Յիշատակներ հայկական ճգնաժամէն

Զ. – ՍԱՍՈՒՆԻ ԱՊՍՏԱՄԲՈՒԹՅՈՒՆԸ

Բաղէշի կուսակալ Թահսին փաշա կախաղան հանել տուած էր մեր Վարիչ Մարմնոյն անդամներէն Մշեցի Մարգար վարժապետն իբր Յեղափոխական Բրօբականտիսդ։ Կեդրոնը կ’որոշէ Սասունը ապստամբեցնել։ Արդէն ժամանակին Մուրատը երբ արտասահմանէն երկիր մտած էր. անվտանգ եւ ապահով երկիր մտնելուն առթիւ ինձ գրած էր թէ դէպի Մուշ կ’երթայ պաշտօնով. պաշտօն ըսելով ես կը հասկնայի գործել. Մուրատն երկիր կ’երթար գործելու, իսկ ես որ Մուրատի այդ նամակն Աքեայի «Զնտան»ին մէջ կը կարդայի, բնականաբար ցաւալի պիտի թուէր ինձի, քանի որ չէի կարող ընկերանալ այդ սրտակից ընկերիս։ Բայց քիչ ատենէն այդ ցաւս եւ տխրութիւնս ուրախութեան փոխուեցաւ երբ Հնչակի մէջ կարդացի որ 1912 Մայիսին Մուրատ եւ Տամատեան յաջողած էին Սասունը ապստամբեցնել։

Սասունցին մինչեւ վերջ արիաբար կռուեցաւ եւ դիմադրեց, իսկ երբ ամբողջ Դ. զօրաբանակն եւ հազարաւոր Քիւրտեր իր վրայ քալեցին, Սասունցին պարտուեցաւ եւ ջարդուեցաւ, բայց բարոյական յաղթութիւնը Հնչակեան կուսակցութեան եւ Սասունցիին մնաց։ Եւրոպան միջամտեց, որով ձեռք բերուեցաւ Մայիս 11ի ծրագիրը, որ կը գերազանցէ 61րդ յօդուածը։ Սասունցին Հնչակեաններուն ղեկավարութեամբ, իր առնականութեամբ քաջի պէս մինչեւ իր վերջին շունչը կռուեցաւ իր կիներով ու աղջիկներով միասին։

Ինչպէս Սասունցի Գրկէի քով կեցած էր իր կինը՝ Շաքէն, որ կողք կողքի կանգնած՝ անվեհերութեամբ կը կռուէր թշնամւոյն դէմ, նմանապէս ուրիշներ, իսկ երբ բիրտ ոյժը կը յաղթանակէ եւ Գրկէն դիտապաստ դիւցազնի պէս կ’իյնայ։ Շաքէն կենդանի էր, եւ իսկոյն կը մտաբերէ թէ կեանքին մէջ մահը մէկ անգամ է։ Շաքէ կզգայ թէ ողջ մնալով վայրենի Քիւրտերու լպիրշ բռնաբարութեան պիտի ենթարկուի, իսկոյն կը հրաւիրէ իր քով գտնուող կիներն ու աղջիկները՝ իր օրինակին հետեւելու։ Շաքէ իր մանկիկը կուրծքին վրայ սեղմած, բարձր ժայռէն ինքզինքը վար կը նետէ եւ կտոր կտոր կ’ըլլայ։ Շաքէի այս ընթացքը շառաչուն ապտակ մ’­էր բռնապետութեան երեսին թէ Հայ կինը կարող է մինչեւ իր վերջին շունչը կռուիլ բանակին դէմ, իսկ պարտուելու պարագային գիտէ նաեւ սիրայօժար՝ պատուով մեռնիլ եւ նահատակուիլ։

Պոլսոյ մէջ 1893 Մարտ 7ին Աշըգեանը Հնչակեաններու կողմէն տէռօրի կ’ենթարկուի բայց դժբախտաբար գնտակները կը վրիպին։

Պոլսոյ անգլ. դեսպանը իր Ա. թարգմանը կը ղրկէ Աշըգեանի քով բանտերու մէջ գտնուած կղերականներու ով, ո՛ւր եւ ինչ պատճառաւ բանտարկուելնին եւ Հայաստանի մէջ եղած հարստահարութեանց մասին տեղեկութիւն առնելու իսկ Աշըգեանը թարգմանին պաղարիւնութեամբ մը կը պատասխանէ.

Մենք մեր բարեգութ Սուլթանէն շատ եւ շատ գոհ ենք եւ սիրով հանգիստ կը վայելենք Վեհափառին հովանւոյն տակ, Հայոց հարստահարութեանց մասին գրուածները կարգ մը սրիկաներու սուտ լուրերն, որով մեր Սուլթանին հանգիստն կը վրդովեն յայտնաբար, իսկ բանտարկուած մէկ երկու կղերականներն ալ արդէն յանցաւոր էին եւ իրենց արժանի պատիժը պէտք է կրեն մեր գթառատ Սուլթանէն։

Աշըգեանը իր այս կերպ պատասխանելու փոխարէն Սուլթանէն կստանայ 400 ոսկի նաեւ Իմթիյազի ոսկի եւ արծաթ շքանշանները։

Յունիս 6ին Պոլսոյ եկեղեցիներուն մէջ կը ցրուին Պոլսոյ Հնչակեան կուսակցութեան Մասնաճիւղի հետեւեալ սպառնական նամակը։

«(Տէր Հայր կամ Հայր Սուրբ եւ կամ Սրբազան) Աշըգեան ՄԱՏՆԻՉ մը է, նա այլեւս Հայոց Պատրիարք չէ, արդ, Հնչակեան կուսակցութեան Պոլսոյ Մասնաճիւղին վարչական ժողովը կը հրամայէ ձեզ որ պատուիրէք ձեր եղբայրակիցներուն (կամ ձեր իշխանութեան տակ գտնուող քահանաներուն) որպէս զի Աշըգեանի անունը այլեւս չը յիշուի պատարագի միջոցին։ Եթէ մեր սոյն պատուէրը չը գործադրէք, ձեր կեանքը վտանգի մէջ է»։

Համիտը որչափ որ կ’սպառնայ եղեր Աշըգեանի անունը յիշել տալու բայց չը յաջողիր։

Արմենակը օրին մէկը յանկարծ եկաւ եւ խանութիս առջեւ բանտարկեալներու ներկայութեան սպառնաց թէ որոշած է զիս սպաննել։

Թէեւ ես իրեն սպառնալիքէն վախցող եւ տեղի տուող չէի եւ մանաւանդ գիտէի որ այդ տղան ինծի սպաննելու ո եւ է պատճառ մը չունի եւ զինքը կը սիրէի ալ իր յանդուգն բնաւորութեան համար, բայց կը մտածէի թէ ինչո՞ւ զիս պիտի սպաննէի։ Խանութէս դուրս ելայ եւ զինքը բակին մէկ անկիւը տարի պատճառը հասկնալու։ Անկարելի եղաւ իրմէ բան մը հասկնալ։ Միշտ կը պնդէր թէ որոշած էր զիս սպաննել։ Հասկցայ իսկոյն որ եղածը թելադրութիւն մ’էր, ըսի իրեն.

– Քանի որ բանտարկեալներուն ներկայութեան զիս անպատուեցիր, եւ քանի որ բանտարկեալները կրնան կարծել թէ սպաննուելու արժանի գէշութիւն մը ըրած եմ քեզի, ուրեմն հազարապետը կարող է քեզի խոստովանցնել տալ։

Բանտարկեալները միջամտեցին զինքը համոզելու եւ ինքը փոխանակ համոզուելու ըսած էր.

– Քանի որ այսչափ ժամանակ իրեն հացը կերած եմ. այդ պատճառաւ էր որ նախապէս իրեն լուր տուի. վերջապէս պիտի սպաննեմ։

Տնօրէնը ինձմէ առաջ լուր տուած էր հազարապետին. հազարապետը զիս կանչեց եւ խնդիրը պարզեցի. հազարապետն ալ ինծի պէս կը կարծէր թէ թելադրութիւն մը եղած է, քանի որ ինքն ալ գիտէր թէ մինչեւ այդ օրը Արմենակ իմ քովս կ’ապրէր եւ գէշութիւն մը տեսած չէր։

Հազարապետը Արմենակը բերել տուաւ եւ խիստ սպառնալիքէ մը վերջ ոտքը ծանր շղթայ մը անցնելու հրաման ըրաւ ու ըսաւ.

– Արթին էֆէնտին ձեր սենեակէն հանելով պզտիկ սենեակ պիտի ղրկեմ. ինքը ցորեկները միշտ դուրսն է, եթէ կ’ուզես այդպէս փորձ մը ըրէ, անկէց վերջ կը տեսնուինք քեզի հետ։

Որչափ որ մեծ սենեակէն ելլելով փոքր սենեակը եկայ, որ աւելի մաքուր եւ օդաւէտ էր, բայց Արմենակը այդ ծանր շղթայով տեսնելս ցաւ կը պատճառէր ինծի, բայց ինք նորէն իր յամառութեան մէջ կը մնար. երեք օր վերջ խոստովանեցաւ եղածը որ խմբակին դրդումով էր եւ հազարապետին ըսի ու շղթան ոտքէն հանելու հրաման տուաւ։

Պոլսէն Ղազարոս եւ Յակոբ անունով ձկնորս երկու դատարկաշրջիկներ կառավարութեան կողմէ աքսորուած էին դէպ ի Երուսաղէմ։ Ժամանակ մը Երուսաղէմ մնալէ ետքը վերջապէս կը յաջողին ո եւ է միջոցաւ եպիսկոպոսի մը վկայականը ձեռք բերել թէ իրենք նպաստի կարօտ են. այդ վկայականը ձեռք բերելէն վերջ շահագործելու միջոցներ կ’ստեղծեն ու Կեսարիոյ կողմը անցնելու որոշում կուտան։

Քանի որ ցամաքէն պիտի անցնէին Պէրութը, կ’ուզեն եղեր Աքեա հանդիպիլ եւ Հայերու հետ տեսնուիլ, բայց արդէն կառավարութիւնը վաղուց արգիլած էր Հայու մը մուտք Աքեա։

Ձեռքերնին ունեցած վկայականով բաւական դրամ կը հաւաքեն. իբր թէ ունեցած վկայականնին ձեւակերպութեան համար այդ իմաստով գրուած է եղեր եւ բուն նպատակը հետեւեալն է։

Իրենք Հայկական խնդրով Աքեա աքսորուած են, եւ ժամանակ մը հոն մնացած ու այնտեղէն փախչելով Երուսաղէմ գացած են եւ իմ փախուստիս համար բանակցած են եւ որոշուած է եղեր որ, վկայականով պէտք է դրամ հաւաքել ու զիս փախցնել Աքեայէն։

Ահա այս տեսակ խաբեբայական ձեւով կը դիմեն Կեսարացի վաճառականի մը եւ խոշոր գումար մը կը պահանջեն։ Առաջարկն եւ վկայականը խաբեբայական միջոց մը կը նկատէ վաճառականը եւ չի կրնար հաշտուիլ այն գաղափարին հետ, թէ այդպիսի նպատակի մը համար անկարելի է որ այդ տեսակ գործ մը նոյն տեսակ մարդոց յանձնուի։ Վաճառականը կը մերժէ ո եւ է գումար վճարել. երբ երրորդ անգամ կը դիմեն վաճառականը ստիպեալ զիրենք կառավարութեան կը յանձնէ եւ կառավարութիւնը Ղազարոսն ու Յակոբը իբր Աքեայէն փախչողներ Աքեա կը ղրկէ։