Ստորագրութիւն կաթուղիկէ Էջմիածնի

ՀԱՏՈՒԱԾ Ա
Շողակաթ Աստուածածին Կաթուղիկէ Մայր եկեղեցի Հայաստանեայց, այն է տաճար Սրբոյ Էջմիածնի ի Վաղարշապատ

1. Սուրբն Գրիգոր Մեծն Պարթեւ Լուսաւորիչ Հայաստանեայց զկնի երկոտասան թուով անտանելի չարչարանացն եւ լինելոյն ի համար վերջին պատժի ի Խոր Վիրապին Արտաշատ քաղաքի՝ ի տեղւոջն մահապարտաց զամս հնգետասան հանդերձ ժամանակօք չարչարանացն, ելեալ ի խորոց անտի Վիրապին երկնազդեցիկ հրաշիւք տեսլեանց քեռ թագաւորին՝ բժշկէր աղօթիւք զհարուածեալսն ի դիւէ եւ վարդապետէր բազմութեան ազգի Հայոց եւ Մեծին Տրդատայ արքայի նոցա զուսումն քրիստոնէական հաւատոց յերկամսեայ աւուրս: Եւ ապա ի հասարակիլ գիշերոյ միոյ մինչ կայր սուրբն Գրիգոր յարթնութեան եւ սուզեալ էր ի խորս խորոց խորհրդոցն Աստուծոյ՝ սքանչելի տնտեսութեանց նորա ի փրկութիւն որդւոց մարդկան եւ մտախորհ լինէր յայնմ, տեսանէ զայն հրաշալին տեսիլ, յորում եւ ձեւ մեծի տաճարին այլովքն հանդերձ այսօրինակ կերպանայր ի լուսոյ անտի ճառագայթելոյ յերկնից. ուստի զկնի բացման վերին հաստատութեանն երկնից եւ լուսոյն հոսելոյ վերուստ ի վայր մինչեւ յերկիր եւ անչափ զօրաց լուսեղինաց իջելոց ընդ լուսոյն: Գրէ Ագաթանգեղոս.

«Եւ մի տեսիլ ահաւոր մարդոյ բարձր եւ ահեղ, որ զառաջսն ունէր եւ զէջսն ի վերուստ մինչ ի խոնարհ առաջապահ յառաջեալ եւ ի ձեռին իւրում ուռն մի մեծ ոսկի... եւ ինքն սլացեալ գայր ըստ արագաթեւ նմանութեան արծուոյ. եւ եկն, էջ, եհաս մօտ ի յատակ երկրիս, ի շինամէջ քաղաքիս (Վաղարշապատու). եւ բախեաց զթանձրութիւն լայնատարած գետնոյս, եւ մեծ եւ անչափ թնդիւնք հնչեցին ի սանդարամետս անդնդոց. եւ ամենայն երկիր յերեւելիս ական տեսանելեաց բաւականի՝ հա՛րթ, հաւասա՛ր, դաշտաձեւ յատակեցաւ:

Եւ տեսանեմ ի մէջ քաղաքիս մօտ յապարանս արքունի՝ խարսխաձեւ, ճախարակաձեւ խարիսխ ոսկի, մեծութեամբ իբրեւ զմեծ մի բլուր եւ բարձր մինչեւ յոյժ. եւ ի վերայ նորա սիւն մի հրեղէն. եւ ի վերայ նորա թակաղաղ մի ամպեայ եւ խաչ լուսոյ ի վերայ նորա:... Եւ ի չորեցունց սեանցն (երեք սիւնքն եւս ի տեղւոջ նահատակութեան կուսանացն) ի վերայ խաչիցն կամարք զարմանատեսք ի միմեանս կապեցան. եւ ի վերայ այնորիկ տեսիլ գմբէթաձեւ խորանարդ ամպեղէն՝ շինուած աստուածակերտ զարմանալի:... Եւ ի կատար շինուածոյն տեսանէի աթոռ զարմանալի աստուածակերտ սքանչելի հրեղէն եւ զխաչն տէրունական ի վերայ նորա, զորով փարեալ լոյսն համատարած եւ խառնեցաւ ընդ ճառագայթս խաչին: Եւ մածեալ ի նոյն միացեալ եւ սիւն գործեաց լոյսն շողացեալ եւ ծագեաց ի մէջ ներքին սեանցն խարսխաց: Եւ բղխեաց աղբիւր յորդառատ եւ հոսեցաւ ծաւալեցաւ ընդ դաշտն ամենայն, եւ ելից առհասարակ որչափ ակն բաւեաց» եւ այլն:

 

2. Ապա ի բացատրութեան հրեշտակին առ սուրբն Գրիգոր, գրէ նոյն հեղինակ.

«Իսկ այրս ահաւոր եւ շքեղաւոր, որ զառաջն ունի զլուսոյն եւ զուռն ոսկի ի ձեռին իւրում եւ բաղխեաց զսանդարամետս: Այս տեսչութիւն Աստուծոյ է:... Ոսկի խարիսխն՝ վէմն հաստատութեան անշարժութիւնն է, եւ սիւնն հրեղէն՝ կաթուղիկէ եկեղեցի է, որ ժողովէ զամենայն ժողովուրդս ի միաբանութիւն հաւատոյ ի ներքոյ թեւոց իւրոց:... Իսկ խաչն լուսաւոր ի նմա՝ ինքն մեծ քահանայապետութիւնն է ի մէջ ժողովրդոց՝ օրինակ Քրիստոսի պատկերին մարմնացելոյ քահանայապետութեան օծութեան Աստուածորդւոյն: Եւ տեղին այն լիցի տաճար Աստուծոյ եւ տուն աղօթից խնդրուածոց ամենայն հաւատացելոց եւ աթոռ քահանայապետութեան:... Իսկ զի բարձր է սիւնն առաջին, զի մեծ եւ բարձր է պատիւ կաթուղիկէ եկեղեցւոյ:... Եւ ի վերայ կատարոյ շինուածոյն զոր տեսանես, նոյն ինքն աթոռ ամենազօր բնութեան աստուածութեանն բարձրութեան ինքնութեանն, զի նա ինքն է գլուխ եկեղեցւոյ սրբոյ եւ կատարիչ ամենայն բարութեանց: Եւ ի նմա ամենայն շինուած պատշաճի եւ աճէ զաճումն Աստուծոյ, յորում ամենայն յօդիւք եւ խաղալեօք հաստատեալ եւ կազմեալ է:... Եւ զի ծագեաց լոյս ի մէջ սեանցն չորեցունց եւ բղխեցոյց զաղբիւրն յորդառատ, զի ի կաթուղիկէ եկեղեցւոյ՝ շնորհք հոգւոյն ի մէջ վկայելոցն եւ ի մէջ քահանայապետութեանն, բղխեսցէ աղբիւրն մկրտութեան լուանալ զաղտս ոգւոց մարմնովքն հանդերձ: Եւ այն զի յորդեաց, ելից բազում վայրս, զի լինելոց է փրկութիւն բազում ժողովրդոց մկրտութեամբն:... Արդ, զգո՛յշ լեր աւանդիդ, որ քեզ հաւատացաւ ի Տեառնէ Յիսուսէ Քրիստոսէ. շինեսջի՛ր զտաճար անուանն Աստուծոյ ի տեղւոջն, ուր քեզ ցուցաւ:... Եւ զայս ասացեալ (հրեշտակին) շարժումն եղեալ եւ ընդ առաւօտանալն ծածկեցաւ տեսիլն»:

Ապա սուրբն Գրիգոր զկնի շինութեան երից վկայարանացն սրբուհեաց, ասէ.

«Եւ չորրորդ սիւնն կենդանութեան, որ զձեզ առ Աստուած վերացուցանէ: Եկա՛յք զնկատեալ տեղին տէրունական տանն եւ մեզ հրամայեալ ի մէջ առեալ ի պատիւ փակեսցուք: Թագաւորաւն եւ ամենայն ժողովրդովքն հանդերձ երթեալ հասանէր ի ցուցեալ տեղին հրեղէն սեանն ոսկիակալ խարսխին. եւ անդէն բարձր քաղաքորմով փակեալ զտեղին ի պատիւ եւ դրամբք եւ դռնափակօք ամրացուցեալ եւ կանգնեալ եւ անդ զնշան տէրունական խաչին, զի առհասարակ հասեալ ամենայն ոք յայն տեղի՝ ամենազօր Արարչին Աստուծոյ երկրպագեալ ծունր կրկնեսցեն:

 

3. Եւ զկնի այնր սուրբն Գրիգոր ըստ աստուածատուր շնորհացն եղելոյ յինքեան քարոզէր, ուսուցանէր եւ խելամուտ առնէր զամենեսին աստուածպաշտութեան խորհրդոցն եւ ճանապարհին փրկութեան հոգւոց նոցա: Եւ այնու եռանդեամբ թագաւորին եւ բազմութեանն զկուռսն խորտակէր, զմեհեանսն դից աւերէր: Եւ այնպէս զամենեսին մերձ առ ինքն եղեալսն վարժեաց աւետարանական ուսմամբն եւ յարդարեաց պատրաստ տեղի ընդունելութեան շնորհաց սրբոյ աւազանին: Եւ ապա հարկեալ ի թագաւորէն եւ ի ժողովոյ նախարարացն եւ տեսլեամբ իսկ ի հրեշտակէ Աստուծոյ՝ գնացեալ ի Կեսարիա Կապադովկացւոց յԱռաջին Հայք առ Ղեւոնդիոս արքեպիսկոպոս քաղաքին, որ էր ի ձեռնադրութենէ առաքելոյն Թադէոսի, ձեռնադրեցաւ ի նմանէ յեպիսկոպոսութիւն եւ վերադարձաւ առ արքայն մեծ Տրդատէս, զոր հանդերձ արքայազնովքն եւ ամենայն բազմութեամբ բանակին մկրտեալ յԵփրատ գետ եւ հաղորդեցուցեալ մարմնոյ եւ արեան Տեառն՝ գան այնպիսի լուսազգեստ շնորհօք դէպի թագաւորանիստն Վաղարշապատ ըստ նորուն Ագաթանգեղոսի.

«Հասանէր յառաջին դաստակերտն իւր յԸռոտստակն Այրարատեան գաւառին ի Վաղարշապատ քաղաքի. ուստի նախ զառաջին՝ աստուածասաստ հրամանացն լինէր սկիզբն, ուր նախ նշմարեացն իսկ եւ նշանակեաց, կանգնեաց զնշան սրբոյ խաչին:... Եւ զնկատեալ տեղի տանն Աստուծոյ շինեաց՝ զցուցեալն նմա ի տեսլեանն զյառաջագոյն դրոշմեալն իւր եւ կանգնեաց անդ զեկեղեցին Աստուծոյ»:

Եւ այս ամենայն լինէր ի հնգետասաներորդ ամէ թագաւորութեանն Տրդատայ ցտասն եւ եօթներորդ ամն, այն է՝ յամէ Տեառն 301 ցամն 303, յորում ամի հիմնարկութեամբ պայծառ շինուածովք կառուցեալ կանգնեցաւ սոյն Կաթուղիկէ եկեղեցի:

 

4. Այս փառացի տաճար որպէս եւ նկատի ըստ պատմութեանց

եւ ըստ աւանդութեանց կայ յայնմ դրութեան ըստ մեծութեան շինուածոցն՝ ի բարձրութիւնս, յերկայնութիւնս եւ ի լայնութիւնս, որպէս եւ յառաջն անդ ի մեծէն Գրիգորէ: Եւ թէպէտ չունին նշանակեալ պատմիչք ազգի Հայոց զառաջին դրութենէ մեծութեան տաճարիս, այլ որպէս ասացաւն՝ անփոփոխ հասեալ ցմեզ կայ ի նոյնութեան առանց ինչ ընդարձակութեան եւ փոքրկութեան: Եւ որպէս նշմարի՝ երկիցս այս տաճար անկեալ է ի ներքոյ մեծի աւերանաց եւ անդրէն նորոգեալ, յամսն 380 եւ 483. այլ նորոգութիւնք կամ կառուցմունքն այնք եղեալ են դարձեալ ի վերայ նոյն առաջին հիմանն ըստ ամենայն ձեւակերպութեանցն:

Առաքել պատմիչ Դավրիժեցի ի նորոգութեան անդ սուրբ տաճարիս եւ մենաստանի նորա ի Մովսէսէ Սիւնեցւոյ, գրեաց լիովին զամենայն զհանգամանսն. գրեալ է եւ զչափոյ մեծութեանն. 50 հալապի յերկայնութեանն, 48 ի լայնութեանն եւ 35 ի բարձրութեանն: Իսկ այժմ չափեալ մեր չափով պարսկային գազի Երեւանայ՝ եղեւ երկայնութիւն նորա թեւէ ի թեւ, ի ներքին երեսաց որմոցն 32 եւ կէս, լայնութիւնն նոյնպէս թեւէ ի թեւ 30 եւ կէս, իսկ բարձրութիւնն ի յատակէ եկեղեցւոյն մինչեւ ցառաստաղ մեծի կաթուղիկէին՝ 21:

 

5. Ունէր յայնժամ այս տաճար սրբութեան զմի միայն սեղան սրբազան խորհրդոյն յարեւելեան թեւի իւրում ի կիսաշրջանակ մեծի կամարի անդ եւ է մինչեւ ցայժմ. եւ օծաւ այն օրհնութեամբ սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչի յանուն օրհնաբանեալ կուսին Մարիամայ մօր Տեառն եւ անուանեցաւ Շողակաթ Աստուածածին, յոր անուն եւ եկեղեցին իսկ:

Քաջայայտ իսկ է ամենեցուն լինելն սեղանոյ սրբոյ տաճարիս մեծի յանուն սրբուհւոյ Աստուածածնի, զի եկեղեցական մատեանք ազգիս Հայոց բացատրեն ըստ այնմ: Հին Տօնացոյցն ըստ սահմանելոյ սրբոյն Գրիգորի ունի զտօն մեծի եկեղեցւոյս ի շաբաթ աւուր վերափոխման սուրբ Աստուածածնի յամսեանն օգոստոսի եւ ասէ. «Շաբաթ Շողակաթին տեսլեան սրբոյն Գրիգորի»: Ստեփաննոս Տարօնեցի վասն Ապլհաճայ ամիրայի այլազգւոյ ասէ թէ՝ «Այլ յետոյ եկեալ զՀոռոմոսի վանքն այրեաց եւ զփրկական նշանն, որ ի վերայ Շողակաթի գմբեթին կանգնեալ էր՝ ճոպանօք ի վայր բերէր ի ՆԼԱ (982) թուականին». ըստ այսմ եւ այլք:

 

6. Անուանէր եւ Կաթուղիկէ եկեղեցի եւ այն, ըստ բացայայտութեան հրեշտակին առ սուրբն Գրիգոր, որպէս ի համարն 2: Եւ զի անուանեցաւ Մայր եկեղեցեաց Հայաստանեայց, ըստ Յովհանու կաթուղիկոսի. «Իսկ... ապա մեծ հայրապետն Հայոց Բաբկէն առնէ ժողով եպիսկոպոսաց Հայոց, Վրաց եւ Աղուանից ի Նոր քաղաքի (Վաղարշապատ) ի սուրբ Կաթուղիկէի ի Մայր եկեղեցեաց Հայոց»: Եւ թէպէտ նախքան զսա կառուցան եկեղեցիք ի Հայոց՝ որպէս յԵդեսիա, յաւանն Ագուլիս եւ յայլ տեղիս, այլ այնք ի թագնութեան եւ յառանձին հաւատացելոց: Եւ կառուցան եւս յընդհանուր լուսաւորութեանն՝ որպէս յԱշտիշատ, յԻննակնեան տեղին եւ յաւանն Բագուան ի Բագրեւանդ գաւառ, բայց նշանադրութիւն այսր տեղւոյ յընդհանուր լուսաւորութեանն նախքան զայնս եւ ի թագաւորաբնակն իսկ քաղաքի: Եւ յատկապէս ի տեղւոջն, ուր նշանք եւ արուեստք զօրութեանց խնամակալ Արարչին առաւելապէս զեղան, յորդեցան ի փրկութիւն. վասն այնորիկ՝ Կաթուղիկէ եկեղեցի եւ Մայր եկեղեցեաց Հայաստանեայց:

 

7. Անուանի եւ Էջմիածին ի յետագայից, քանզի զբան տեսլեան սրբոյն Գրիգորի. «Եւ մի տեսիլ ահաւոր մարդոյ բարձր եւ ահեղ», զոր հրեշտակն բացատրեաց յաղագս տեսչութեանն Աստուծոյ (ի համարսն 1, 2). առին յետագայ վարդապետք փոխանակ Որդւոյն Միածնի՝ բանին մարմնացելոյ: Ստեփաննոս 0րբէլ, յՈղբն որ ի վերայ մեծի Տաճարիս, յերես 8.

«Այս ե՛ս, այս ե՛ս՝ Էջք Միածնին,
Իմ Կուսածին Թագաւորին»:

Եւ Շարակնոցն ի մանկունքն տօնի Շողակաթին. «Էջ Միածինն ի Հօրէ եւ լոյս փառաց ընդ նմա» եւ այլն:

 

8. Այս տաճար յայնմ լուսաւորութեան ազգի Հայոց եղեւ մայր ամենայն եկեղեցեաց Հայաստան աշխարհի եւ յատկացեալ տեղի Աթոռոյ կաթուղիկոսական իշխանութեանն ըստ բացատրութեան հրեշտակին առ սուրբն Գրիգոր: Եւ ի լրութեան անդ եկեղեցւոյն եւ օծմանն կարգեաց տօն եկեղեցւոյ սուրբն Գրիգոր եւ կանոնեաց կատարել զայն ամ ըստ ամէ, զոր անուանեն տօն Շողակաթի եւ կատարեն ի նաւակատիսն վերափոխման սուրբ Աստուածածնի:

 

9. Ապա ի տկարանալ իշխանութեան Հայոց եւ ի մեկնելն Մեծին Ներսէսի սրբոյ հայրապետի ի Յունաստան՝ հրամանաւ Շապհոյ Բ արքային Պարսից, ուրացեալքն ի հաւատոց Մէհրուժան եւ Վահան զօրօք նոցին Պարսից մտեալ ի Հայաստան յամի 380, աւերեցին եւ գերեցին զբազում գաւառս. ընդ որս եւ զՎաղարշապատ քաղաք տապալեցին ի հիմանց, զորմէ Բուզանդ պատմիչ (ի Դ դպրութեան, ի գլուխ ԾԵ): Ուր որպէս երեւի աւերեալ էր եւ մեծապէս եւ մեծ եկեղեցին Կաթուղիկէ, զոր թերեւս զկնի թագաւորելոյն Պապայ նորոգեալ էին նախնիք մեծին Վահանայ Մամիկոնէի, որպէս ստուգի ի բանից Փարպեցւոյն (10): Եւ գուցէ ի ժամանակէ անտի նորոգութեանն եկեղեցւոյս ի նախնեաց Վահանայ Մամիկոնէի, յորում ժամանակի տակաւին չէր տառ հայացի, մնացեալ իցէ յունական արձանագրութիւնն խաչաձեւ, որ եդեալ կայ ի հիւսիսային որմն եկեղեցւոյս արտաքուստ զթիկամբ սրբոյ աւազանին: Եւ Վահան Մամիկոնեան ի նորոգելն զայս տաճար թողեալ իցէ զայն յիւրումն տեղւոջ ի նշան եւ ի յարգանս իւրոցն նախնեաց: Իսկ այն վէմ յունական արձանագրութեան ունի զայս ձեւ ըստ ամենայն կազմութեան եւ տառիցն.

 

Իսկ ի յարեւմտակողմն այսր յունական արձանի ի նոյն բարձրութեան՝ մերձ ի կիսաբոլորակ բուրգն սեղանոյ սրբոյն Ստեփաննոսի Նախավկայի դնի միւս այլ վէմ հին աւուրց, յորում կոփեալ են՝ յարեւմտից պատկեր Պօղոսի առաքելոյն նստեալ յաթոռ ծալովի եւ յարեւելից պատկեր Թեկղեայ կուսի կանգուն ի յոտին. երկոցունցն անուանք եւս յունական տառիւք ըստ այսմ ձեւոյ.

 

10. Անցեալ ի վերայ երկրորդ նորոգութեանն սրբոյ տաճարիս ամք 103, այն է՝ յամի Տեառն 483, յիշատակեալդ Վահան Մամիկոնեան զօրավար Հայոց որդի Հմայեկայ՝ եղբօր մեծին Վարդանայ, որում սովորութիւն իսկ էր զկնի քաջադէպ յաղթութեանցն ընդդէմ թշնամեաց դառնալ անդրէն եւ զյաղթութեանն գոհութիւն յայսմիկ եկեղեցւոջ մատուցանել առ Աստուած: Եւ այն ինչ միջնորդութեամբ Անդեկանայ Պարսիկ մարզպանի խաղաղացաւ Հայաստան ի պատերազմաց, հրովարտակաւ արքային Պարսից ընկալաւ զլիակատար իշխանութիւն մարզպանութեան ի վերայ հայրենի աշխարհին: Եւ եկն յայս քաղաք Վաղարշապատ եւ զյաջողուածոցն զգոհութիւն մատուցեալ Ամենաբարձրելոյն ի սմին յայսմիկ Կաթուղիկէ եկեղեցւոջ, նորոգեաց ապա եւ զայն ի հիմանց բոլորովին ըստ առաջնոյն սրբատաշ քարամբք, ըստ Ղազարայ Փարպեցւոյն (թղթ. 273). «Եւ եկեալ այնուհետեւ հասանէր ի Վաղարշապատ քաղաք հանդերձ ողջախորհուրդ եւ աննենգ ուխտապահ նախարարօքն Հայոց, կատարէր զսովորական ուխտս ի սուրբ եկեղեցւոջն Կաթուղիկէի, զոր հիմն արկեալ նորոգեաց մեծապայծառ շքեղութեամբ զհնացեալ գործ նախնեացն իւրոց քաջ զօրավարն Հայոց Մամիկոնեանն Վահան»: Զորմէ եւ պատմիչն Սեբէոս եպիսկոպոս. «Այս Վահան (Մամիկոնեան) ժողովեաց եւ զհարկս աշխարհիս Հայոց (զորս տային յարքունիս Պարսից) եւ շինեաց զեկեղեցիս մեծամեծս, զոր աւերեալ էր Պարսից ի Վաղարշապատ քաղաք եւ ի Դունի եւ ի Մզրայս եւ ի բազում տեղիս աշխարհիս Հայոց. եւ շինեալ զերկիրս՝ նորոգեաց վերստին»:

 

 

11. Երանելին Կումիտաս ի յաջորդելն իւրում յԱթոռ հայրապետութեան Հայոց ձեռն ի գործ արար ի շինութիւն եկեղեցեաց Վաղարշապատու. ուր տեսեալ եւ զանվայելչութիւն փայտեայ շինուածոց մեծի գմբեթին Կաթուղիկէ եկեղեցւոյս, որ երեւի մնացեալ թերեւս ի շինութեանց անտի Վահանայ Մամիկոնէի՝ տեւողութեամբ միջոցի 135 ամաց, այն է՝ յամի 618, քակէ զայն եւ չքնաղ ձեւակերպութեամբ կանգնէ ի կոփածոյ քարանց, առնէ եւ ինչ ինչ նորոգութիւնս յորմունս նորա յամի Տեառն 618: Զորմէ այլովք ծանօթութեամբք հանդերձ Սեբէոս եպիսկոպոս պատմիչ. «Վերացոյց (Կումիտաս) եւ զփայտայարկս սրբոյ Կաթուղիկէին, նորոգեաց եւ զխախուտ որմոյն, շինեաց զքարայարկսն. այս եղեւ յամս Յովհանկան վանաց երիցու սրբոյ Կաթուղիկէին»: Եւս եւ Յովհաննէս Զ կաթուղիկոս պատմաբան. «Յետ որոյ ապա քակեալ սորա (Կումիտասայ) զփայտայարկ գմբէթ սրբոյ Կաթուղիկէին, որ ի Վաղարշապատ քաղաքի, շինէ զնա գեղեցկայարմար եւ չքնաղատես կոփածոյ քարամբք»:

 

12. Արար յայս Կաթուղիկէ եկեղեցւոջ ինչ ինչ նորոգութիւնս եւ Ներսէս Գ կաթուղիկոս, որ յիշատակի ի Ստորագրութեան հին Հայաստանի՝ առեալ ի պատմութեանց ժողովոց Հայոց. «Երկասիրաբար յարդարեալ շինէ (Գ Ներսէս կաթուղիկոս) զսուրբ Շողակաթն ի (Նոր) քաղաք (այն է ի Վաղարշապատ)»:

 

13. Այս տաճար սրբութեան ունէր ի գագաթ մեծի գմբեթին զքառաթեւ նշանն տէրունեան խաչի, զոր յամի Տեառն 982 Ապլհաճ պարսիկ բռնաւորն Դուին քաղաքի իջոյց ի վայր, առ Ստեփաննոսի Ասողկայ (հատոր Գ, գլուխ 12). «Այլ յետոյ եկեալ (Ապլհաճ պարսիկ ամիրայն) զՀոռոմոսի վանքն այրեաց եւ զփրկական նշանն, որ ի վերայ սրբոյ Շողակաթի գմբեթին կանգնեալ էր, ճոպանօք ի վայր բերէր ի ՆԼԱ [982] թուականին (Հայոց)»:

Արդ՝ այս փառացի տաճար սրբութեան ի ժամանակէ անտի Մելիտէ կաթուղիկոսի, յորոյ աւուրս յամի Տեառն 452 փոխադրեցաւ Աթոռ հայրապետութեանն ի Դուին եւ անտի մինչեւ ցամ Տեառն 1441, ցանդրէն նորոգութիւն Աթոռոյն ի Վաղարշապատ՝ յայս Կաթուղիկէ եկեղեցի առ Վիրապեցի Կիրակոս կաթուղիկոսիւ [1] գրեա՛ թէ կայր ի շինութեան եւ շարունակէր անդ յաջորդութիւնն վաներիցութեան կամ քորեպիսկոպոսութեան յանուն Արարատեան վիճակի: Եւ ի Վիրապեցւոյ անտի մինչեւ ցՍահակ Դ, ցամ Տեառն 1627, ոչինչ նորոգութեան կամ աւերանաց պատմին վէպք:

 

14. Իսկ յաւուրս Մելքիսէթ եւ Գրիգոր կաթուղիկոսաց՝ նախորդացն Սահակայ Դ, շահ Ապաս Ա արքայ Պարսից, որ աւերեաց զՀայաստան եւ զբազմութիւն հայազգի ժողովրդեան ածեալ ի բազում գաւառաց վարեաց ի Պարսկաստան, խորհուրդ հաստատուն եդ ի մտի քակել զբովանդակ շինուած մեծի տաճարիս, որոյ եւ զքար եւ զհող տալ տանել ի Պարսկաստան եւ նոքօք կառուցանել անդէն յանուն Էջմիածնի զտաճար նորոգ, որոյ եւ զտեղին եւս նշանադրեալ էր անդր ի Նոր Ջուղայ Պարսից, մերձ յայգին արքունի՝ առ ի հանգուցանել զմիտս ժողովրդեանն Հայոց մնալ անդէն անդարձ ի սէր այնր տաճարի: Այլ զկնի թէպէտ կասեցաւ ի խորհրդոց անտի, բայց յետոյ՝ այն է յամի Տեառն 1614, այն ինչ ինքն շահ Ապաս Ա էր զօրօք իւրովք յաշխարհին Վրաց աւերութեամբ եւ գերութեամբ, ետ քակել ի շինուածոց Կաթուղիկէ եկեղեցւոյս զհնգետասան նշանաւոր քարինս, որք էին. Վէմն սեղանոյ սրբազան խորհրդոյն եւ Սիւն նորա, Վէմն Իջման տեղւոյն, Աւազանն մկրտութեան, Աստիճանավէմ մի հիւսիսակողման եւ Աստիճանավէմ մի հարաւակողման մեծի բեմին, չորք քարինք չորից անկեանց եկեղեցւոյն յարտաքին կուսէ, երկու մեծամեծ մոմակալքն քարեայ եւ երեք քարինք ի սալայատակէ բեմին մեծի, զորս եւ Թահմազ Ղուլի բէկ, որդին Ամիրգիւնայ խանին Երեւանայ ըստ հրամանի շահին հանեալ եւ ամրացուցեալ կաշեօք՝ ետ տանել յԱսպահան քաղաք Պարսից դարձեալ վերակացութեամբ նոյն Յովհաննէս քահանային՝ ընդ որոյ ձեռն յառաջագոյն ուղարկեալ էր անդր յԱսպահան զԱջ Լուսաւորչին, զԱւետարանն ոսկետուփ եւ զԽաչն արծաթի:

Այսոքիկ վէմք յերկար ժամանակք կային անդ ի Ջուղայ եդեալ ի նշանաւոր ինչ տեղւոջ: Այլ զկնի անցման ժամանակաց վերառան՝ վէմն սեղանոյ եդաւ ի տեղի վէմ քարի սեղանոյ Ամենափրկիչ վանացն, երկոքին մոմակալքն եդան ի վերայ բեմին նոյն եկեղեցւոյ, երեք եւս այլ քարինք եդան առ բեմբիւ սեղանոյ այնր վանաց, ուր է ծածկոյթ ինչ կամարայարկ: Իսկ միւս վէմքն կան եդեալ ի սենեակ ինչ, որ ի մէջ պարսպի եկեղեցւոյն Խօճենց անուանելոյ յանուն սրբոյն Գէորգայ:

 

15. Մովսէս վարդապետ Սիւնեցի, որ զկնի եղեւ կաթուղիկոս յամի Տեառն 1627, ի կառուցանել զմենաստանն՝ նորոգեաց ըստ մասին եւ զայս Կաթուղիկէ եկեղեցի ի գմբէթն, ի տանիսն, յառաստաղն, յորմունսն, ի հիմունսն եւ ի սալայատակսն ի ներքս եւ յարտաքս եկեղեցւոյն: Քանզի տաճարն թէեւ ո՛չ ըստ մենաստանին, այլ ըստ բաւականաչափ մասին խարխալեալ էր. զորմէ Առաքել պատմիչ Դավրիժեցի յերես 298. «Եւ սալայարկ յատակ եկեղեցւոյն քանդքանդեալ՝ եղեալ որջ զեռնոց եւ թռչնոց եւ մեծամեծ լուսամուտքն, զորս ունի (եկեղեցին)՝ ամէնն ի բաց կայր առանց վանդակի...: Իսկ յարտաքուստ կուսէ գլուխ Կաթուղիկէին եւ տանիքն ամենայն եւ երեսք որմոցն քանդքանդեալք եւ քարինքն թափեալք եւ որմոյ յատակաց վէմքն փշրեալք եւ ծակոտեալք»:

 

16. Ապա յաջորդ սոյն Մովսէսի Փիլիպպոս կաթուղիկոս Հաղբակեցի յամի Տեառն 1633 նորոգէ նորապէս ըստ բոլորին զտանիս սրբոյ եկեղեցւոյս բացի մեծ գմբէթէն: Եւ սա ինքն դարձեալ զկնի պէսպէս ազգօգուտ գործառնութեանց յազգս Հայոց ի Կոստանդինուպօլիս եւ յԵրուսաղէմ, սկիզբն առնէ ապա յամի Տեառն 1654 շինութեան մեծի զանգակատանն, որ կայ ի վերայ մեծի դրանն արեւմտեանն՝ կից ի հին շինուածն, այնպէս, զի երկոքին սիւնք զանգակատանն միացեալ են ընդ առաջին շինուած եկեղեցւոյն եւ միւս երկուքն արեւմտակողման կան որոշ սիւնաձեւ՝ ընդ միջոցս որոց մտանեն յեկեղեցին եւ ելանեն: Եւ հասեալ շինուածոյն ցհիմունսն միջնայարկին՝ վախճանի երանելին Փիլիպպոս, որում յաջորդեալ Յակոբ Դ Ջուղայեցի գլխաւորէ զայն շինուած հրաշակերտ յամի Տեառն 1658: Այս զանգակատան որպէս ներքին, նմանապէս միջին յարկքն հաստատեալ կան ի վերայ չորեցունց սեանց. իսկ եռայարկն սորին ի վերայ միաստանի սեանց ութնից եւ կաթուղիկէ ծածկութիւն վայելչաձեւ սրածայր ութանկիւնի, որոյ եւ արձանագրութիւն շինութեանն գտանի ի ներքուստ կողմանէ այսր Կաթուղիկէի շուրջանակի միաշար՝ ուր ութեքին սեանց գլուխք միանան, այս ձեւ.

«Ի թագաւորութեան Պարսից շահ Ապասի (Բ), նաեւ ի հայրապետութեան տեառն Փիլիպպոսի, թուին (Հայոց) ՌՃԳ [1654] հիմնարկեցաւ. տեառն Յակոբայ Ջուղայեցւոյ ՌՃԶ [1657] աւարտեցաւ [2] զանգակատունս ծախիւք Անտօն պարոն Չէլէպիի ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ»:

Երկրորդ արձանագրութիւն գտանի ի վերայ ընդարձակ վիմեայ բարաւորի մեծի դրանն արեւմտեան արտաքուստ, յորոյ վերայ է կառուցեալ սոյն զանգակատուն, յերկկարգս, յայս օրինակ.

«Շնորհիւ Աստուծոյ եւ օժանդակութեամբ սրբազան կաթուղիկոսացն Փիլիպպոսի եւ Յակոբայ հրաշակերտեցաւ զանգակատունս եւ ծաղկեցաւ ի թվին (Հայոց) ՌՃԺԳ (1664)» [3]:

Սքանչելի են դրուակքն յայս շինուած եռայարկ եւ քաջահմուտ քարակոփի արդարեւ գործ, զի ի վերուստ մինչ ի վայր՝ ի սիւնսն, ի կամարսն ներքոյ եւ արտաքոյ գրեթէ հաւասար քանդակք բազմակերպ եւ մանուածոյք: Իսկ ի հիմունսն անդ երրորդ յարկի գմբեթին ի կամարագլուխսն միջնայարկին՝ յերիս կողմունս արտաքուստ են երեքին պատկերք քանդակեալք ի վէմ. յարեւմտեան ճակատանն է Կենարարին մերոյ եւ Փրկչին Յիսուսի՝ բարձրացեալ ունելով զԱջ իւր հովանի մենաստանին. ի հիւսիսայինն՝ Մեծին Տրդատայ արքայակերպ տեսլեամբ. իսկ ի հարաւայինն՝ սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչի հայրապետական զգեստուք:

 

17. Զաքարիա վարդապետ Վաղարշապատցի, որդի Յովհաննու քահանայի, ձեռնադրեալ եպիսկոպոս ի Փիլիպպոս կաթուղիկոսէ, առաքի յառաջնորդութիւն վանաց սրբոյն Յովհաննու Կարապետի, որ մերձ ի գիւղաքաղաքն Կարբի: Գնացեալ ապա յԵրուսաղէմ՝ դարձ առնէ անդրէն ի վանս իւր: Եւ ըստ հարկելոյ եւ խնդրանաց միաբանիցն Էջմիածնի յաղագս գործունէութեան իւրոյ յամենայն իրս՝ գայ յԱթոռ այսր: Եւ ապա իւրով վերահասութեամբ եւ ծախուք տայ շինել զսալայատակն շուրջ զկաթուղիկէ եկեղեցեաւս եւ զմիւս սալայատակն ընդարձակ զառաջեաւ մեծի դրանն արեւմտեան՝ ուր լինի ժամերգութիւն յամառնային տօթաւոր եղանակսն: Եւ ի միջին տեղւոջ այսր քարայատակի տայ յարդարել զտապան մարմնոյ իւրոյ. եւ ի լրանալ գործոյն իսկ հասանէ նմա վախճան կենաց: Եւ դնի անդէն մարմին նորա յամի Տեառն 1659, 30-րդ աւուր յունիսի, որոյ ամբողջ տապանաքարն արդ եւս կայ ի շիրմի անդ նորա (զայսմանէ Առաքել պատմիչ յերես 342, 343 եւ պատմիչն Զաքարիա Սարկաւագ այնր վանաց):

 

18. Զկնի վախճանին Յակոբայ կաթուղիկոսի գայ այսր յԱթոռ հայրապետական Եղիազար կաթուղիկոս յամի Տեառն 1682 եւ շինէ զերեսին միանման փոքրիկ զանգակատունսն յերեսին թեւսն շինուածոց սրբոյ տաճարիս, այն է՝ յարեւելս, ի հարաւ եւ ի հիւսիս. յարեւելս՝ ի վերայ կամարայարկին սեղանոյ սուրբ Աստուածածնի Շողակաթ անուանելոյ, ի հարաւ՝ ի վերայ նոյնօրինակ կամարայարկին սեղանոյ սրբոյն Յովհաննու Կարապետի եւ ի հիւսիս՝ նմանապէս ի վերայ կամարայարկին սեղանոյ սրբոյն Ստեփաննոսի Նախավկային: Յայս երկոքին թեւք սրբոյ տաճարիս չէին կանխաւ սեղանք սրբազան խորհրդոյն եւ ո՛չ բեմք, զի յատակք նոցա հաւասար էին յատակաց սրբոյ տաճարիս: Իսկ սոյն այս Եղիազար կաթուղիկոս ետ բարձրացուցանել զհարաւայինն երեք աստիճանօք, ուր կանգնեաց եւ կաթուղիկէ փոքրիկ ի վերայ չորից սեանց եւ ի նմա սեղան պատարագի՝ ուղղեալ դէպ յարեւելս եւ ունի արձանագրութիւն ի հիւսիսային ճակատ իւր կաթուղիկէն փոքրիկ ըստ այսմ.

«Յիշատակ սուրբ Յովհաննէս խորանս Եղիազար կաթուղիկոսին, ի թուին (Հայոց) ՌՃԼԳ (1684)»:

Ի վերայ բեմի այսր սեղանոյ եւ զառաջեաւն պատրաստին վկայք՝ եպիսկոպոսունք եւ այլ գղերք եւ նորընծայ եպիսկոպոսացուն յաւուր ձեռնադրութեան եպիսկոպոսի:

Իսկ զհիւսիսակողմանն՝՝ եօթն աստիճանօք ըստ վերնոյն եւ սա ունի կաթուղիկէ եւ սեղան համանման առաջնոյն ամենեւին, որոյ եւ արձանագրութիւն ի հարաւային ճակատ կաթուղիկէին գտանի այս օրինակ.

«Յիշատակ է սուրբ Ստեփաննոսի սեղանս տէր Եղիազար կաթուղիկոսին, թուին (Հայոց) ՌՃԼԳ [1684]»:

Ի վերայ այսր եօթնաստիճանաւոր բեմի պատրաստի Աթոռն հայրապետական յաւուր ձեռնադրութեան եպիսկոպոսի: Ուր եկեալ նա ինքն հայրապետն փառացի զգեստուք բազմի յաթոռ եւ կոչէ զվկայսն ըստ իւրաքանչիւրումն կարգի. եւ ապա զնորընծայ եպիսկոպոսացուն, ցոր հարցեալ զդաւանութենէն այլովքն հանդերձ, տայ զկարգն եմիփորոնի եւ ապա զօծումն յաւագ սեղան անդր սուրբ Աստուածածնի:

 

19. Կանգնեաց սա եւ զփոքրիկ կաթուղիկէ ի վերայ չորից սեանց նոյնպէս ի հասարակ քարանց ի միջին տեղւոջ յատակի սրբոյ տաճարիս, որ անկանի ուղղակի ի ներքոյ մեծի Կաթուղիկէին. յորում տեղւոջ այրն ահաւոր եհար զոսկեուռն ըստ տեսլեան սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին (1): Այս տեղի նշանաւոր ըստ տեսլեանն եւ ըստ առման յետագայիցն յանուն իջման Միածնի Բանին, ուր բաղխեցաւ ուռն ոսկի եւ անչափ թնդիւնք հնչեցին ի սանդարամետս անդնդոց: Թէպէտ չունէր յառաջագոյն ըստ այժմեան դրութեանն արժանաւոր ինչ շինուածս գմբեթի եւ սեղանոյ, այլ չէ՛ր եւ այնպէս հասարակ տեղի, որպէս միւս յատակք եկեղեցւոյն: Քանզի որպէս տեսանի ի գրուածսն Առաքելի Դավրիժեցւոյ, էր յատկացեալ տեղի նշանաւոր վիմօք՝ ըստ գրեցելումն, յանուն իջման տեղւոյն, որ ուղղակի անկանի ի կեդրոն յատակի եկեղեցւոյն՝ ի միջին տեղւոջ ընդարձակութեան չորից սեանցն, վասն որոյ եւ յատկացեալ ուխտական տեղի: Ընթերցի՛ր զբանս նորին Առաքելի Դավրիժեցւոյ, ուր յերես 210, ասէ. «Եւ զնշանաւոր քարինսն Էջմիածնի քակեալ հանին ի տեղւոյն՝ որք են այսոքիկ. սուրբ սեղանն, յորոյ վերայ պատարագն սուրբ մատչիւր, եւ այս սեղանոյ սիւնն, Քրիստոսի իջման տեղեաց քարն» եւն: Յերես 245. «Իսկ ի նեղութենէ ցաւոյն յաւուր միում ասաց Սահակ կաթուղիկոսն բառնալ զինքն եւ տանիլ ի տաճար սրբոյ Էջմիածնին: Եւ անկեալ ի վերայ իջման տեղեացն Քրիստոսի, յորում տեղի Քրիստոս իջեալ է. եւ բազմօք հառաչանօք... » եւ այլն: Յերես 298. «Զի ամենեւիմբ ունայնացեալ էր ի ստացուածոց եւ կողոպտեալ ի զարդուց... մինչ զի Քրիստոսի իջման տեղին եւ սուրբ սեղանն եւս ո՛չ ունէին զծածկոցս, ո՛չ կանթեղք... » եւն: Ահա՛ յայսմ տեղւոջ կանգնեաց զԿաթուղիկէն եւ ուղղեաց ի նմա զսեղան սրբազան խորհրդոյն: Եւ զերիս միջոցս երկուց սեանցն արեւմտեան ետ կանգնել վանդակ քարեայ առ ի լինել տեղի կալոյ աղօթից միաբանութեան հանդէպ սեղանոյ այսր իջման տեղւոյ: Վասն այսոցիկ գործոց Եղիազար կաթուղիկոսի, գրէ Սարկաւագն Յովհանավանից Զաքարիա (հատոր Բ, գլուխ ԾԲ). «Այլեւ կանգնեաց (Եղիազար) քարեայ կաթուղիկէ ի վերայ իջման տեղին եւ հաստատեաց սեղան՝ առնել պատարագ. եւ երկու կողմն եկեղեցւոյն բարձրացոյց յերկրէ եւ արար ամպիոն, եւ կանգնեաց սեղան պատարագի, եւ շինեաց որմ ի մէջ եկեղեցւոյն ի հարաւոյ դրանէն մինչեւ ի դուռն հիւսիսոյ, զի անդ կացցեն յաղօթս... եւ ի տանիս եկեղեցւոյն երիս տեղիս կանգնեաց կաթուղիկէ»:

 

20. Զայս յիշատակեալդ կաթուղիկէ ի վերայ իջման տեղւոյն հանդերձ սեամբքն եւ ինչ ինչ քարամբք յատակին՝ Աստուածատուր կաթուղիկոս Համատանցի նոր ի նորոյ ետ կառուցանել ի սպիտակ մարմարոնեայ քարանց կարի վայելչաձեւ: Յարդարեաց եւ զճակատ մեծի բեմին աւագ սեղանոյ սուրբ Աստուածածնի ի նոյն օրինակ մարմարոնեայ քարանց: Նորոգել ետ եւ զսալայատակ եկեղեցւոյն եւ զչորեսին մեծամեծ սիւնսն եւ զմէջ տաճարին՝ զորմունսն եւ զառաստաղն ետ սպիտակացուցանել բռօք եւ ծաղկել ըստ բոլորին, որոյ շինութեանց արձանագրութիւն կայ ի շրջապատ մեծի Կաթուղիկէին ի ներքուստ կողմանէ, ուր չորից մեծամեծ սեանց գլուխք միանան սեւորակ դեղով միակարգ՝ յայս ձեւ օրինակի.

«Ի թուականութեան Հայկական ՌՃԿԹ (1720), ես՝ տէր Աստուածատուր Համատանցի կաթուղիկոս Ամենից Հայոց, ետու նորոգել զչորեսին խախտեալ սիւնքն սրբոյ եկեղեցւոյս եւ զբոլոր եկեղեցին նորոգեալ եւ ծաղկեալ հանդերձ մարմարոնեայ շինուածովք, որ ի մէջ սրբոյ եկեղեցւոյս են յիշատակ հոգւոյ իմոյ, ի վայելումն տառապեալ ազգի Հայոց եւ աստ ի սուրբ Աթոռս զետեղեալ միաբանից. եւ որք ընթեռնուք զարձանս զայս, յիշեցէ՛ք զիս ի մաքրափայլ յաղօթս ձեր եւ դուք յիշեալ լիջիք առաջի Քրիստոսի, ամէն»:

Տեղին իջման Միածնի որդւոյն Աստուծոյ, ուր կանգնեցաւ փոքրիկ կաթուղիկէն եւ սեղան, շուրջանակի փակեալ է քառակուսի պղնձեայ վանդակաւ, որ ունի եւ երկփեղկեան դրունս երկուս. մին ի հարաւ եւ միւսն յարեւմուտս. յերկոսին կողմանս սոյն արեւմտեան դրան ի վանդակի անդ գոն արձանագրութիւնք ի վերայ պղնձեայ տախտակաց ամրացելոց ընդ վանդակն այս օրինակ.

«Ի թուին (Հայոց) ՌՃՁԱ (1732), ի հայրապետութեան Աբրահամ կաթուղիկոսի եւ հոգաբարձութեամբ նորին // շինեցաւ շրջապատ ճաղերս իջման տեղւոյն Քրիստոսի գեղեցիկ շինմամբ: Յիշեցէ՛ք ի Տէր»:

Գոյ արձանագիր մի եւս ի հարաւակողման այսր վանդակի յանուն Էրզուրումցի վարպետ Միքայէլին՝ շինողին զայս վանդակ պղնձեայ:

 

21. Սա ինքն Աբրահամ Բ կաթուղիկոս շինէ նորոգ զերկոսին սեղանս. մի յաջմէ աւագ սեղանոյն սուրբ Աստուածածնի յանուն սրբոց Յակոբեանց առաքելոց եւ միւսն յահեկէ նորին յանուն սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին՝ բարձրացուցեալ զբեմսն այնց ի յատակէ եկեղեցւոյն աւելի քան զկանգուն մի, որոց միջոց ընդ բեմ աւագ սեղանոյն են դրունքն երկուց աւանդատանց: Եւ դրուագեալ փայտիւք արար կամարակապ զծածկոյթս երկոցունց եւս մի օրինակ՝ ուղղեալ ի վեր ընդ որմունս նոյն աւանդատանցն. եւ ունի արձանագրութիւն միայն սեղանն սրբոց Յակոբեանց ի վերայ փայտի ընդ հարաւակողմն ի խոնարհ, սեւորակ դեղով՝ յայս օրինակ.

 

«Հրաշակերտեալ տաճար փառաց,
Վասն զենման Գառին կենաց,
Ի փրկութիւն մարդկան մեղաց՝
Յանուն երկուցըն Յակոբեանց:
Եղբօր Տեառն եւ Որոտմանց,
Աբրահամու վեհին արդեանց,
Ի վայելումն Հայոց ազանց,
Ի ներ թուոջ մերում ազանց,
ՌՃ ութսուն ւերկուց՝ թուին ՁԲ, ՌՃ [1733]»:

 

22. Ապա Սիմէոն Երեւանցի բազմարդիւն կաթուղիկոս տայ նորոգել զտանիս սրբոյ տաճարին բովանդակ եւ ի բաց առեալ գլխովին զտանիս երկուց աւանդատանցն նորոգապէս տայ շինել, որոց արձանագրութեանն վէմ եդեալ կայ ի ներքոյ արեւելեան զանգակատան՝ ի վերայ լուսանցոյց պատուհանին եղելոյ ի գագաթ կամարին աւագ սեղանոյ յարտաքին կուսէ, եւ ունի օրինակ գրչութեանն ըստ այսմ.

«Աստուծով վերանորոգեցաւ բոլոր տանիք սրբոյ տաճարիս եւ երկուց խորանացն իսկ (աւանդատանց) ի ներքուստ եւ արտաքուստ հոգաբարձութեամբ տեառն Սիմէոնի սրբազան կաթուղիկոսին Երեւանցւոյ եւ աշխատասիրութեամբ լուսարար Գրիգոր վարդապետի Եղվարդեցւոյ, ի ՌՄԻ (1771) թուին մերոյ (Հայոց): Վարպետ Գասպար»:

 

23. Յաւուրս սորին Սիմէոն կաթուղիկոսի Երեւանցւոյ նորոգեացն երկոքին հարաւային սիւնք սրբոյ տաճարիս, որոց յիշատակագրութեանցն արձանք յանուն նուիրողացն զարդիւնս ծախուց նշանակին ի սիւնսն անդ սեւորակ դեղով:

Յարեւելեան սիւնն՝ ի ճակատն արեւմտեան.

«Նորոգեցաւ սիւնս մինչեւ ի վերին կամարսն հոգաբարձութեամբ տեառն Սիմէոնի սրբազան կաթուղիկոսին Ամենայն Հայոց, արդեամբ Երեւանու Բլրցի ի Քրիստոս հանգուցեալ Եաղուբի որդի մելիք Մինասին, ի յիշատակ իւրեանց եւ իւրայնոցն, ի ՌՄԻԶ [1777] թուոջս»:

Յարեւմտեան սիւնն՝ ի ճակատն արեւելեան.

«Նորոգեցաւ սիւնս մինչեւ ի վերին կամարսն հոգաբարձութեամբ տեառն Սիմէոնի սրբազան կաթուղիկոսին Ամենայն Հայոց, արդեամբ Ջուղայեցի եւ ի Վան բնակեալ ի Քրիստոս հանգուցեալ տէր Յովհաննէսի որդի տիրացու Ստեփաննոսին ի յիշատակ ինքեանց, ի ՌՄԻԶ [1777]»:

 

24. Յաջորդ Սիմէոնի Ղուկաս կաթուղիկոս Կարնեցի նորոգել տայ զչորեսին կարգ քարինս որմոցն եկեղեցւոյս շուրջանակի, յարտաքին կուսէ մերձ յաստիճանսն յատակի գետնոյն, որոյ եւ արձանագրութիւնն դնի յարեւելեան ճակատ մեծի տաճարիս ի թիկանց կողմանէ աւագ սեղանոյ, յայս ձեւ.

«0գնականութեամբն Աստուծոյ նորոգեցան ներքնաշարեալ չորս կարգ քարինքս բոլոր որմոց լուսանկար սրբոյ տաճարիս՝ հոգաբարձութեամբ տեառն Ղուկասու սրբազան կաթուղիկոսին Ամենայն Հայոց, արդեամբ Ակնայ Ապուչեխցի եւ ի Կոստանդինուպօլիս բնակեալ ի Քրիստոս հանգուցեալ մահտեսի Աստուածատուր աղայի որդի բարեպաշտ մահտեսի Յարութիւն ամիրային, ի յիշատակ ինքեան եւ ծնողացն եւ որդւոյն իւրոյ մահտեսի Յովհաննէսին եւ այլ ամենայն իւրայնոցն, թուին (Հայոց) ՌՄԼԳ (1784)»:

Ի վեր քան զայս արձանագիր յորմն անդր դնի փոքրիկ վէմ մարմարոնեայ եւ ի նմա քանդակեալ նշանն քառաթեւ, յորոյ ներքոյ ի նոյն վէմ գրի այս ինչ.

«ՌՄԼԳ [1784].
Սուրբ խաչս աստէն արձան դնի,
Միջնորդ առ Տէրն համայնի,
Վասն Ղուկասու հայրապետի,
Սուրբ տաճարիս բազմաշխատի,
Զոր ի ներքուստ եւ արտաքուստ
Շքեղաշուք նորոգողի»:

Ի նորոգելն զայս չորս կարգ քարինքս յարեւելից կուսէ մեծի տաճարիս ի թիկանց աւագ սեղանոյն յորմոյ անտի, ուր զետեղեալ է մեծ վէմն արձանագրութեան, գտանեն զերիս բոլորակ հատուածս մոմոյ եւ զմի գաւազան սեաւ փայտեայ՝ գլուխն խաչաձեւ հասարակ գործուած:

 

25. Ետ նորոգել սա ինքն Ղուկաս կաթուղիկոս եւ զսալայատակսն շուրջանակի Կաթուղիկէ եկեղեցւոյս՝ արդեամբք նուիրանաց Յովհանջան աղային Գերագեանց, որոյ յիշատակագրութեանն արձան դնի ի հիւսիսակողմն արեւմտեան մեծի դրանն ի ներքնայարկի անդ մեծի զանգակատան, յայս օրինակ.

«Կամաւն Աստուծոյ նորոգեցան սրբոյ տաճարիս շուրջանակի սալայատակքն հոգածութեամբ տեառն Ղուկասու սրբազան կաթուղիկոսին, ծախիւք եւ ի Սուրաթ բնակեալ Գերագեանց բարեպաշտ Յօհանջան աղային վասն հոգւոյ իւրոյ եւ իւրայոցն՝ հօրն Յակոբին եւ մօրն Մէհրաբանին եւ նոցին ծնողացն՝ Գերաք աղային եւ Թագուհւոյն, Աղամալին եւ Վալիտային եւ եղբարցն՝ Աւետիքին, Գերաքին եւ Աբրահամին եւ քեռցն՝ Ազիզին, Թագուհւոյն եւ Խաթունին եւ կնոջն Կիւլիստանին եւ դստերացն Վալիտային եւ Թիրվանտային եւ այլ կենդանեաց եւ ննջեցելոցն, որոց յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի: ՌՄԼԴ (1785) թուին (Հայոց)»:

 

26. Նորոգել ետ ըստ բոլորին եւ զմէջ սրբոյ տաճարիս զորմունս եւ զառաստաղն բազմատեսակ գեղեցիկ նկարուք եւ խորհրդաւոր պատկերօք՝ ի ձեռն հանճարաւոր արհեստագէտ նկարչին Յովնաթանու, որոյ յիշատակարան արձանագրութեանն դնի ի շրջապատ հիման մեծի կաթուղիկէին ի ներքոյ արձանագրութեանն (20) Համատանցի Աստուածատուր կաթուղիկոսի, յայս օրինակ.

«Ի թուին (Հայոց) ՌՄԼԵ (1786), շնորհիւն Աստուծոյ տէր Ղուկաս կաթուղիկոսս վերստին նորոգել ետու զխախտեալ զերկուս սիւնս սրբոյ տաճարիս, ապա եւ զբոլոր մէջս սորին, որ անշքացեալ էր, նորապէս բռեալ ծաղկեցուցի հանդերձ խորհրդաւոր պատկերօք՝ իմս գոյիւք ստացելովք ի յօրհնեալ ժողովրդոց մերոց ի յիշատակ ինձ եւ իմոցն ի վայելս ազգի Հայոց եւ միաբանից սրբոյ Աթոռոյս: Արդ՝ խնդրեմ ի վայելողացդ յիշել զիս յարժանահայց յաղօթս ձեր առ Աստուած, յորմէ եւ դուք յիշեալ լիջիք, ամէն»:

Նորոգութիւնն երկուց խախտեալ սեանց յիշատակելոց յայդմ արձանագրութեան ունի որոշ յիշատակագրութիւնս ի վերայ սեանցն յանուն նուիրողացն զարդիւնս. առաջին սիւնն արեւելեան հիւսիսոյ ունի զայս՝ սեւորակ դեղով.

«Նորոգեցաւ սիւնս մինչ ի վերին կամարն հոգածութեամբ տեառն Ղուկասու սրբազան կաթուղիկոսին Ամենայն Հայոց, արդեամբ Ագուլեցի Պապայեան մահտեսի Կարապետին, ի յիշատակ իւր եւ կենակցին մահտեսի Եղիսաբեթին եւ որդւոյն մահտեսի Հայրապետին եւ համայն կենդանեաց եւ ննջեցելոցն, ի ՌՄԼԵ [1786] թուին (Հայոց)»:

Եւ երկրորդ սիւնն արեւմտեան հիւսիսոյ զայս՝ դարձեալ սեւորակ դեղով.

«Նորոգեցաւ սիւնս մինչ ի վերին կամարն հոգածութեամբ տեառն Ղուկասու սրբազան կաթուղիկոսին, արդեամբ Կեսարացի մահտեսի Խըտըրին, ի յիշատակ ինքեան եւ ծնողացն՝ Աբրահամին եւ Աննային եւ եղբօրն մահտեսի Պետրոսին եւ որդւոցն՝ Պօղոսին, Սերօբէին, Յակոբին եւ Աբրահամին եւ այլ կենդանեաց եւ ննջեցելոցն. ի ՌՄԼԵ [1786] թուին (Հայոց)»:

 

27. Նորոգութիւնն տանեաց սրբոյ տաճարիս ի Սիմէոն կաթուղիկոսէ Երեւանցւոյ փութով խանգարեցաւ, քանզի ի գալ զօրացն Ռուսաց յԱրարատ ի 1804 ամի եւ յայլ ժամանակս, զօրք Պարսից ելեալ ի տանիս սրբոյ տաճարիս՝ արարեալ էին ի բազում տեղիս կրակետղ, յորմէ այրեալ եւ փշրեալ քարանցն, վտանգ մեծ լինէր կամարաց եւ առաստաղի եկեղեցւոյն ի ժամանակի յորդութեան ջուրց անձրեւաց: Զայս տեսեալ կաթուղիկոսին Եփրեմայ Ա, ետ նորոգել զբովանդակ տանիսն ի նորակոփ քարանց ագուցելոց ընդ իրեարս ի 1816 ամի, արդեամբք երկուց պատուելի հայազգի արանց, որոց միոյն յիշատակագրութեանն արձան դնի յարեւելեան հարաւ ի հիման մեծի Կաթուղիկէին արտաքուստ, յայս օրինակ.

«Այս ներքին դասուն տանեաց նորոգութիւնն է արդեամբ ի Ղզլար բնակեալ ազնիւ աղայ Յակոբայ Գալստեան ի յիշատակ կենդանեացն եւ ննջեցելոց ի (թիւ Հայոց) ՌՄԿԵ [1816]-ին»:

Իսկ միւսոյն՝ յարեւելեան հիւսիս նոյնպէս ի հիման մեծի կաթուղիկէին, յայս ձեւ.

«Այս վերին դասուն տանեաց նորոգութիւնն է արդեամբ ազնիւ աղայ Մարկոսին Թառումեան ի յիշատակ կենդանեաց եւ ննջեցելոցն, ի ՌՄԿԵ [1816] (թուին Հայոց)»:

 

28. Այս փառացի տաճար սրբութեան, որ ունէր յառաջագոյն զմի միայն տեղի պատարագելոյ, այն է աւագ սեղանն սուրբ Աստուածածնի, այլ այժմ հանդերձ նովաւ ունի զեօթն սեղանս սրբազան խորհրդոյն, զերկուսն յաջմէ եւ յահեկէ աւագ սեղանոյն, զմին ի տեղւոջ իջման Բանին Աստուծոյ, զերկուս եւս յաջմէ եւ յահեկէ սորին ի հիւսիսային եւ ի հարաւային թեւսն սրբոյ եկեղեցւոյս. իսկ զեօթներորդն ի միջնայարկի անդ մեծի զանգակատան՝ օծեալ յանուն հրեշտակապետացն Գաբրիէլի եւ Միքայէլի, ուր երկիցս ի տարին մատչի պատարագ. ի տօնի համբարձման Տեառն եւ ի տօնի նոցին հրեշտակապետացն:

 

29. Բաց յերից դրանց մեծի տաճարիս, որոց աւագ դուռն է ուղղակի յարեւմուտս ընդ մեծ զանգակատամբն. իսկ երկուքն ընդ հիւսիս եւ ընդ հարաւ յարեւմտեան բաժնի եկեղեցւոյն՝ յանուն Լուսաւորչի եւ Յովհաննու Մկրտչի, որոց պատկերք եւս կան նկարեալք յայնս. է եւ տեղի դրան միոյ ի հարաւոյ կողմանէ ի ներքին դասուն յարեւելեան բաժնի մերձ ի սեղանն Լուսաւորչի, որ ստուգի ըստ հին աւանդութեանն, թէ է դուռն արքունի, ընդ որ եւ մտանէր եւ ելանէր առանձին ի ժամ աղօթից նա ինքն արքայն Հայոց. բայց այժմ այս դուռն, որ արտաքուստ եւս ունի յայտնապէս զնշան կիսակամարի դրան նոյն առաջին հնացեալ քարամբքն, հիւսեալ է նորատաշ վիմօք եւ ի ներքուստ պատուհանաձեւ տեղի դատարկ, ուր յառաջն կախէին բուրվառք խնկոց սարկաւագացն եւ այժմ պահպանին շուրջառք հասարակաբար ի գործ ածելիք յեկեղեցւոջ եւ արտաքոյ:

 

30. Ունի այս սուրբ տաճար եւ զմեծամեծ լուսամուտս քառասուն՝ բացի չորից փոքունց լուսամտացն երկուց աւանդատանց (որոց երկուքն հիւսեալ են վիմօք եւ միւս երկուքն լուսաւորեն զերկոսին յիշեալ աւանդատունսն). զերկոտասան լուսամուտս ի շրջապատի անդ մեծի կաթուղիկէին, որ ի միջավայր տանեացն, զմին յարեւելից կուսէ ի գագաթ կամարին աւագ սեղանոյ, զինն հատս յարեւմտից, որոց չորքն հիւսեալ են քարամբք վասն մերձ լինելոյ այնց յատակի գետնոյն՝ թերեւս յերկիւղէ գողոց եւ աւազակաց զկնի բարձման իշխանութեանն Հայոց եւ երբեմն երբեմն մնալոյ Հայաստանի ի ձեռս ինքնագլուխ բռնաւորաց. զտասն ի հարաւոյ, որոց հինգքն նոյնպէս հիւսեալ են վիմօք, զութն ի հիւսիսոյ, որոց երեքն հիւսեալ են. չորք էին թէպէտ յառաջագոյն հիւսեալքն, այլ զմին, որ գտանի ի հիւսիսային թեւ եկեղեցւոյն, բացին յանցեալ ամ 1834:

 

31. Ի հարաւային կողմն մեծի դրան տաճարիս ընդ զանգակատամբն գտանի արձանագիր յանուն ասնաֆաց եւ դուքանդարաց քաղաքին Տփխիսոյ՝ ըստ այսմ.

«Կամաւն Աստուծոյ մեք Թիֆլիզու ամենայն ասնաֆ եւ դուքանդար, խոստացաք տարէնն ամէն դուքան մէկ մէկ չարէք մոմ տալ սուրբ Էջմիածնայ եւ միաբանք սուրբ Աթոռոյս խոստացան Ե [5] նաւակատեացն զմեզ պաշտամամբ եւ պատարագօք յիշատակել: Ի թուին ՌՃԼԱ (1682), ի հայրապետութեան տեառն Եղիազարու»:

Զայս նուէր ջերմեռանդութեան հայազգի բնակչաց քաղաքին Տփխիսոյ ստանայ մինչ ցարդ սուրբ տաճարս այս յիւրաքանչիւր ամի ի լուսաւորութիւն ինքեան, յորում եւ կատարի եւ ցարդ յիշատակութիւնն խոստացեալ ի միաբանից Աթոռոյս: