Ստորագրութիւն կաթուղիկէ Էջմիածնի

ՀԱՏՈՒԱԾ Ե
Կալուածք տան կաթուղիկոսարանի, յորոց ելանէր եւ ելանէ հարկաւոր պիտոյք ծախուց նորա եւ հոգեւորական միաբանելոցն ի նմին

129. Ի սկզբան անդ լուսաւորութեան բովանդակ ազգի Հայոց առ ժամանակօք Մեծին Տրդատայ Խոսրովեան եւ յետ կառուցանելոյ զմեծն տաճար Կաթուղիկէ Էջմիածին եւ առ նմին զտուն կաթուղիկոսարանի, անտարակոյս եմք թէ՝ պարգեւեցան ի պէտս ծախուց կառավարութեան եկեղեցւոյն եւ տան կաթուղիկոսարանին բաւական կալուածք գիւղից եւ գերդաստանաց ի մեծէն Տրդատայ արքայէ եւ ի նախարարացն իսկ. եւ թէպէտ չգտանի որոշակի ժողովեալ ծանօթութիւն ինչ առ այս նպատակ ի նախնեաց, բայց մասնաւորապէս գտեալքն ի պատմաբանս եւ ի դիւանական թուղթս աշխարհակալ իշխանաց եւ դատաւորաց բաւականասցին մեզ առ այժմ ըստ յետագայ տեղեկութեանցս:

Ի կենդանութեան իսկ սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին պարգեւեցաւ նմա յարքայէն Տրդատայ ի սեպհական կալուած Արամօնս գիւղ ի Կոտայս գաւառի, որոյ եւ յետկար վճռանն յարքայէ պահիւր ի տան անդ կաթուղիկոսական մինչեւ ցժամանակս Զ-րդ Յովհաննու կաթուղիկոսի, զորմէ նա ինքն պատմէ յայս ձեւ օրինակի. «Իսկ զկնի սորա (Յովհաննու 0ձնեցւոյ) կացուցանեն յԱթոռ հայրապետութեան զԴաւիթ ի գեղջէն Արամօնից, որ ի Կոտայսն գաւառի:

Այս գիւղ սեպհական էր տան կաթուղիկոսարանի՝ նախքան զչարչարանս սրբոյն Գրիգորի յարքայէն Տրդատայ, նմա իսկ հոգեցատուր պայմանաւ ընձեռեալ, որոյ եւ յետկար վճռան պահի մինչեւ ցայսօր ժամանակի»:

Պարգեւեալ էր թերեւս յարքայէն Տրդատայ եւ Թիլն աւան, որ ի գաւառին Եկեղեաց, ի կալուած սրբոյն Գրիգորի կամ Արիստակեայ որդւոյ նորին, զորմէ Բուզանդ (դպրութիւն Գ, գլուխ Բ). «Եւ եդին զնա (զԱրիստակէս) զԵկեղեաց գաւառի ի Թիլն աւանի ի կալուածս Գրիգորի հօրն իւրոյ»: Առ որ եւ Խորենացին (հատոր Բ, գլուխ 88).

«Իսկ զմարմին սրբոյն (Արիստակեայ) բարձեալ աշակերտաց նորին, բերին ի դաւառն Եկեղեաց հանգուցանել ի Թիլս իւրումն աւանի»: Ըստ այսոցիկ եւ բազում կալուածք էին տան կաթուղիկոսարանին, զորոց միով բանիւ բացայայտ տողէ Խորենացին, քանզի Վռամ արքայ Պարսից ըստ անիրաւ բողոքանաց նախարարացն զԱրտաշրէ՝ յետ ունելոյ անդէն ի Պարսս զնա ինքն զԱրտաշիր արքայ Հայոց եւ զամենայն զտուն նորա գրաւելոյ յարքունիս, հրամայէ նոյնպէս եւ վասն սրբոյն Սահակայ Պարթեւի. «Նոյնպէս եւ զՄեծն Սահակ եւ զտունն կաթուղիկոսական ունել յարքունիս» (հատոր Գ, գլուխ 64): Եւս ի նոյն հատոր ի յաջորդ գլուխն, յասելն. «Եւ զՄեծն Սահակ արձակեալ՝ թողու ի նա գեօղս սակաւս ի նորին տանէ, զի նստցի միայն յինքեան» եւ այլն:

 

130. Ի վախճան ութերորդ դարու ոստիկանն Խուզիմա ընչաքաղցութեամբ կամէր յինքն կորզել զկալուածս տան կաթուղիկոսարանին, այլ հայրապետին Յովսէփայ ոչինչ տուեալ տեղի ագահութեան նորա՝ ըմբռնի ի նմանէ եւ դնի ի բանտի. եւ հուսկ ապա տարապարտ զրկանօք յինքն կորզէ ոստիկանն զԱրտաշատ եւեթ, զորմէ Զ-րդ Յովհաննէս կաթուղիկոս պատմիչ. «Եւ տեսեալ (Խուզիմա) զգեղեցկութիւն մեծամեծ դաստակերտիցն տան կաթուղիկոսարանին՝ զԱրտաշատն եւ զԿաւակերտն եւ զՀոռոմոց մարգ հանդերձ նոցունց ագարակօք եւ դաւաճանեալ ի չար ցանկութենէն եւ ի դիւամոլ ագահութենէն ուժգին իմն դժուարութեամբ յինքն ի հայրապետէն Յովսէփայ խնդրէր տալ նմա զմեծ դաստակերտս իբր ի պատճառս գնոց արծաթոյ: Իսկ մեծի առնն Աստուծոյ զմահ ընդ կեանս խառնեալ՝ ամենեւին ո՛չ տայր տեղի չար եւ ապիրատ բանից նորա: Իսկ ոստիկանն առ մղձկեալ սրտին դնէ ի բանտի զայրն Աստուծոյ եւն... Եւ այսպէս տարապարտ զրկեալ գտանէր (Յովսէփ կաթուղիկոս) յԱրտաշատէն յայնմանէ եւ առ յապա»:

Պատմաբան կաթուղիկոսն Յովհաննէս Զ-րդ ի ժամանակի հայրապետութեան իւրոյ գնէ զԲիւրական գիւղ յստորոտի անդ Արագածու եւ կառուցանէ ի նմա շինուածս եւ զեկեղեցի իսկ՝ զորմէ գրէ ինքն յիւրումն պատմութեան. «Եւ դարձեալ չու յուղի անկեալ չոգաք մինչեւ ի ձեռակերտ ամրոցիկն իմ Բիւրական, զոր ստացեալն էր իմ գանձի գնոյ, ուր եւ շինեալ յարդարեալ իսկ էի եկեղեցի հաստահեղոյս կոփածոյ քարամբք: ... Էին ոմանք եւ հեթանոսք (մահմէտականք) ի բնակչաց տեղւոյն (Բիւրականայ) հողագործ մշակութեան պարապեալ եւ հարկս մեզ հարկանէին եւ իբրեւ այս եղեւ» եւ այլն:

 

131. Այսոքիւք կալուածովք եւ այլ կամաւոր նուիրանօք հաւատացելոցն կառավարէր տուն կաթուղիկոսարանին (թէեւ յայլ եւ այլ տեղիս փոխադրեցաւ) եւ հոգեւորական նմին պատկանեալ միաբանութիւնն աստ յԱթոռ էջմիածնի ի Վաղարշապատ քաղաքի, քանզի զկնի փոխադրութեան կաթուղիկոսական Աթոռոյն ի Դուին յամի 452, պէտք ծախուց կառավարութեան միաբանական ուխտի հոգեւորականացն հաստատելոց աստէն անպակաս լինէր ի մերձակայ գաւառացն հոգեւոր եւ կամաւոր նուիրանօք ժողովրդոցն եւ մանաւանդ ի կալուածոց սեպհական գաւառաց եւ գեօղից իսկ նախարարացն Հայոց՝ ջերմեռանդօրէն պաշտպան կացելոցն այսմ ուխտի, զորմէ ընդարձակ գրէ Ղազար Փարպեցի ի բողոքական թուղթս իւր առ Վահան Մամիկոնեան՝ այս օրինակ. «Բայց սիրէին երեքեան եղբարք զվանսն սրբոյ Կաթուղիկէի պտղովքն եւ ամենայն պիտոյիւք, որոց իւրաքանչիւր ուրուք տուրն յայտնի էր եւ գրով մնաց ի տեղւոջն, որք արդարեւ քո տեառն կամացդ դոքա երեւեցան կամակատարք. վասն զի յօրէ յորմէ հետէ դու տէ՛ր ըստ քո անարգամեծար խնամոցդ յանձնեցեր զիս քո ընտանեաց, դոքա երեւեցան յիս հրամանակատարք բանի քում՝ ուրոյն ըստ կամի զպտղատրութիւն տեղւոյն հատուցանելով, զի տրտում եմ անմխիթար մինչեւ ի մահ, որ նման գայլոց յարձակեցան յարարս իմ եւ գիշատեցին յանխնայ, տեսեալ զիս թէ մերժեցայ յաչաց քոց: Եւ արդ՝ իմով ընչիւք շրջին պճնեալք ծաղր առնելով զիս. այլ որ ինչ ի տեղւոջդ մնաց իմ, ուրա՛խ եմ եւ ցնծամ, զի ի սուրբ եւ ի հոգեւոր տեղւոջ մնաց...: Սակայն ես նման մեղուի բերելով յամենայն կողմանց (զտուրս ժողովրդոց) բաւական լինէի եւ ծախողացն ի մթերից տեղւոյն (այսր մենաստանի), բայց դու տէ՛ր՝ այր երկարայուշ ես եւ անմոռաց, մանաւանդ թէ՝ ըստ ի քեզ հոգասիրութեանդ, քանզի յոլով նորա արբանեկեալ էր զպէտս տեղւոյդ. հարցցի՝ թէ կայ ուրեք, եւ ասասցի. այլ կարգեալքն ինձ ըստ տարւոյ տեառն Ներսեհէ եւ Հրահատայ ի պէտս դարմանոյ եւ հանդերձոյ եւ ձիոյ՝ յայտնի է. նոյնպէս եւ ի քո տեառն յեղբօրորդեացդ եւ այն իսկ շատ լինէր ինձ բաւական. այլ երբէք եւ յաւելորդացն ի պէտս տեղւոյդ ծախիւր յիմոցն:

Բայց բերեալքն իմ յԱղուանից եւ ի Վրաց եւ Սիւնեաց եւ յԱրշարունեաց. եւ որ ի դոցունց իսկ ի քո տեառն եղբօրորդեացդ, ամենայն իւրաքանչիւր ուրուք տուրն որոշողութեամբ մնաց ի տեղւոջն (ի մենաստանի Կաթուղիկէ եկեղեցւոյ) գրով եւ զիս հանին մերկ եւ թշնամանօք յամենայն արարելոց, զոր ի մանկութենէ արարեալ էի. քանզի յօրէ յորմէ հետէ տարար դու տէ՛ր զիս ի տեղիդ, մինչեւ յօր հալածման իմոյ ի մտից տեղւոյդ եւ կամ յերախայրեաց մինչեւ ցդրամ մի յանձն իմ ո՛չ էր յարեալ. եւ յիրս իմոց պիտոյից ումեք ո՛չ էր տուեալ եւ գիտեն զայս բնակեալքն ընդ իս, այլ առաւելագոյն այր մի Ակիթ անուն, որ եկեալ ի տեղիդ ի Գարդմանայ վանաց ի նմին աւուր, յորում հիմն արկաւ տեղւոյդ եւ մինչեւ ցգնալն իմ ի տեղւոջդ էր» եւ այլն:

 

132. Այլ առաւել քան զվերոյիշեալսդ ընթեռնուլ արժան է զբան Ուրհայեցւոյն Մատթէոսի զկալուածոց տան կաթուղիկոսարանին Շիրակայ. «Եւ այսպիսի օրինակաւ սուգ ունէր տէր Խաչիկ (կաթուղիկոս) ի սրտի իւրում եւ յիշեալ զաւերումն հայրապետական աթոռոյն տանն Հայոց, նաեւ զխափանել Աթոռոյ թագաւորութեանն յազգէն Բագրատունեաց եւ գալ ծառայել... եւ աղքատութեամբ տիրապէս ելայ յաթոռոյ սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին. վասն զի յորժամ էր տէր Պետրոս յԱթոռ հայրապետութեանն եւ ի Հայաստան աշխարհին՝ ունէր կազմութիւն հայրենեաց՝ տուեալ ի թագաւորացն Հայոց Շ (հինգ հարիւր) գեղ անուանի եւ մեծանիստ եւ շահաւէտ ընտիր ընտիր. նոյնպէս եւ եպիսկոպոսս ԵՃ (հինգ հարիւր) փառաւորք եւ գաւառապետս ի վերայ ԷՃ (եօթն հարիւր) թէմի ԺԲ [12] եպիսկոպոսս եւ Դ [4] վարդապետս. ի տանն հայրապետին անպակաս լինէր եւ Կ (60) էրէց ի կրօնաւորաց եւ յաշխարհականաց ԵՃ [500]: Եւ չէր նուաստ Աթոռ հայրապետութեանն քան զթագաւորութեան Հայոց. եւ նաեւ զարդարանք եկեղեցեացն եւ տանն հայրապետութեան բազում եւ անհամար եւ հրաշալի մեծութեամբ լցեալ, զորս յառաջին թագաւորաց տուեալ հաստատութեամբ առաջին հայրապետացն, որ գայր հասանէր մինչեւ ի տէր Պետրոս (կաթուղիկոս) եւ առ նովաւ խափանեալ լուծաւ» եւ այլն: Առ այս յարէ Արիստակէս Լաստիվերտցի ի ԺԴ գլուխ. «Ապա ի զեղջ եկեալ (Յունաց) արձակեցին զնա (զԽաչիկ կաթուղիկոս) առանց հարկի՝ տուեալ նմա գրով եւ ոսկի մատանեաւ զոր ի Հայս՝ իւրեանց տեղիք էին, եւ երկու վանս ի Տարընտայ»:

Ապաքէն այսու դրութեամբ կառավարէր մենաստանն Կաթուղիկէ եկեղեցւոյ Սրբոյ Էջմիածնի եւ կաթուղիկոսարանն իսկ՝ թէ ի Վաղարշապատ, թէ ի Դուին եւ յԱնին Շիրակայ. իսկ մենաստանն ընդ առանձին խնամարկութեամբ քորեպիսկոպոսացն որ յանուն Արարատեան նահանգի յիշատակելոցն ի վերոյ ի ծանօթութեան անդ յերես 22, շատացաւ արդեամբք առաջնորդական հասութից ի ժողովրդոց վիճակին, որքան տեւեաց եպիսկոպոսութիւնն Արարատեան թէմի յանուն Կաթուղիկէ եկեղեցւոյ Սրբոյ էջմիածնի:

 

133. Հուսկ ապա անդրէն ի նորոգիլ ըստ առաջին վայելչութեանն մենաստանիս այսորիկ՝ փոխադրելով ի նմա պատրիարգական աթոռոյն, համաձայն հաւանութեամբ ազգին առ Կիրակոս կաթուղիկոսիւ յամի 1441, աղբերացան վերստին պիտոյք ծախուց կառավարութեանն ի կամաւոր նուիրանաց ժողովրդոց ազգին՝ հեռաւորաց եւ մերձաւորաց, յորոց ստանային կաթուղիկոսունք զայն նուէր արդեանց միջնորդութեամբ վարդապետաց իւրեանց՝ առաքելոց առ ժողովուրդսն հանդերձ սրբազնագործ մեռոնաւն ի վերաքննութիւն հոգեւորական գործոց, եկեղեցեաց եւ նոցին ժողովրդոց, որպէս ցուցանեն պատմիչք եւ կոնդակք կաթուղիկոսաց:

 

134. Ի վերայ այսր արդեանց նուիրանաց ժողովրդեանն յաւելին կաթուղիկոսունք եւ զարդիւնս անշարժ կալուածոց գնելով զգեօղս, տնկելով զայգիս, ստանալով զջրաղացս, զբրնձահանս եւ զայլս այսպիսիս, որով առաւել դիւրացաւ կառավարութիւն այսր պատրիարգական մենաստանի, տաճարին սրբոյ ուխտի հոգեւորականացն ի նմին:

Տասներորդ Գրիգոր կաթուղիկոս Ջալալբէկեանց Մակուեցի գնէ [1] զվեց դանկ մուլքն այսր Վաղարշապատ գեղջս ի սեպհականութիւն Աթոռոյ Էջմիածնի ի Սէյիդ բէկ կոչեցեալ այլազգւոյ, որ յայնժամ տիրէր գեղջս այսորիկ. եւ առնու հաստատուն գիր դատաւորական՝ ստորագրութեամբ եւ կնքով Զամանադին անուն ղազիյին Երեւանայ ի թուին տաճկաց 832:

Զկնի ապա ի նոյն թուականի ոմանք յազգականաց յիշեալ Սէյիդ բէկին երկիցս վէճ յարուցանեն ընդ կաթուղիկոսին վասն գեղջս, զորս եւ բաւականացուցանէ կաթուղիկոսն դրամովք եւ ի նոցունց եւս առնու զգիր հաստատութեան ձեռամբ նոյն դատաւորին Երեւանայ: Յայս թուղթ նշանակին սահմանք անդաստանաց այսր գեղջ. յարեւելից՝ ղօռուղն (խոտատեղին ընդարձակ՝ որ նոյնպէս կալուածք է Աթոռոյս), ի հիւսիսոյ՝ քարաքիթ եւ Մոլլադուրսուն գիւղն՝ այն է, ցստորոտն խոնարհ առապարին, որ այսր քան զառապարն 0շականայ՝ այնպէս, զի եւ փոքրիկ ծովակն որ մերձ առ Մոլլադուրսուն գիւղ՝ յարեւելից նորա, անկանի ի բաժին անդաստանաց Վաղարշապատու, յարեւմտից՝ գետն Քասաղ. իսկ ի հարաւոյ՝ փոքր բլրակն որ ի ռամկաց Քիւլթափայ կոչի:

Զկնի այնր ի թուականին տաճկաց 835, յառնէ ոմն այլազգի Ռուստամ անուն որդի Ամիրշքեանի եւ թոռն Ամիր-Սմբատայ եւ տիրէ գեղջս Վաղարշապատու բռնութեամբ. դարձեալ նոյն Գրիգոր կաթուղիկոս գնէ ի նմանէ դրամովք զայս գիւղ եւ զվեց գիւղօրայս եւս ընդ նմին՝ զԱշտարակ, զԲաթռինճ, զՆորագաւիթ, զԱղաւնատուն, զՔիրաչլու եւ զՄօղնի եւ տայ հաստատել զսեփհականութիւնն այնց յանուն Աթոռոյ Էջմիածնի դատաւորական գրով ի նոյն թուին տաճկաց 835:

Եւ զկնի անցանելոյ ամաց բազմաց եւ անդրէն աւերութեանց երկրիս Արարատայ պէսպէս փոփոխութեամբք իշխանութեանն Երեւանայ, ի ժամանակի անդ մեծին շահ Ապասայ արքայի Պարսից՝ կարգի իշխող Երեւանայ Ամիրգիւնէ խանն եւ տիրէ գեղջս Վաղարշապատու. ուստի վարդապետք Աթոռոյ Էջմիածնի դիմեն առ նա եւ խնդրեն զայս գիւղ՝ ցուցանելով նմա եւ զթուղթսն դատաւորական՝ զհոգացեալսն ի Գրիգոր կաթուղիկոսէ Մակուեցւոյ առ այս նպատակ: Խանն Ամիրգիւնէ ըստ քաղցր եւ հայասէր բարուցն դարձուցանէ զգիւղն անդրէն յիշխանութիւն Աթոռոյն տալով եւ զհաստատուն թուղթ յիւրմէ սաստիւք հանդերձ՝ չլինել ուրուք ձեռնամուխ յայն գիւղ ամենեւին, ի թուին տաճկաց 1022, յամի 1612:

Իսկ յետ վախճանի Ամիրգիւնէ խանին որդի նորա, որ յաջորդեաց յիշխանութեան հօրն, տիրեաց գեղջս եւ ինքն ստանայր զարդիւնսն: Եւ յետ սորա այլք ոմանք ի սերնդոց առաջին տեարց գեղջս՝ մինչեւ ցժամանակս Փիլիպպոս կաթուղիկոսի Հաղբակեցւոյ. որոյ հոգ յանձին կալեալ՝ խնդրամատոյց լինի առ շահ Ապաս Բ-րդ արքայ Պարսից եւ իրաւաբան վկայութեամբ իշխողին Երեւանայ Խոսրով անուանելոյ, անդրէն սեպհականէ ի կալուած Աթոռոյն՝ հրովարտակաւն նոյն շահ Ապասայ, որ ի թուին տաճկաց 1060 (1650):

Ի ժամանակէ անտի ցՅակոբ կաթուղիկոս Ջուղայեցի առանց վիճոյ ուրուք տիրեաց գեղջս այսորիկ Աթոռն Էջմիածնի. եւ թէպէտ ոմանք այլազգիք ի սերնդոց առաջնոցն եւ այլք յարուցին զվէճս ընդ Յակոբ կաթուղիկոս Ջուղայեցի եւ ընդ Սիմէոն կաթուղիկոս Երեւանցի, այլ ոչինչ զօրելոյն զկնի, եղեն եւ պատճառ առաւել հաստատուն սեպհականութեան այնր՝ յանուն Աթոռոյ Էջմիածնի ըստ ամենայն պարագայիցն, որոյ սեպհականութեանն վկայագիրք, վճռագիրք եւ հրովարտակք արքունի գտանին ի դիւանատան մեծի Աթոռոյս:

Օշական գիւղ

135. Այսր գեղջ հինգ դանկ՝ այն է, զհինգերորդ մասն ի վեցից գնէ դրամովք Փիլիպպոս կաթուղիկոս Հաղբակեցի յինն նուագս յայլեւայլ տեարց գեղջն ի 1050 (1640) թուականէն տաճկաց ց1055 թիւն՝ ինն հատոր հաստատեալ գրութեամբք. իսկ զմնացեալ վեցերորդ մասն գնէ Յակոբ կաթուղիկոս Ջուղայեցի հանդերձ վեց դանկ մլքովն անդաստանի Մանկանոց կոչեցեալ աւեր եկեղեցւոյն՝ մերձ եղելոյն յ0շական յարեւմտից հիւսիսոյ, որոց վասն գոն հաստատուն գրուածք դատաստանական ի թուին տաճկաց 1078 (1667):

Զկնի այսր այլազգիք ոմանք չորիցս անգամ վէճ յարուցանեն, այլ նոյն Յակոբ կաթուղիկոս վասն մասնաւոր բաժանորդութեան նոցա ի մասին գեղջս, տուեալ դրամ՝ առնու ի նոցունց եւս գիր ապահովութեան:

Սահմանեզերք անդաստանաց գեղջս այսորիկ նշանակին ի մեծ հին կոնդակաձեւ վկայագրին եղելոյ ի թուին տաճկաց 894, ի հարաւակողմն՝ աւերակն Ղարաքիլիսէ կոչեցեալ, որ մօտ ի Հաճիլար գիւղ, յարեւմտից՝ գետակն Շաղվերթու, այն է՝ Փարպւոյ, ի հիւսիսոյ՝ Թաքեայ կոչեցեալ գիւղն եւ ճանապարհն Կարբւոյ եւ Առապարն:

Ի թուականին Հայոց ՌՃԾԱ (1702), բովանդակ բնակիչք գեղջս 0շականայ անիրաւ պահանջողութեամբ իշխողաց երկրիս անկեալ ի ներքոյ պարտուց՝ խնդրեն աղերսանօք յԱստուածատուր կաթուղիկոսէ Համատանցւոյ հարիւր յիսուն թուման դրամ ի վճարել զպարտս իւրեանց եւ խոստանան հատուցանել այնուհետեւ յամենայն եկամտից սերմանցն անդաստանաց իւրեանց ի տասնէն զերկուս, զի յառաջն վճարէին ի տասնէն զմի. առնուն զդրամն եւ տան թուղթ այնու պայմանաւ՝ հաստատեալ ստորագրութեամբ դատաւորացն Երեւանայ ի թուին տաճկաց 1134, յամի 1721: Այսոքիկ իրաւամբք զայս գիւղ եւս սեպհականէ ինքեան ի կալուած Աթոռն Էջմիածնի եւ ունի ցարդ շարունակաբար:

Մաստարա գիւղ

136. Մաստարա անուանեալ գեղջս այսորիկ, որ յստորոտս Արագած լերին յարեւմտից նորա, զերկու եւ կէս դանկն գնէ Թարխան անուն ոմն հայազգի Ոսկանեան ի բնակչաց գեղջս՝ ի Մուհամատ աղայէ որդւոյ Մուղատտամ Բատր խանի ի 1066 թուին տաճկաց եւ ի յաջորդ ամին, այն է յամի 1656, ի ժամանակի անդ Յակոբ կաթուղիկոսի Ջուղայեցւոյ ընծայէ զայն բաժինսն զգնեալսն յիւրմէ յանուն Աթոռոյ Էջմիածնի հոգեկան նուէր եւ տայ հաստատել զայն ի վերայ նոյն առաջին պայմանագրութեանն ստորագրութեամբ եւ կնքով շեխիսլամին ի թուին տաճկաց 1067:

Զկնի ութն ամաց Ըռզաղուլի ոմն այլազգի որդի Ալփաւուտ Իբրահիմ խալիֆայի վէճ յարուցանէ ի մասին այսր բաժնի՝ թէ իմ է եւ այլն. ընդ նմա գնացեալ ի դատարան տաճկաց՝ տան նմա զսակաւ ինչ դրամս յԱթոռոյն եւ առնուն ի նմանէ դատաւորական գիր ապահովութեան ի թուին տաճկաց 1075:

Աղէքսանդր կաթուղիկոս Ջուղայեցի ի 1121 թուին տաճկաց, յամի 1709՝ գնէ զերիր մասն միոյ դանկի գեղջս ի Մհեր անուն հայազգւոյ ումեմնէ Ոսկանեան Երեւանցւոյ հաստատ պայմանագրով: Ի ՌՃԿԳ թուականին Հայոց, յամի 1714, թոռունք յիշեալ Մհերի եւ Մուզաբարի որդիք Պէկլարն եւ Մկրտիչն ընկալնուն յԱթոռոյ զդրամ եւ անուամբ գրաւի վաճառեն Աթոռոյն զկէս դանկ մուլք գեղջս. եւ այնու մնայ այն սեպհական կալուած Աթոռոյն:

Սոյն յիշեալ երկոքին եղբարք Պէկլար եւ Մկրտիչ ի ՌՃԿԸ թուականին Հայոց եւ տաճկաց 1132, յամի 1719 վաճառեն զմի դանկ մուլք գեղջս Աթոռոյն՝ գիտութեամբ խօջայ Յակոբջանին ի ժամանակի անդ Աստուածատուր կաթուղիկոսի Համատանցւոյ. իսկ նա ինքն Աստուածատուր կաթուղիկոս եւ զմնացեալ բաժինսն գնեալ դրամովք սեպհականէ յանուն Աթոռոյն: Այսու օրինակաւ զբովանդակ եկամուտս արդեանց վեց դանկ մլքին գեղջս ստանայ Աթոռն Էջմիածնի եւ ունի ցարդ հաստատուն վկայագրովք եւ պայմանագրովք առաջին տեարց այսր գեղջ, որոյ եւ անդաստանացն սահմանեզերք նշանակին յայն գրուածսն ըստ այսմ. ի մի կողմն Ղարախաչ անուանեալ տեղին, ի միւս կողմն՝ փարախն ոչխարաց եւ ի միւսն՝ ճանապարհն Ապարանու (Նգայ), իսկ ի չորրորդ կողմն՝ Ղըզըլ 0րան կոչեցեալն:

Եղիվարդ գիւղ

137. Այսր գեղջ զչորս եւ կէս դանկն պարոն Յակոբջանն Սեթեան ընդ այլոց արդիւնաբեր տեղեաց ընծայէ Աթոռոյ Էջմիածնի հոգենուէր յիշատակ ի թուին տաճկաց 1069, յամի 1658: Զայս գիւղ ի բազում ժամանակս պարսիկ խանք իշխողք Երեւանայ բռնացեալ յափշտակեն եւ առ ժամանակ մի եւս աւեր մնայ առ ի չգոյէ բնակչաց: Ապա ի ժամանակս Սիմէոն կաթուղիկոսին Երեւանցւոյ՝ այն ինչ իշխողն Երեւանայ Հիւսէյին Ալի խան կամէր նորոգել զայն գիւղ բնակչօք եւ իւրացուցանել, նա ինքն Սիմէոն կաթուղիկոս հաստատուն պայմանագրովն, որ ի Յակոբջանէն Սէթեան եւ այլ հաստատուն թղթովք հաճեցուցեալ զՀիւսէյին Ալի խանն՝ գրաւէ անդրէն ընդ իշխանութեամբ Աթոռոյն զչորս եւ կէս դանկն ի թուին Հայոց ՌՄԺԷ, յամի 1768, զոր եւ ունի ցարդ Աթոռն եւ ստանայ զմուտս արդեանցն:

Մօղնի գիւղ

138. Այսր գեղջ զվեց դանկն գնէ Գրիգոր կաթուղիկոսն Մակուեցի յամիր Ռուստամ այլազգւոյ որդւոյ Ամիրշքեանի ի թուին տաճկաց 835. հաստատուն պայմանագրովք՝ կնքով եւ ստորագրութեամբ ղազիյից եւ շեխիսլամաց. եւ այնպէս սեպհականէ զայս գիւղ յանուն Աթոռոյն:

Փիլիպպոս կաթուղիկոս Հաղբակեցի տեսանելով զարիաջան աշխատութիւն Մարտիրոս վարդապետի՝ առաջնորդի վանաց Սրբոյն Գէորգայ զինաւորի, որ յայս գիւղ, ի կառուցումն փառացի տաճարի սրբոյն, շնորհէ զայս գիւղ ամենատեսակ եկամտովքն նմին Մարտիրոս վարդապետի յանուն վանացն ի պէտս շինութեան տաճարին եւ կառավարութեան ուխտի նորին:

Վէճ յարուցանեն վասն գեղջս Ապտլբաղի տաճիկ ոմն որդի Ալիտօստի Երեւանցւոյ, եւ կինն իսկ Ապտլբաղիի՝ ի թիւսն տաճկաց 1071, 1086, յամսն 1660, 1675. թէ մեր է այս գիւղ. մինչեւ բերեն եւ հրովարտակ յարքայէն Պարսից յԲ շահ Ապասէ, այլ ի քննութեան անդ յԵրեւան ի դատարանի ունայնանայ վէճ վերոյիշելոցն եւ հաստատի իրաւունքն սեպհականելոյ զայս գիւղ յանուն Աթոռոյ դարձեալ՝ առ Ջուղայեցի Յակոբ կաթուղիկոսիւ հանդերձ հաստատութեան գրով դատաւորին Երեւանայ ի նոյն թիւ 1087:

Իսկ ի թուականին Հայոց ՌՄԹ, յամի 1760 Աղէքսանդր վարդապետ վանահայր այսր մենաստանի Սրբոյն Գէորգայ գաղտ ի Ե Յակոբ կաթուղիկոսէ Շամախեցւոյ տայ զբովանդակ մուլք՝ զեկամուտ գեղջս այսորիկ ցԻբրահիմ աղայն, որ էր նազիր ի դրան Հիւսէյին Ալի խանին Երեւանայ, որպէս զի յամենայն ժամանակի ի հարկաւոր դէպս օգնական եւ պաշտպան լինիցի նմա. այսու անիրաւ պարգեւատուութեամբ յիշեալ վարդապետին ստանայ զարդիւնս այսր գեղջ Իբրահիմ աղայն յութնամեայ ժամանակս՝ մինչեւ ցՌՄԺԷ թուականն Հայոց, ց1768: Ապա Սիմէոն կաթուղիկոս Երեւանցի իրազգած եղեալ այսմ անիրաւ յափշտակութեան՝ անդրէն ստանայ ի սեպհականութիւն Աթոռոյն. եւ յօրէ անտի ցայսր մնայ այս գիւղ յանվէճ սեպհականութիւն պատրիարգական Աթոռոյ Հայաստանեայց:

 

139. Յայսոսիկ վերոյնշանակեալ հնգեսին գիւղօրայսն գտանին գերդաստանք հարկատուք եւ շունչք կրկին սեռի.

 

 

Գոն սեպհական կալուածք Աթոռոյ Էջմիածնի եւ ստացուածք այսոքիկ ի ներքոյ նշանակեալքս:

 

140. Ի Վաղարշապատ այգիք հինգ.

Մեծ այգի Ղռի անուանեալ.

Մեծ այգի Վերի.

Այգի Լուսարարի.

Այգի ի միասին կաթուղիկոսի եւ Եփրեմ եպիսկոպոսի.

Այգի 0ղուզի:

 

141. Ջրաղացք չորք՝ անուանեալք Վերի, Միջի, Դնկի եւ Վարդիկի: Մի եւս տեղի ջրաղացի ի պարտիզի գործարանի թղթաշինութեանն:

Ձիթիհանք երկու ի պարսպի Աթոռոյս՝ մին քարայարկ եւ միւսն փայտածածք, կից իրերաց:

Մի դահինխանայ փայտածածք եւս ի պարսպի Աթոռոյս: Մի դինկ բրնձոյ:

Մի խաղախորդանոց:

Ութն տունք, յորս բնակին ծառայողքն ի գիւղատան լուսաւորչեան սիւնհոդոսի:

Վեց տեղիք ծառատնկովք հանդերձ. լիճն, որ մերձ ի Մօլլադուրսուն գիւղ, յորում է ձգեալ անտառ: Պարտէզն Միրզայի անուանեալ, յորում գոյ եւ որթն խաղողոյ: Պարտէզքն տնտեստան, գերեզմաննոցի, Գրիգոր եպիսկոպոսի եւ գործարանին թղթաշինութեան:

 

142. Ի պէտս անդաստանաց եւ այլ կալուածոց Աթոռոյն թէպէտ հոգացեալ էին յառաջագոյն զբաժին ջուր ինչ ի Քասաղ գետոյ, այլ հետզհետէ կագք եւ վէճք ի բնակչաց այլոց գիւղօրէիցն, որ առ Քասաղ գետաւն, ընդ բնակչաց Վաղարշապատու անհանգիստ արարին զկաթուղիկոսունս Էջմիածնի: Այսորիկ աղագաւ Փիլիպպոս կաթուղիկոս աշխատեցուցեալ զբազում մշակս ի հիւսիսակողմն Արագած լերին ի բարձր դիրս անդ ստորոտի նորա եւ զբազմաջուր առուակ ինչ, որ գնայր ի սահման Շիրակայ, խոտորեցուցեալ յայս կողմն՝ ետ խառնել ընդ Քասաղ գետ: Եւ այսր ծախուց եւ աշխատութեանց իրաւամբք ընկալաւ ի փոքր շահ Ապաս արքայէ Պարսից զհրովարտակ ի մասին սեպհականելոյ յանուն Աթոռոյն, գրեա՛ թէ զկէս բաժին ջուր յիշեալ գետոյն, ուստի ի ժամանակէ անտի եւ այսր վերջացեալ են այնպիսի վէճք:

 

143. Յ0շական գիւղ.

Մի ձիթիհանք փայտածածք.

Մի մեծ այգի:

 

144. ՅԱշտարակ գիւղ.

Երեք այգիք՝ մի յանուն Գալուստ եպիսկոպոսի յերկուս բաժինս կից իրերաց, մի յանուն Սաղմոսավանից եւ մի Ձորահորիկ կոչեցեալ:

 

145. Ի Փարաքար գիւղ.

Մի մեծ այգի.

Մի տեղի այգւոյ:

 

146. ՅԵրեւան քաղաքի.

Երկու այգի՝ մին մեծ ի սահմանի Նորագեղջ եւ միւսն մերձ յեկեղեցին Անանիա առաքելոյ:

Մի այգւոյ տեղի եւ մի ծառատունկ ի Նորք:

Մի ջրաղաց՝ երեք աղորեօք, մի խաղախորդանոց եւ մի աւեր տեղի տան ի Ձորագեղջ:

 

147. Անդաստանն վանից Գետարգելայ եւ ի նմա եղեալ աւերակ գեղջն, զոր եւ այլազգիք կոչեն Չայղայթարան, այն է՝ Գետադարձ, զի երբեմն յայս մենաստան լինէր Սուրբ Նշանն Գետարգել անուանեալ:

Տեղին անապատի՝ ուր է այժմ եպիսկոպոսարանն, հանդերձ բոլոր շինուածովքն. տե՛ս Ձորագիւղ:

 

148. Տալմայ կոչեցեալ մեծ առուն, որ ի սպառուածի անդ այգեստանեայցն Երեւանայ կոչեցելոցն յանուն Նորագեղջ ի հարաւակողմն քաղաքին ի ձորի անդ Հրազդան գետոյ՝ սկզբնաւորի ի գետոյն եւ անցեալ ընդ աւերակն Սարվանլար գեղջ եւ ընդ Քարատակաւն ձորոյն, ապա ընդ երկրաւ անցեալ հարուստ մի՝ ելանէ յերեսս երկրի ի փոքր ձորակն Իւչ Թէփէ անուանեալ բլրոց: Եւ այնպէս յառաջացեալ խոտոր ընթացիւք զհիւսիսակողմամբ Փարաքար գեղջ առ ստորոտովք առապարացն գայ մտանէ ի սահմանս Վաղարշապատու եւ կայ ցարդ որոշ խորութեամբ տեղի առուին:

Զայս մեծածախ առու յառաջն ետ բանալ Բուրճալիբէկ անուն ոմն տաճիկ ի բնակչացն Երեւանայ վասն անդաստանացն Կաւակերտ գեղջ եւ սահմանակից վայրացն. այլ ի մեռանիլ տաճկին այնորիկ մնայ առուն անկատար: Ժառանգք այլազգւոյն Խդմաթ Ղուլիբէկ, Մահմատ Ղուլիբէկ եւ Թամուր Ղայաբէկ վաճառեն զայս առու, եւ գնէ Նահապետ կաթուղիկոս ի սեպհականութիւն Աթոռոյն ի թուին Տաճկաց 1110, յամի 1698:

Նահապետ կաթուղիկոս բազում ծախուք աշխատեցուցեալ զմշակս ի յիշեալ փոքր ձորակէն սկսեալ բերէ զառուն ընդ երեսս երկրի մինչեւ ցսահմանս Վաղարշապատու ցփոքր բլուրսն՝ որք հանդէպ արեւելից հիւսիսոյ վանացն Հռիփսիմէի, ապա անտի եւս ընդ երկրաւ ճանապարհ տայ յորդել: Եւ այնպէս բերեալ զջուրն ի գործ դնեն վասն անդաստանաց եւ այգեաց Աթոռոյն: Իսկ ի ժամանակս Աստուածատուր կաթուղիկոսի Համատանցւոյ ոմանք յազգականաց յիշեալ վաճառողացն զայս առու, իբր ժառանգակցութեան իրաւամբք տանին ի ջրոյ աստի ի պէտս անդաստանաց իւրեանց: Ապա նա ինքն Աստուածատուր կաթուղիկոս գրէ առ խանն Երեւանայ վասն այսր եւ խանն յղէ զայն ինչ ի դատարանն, ուր տեսեալ զհաստատուն վկայագիր ի վաճառողացն յանուն Աթոռոյն, անդրէն հաստատեն դատաւորք զայն վկայագիր վճռով եւ ստորագրութեամբ իւրեանց ի նոյն իսկ յառաջին թղթի ի թուին Տաճկաց 1129, յամի 1716:

Այս առու բազմօգուտ եւ արդիւնաբեր թէ յո՛ր ժամանակէ ցայսր եւ յի՞նչ պատճառէ այնպէս խափանեալ աւեր կայ՝ չի՛ք ինչ ծանօթութիւն. իսկ եթէ դէ՛պք ինչ լինիցին՝ նորոգեսցի այս առու եւ բերցի ջուրն յառաջին սահման իւր, ո՛չ սակաւ շահաստանութիւնք լինիցին Աթոռոյ Էջմիածնի. քանզի բազում տեղիք անդաստանաց եւ այգեաց եւ այլ արդիւնաբեր վայրք կան այնպէս անգործ սակս պակասութեան ջուրց:

 

149. ՅԵլիսավէտապօլ (Գանձակ).

Մի մեծ այգի.

Մի տուքան (կրպակ).

Տեղի միոյ տուքանի.

Աւեր տեղի պանդոկի (քարվանսարայի):

 

150. ՅԱլէքսանդրապօլ (Գիւմրին Շիրակայ).

Տասն եւ երկու տուքան.

Մի փուռն հաց եփելոյ:

 

151. Ի Տփխիս.

Տասն եւ ինն կրպակք. տասն հասարակք, չորքն չօրսուի անուանեալ եւ հինգն դաշտի խէչի. վասն լինելոյ ի տեղւոջ աւեր եկեղեցւոյն Սուրբ Խաչի.

Տասն տունք՝ երկուքն մեծք.

Տեղիք երեք տան:

Ստրուկք ի վիճակին Վրաստանի՝ կրկին սեռի.

արականք 532.

իգականք 402:

 

152. Ի Սղնախ.

Մի տուքան.

Մի տեղի պանդոկի (քարվանսարայի):

 

153. Ի Շուլավեր, ի սահմանին Բօրչալուայ.

Տեղի միոյ այգւոյ:

 

154. Ի Ղզլար.

Մի մեծ այգի.

Մի փոքր այգի.

Մի քայքայեալ տուն փայտեայ:

 

155. Ի Տուխուրղան, ի սահմանին Դավրիժոյ մի մեծ այգի: