շապհոյ պարսից արքայի` յաւուրս բ. Արշակայ արքայի. *Յետ այսորիկ (ասէ Բուզ. դ. 55. ) եկին ՚ի քաղաքն մեծ յԱրտաշատ. եւ առին զնա, եւ կործանեցին զպարիսպ նորա, առին եւ անտի զգանձս մթերեալս որ կային, եւ գերեցին զամենայն քաղաքն. եւ խաղացուցին ՚ի յԱրտաշատ քաղաքէ ինն հազար տուն երդ հրէայս, զոր ածեալն էր գերի Տիգրանայ արքայի Արշակունոյ յերկրէն պաղեսցինացւոց. եւ ԽՌ. հազար երդ հայ. զոր յԱրտաշատ քաղաքէ խաղացուցին. եւ զամենայն շինուած քաղաքին հրձիգ արարին զփայտակերտն եւ զքարակերտն. քանդեցին զպարիսպն ըստ նմին օրինակի, եւ զամենայն շինուած քաղաքին մինչեւ ՚ի հիմունս ապականեցին. եւ ո'չ թողին մի, եւ ո'չ թողին բնաւ քար ՚ի քարի վերայ, անմարդի եւ թափուր յամենայն բնակչաց իւրոց կացուցանէին: Տե'ս վասն այսր եւ ՚ի Խորեն. գ. 35:

Զկնի այնորիկ շինեցաւ, այլ Գիւղաքաղաք անուամբ յիշատակի առ Ղազարայ թղթ. 250. *Զառմիհր Հազարաւուխտ… անցանէր ստիպով ընդ կամուրջ գետոյն Երասխայ. եւ ՚ի գիւղաքաղաքին որ կոչի Արտաշատ` բանակէր այն օր: Այն` որ առ Ագաթանգեղոսի, առ Բուզանդայ. եւ առ Խորենացւոյն ՚ի պատմութիւնս որ յառաջ քան զժամանակ իւր` կոչի Քաղաք: Իսկ Եղիշէ նաեւ ՚ի պատմութիւնս իւրոյ ժամանակի` կոչէ զնոյն բ. 26. Թագաւորանիստ քաղաք. եւ այլուր դ. 67. կոչէ Մեծ Արտաշատ: Այլ յելս անդ ը. դարուն, յաւուրս Խուզիմայ ոստիկանին, եւ ընդ բ. Յովսէփ կաթուղիկոսին Դաստակերտ կոչի կաթողիկոսարանին որ ՚ի Դուին, զոր յափշտակեաց նոյն Խուզիմայ ՚ի կաթողիկոսէն. *Եւ այսպէս (ասէ Յոհ. կաթ. ) տարապարտս զրկեալ գտանէր յԱրտաշատէն յայնմանէ եւ առ յապայ:

Յայս քաղաք գումարեցաւ ժողով ազգային ՚ի մէջն անդ Ե. դարուն զորմէ ընդարձակ գրէ Եղիշէ բ. թղթ. ժթ. 26. եպիսկոպոսօք, եւ բազում ա'յլ եկեղեցական առաջնորդովք եւ աշխարհական իշխանօք` ՚ի պատասխանի առնել նամակին պարսից. *Այս ամենայն (ասէ Եղիշէ) եպիսկոպոսք, եւ բազում եւս քորեպիսկոպոսք, եւ պատուական երիցունք ՚ի տեղեաց տեղեաց… միահամուռ ժողովեալք ՚ի թագաւորանիստ քաղաքն յԱրտաշատ` հաւանութեամբ մեծամեծ նախարարացն եւ ամենայն բազմութեամբ աշխարհին արարի նամակին պատասխանի: Այժմ եւ ոչ իսկ անունն գտանի քաղաքիս Արտաշատու, այլ յանուն Խոր վիրապին իւրոյ կոչի. զորէ տե'ս ՚ի նոր Հայաստան. 257: Յեւրոպեանց գրեթէ միայն Դավէռնիէ եւ Շարտէն ճանապարհորդք են, որք զայս ծանեան. իսկ այլոց եւրոպեանց վրիպեալ ՚ի պէսպէս կարծիս անկանի. յորոց Պօղոս Ժուվ` տարապարտ համարի լինել Խոյ քաղաք: Օգոստինոս Լիւպէն աշխարհագիր թագաւորին Գաղղիոյ` ՚ի բառարանին որ վասն տարեգրութեան Ուսսերիոսի գրէ լինել Թիֆլիս. ո'չ մտադրելով` թէ Թիֆլիս է առ Կուր գետով, որ է ծանօթ յոյժ նախնեաց. իսկ Արտաշատ առ Երասխաւ. որպէս եւ նա ինքն դնէ: ՚Ի բառարանին Մօրէրայ նախ դնի լինել Թիֆլիս, ապա թաղտ Տրդատն. զհետ երթեալ Շարտէնի` որ զաւերակսն Խոր վիրապայ, եւ զաւերակսն թաղտ Տրդատայ ՚ի մի շփոթէ. բայց թաղտ Տրդատայ է Գառնի: Պօտրան ըստ ոմանց ասէ լինել Թիֆլիս, եւ ըստ ոմանց Երեւան. զոր մերժէ նաեւ Մառդինիէ:

Այլ առ ո'չինչ գրեմք զվրիպակս եւ զտատանեալ կարծիս սոցա օտար ազգաց` որոց դժուարին է կատարեալ ՚ի վերայ հասանել տեղեկութեան հեռաւոր աշխարհաց, բայց զի՞նչ ասասցուք զմերոց ոմանց մատենագրաց, որոց տարաձայնեալ ՚ի նախնեաց` զԴուին կարծեն լինել Արտաշատ: Զի Սարգիս վարդապետ գիտնական կոչեցեալ, ՚ի պատասխանիսն որ առ Գրիգոր Վէստախր սակս առաջաւորաց պահոց` գրէ այսպէս. *՚Ի սոցա աւուրս եղեւ նահատակութիւն սրբոյն Սարգսի յԱրտաշատ քաղաք` որ այժմ կոչի Դուին: Որում թերեւս զհետ երթեալ եւ Նալեանն` համաձայն նմին դնէ ՚ի Գանձ. ծան. թղթ. 241: Նոյնպէս եւ յեւրոպեանց Վիլֆռուա գաղղիացի թարգմանիչ ճառի Ոսկեբերանին ՚ի գովեստ Լուսաւորչին, ՚ի լուծմունս նոյն ճառին, որպէս է տեսանել յաւարտ ժբ. հա. գործոց Ոսկեբ. տպագրեալ ՚ի Մօնֆօքօնէ: Եւ որ առաւելն է` նաեւ առ Թովմայի Արծ. գտանեմք բան ինչ` որ զնոյն ակնարկէ. *Եւ հասեալ Շաւասպայ Արծրունոյ ամբարշտի յԱրտաշատ հանդերձ մարզպանաւն, շինեն ՚ի դուռն քաղաքին զորմզդական մեհեանն եւ զկրակարան դնէ ՚ի Դուին. (ուր եւ էր, որպէս յայտ է ՚ի բանից Յոհ. կաթողիկոսի. ) որով ցուցանէ նոյն համարիլ զԱրտաշատ ընդ Դվնայ:

Ընդ այլ իմն հին քաղաքի այսինքն ընդ Վաղարշապատու գտանեմք զԱրտաշատ նոյնացուցեալ առ Լըքիէնի, հտ. ա. թղթ. 1361. առեալ ՚ի Կալանոսէ. այլ ստութիւն այսր յայտնի է ՚ի մերոց պատմագրաց. զորոց զերկոցուն եւս շինօղս, եւ զժամանակ շինութեան, զգիրսն, զանուանսն առ հասարակ տարբեր դնեն ՚ի միմեանց: Այլազգ լինէր խնդիրն, թէ ոք առ ՚ի միաբանել զտարաձայնութիւն բանից Խորենացւոյն (որ վասն շինութեան Արտաշատու) ՚ի մատենագրաց յունաց եւ հռովմայեցւոց, ասէր` թէ Արդաքսադա յիշատակեալ ՚ի գիրս նոյն օտար ազգաց, (գէթ յայն մատենագիրս` որք յառաջէն քան զբ. Արտաշէս. զոր շինօղ Արտաշատու ասէ լինել Խոր. ) ոչ է նոյն Արտաշատ` զոր յիշատակեն մեր մատենագիրք, այլ տարբեր քաղաք, եւ մանաւանդ Վաղարշապատ. պատճառ այսմ բերելով զայսոսիկ:

Նախ` զի Վաղարշապատ յառաջ քան զՎաղարշ` առ ժամանակօք Սդրավոնի եւ Պլինիոսի (որք յառաջէն քան զՎաղարշ. եւ քան զբ. Արտաշէս շինօղ Արտաշատու) կոչէր Արտիմէդ քաղաք. եւ Վարդգէսի աւան: Արդ` դիւրին էր զայսոսիկ անուանս փոխել ՚ի յԱրտիմէդաշատ. եւ ՚ի Վարդգէսաշատ. զի մասնիկս Շատ որպէս ասացաք յաւուր, յարի ՚ի մեզ յանուանս տեղեաց, եւ նշանակէ քաղաք. եւ ապա նոյն անուանց ՚ի գիրս օտար ազգաց աղաւաղանօք փոխեալ ՚ի յԱրդասադ, կամ ՚ի յԱրդաքսիասադա, որպէս եւ զԱրտագերսն մեր փոխեալ տեսանեմք առ նոսա` յԱրդօճէրասսա, եւ յԱրդայիղարդա: Եւ ո'չինչ է ընդդէմ թէ ՚ի մեզ Արտիմէդ քաղաքն, եւ Վարդգէսի աւանն` ոչ յիշատակին Շատ մասնամբ, զի են եւ այլ քաղաքք ինչ բնիկ եւ սեպհական ազգիս հայոց Շատ մասնկամբ յառաջ բերեալ յօտար ազգաց, որք ո'չ ուրեք յիշատակին ՚ի գիրս մեր, որպիսի են Արտաշատն եւ Արշամուշատ. են եւ քաղաքք ինչ` որք Շատ մասնկամբ եւ քաղաք անուամբ խառն ՚ի գործ ածին ՚ի գիրս մեր, որպէս Երուանդաշատն. որ ՚ի գիրս Խորենացւոյն առաւել կոչի Երուանդայ քաղաք, քան թէ Երուանդաշատ: Երկրորդ` դիրքն զոր նշանակէ Սդրավոն վասն արդաքսադու` ասելով, թէ էր ՚ի ցամաք կղզի ինչ գործեալ յԵրասխայ, յարմարի նաեւ դրից Վաղարշապատու` զորոյ զտեղին ՚ի բանից մերոց պատմագրաց, նաեւ յայժմեան դրից` յԵրասխայ` որ արդարեւ սուղ ինչ ՚ի բացուստ անցանէ, այլ ՚ի վտակաց Երասխայ` որք են Քասախ, Մեծամօր, եւ Ռահ. զորս դիւրին էր Սդրավոնի առնուլ փոխանակ Երասխայ` որպէս եւ առնու իսկ, գնելով զայն ցամաք կղզի Արտաշատու գործեալ միայն յԵրասխայ, զոր գործէին Երասխ եւ Մեծամօր ՚ի միասին: Երրորդ` այն տարակուսական գալուստ Աննիպալայ առ հայոց թագաւոր, եւ շինութիւն արդաքսադ քաղաքին ՚ի նմանէ, թուի յարմար իմն պատմութեան գալստեան Վարդգէսի ՚ի Տուհաց (թերեւս տիւրացւոց կամ կարթագինեցւոց) գաւառէն առ Երուանդ թագաւոր, եւ շինել նորա զԱրտեմէդ քաղաք: Տե'ս զբանս Խորենացւոյն ՚ի ստորագրութեան Վաղարշապատու: Չորրորդ` է ինչ ՚ի գիրս արդաքսադու Սդրավոնի որ հակառակի դրից Արտաշատու Խորենացւոյն, եւ յարմարի Վաղարշապատու. զի Խորենացին դնէ զայն ՚ի վերայ բլրոյ, իսկ Սդրավոն դնէ ՚ի դաշտի` ըստ որում էր Վաղարշապատ: Հնղինգերորդ` Խորենացին զպատմութիւն շինութեան Արտաշատու ՚ի բ. Արտաշիսէ կարի իմն ճչգրտելով յառաջ բերէ` առեալ զայն յերից զանազան աղբերաց, յՕլիպ կամ յՈւղիւմպ պատմագրէն, ՚ի պարսից մատենից, եւ ՚ի Գողթան երգոյն` որպէս ինքն իսկ վկայէ յասելն. *Եւ զայս մեզ ստուգապէս Ուղիւմպ քուրմ Հանէոյ գրօղ մեհենական պատմութեանց, եւ զայլ բազում գործս` զոր ասել կայ մեզ առաջի, որում եւ պարսից մատեանքն վկայեն, եւ հայոց երգն վիպասանաց, որ է երգն Գողթան: Ապա իսկ եւ իսկ ՚ի յետագայ գլուխն պատմէ զշինութիւն Արտաշատու ՚ի բ. Արտաշիսէ. ուր թէպէտ ՚ի սկզբան անդ զԳողթան երգոյն պատմութիւն միայն յիշէ, իբր զի այն էր յայտնի Սահակայ` առ որ գրէր զհայոց պատմութիւնն, այլ ինքն զկնի զնոյն պատմութիւն երգոյն հաստատէ, եւ զբանաստեղծութիւնսն պարզէ յասելն. *Բայց յիշատակեսցուք եւ մեք կարձառօտիւք, եւ զայլաբանութիւնն ճշմարտեսցուք: Զոր զիա՞րդ կարէր արդեօք ճշմարտել` եթէ չէր յայլուստ ՚ի վերայ հասեալ ճշմարտութեանն ՚ի պարսից մատենից եւ Ուղիւմպ քրմին:

Արդ` զայսպիսի ճշմարտեալ պատմութիւն պա'րտ է մեզ ո'չ ըստ ամենայնի ճշգրիտ համարիլ, եթէ զարդաքսադայն Սդրավոնի նոյն առցուք ընդ Արտաշատու Խորենացւոյն. իբր զի Խորենացին զտեղին Արտաշատու յառաջ քան զբ. Արտաշէս ցուցանէ լինել լոկ բլուր ինչ առանց շինութեան ամենեւին, ուր նոյն Արտաշէս շինեաց քաղաք, փոխանակ ասելոյ` նորոգեաց: Գրէ եւս` թէ նոյն բ. Արտաշէս կոչեաց զԱրտաշատ յիւր անուն, փոխանակ գրելոյ` թէ յանուն այլոյ ուրուք Արտաշէսի կոչէր նաեւ նախ քան զբ. Արտաշէս: Այսոքիկ են պատճառք` զորս կարէ ոք յառաջ բերել առ ՚ի որոշել յերկուս քաղաքս, եւ այնպէս միաբանել զԽորենացին ընդ օտարաց: Այլ որպէս եւ զիա'րդ կամք իցեն ընթերցողաց զայն կալցին կարծիս, քանզի առաւել իմն հետազօտութիւն ՚ի միաբանութիւն այնչափ հնացեալ տարաձայնութեան մատենագրաց` ընդ դատաստանօք է կշտամբեալ:

Գաւառ Արտաշատու անյայտ ՚ի գիրս մեր, զոր համարիմ նոյնպէս լինել յԱյրարատեան դաշտին որպէս զՎաղարշապատ` որ կացուցանէ իբր մասնաւոր գաւառ: Քանզի Ագաթանգեղոս` որպէս զՎաղարշապատ, նոյնպէս եւ զԱրտաշատ դնէ լինել յԱյրարատ գաւառ. եւ նոյն իսկ Արտաշատ գոլով մի յերեւելի քաղաքաց, կացուցանէր առանձին գաւառ փոքր, զոր ակնարկէ բան Եղիշէի յասելն վասն Վասակայ: *Եւ զՆահանգն Արտաշատու, եւ զԱրտաշատն ինքնին գլխովին, եւ զամենայն գիւղս եւ զաւանս որ շուրջ զնովաւ էին` առեալ աւերեալ եւ հրձիգ արարեալ:

Երաղմոյն տեղին. կամ Երազացոյց մեհեան: Էր արտաքոյ Արտաշատու առ ճանապարհաւն որ տանի յԱրտաշատէ ՚ի Վաղարշապատ, որ եղեւ առաջին ՚ի կործանել (՚ի ճանապարհորդութեան անդ սրբոյն Գրիգորի եւ Տրդատայ վասն կործանման մեհենաց): Այս մեհեան ա'յլ էր ՚ի մեհենէն Անահտայ` որ ՚ի քաղաքի անդ Արտաշատու. զի Ագաթանգեղոս յայտնի դնէ թղթ. յխէ. թէ սուրբն Տրդատ եւ Գրիգոր ՚ի Վաղարշապատէ ելին գնալ յԱրտաշատ` առ ՚ի քանդել *Զբագին անհատական դիցն, եւ որ (այսինքն նաեւ որ) Երազմոյն տեղին անուանեալ կարդայր: Եւ զի ՚ի ճանապարհին նախ դիպան այսմ երկրորդ մեհենին` նախ զայն քանդեցին, ուստի հալածեալք դիւաց ՚ի նմանութիւն առն եւ ձիոյ բազմութենէ` փախստեայ անկան յԱնահտայ մեհեանն որ ՚ի քաղաքին յԱրտաշատ: Սոյն այս մեհեան կամ բագին Երազմոյն` կառուցեալ ՚ի բ. Արտաշիսէ, եւ է նոյն` զորմէ գրէ Խորենացին. *Բայց զԱպողոնի պատկերն արտաքոյ քաղաքին (Արտաշատու) կանգնէ հուպ ՚ի ճանապարհն: Քանզի եւ Ագաթանգեղոս թէպէտ ո'չ կոչէ զմեհեանն յանուն Պողոնի, այտ տայ նմին զայն անուանս` որք յայտ առնեն զԱպողսն. զի ասէ թղթ. յխը. * Նախադիպեալ ՚ի ճանապարհի երազացոյց երազընդհան պաշտաման արի դիր դպրի գիտութեան քրմաց, անուանեալ Դիւան գրչի որմզդի ուսման ճարտարութեան մեհեան. նախ ՚ի նա ձեռն արկեալ` քակեալ, այրեցեալ, աւերեալ քանդէին: Արդ ըստ հեթանոսաց` Ապողոն որդի Որմզդի կամ Դիոսի եւ գտիչ բանաստեղծութեան, երաժշտութեան, եւ ճարտասանութեան, ընդ որոյ հովանաւորութեամբն էին մուղայք դիք գիտութեանց. եւ ՚ի մէջ ամենայն դից գոլով գերագոյն յարուեստի գուշակութեան ապագայից Ապողոն` պատգամատեղիք յանուն նորա էին բազում յոյժ ՚ի մէջ հեթանոսաց. վասն որոյ եւ ՚ի յունական Ագաթանգեղոսի յայտնի կոչի այս մեհեան` Բագին Ապողոնի:

Արմաւիր: Զանուն սորա ՚ի մէջ օտարազգի մատենագրաց մի միայն առ Պտղոմեայ գտանեմք յստակագոյն հնչմամբ քան զայլ բազում քաղաքս Հայաստանեայց. առ որում ե. 13 գրի. Արմաուիրա, եւ ըստ Բալադինեան օրինակի` Արմաուրիա:

Մի է ՚ի հնագոյն քաղաքաց աշխարհի եւ առաջին արքայանիստ ՚ի մէջ Հայաստանեայց, զի ՚ի սմա եղեն ոչ միայն բնակարանք առաջին նահապետաց բազմաց, այլ նաեւ արքունիք նախնի թագաւորաց մերոց: Շինեաց զսա Արմայիս նահապետ թոռն Հայկայ որդի Արմանեկայ: * Որդի նորա արմայիս (ասէ Խորեն. ա. 11) շինէ իւր տուն բնակութեան ՚ի վերայ ոստայ միոյ` առ եզերբ գետոյն, եւ անուանէ զնա յիւր անուն Արմաւիր:

Գետ անուամբ պարտ է իմանալ յայս բան Խորենացւոյն զԵրասխ, որպէս իսկ հետեւեալ բանք նորին ծանուցանեն, իսկ աստ անուամբ իմանայ Խորենացին զբլուր` ընդ որում յայտնի անուամբ կոչէ բ. 4. յասելն վասն Վաղարշակայ. * Հասանէ ՚ի միջոց Արշարհիս` վերագոյն քան զակունս մօրին մեծի յափն Երասխայ, մոտ յԱրմաւիրն որ ասի Բլուր: Եւ բ. 36. * ՚Ի սորա աւուրս փոխին արքունիքն յԱրմաւիրն անուանեալ Բլրոյն: Եւ այսպէս Արմաւիր էր կառուցեալ ՚ի վերայ բլրոյ, յորմէ երբեմն Արմաւիրն կոչէր բլուր եւ երբեմն բլուրն` Արմաւիր, որպէս ակնարկէն բանք Խորենացւոյն եւ էր առ Երասխաւ եւ ոչ առ Եփրատու` որպէս վրիպակաւ սպրդեալ է ՚ի բանս Պտղոմեայ: Աստանոր Արամեան նախ քան զշինութիւն քաղաքին անկեալ կամ սեփհականեալ ունէր անտառ Սոսեաց, որ առ հեթանոսաց էանց ՚ի պաշտամունս կրօնի, մինչեւ նմին ձօնել զանձինս, եւ ՚ի շարժմանց տերեւոցն հմայել, որպէս գրէ Խորենացին, ա. 19. վասն Անուշաւանայ, * Ձոնեալ էր ըստ պաշտամանաց ՚ի Սօսիսն Արամանեկայ որ յԱրմաւիր, զորոց զսաղարթուցն սօսիւն ըստ հանդարտ եւ կամ սաստիկ շնչելոյ օդոյն եւեթ ոստաց շարժումն սովորեցան ՚ի հմայս աշխարհիս Հայկազանց, եւ այս բազում ժամանակս:

Արքունիք մերոց թագաւորաց էին յԱրմաւիր մինչեւ ցԵրուանդ բ. թէպէտ ոչ ամենայն թագաւորք նստան աստ, որպէս յայտէ ՚ի Վաղարշակ` որ նստաւ ՚ի մծբին, յԱբգար` որ նստաւ յԵդեսիա, իսկ Երուանդ բ. փոխեաց զարքունիսն յԵրուանդաշատ, վասն պատճառին` զորմէ պատմէ Խորենացին բ. 36. * Քանզի էր հեռացեալ (ասէ) գետն Երասխ (յԱրմաւիրայ) եւ ՚ի յերկարել ձմերայնոյն` եւ ՚ի դառնահոտ հնչմանէ հիւսիսոյ` պաղացեալ ձուլեալ վտակն, ոչ ուստեք արբուցումն բաւական թագաւորականին գտանէր տեղւոյ` ընդ որ նեղեալ Երուանդայ` նաեւ ամրագունի եւս տեղւոյ եղեալ ՚ի խընդիր, փոխէ զարքունիսն յարեւմուտս կոյս: Ընդ արքունեաց փոքեաց յԱրմաւիրայ` նաեւ զՀրէայս, եւ զամենայն վայելչութեամբ տե'ս ՚ի Խոր բ. 46:

Բայց շինուածք արքունեաց կային անդէն մինչեւ յաւուրս բ. Արշակայ յորոյ աւուրս զԱրմաւիր կոչէ Խորենացին գ. 31. լքեալ արքունիք:

Գաւառ սորա անյայտ ՚ի գիրս միայն գիտեմք մերձաւոր լեալ դրիւք յԱրշարունիս, որպէս ծանուցանեն նախագրեալ բանք Խորենացւոյն, զԵրուանդաշատ քաղաք Արշարունեաց դնելով յարեւմտից Արմաւիրայ, եւ որպէս մեզ թուի` անկանի Արմաւիր ՚ի նոյն առանձին յԱյրարատ գաւառ, յորում անկանին եւ Արտաշատ եւ Վաղարշապատ: Տե'ս զՍիւրմէլի ՚ի նոր Հայաստան, թղթ. 260:

Ընջին. կամ Արդեանս: Յիշատակի առ Բուզանդայ ե. 6. * Վաղ հասուցանէր ՚ի գաւառն Այրարատու, ՚ի մեծ գիւղն Ընջին արքունի` որում Արդեանոն կոչեն:

Արած: Գիւղ` զոր յիշատակէ Եղիշէ թղթ. 181. յասելն. * Սամուէլ երէց յԱյրարատոյ ՚ի գեղջէ յԱրածոյ. Աբրահամ սարկաւագ ՚ի նմին գեղջէ: Յիշէ եւ Ղազար թղթ. 147:

Որկովի: Զայսմանէ Ղազար Փարպ. թղթ. 162. * Խորէն էրէց, որ էր ՚ի գաւառէն Այրարատու, ՚ի գեղջէն որում անուն էր Որկովի:

Բլուր կամ Լեառն գինոյ: Յիշատակի ՚ի Թովմայէ Արծր. ե. 9 յերկրորդ վարս Գագկայ, ուր յետ գրելոյ զնմանէ, * Վաղվաղակի հասանէ ՚ի դուռն Դունայ յեզր գետոյն Երասխայ` հանդէպ վիրապին սրբոյն, յորմէ ելեալ մեծն սուրբն Գրիգորիոս լուսաւորեաց զՀայաստան աշխարհ: ՚Ի վերայ բերէ, * իսկ այլազին (բռնաւորն արաբացի որ ՚ի Դւին`) իբրեւ ետես զբանակ արքային մեծի սըփռեալ առ լերամբն Գինոյ կոչեցեալ Բլեր, որ արդարեւ անուն բլրակի մարգարէաբար (գինւոյ կոչեցեալ) իբրու յանապակ Գինոյ զմայլեալ` ուրախ արար զարքայ յիւրումն սահմանեալ վայրի. որ թէպէտ եւ ՚ի բարձանց առեալ զշնորհ յաղթութեանն բարեխօսութեամբ սուրբ Լուսաւորչին… սակայն եւ բլուրն շնորհս ունելով ոչ ունայնանայ ՚ի գովեստից աստի պատմութեանցս:

Եւ զկնի պատմելով զպատերազմէն` ասէ. * ՚Ի վերին օգնականութենէն զօրացեալ լինէր արքայ իւրականն զօրօք, մանաւանդ զի եւ սուրբ հայրապետն հայոց մեծն Եղիսէ ելեալ ՚ի կատարս բլրին Գինոյ հանդերձ քահանայական դասիւքն հանգոյն սրբոյն Ներսեսի անխոնարհելի ունելով զձեռս, մինչեւ պարտեցաւ երկրորդն Ամաղէկ:

Զտեղի պատերազմիս` որպէս եւ զԲլուրն գինւոյ ցուցանեն բանք Թովմայի` լինել յարեւմուտս հարաւոյ Արտաշատու եւ Դունայ յայսկոյս Երասխայ, քանզի ասէ անդանօր. * Եւ ինքն արքայ աճապարեալ անցանէ ընդ գետն Երասխ` կամելով հրձիգ առնել զքաղաքն ծագէ ի ծագ, եւ զաշխարհն շուրջանակի մինչեւ ծերք քաղաքին անկեալ առ ոտս նորա խնդրէն զխաղաղութիւն` տալով հարկս եւ պատանդս: Զսուրբ առեալ արքայի դառնայ խաղաղութեամբ յամուրն Դարիւնս, որ էր ՚ի Կոգ գաւառի:

Աւադիկ կրկին ապացոյց բանից մերոց, առաջինն` Անցանել Գագկայ զԵրասխ գետ, այրել զԴւին յետ պատերազմին կատարումս երկրորդն` դիրք Կոգովտի եւ դարունից ուստի դիմեացն Գագիկ ՚ի վերայ արաբացի բըռնաւորին որ ՚ի Դւին եւ եկեալ բանակեցաւ յեզր Երասխայ առ ստորոտով Բլրոյն գինոյ: Այլ թէ յոր ՚ի գաւառաց Այրարատոյ անկանիցի Բլուրդ յԵրասխաձոր, կամ յոտն մասեաց չունիմք ինչ ասել հաւաստի:

Կաւակերտ եւ Հոռոմոց մարգ: Աւանք կմ դաստակերք տան կաթողիկոսարանին, եւ որպէս թուի` ոչինչ հեռի ՚ի Դուին քաղաքէ, եւ յԱրտաշատու: Զորոց գրէ Յովհաննէս կաթողիկոս` թէ յաւուրս բ. Յովսէփայ կաթուղիկոսի ՚ի սկիզբն Թ. դարուն, կամ ՚ի վերջն ութերորդին` * Ոստիկան ոմն Խուզիմա անուն եկեալ ՚ի Դուին քաղաք… եւ տեսեալ զգեղեցկութիւն մեծամեծ դաստակերտիցն տան կաթողիկոսարանին` զԱրտաշատն եւ զԿաւակերտն եւ ըզՀոռոմոց մարգ հանդերձ նոցունց ագարակօք: Պատմէ ապա զգործս Խուզիմայի եթէ զիարդ բռնութեամբ զհետ եղեւ յինքն կորզել զդաստակերտսն: Բայց հայրապետն ասէ. * բազում պնդութիւն եւ աներկիւղաբար երկս աշխատանաց յատենի ուղղոց ցուցանէր. (եւ) հազիւ ուրեք միայն զդաստակերտն Կաւակերտ, եւ զՀոռոմոց մարգ թափէր ՚ի ձեռաց ոստիկանին չարի: Զգիրս Կաւակերտն աւանի յիշէ ստորեւ նոյն Յովհաննէս, կաթողիկոս` յասելն. * Բանակ նոցա նստէր առ եզերբ Հուրասդան գետոյ, հանդէպ դաստակերտին Կաւակերտի:

Ծառաքար: Վանք յիշատակեալ ՚ի Սամուէլէ, ՚ի Կիրակոսէ եւ ՚ի Վարդանայ, որ թուի լինել յԱյրարատեան նահանգի ՚ի սահմանս անւոյ, թէպէտ եւ մատենագիրք ՚ի յիշելն ոչ ինչ որոշեն զգաւառն: ՚Ի ԺԱ. դարու ՚ի Վեստն Սարգսէ պասրպեալ ՚ի բերդ փոխարկեցաւ. ըստ որում գրէ Սամուէլ, * Նաեւ զԾառաքար վանքն բերդ արարեալ պարսպեալ հաստահեղոյս բրգամբք. յորում եւ ընդ սրբոյ խորանարդ տաճարին կանգնելոյ (յանուն) սուրբ Գէորգեայ` շինէ ա'յլ երկու յարակիցս գմբեթաւորս զսուրբ Յովհաննէս եւ զսուրբ Սեքենոս (կամ ըստ այլ օրին. սիքենոս): Զորոյ զբանս համառօտելով Կիրակոսի, այսպէս ՚ի մէջ բերէ. *ԶԾառաքար վանքն բերդ արարեալ պարսպեաց ամրագոյն, եւ եկեղեցիս շինեաց փառաւոր ՚ի նմա:

Զկրկին անգամ առումն բերդիս նշանակէ Վարդան ՚ի պատմութեան. *՚Ի նոյն աւուրս (այսինքն ՚ի ՈԻԶ. թուին) առաւ Ծառաքար ՚ի գողոց հրամանաւ Ղարաչա ամիրային Կէչրորոյ` որ վաճառեաց զնա Խզըլ Ասլանայ ընդ բազում ոսկւոյ: Եւ այլուր գրէ. *՚Ի ՈԼԱ. թվին խառաչայն որ էառ զԾառքար, եւ խորտակեաց կռանաւ զխաչն Գորոզոյ կոչեցեալ, անկեալ ՚ի սիրտ նորա արհաւիրք երկիւղի` թողու յանկարծակի զտուն իւր զԿեչրոր, եւ զՈւխթիսն, եւ զամենայն ձորն Երասխայ: ՚Ի բանից աստի Վարդանայ դիւրաւ իմանամք եթէ` ո'չինչ հեռի էր Ծառաքար ՚ի մերձ նշանակեալ տեղեացն:

Այլ թերեւս բացայայտ եւս ցուցանէ այլուր զԾառաքար լինել ՚ի սահմանս Այրարատոյ, յասելն. *՚Ի ՈԼԵ. թվին առին անեցիք զԾառաքար զՀայրենիս տեառն Բարսղի (եպիսկոպոսին Անւոյ), յանխնայ կոտորելով զորս անդ բաց ՚ի կանանց եւ ՚ի մանկտոյ. զոր լուեալ Ալիշէրն ամիրայն Դունայ` ճողէր զմորուս, եւ սեաւ զգենոյր ՚ի վերայ կնոջն եւ որդեացն որ անդ, եւ ՚ի վերայ զօրացն կոտորման:

Կարբի: Առ Վարդանայ աշխարհագրի գրի Քարբի, *՚Ի միւս կողմանէ (Արագած լերին է) երկիրն Քարբոյ ուր կան սուրբ ուխտքն Սաղմոսավանք, եւ սուրբ անապատն Հրաշտակաբնակ, ուր կայ սուրբ նշանն Արագածոյ… Այլ եւ Յովանավանքն… եւ Դեղերավանքն.. եւ Գօշավանքն… այլ եւ Խաչիվանքն: Այլ եւ գեօղն Մուղնի Սուրբ Գէորգ… եւ այլ բազում վանորայք: Գրի ուրեք առ Թովմայի Մեծոփ. եւ ՚ի սեռականն Կառբու. * Եկն յերկիրն Այրարատեան եւ Կառբու, եւ յերկիրն Կուտէից (այսինքն է` Կոտայից):

Զայս տեղի թէպէտ յետին դարու յիշատակագիրք երեւին դնել ՚ի գաւառին որ ՚ի հնումն կոչէր Ոտն Արագածու, այլ քանզի սահմանք եւ տարածութիւնք գաւառաց ո'չ միշտ նոյնպէս մնացին, յայն սակս ոչ համարձակեցաք կարգել անդանօք. քանզի եւ Մեծոփեցւոյն բանք անորոշ են, եւ միայն ակնարկեն լինել յԱյրարատ: Տե'ս զհամանուն գիւղ ՚ի նոր Հայաստան. թղթ. 255:

Յոհաննու վանք. եւ Սաղմոսավանք: Յիշատակին ՚ի Կիրակոսէ ՚ի գլ. ժը. ՚ի կարգի երեւելի վանորէից. *Եւ գլխաւոր վանորայքն` Սանահին, եւ Գետիկ, եւ Հաւարծին, եւ Կեչառուս, եւ Հաւուց թառ, եւ Այրի վանք, եւ Յոհաննու վանք, եւ Սաղմոսավանք, եւ Հոռոմոսի վանք, եւ որ շուրջ զնոքօք: Ուր զՅոհաննու վանսն դնելով ՚ի կարգ վերջնոցն` յայտնի ցուցանէ լինել այնմ յԱյրարատ. որոց եւ այժմեան տեղիք` որք մինչեւ ցայժմ կան, յայտնի զայս հաստատեն: Տե'ս յԱռաքել թղթ. 79. եւ 302. եւ ՚ի նոր Հայաստան թղթ. 255:

Առ Թովմայի Մեծոփ. ՚ի ժողովն Էջմիածնի յամին 1446. յիշատակի *Կարապետ եպիսկոպոս Յովհաննու վանից:

Անբերդ. գրի ուրեք եւ Յանբերդ. իսկ առ Գրիգորի Մագիստրոսի. թղթ. իթ. յԱմբերդ: Յիշատակի առ միջին եւ յետին դարու մատենագիրս, յորոց Վարդան. *՚Ի ՆԽԴ թւին (ասէ) մեռաւ Գագիկ, տուեալ զթագաւորութիւնն երից որդոց իւրոց… (եւ) զթագն տայ Յովանիսի. զանի եւ զՇիրակ, զսուրբ Գրիգոր ձորովն Աշոցաց, եւ զԱնբերդ, եւ զդաշտն Այրարատեան: Եւ Կիրակոս` վասն իշխանաց Զաքարիայ եւ Իւանէի` առին ասէ ՚ի Պարսից եւ ՚ի Տաճկաց *ԶԲջնի քաղաք, եւ զԴվին, եւ զԱնբերդ, եւ զԱնի: Զնոյն գրէ եւ Վարդան վասն նոցին իշխանաց, թէ *Եւ (՚ի) ՈԽԵ (թուին) առին զԱնբերդ:

Յիշէ Կիրակոս եւ զՄկրտիչ եպիսկոպոս Անբերդայ: Իսկ Զաքարիա եպիսկոպոս առաջնորդ ամատունեաց ՚ի յիշատակարանին իւրում զԿարբի եւ զԱնբերդ մի եւ նոյն գաւառ երեւի դնել, եւ զնոյն ՚ի ստորոտս Արագածոյ, յասելն. *Չնչինս ես… Զաքարիա ՚ի տանէս Արարատեան… Առաջնորդ ամատունեաց սրբոյ Կարապետիս` որ ՚ի Ստորոտս Արագածու, եւ ՚ի գաւառիս Կարբոյ եւ Յանբերդոյ:

Կեչրոր: Քաղաք` զոր Վարդան աշխարհագիր դնէ յԱյրարատ, զնոյն ցուցանեն եւ բանք Վարդանայ պատմագրի, զորս եդաք ՚ի վերոյ ՚ի Ծառաքար. տե'ս անդ:

՚Ի ԺԲ. դարուն տիրէին սմա այլազգի ամիրայք` որպէս յայտ է ՚ի վերոյիշեալ բանից Վարդանայ:

՚Ի սահմանս սորին քաղաքի երեւի լինել եւ հռչակաւոր վանքն Կէչառուս, ուստի էր մեծանուն վարդապետն Խաչատուր` որ մականուամբ Կեչառեցի կոչի: Կիրակոս ուրեք ուրեք յիշատակէ զառաջնորդս Կեչառուացն զԳրիգոր եւ զՆերսէս, որք մի զկնի միոյ առաջնորդ կացին Կեչառուացն. եւ այլուր` ընդ գլխաւոր վանորայս թուէ եւ զԿեդառուս. տե'ս զբանս նորա ՚ի վերոյ ՚ի բառն Յոհաննու վանք եւ Սաղմոսավանք: Յիշատակէ եւ Վարդան ՚ի գրելն զմահ Գրիգորի իշխանի որդւոյ Վասակայ թոռին Ապիրատի` թէ *Տարեալ թաղեցին զնա ՚ի Կեչառուս: