Ստորագրութիւն կաթուղիկէ Էջմիածնի

ՄԵՆԱՍՏԱՆ ՅԱՆՈՒՆ ԹՈՎՄԱՅԻ ԱՌԱՔԵԼՈՅ, ԱՅՆ Է ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍԱՐԱՆ ԳՈՂԹՆ ԳԱՒԱՌԻ

587. Ագուլիս աւան ուղղակի յարեւելս Նախիջեւանայ հեռաւորութեամբ աւելի քան զտասն ժամ. որոյ նիստն է ի ձորամիջի ձորն երկայնեալ ի հիւսիսոյ ընդ հարաւ ցգետն Երասխ ժամ կէս միջոցօք. ի հիւսիսային ծայրէ ձորոյն, որ սկզբնաւորի ի մեծ լեռնէն Գարուայ (339), սկսանին շէնք տանց բնակութեանց խառն ընդ այգեաց, պարտիզաց ծառաստանաց մինչցգիւղն Դաշտ անուանեալ: Անցանէ ընդ մէջ աւանիս գետակ փոքրիկ, որ ընդ ջուրց աղբերց բղխելոց ի տեղիս տեղիս, ոռոգէ զայգիս, զծառաստանս եւ զպարտէզս:

Մենաստանն կամ եպիսկոպոսարանն այսր գաւառի է ի մէջ սոյն Ագուլիս աւանի, որոյ եկեղեցին ի սկզբանէ անտի հիմնեալ է յանուն առաքելոյն Թովմայի. այժմ նոյն տաճար փառացի կառուցեալ ի յետնոց՝ է ի վերայ չորից մեծամեծ սեանց. շէնք նորա կատարեալ քառակուսի բաւականաչափ բարձրութեամբ. ունի կաթուղիկէ վայելչաձի վերայ չորից սեանցն զերիս փոքրիկ զանգակատունս ի վերայ արեւմտեան, հարաւային հիւսիսային դրանցն զմի սեղան սրբազան խորհրդոյն, որոյ յերկոսին կողմանս են երկու աւանդատունք:

Արձանագիր շինութեան եկեղեցւոյս գտանի ի վերայ հիւսիսային դրանն ընդ զանգակատամբն այս օրինակ.

«Ի թուականիս Հայկականի,
Մի յոբելեան երկշրջանի,
Եռակ տասանց որով վարի [1695],
Սա կառուցաւ քառակուսի.
Ձեռամբ Յոհան վարդապետի,
Որ է յաջորդ յայսմ գահի
Բազում ծախիւք անթուելի,
Չորիւք ամօք սա կատարի,
Երեք դրամբք ըստ խորհրդի,
Կամարակապ զարմանալի,
Անուամբ մեծին սուրբ Թումայի,
Նման վերնոյնըն Սիօնի,
Սա մեզ շնորհեաց պարգեւ բարի,
Զաստուածամուխ աջն ձրի,
Ամուր պատուարք բոլոր թեմի,
Պաշտօնէից իւր հովանի,
Պարծանք է սա Գողթ գաւառի,
Եւ ցնծութիւն Հայոց ազգի,
Նպաստութեամբ Տեառն Յիսուսի մի եռակի»:

Թիւ սոյն արձանագրութեան հաւաքի ի ՌՃԽԴ թուականն Հայոց, այն է՝ յամի Տեառն 1695:

Ի վերայ դրանն հարաւային՝ դարձեալ ընդ զանգակատամբն, գտանի արձանագիր անուանց իշխողացն եղելոց ի ժամանակի անդ շինութեան եկեղեցւոյս ըստ այսմ.

«Իշխանութեամբ Պարսից ազգի,
Շահ Հուսէին թագաւորի,
Դիւանբէկութեամբ Մուսաբէկի,
Որ էր տեղեաւ Ագուլեցի,
Եւ Յոհաննու առաջնորդի,
Վերաշինող յայսմ թէմի.
Որոց յաւուրս սա կանգնի,
Այս վայելուչ եկեղեցի»:

Ի հարաւակողման մեծի դրանն արեւմտեան յորմն անդր գրին անուանք աշխատաւոր վերակացուացն օժանդակ եղելոցն ի շինութեան եկեղեցւոյս, ըստ այսմ.

«Յիշեցէ՛ք Ագուլեցի Քալանթար Ովանէսն, վանքիս վէքիլ Հայրապետն, մէլիք Ասկարխան, մղտեսի Հայրապետն, Վարդանն, Առաքելն, Ալէքսանն, Աղամջանն, Ովանէսն, Նահապետն, Մելքոնն, Թասալին, Աղամիրզէն, Մաթէոսն, Ամիրն, Ղուլին, Մուշկին, Գուլպասարն, որք օժանդակ եղեն սուրբ եկեղեցւոյս»:

Նոյնպէս ի հիւսիսակողմն այսր մեծի դրան յորմն անդր անուանք աշխատողաց նպաստ եղելոցն.

«Յիշեցէք Ռամեցի խօջայ Աւետիքն եղբարքն իւր Նաւասարդն Նառշն երէցփոխան Վարդանն Գրիգորն Պետրոսն, Փիրին, Նուրին, Արզանին, Վարդանն, Բարաքեազն, Գրիգորն տէր Գրիգորն՝ որ բազում օժանդակ եղեն սուրբ եկեղեցւոյս»:

Բարձր քան զայս գրուածս անուանց ի ներքոյ լուսամտին դնի թուագրութիւն հայկական խոշոր տառիւք. «Թվ. ՌՃԽԳ (1694)»՝ միով պակաս քան զիսկական թիւն շինութեան:

Արձանագիր սկզբնաւորութեան եկեղեցւոյս անուանց գիւղորէից վիճակի նորին հաստատութեան այնց յառաքելոյն Բարդուղիմեայ ի Գրիգոր Լուսաւորչէ՝ գտանի ի վերայ արեւմտեան մեծի դրան ընդ զանգակատամբն՝ ուր է շօշափումն Թովմայի զկող Տեառն՝ քանդակեալ ի վէմ.

«Բարդուղիմէոս ի Հայս եկեալ,
Զտուն Տեառն նախ աստ հիմնարկեալ,
Սուրբ Թովմայի առաքելոյն անուն կոչեալ,
Կոմսի անուն զիւր աշակերտն տեսուչ տեղւոյս զնա եդեալ,
Որ զտուն Գողթ գաւառիս ի նա յանձնեալ,
Զհօտն ընտրեալ՝ մերձ Ագուլիս Դաշտ գովեալ,
Ցղնա, Ռամիս սմա յանձնեալ,
Բուստ, Փառակա եւս տվեալ,
Բուհրուտ, Տեւի անքակ եդեալ,
Եւ Շրջու ընդ Մասրեւան,
Աղահեցիկ ցանկ հաստատեալ,
Դաստակ, Վանանդ կցորդ եղեալ,
Տրունիս, Տնակերտ միաբանեալ,
Օբովանիս եւ Քաղաքիկ
Եւ Անապատն յանդամիջաց,
Վեռն, Գետցիկ Գեղերեցիկ,
Նունիս, Յորդվատ բաԺին կարգեաց,
Սուրբն Գրիգոր յորժամ եկեալ
Է առաքելոյն նօմոս տեսեալ,
Ձեռագրով զայն հաստատեալ,
Եւ նզովիւք ամրափակեալ,
Յամի Տեառն ԳՃ հինգ [305] հասեալ,
Լուսաւորչեն պատճէն գրեալ,
Արձան գրիս որ աստ եդեալ»:

Հակառակ այսոցիկ վերոյգրեալ թուականաց շինութեան եկեղեցւոյս գտաւ գրուած ինչ այլով թուականաւ յիսուն ինն ամօք յառաջ քան զյիշեալ ՌՃԻԴ [1675] թիւն շինութեան եկեղեցւոյս՝ այն է յիշատակարան մագաղաթեայ ձեռագիր Շարակնոցի իմիք՝ որ գտաւ յայս մենաստան առ վարդապետի ուրումն. հանգամանք շինութեան եկեղեցւոյն միեւնոյն յերկոսին եւս. իսկ զշինութիւն պարսպին սենեկացն այլովքն հանդերձ ստորագրէ յիշատակարանն՝ զորս ո՛չ ունին արձանագիրքն: Յերկոսին եւս այլ այլ են անուանք առաջնորդացն թագաւորացն՝ յորոց աւուրս եղեն այս շինարարութիւնք. ուստի երկոքին գրուածք եւս երեւին աներկբայելի ստուգութիւնք՝ ըստ յառաջ բերեալ նոցին հանգամանացն: Ապաքէն կարելի է ասել՝ թէ երկիցս եւս եղեալ է շինութիւն եկեղեցւոյս յայնպիսի համառօտ միջոցի. առաջինն յամի 1636, իսկ երկրորդն՝ 1695. այլ թէ ի սոյն համառօտ 59 ամաց միջոցի յորպիսի արդեօք փոփոխութեանց ներքոյ անկեալ իցէ մենաստանն, մինչկարօտանալ կրկին շինութեան եկեղեցւոյն ի հիմանէ, չի՛ք ինչ տեղեկութիւն, բայց թէ անկեալ կործանեալ իցէ ի շարժէն դիպելոյ յամին 1679 (364). այն յիշատակարան Շարակնոցին ունէր զկնի քանի տողից գրուած՝ օրինակ զայս.

«Արդ՝ կազմեցաւ Շարակնոցս ի թուականիս Հայոց ՌՁԵ (1636), ի կաթուղիկոսութեան Էջմիածնայ խարազնազգեաց ճգնաւոր վարդապետի (Փիլիպպոս Հաղբակեցին), ի առաջնորդութեան Գողթան գաւառի սուրբ ուխտիս Թումայի ի նոյն վերասացեալ տէր Խաչատուր վարդապետաց վարդապետի՝ որ յայսմ ամի շինեաց նորոգեաց ի հիմանց զսուրբ ուխտս Թումայի բարձրաբերձ կամարակապ գմբէթաձզսուրբ եկեղեցին, բարձր պարսպով չորեք անկիւնի խուցերով (սենեկօք) մուդբախերով (տնտեստուն) զարդարեաց բազում նեղութեամբ չարչարանաւք շինեաց, զի յայսմ ամի եկն... խոնդքարն սօլթան Մուրատն ի վերայ Պարսից անթիւ անհամար զօրօք ԸՃՌ [800000] արամբ... էառ զամուր բերդն Երեւան էանց գնաց ի շահաստան քաղաքն Թարվէզ... յետոյ դարձաւ գնաց ի տեղի իւր. ի հասանել աշնան ժամանակին եկն շահ Սէֆի Պարսից թագաւորն բազում անթիւ զօրօք վասն ծովացեալ մեղաց մերոց ժողովեաց բազում արս քրիստոնէից եւ ամենայն ազգաց ընդ ամենայն երկիրս տէրութեան իւրոյ էառ, գնաց ի յԵրեւանայ բերդին վերայ առ ի առնուլ զնա. այլ ո՛չ գիտեմ զինչ լինելոցն է»:

Պարիսպ մենաստանիս է ուղիղ քառակուսի տաճարն ի միջին տեղւոջ. ի ներքուստ ի չորից կողմանց առ պարսպօք են զանազան շէնք կացարանաց. սենեակքն արքեպիսկոպոսի կամ առաջնորդի վիճակիս են յանկեան արեւմտեան հիւսիսոյ մեծ մասամբ քարաշէն կամարակապ՝ մանաւանդ ներքնայարկքն. սենեակք միաբանաց կամ հիւրոց են առ հիւսիսային արեւելեան պարսպօքն. խահանոցն ընդարձակ գմբէթաւոր յանկեան արեւելեան հիւսիսոյ՝ ուր բղխի աղբիւր ականակիտ ջրոյ. ի հարաւային կողմն մասամբ յարեւմտեան առ պարսպօքն են համբարանոցքն: Այս ամենայն շինուածք են քարամբք կրով ի թրծեալ աղիւսոյ բաց յինչ ինչ շինուածոց վերնայարկաց. փայտածածք վերնայարկն հարաւային կողման, որ անկանի ի վերայ համբարանոցացն, է կարի ընդարձակ: Եւ է ուսումնարանն մանկանց բնակչաց այսր աւանի՝ որ պարունակէ աւելի քան զերկու հարիւր աշակերտս:

Պարիսպն ունի զերիս դրունս. Ա մեծ դուռն յարեւմտեան բաժնի ի միջին տեղւոջ, որ հայի ուղղակի ընդ արեւմտեան դուռն տաճարին. իսկ միւս երկուքն փոքր՝ են դրունք պարտիզաց այգեաց վանացն՝ որք շուրջ զմենաստանաւս, քան պարսպին:

Մերձ յայս մենաստան ի հիւսիսոյ նորա է փոքր մատուռն՝ զոր անուանեն Կոմսի, որ էր աշակարտ Բարդուղիմեայ առաքելոյ. շէնք այսր մատրան անշուք, խոնարհ յարկօք, երկու փոքր սեամբ. ունի փոքրիկ պարիսպ, յորում են ինչ ինչ շիրիմք ննջեցելոց: Յայս տեղի մատրան ասեն լինել նահատակութեան նորին Կոմսեայ եւ ամփոփումն մաքուր նշխարաց նորա. աւանդեն եւս՝ թէ երբեմն ի բրելն անդէն խորագոյն մերձ ի հիմն այսր մատրան, երեւեցան ի կտաւ ծրարեալ արիւնամած քարինք ինչ՝ զորս անդրէն ամփոփեալ՝ ամրացուցին. գուցէ այլ ուրումն քարկոծեալ սրբոյ իցեն այնք ոչ Կոմսեայ, քանզի ըստ տէր Յովսէփայ Ջուղայեցւոյ կատարեցաւ Կոմսի իւրով մահուամբ (169): Յայս մատուռն բնակիչք աւանիս գնան երբեմն երբեմն յուխտ խնկովք մոմովք յանուն նոյն սրբոյ առաջին հօր հաւատոյ իւրեանց:

ԱՌԱՋՆՈՐԴՔ ՄԵՆԱՍՏԱՆԻՍ ԵՒ ՎԻՃԱԿԻՆ

588. Բարդուղիմէոս առաքեալ:

Կոմսի աշակերտ Բարդուղիմեայ առաքելոյ:

Բաբելաս եպիսկոպոս յաջորդ Կոմսեայ:

Մովսէս եպիսկոպոս կարգեալ ի Գրիգոր Լուսաւորչէ, որում յաջորդեցին:

Սահակ Տարօնացի:

Զրւանդատ: Ստեփաննոս: Յովհաննէս:

Սիոն եպիսկոպոս, որ գտաւ ի ժողովն Դվնայ վասն ընտրութեան Ա Աբրահամ կաթուղիկոսի յամի 594:

Մարտիրոս եպիսկոպոս, որ գտաւ ի ժողովն Կարնոյ առ Եզրիւ յամի 628:

Եսայի եպիսկոպոս յամի 768, որ գտաւ ի ժողովն Պարտաւայ եւ ապա զկնի եկաց կաթուղիկոս:

Խաչատուր վարդապետ յաւուրս Յակոբայ կաթուղիկոսի Ջուղայեցւոյ, զորմէ Զաքարիա Սարկաւագ, հտր Բ, գլ. 38. եւս յարձանագիրն Սուրբ Գէորգայ վանաց (403):

Պետրոս եպիսկոպոս, որ գնաց հրաւիրակ առ Եղիազար զկնի վախճանին Յակոբայ Ջուղայեցւոյ. դարձեալ նոյն Զաքարիա Սարկաւագ հտր. Բ, գլ. 52. եւս յարձանագիրն Սուրբ Գէորգայ վանաց (403):

Յովհաննէս եպիսկոպոս, որ յանկմանն Ղազարու Ջահկեցւոյ ըստ հրամանի շահին, յամի 1745, կալաւ զաթոռն տեղապահութեամբ իբրամիսս վեց. ապա անդրէն ի տիրանալ Ղազարու գնաց ի վիճակ իւր ի Գողթն: Եւ այսպէս յաջորդեցին մի զկնի միոյ եպիսկոպոսունք մինչցՍիմէոն եպիսկոպոս, որ ի մերում ժամանակի վախճանեցաւ. ապա այս մենաստան յամի 1837 թուեցաւ ընդ մենաստանս վիճակին Երեւանայ ժողովուրդն ընդ ժողովրդեան՝ ընդ իշխանութեամբ վիճակային հոգեւոր ատենին: