Ստորագրութիւն կաթուղիկէ Էջմիածնի

ԼԵՐԻՆՔ, ԳԵՏՔ ԵՒ ԵՐԿՐԱՇԱՐԺՈՒԹԻՒՆՔ ՅԱՅՍ ՆԱՀԱՆԳ ԵՐԵՒԱՆ

Լերինք

336. Մասիս լեառն Արարատեան կամ Արարատ անուանեալ ի Սուրբ Գիրս ի մատեանս այլոց ազգաց յանուն Արարատ աշխարհի՝ յորում է. ըստ տաճկականին Աղր տաղը՝ ծանր, մեծամարմին լեառն. Ախըռ տաղը՝ յանուն գեղջն Ակոռոյ: Իսկ անունս Մասիս եդաւ յԱմասիա նահապետէ Հայոց յանուն նորին (Խորենացի, ի հատորն Ա, գլ. Բ): Եւ է լեառն բարձրագագաթ անմատչելի ոտից մարդոյ յաղագս դժուարին ելից նորա: Երրորդ մասն բարձրութեան սորա գագաթաւն հանդերձ թաղեալ կայ ընդ թանձր ձեամբ ի տօթագին աւուրս ամառան:

Ի ձիւնապատ գագաթանէ անտի յարեւելից հիւսիսոյ ցԱկոռի գիւղ պատառեալ է մարմին մեծի լերինս: Եւ յայսմ պատառուածի են մեծամեծ ձորք ծործորք ի վեր անդր քան զաղբիւր սրբոյն Յակոբայ գտանի վիհ մեծ անհնարին խորութեամբ, զոր ռամիկք կոչեն Սառցատուն: Զայս պատառուածոյ գրէ Խորենացին (ի հատորն Ա, գլուխ 29). «Բայց զնախասացեալ կինն (Աժդահակայ) Անոյշ բնակեցուցանէ (Տիգրան Ա) որդւովք իւրովք յանդորրութեան սպառուածի փլածի լերինն (Մասսեայ), զորմէ լեալ ասեն յահագին իմն շարժմանէ, զոր պատմեն, որք բազմաշրջութեան հրամանաւ Պտղոմեայ ասպարիզօք զբնակութիւնս մարդկան չափեցին»: Զսոյն յիշատակէ Մխիթար Անեցի ի Ժամանակագրութեանն:

Ստորոտք լերինս ի հիւսիսոյ կողմանէ կարի խոնարհ իջանէ ցդաշտ անդր ցգետն Երասխ: Մասն արեւելակողման գրեա՛ թէ են խիճք աւազք հոսեալք ի վերուստ անտի լերինն ըստ մեծի մասին ի պատառուածէ անտի հանապազորդեանն իջմամբ հեղեղացն, իսկ յայս հիւսիսակողմն են կուտակ կուտակ բլրակք մեծամեծ քարանց՝ սկսեալ յականէ Սեաւ ջրոյն ի Քարակիթ անուանեալ գեղջէ (Տաշպուռուն) ցԱրհաճի գիւղ անդր ցաւերակն Արշակաւանի:

Այսր կողման մարմին լերինս ունի առաւել խորաձոր տեղիս ծործորս բացեալս ի հեղեղաց ի գետնաշարժութեանց՝ յորոց քարինք անկեալք ի բարձրութեանցն կան այնպէս կուտակեալք. ի կողմանէ աստի առաւել հնարաւոր է ընթացից մարդոյ ի վեր ի լեառն: Իսկ ստորոտքն արեւելեան, հարաւային արեւմտեան կցեալք են ընդ երից խոնարհ լերանց աղխելոց ընդ այլ լերինս: Տարածութիւն ստորոտի լերինս դնեն հնգօրեայ ճանապարհ ձիաւոր առն:

Ի բարձրութեան գագաթան սորա անդր քան զսպառուած պատառուածին են երեք ձիւնաթաղ բլրակք: Հիւսիսայինն խոնարհ, իսկ միւս երկուքն արեւելեան արեւմտեան սրածայրք անմատչելիք իսպառ, յորս իսկ նոքին պարոն Բարրօտն ընկերք իւր չկարացին մատչիլ յամին 1829, յամսեանն սեպտեմբերի, ի ստորոտի անդ բլրակացն, ուր կարացին ժամանել, կառուցին զփոքրիկ խաչ փայտեայ, յոր պնդեալն էր տախտակ կապարեայ այսու գրուածովք.

«Սոյն սա եղապաստարան ամենայն քրիստոնէից ըստ հրամանի նորին կայսերական մեծութեան ինքնակալի ամենայն Ռուսաց Նիկոլայ Պաւլովիչին քաջայաղթ սպառազէն բազկաւ անպարտելի սպարապետին Պասկեւչին Երեւանայ. 1829, սեպտեմբերի 17»:

Առաւել ի պատառուածի անդ է հեղեղ՝ հալոցք ձեանց, քան յայլ կողմանս, որ հոսեալ հասարակօրէն ընդ ձորն անցեալ զհիւսիսային կողմամբ աւազանին աղբեր սրբոյն Յակոբայ զհարաւային կողմամբ մենաստանին նոյն սրբոյ՝ մտանէ ի գիւղամէջ անդր Ակոռոյ դարձուցեալ զաղօրիսն իջանէ յոռոգումն արտորէից եւ այգեստանեայց այնր գեղջ: Եւ երբեմն ի փլուզանիլ յանկանիլ լեռնանման մեծակուտակ ձեան հիւսոյ ի կատարածէ անտի պատառուածին ընդ զառիվայրն, թնդիւն արձագանք մեծահնչիւն արձակի՝ մինչլսելի իսկ լինել ի դաշտամէջ անդր հարուստ հեռաւորութեամբ: Եւ այն յորդահոսան հեղեղ իւրով սրընթացութեամբ երբեմն երբեմն վնաս մեծ գործէր գեղջն անդաստանացն:

Ի հոսիլ ձեանն ի վայր ի ցրուիլ մեծամեծ սառուցեալ հատորոցն ելանեն մեծամեծ որդնուկք, այսինքն զիւլալ, զոր խորտակեալ գտանեն ի նմա ամենամաքուր ցուրտ ջուր առողջարար զովացուցիչ. տայր բերել աստի ի մերում ժամանակի Հիւսէյին խան սարտարն Երեւանայ՝ այն ինչ ապահովանայր ի ջերմագին աւուրսն ամառան անդ յԱկոռի յիւրում առանձին պալատան: Այս գիւղ բազմամարդ այս պալատ խանին մենաստանն վերոյիշեալ սրբոյ բնակչօք անասնօք հանդերձ ծածկեցան ընդ քանդուածովք լերինն՝ ընդ ձեամբք, ընդ սառուցօք ընդ խճովք մեծամեծ քարամբք հոսելովք ի վերուստ անտի ընդ զառիվայր հեղեղացն ի շարժէն եղելոյ յանցեալ 1840, ի 20 յունիսի:

Ի Նրբազննին անուանեալ բառարանի Ռուսաց ի տառն Ա ի բառն Արարատ դնի վասն լերինս թէ՝ է ընդ 39. 30 աստիճանօք հիւսիսային լայնութեան ընդ 42. 15 աստիճանօք արեւելեան երկայնութեան: Իսկ վասն բարձրութեանն՝ առեալ ի գրուածոց պարոն Բարրօտի, դնէ թէ բարձր է գագաթ լերինս ի վեր քան զմակերեւոյթ ծովուն Ովկիանոսի 16, 254 ֆուտ փարէժու, որ լինի ըստ Ռուսաց 17, 284 ֆուտ: Եւ թէ՝ բարձրութիւնն գագաթան Արարատայ ի վերայ հարթայատակ դաշտի իբր 3 վերստ:

Գրի անդ եւս թէ՝ «Ի ցրուիլն թանձրամած ամպոց ի կատարէ անտի լերինն Արարատայ՝ բարեկրօնքն ի Հայոց անտի անկեալ յերկիր՝ խաչակնքեն աղօթեն»: Պարոն գրիչն այսմ բարեկրօնութեան Հայոց, որպէս ինձ թուի, չէ՛ ինքնին լեալ ականատես: Եւ գուցէ ընկալեալ իցէ զայն յանխնայ օտարատեաց գրչէ իմեմնէ, քանզի այդօրինակ բարեկրօնութիւն ի Հայս՝ առաւել պարտի լինել յայս նահանգ Արարատայ, յորում իսկ ծնեալ սնեալ եմ ես ինքն. ի միջոցս քառասներեքամեայ հասակի իմոյ չի՛ք իմ տեսեալ երբէք զայդ բարեկրօնութիւն ի բնակիչս այսր նահանգի: Ապաքէն պարտ է խոհական մտաց խղճել յայսպիսիս զերեւելի ազգէ իբրզՀայոց:

 

337. Մասիս փոքր: Ոստ ինչ մեծի լերինն հաւաք սրածայր ի բարձրաւանդակ ստորոտի նորին՝ փոքր ինչ յարեւելեան հարաւ. թէպէտ աւազուտ խճոտ է չորից կողմանց, այլ դիւրագնաց է ի գագաթն: Անդ ի գագաթան ունի տափարակ տեղի՝ ուրանօր գտանին ինչ ինչ կոփածու վէմք դրոշմեալք պարսկական տառիւք ըստ աւանդելոյ ոմանց ականատեսից շիրիմք ինչ անդէն ամփոփելոց ի վաղուց:

 

338. Լեառն Մաղարթայ՝ աւելի քան զտասն ժամ հեռաւորութեամբ ուղղակի յարեւելս ի մեծ լեռնէ անտի Արարատայ: Եւ է մերձ ի հին Ջուղայ յարեւմտից հարաւոյ նորա յարեւելից հարաւոյ աւերակին Խրամ քաղաքի, առ որով է հռչակաւոր մենաստանն յանուն Ստեփաննոսի Նախավկայի ի հիւսիսային ստորոտի նորա՝ կալով ինքեան ի հարաւային եզեր ձորոյն Երասխայ: Եւ այն մենաստան անուանէր ի հնումն յանուն լերինն՝ Մենաստան Մաղարթայ լերին:

 

339. Լեառն Դարուայ. է յարեւելեան ծայրի դաշտին Արարատայ, որ բաժանէ զսահմանս վիճակին Տաթեւոյ գաւառին Գողթան, որոյ ի ծոցաւոր արեւմտեան ստորոտի է գիւղաքաղաքն Ագուլիս ի հարաւային ստորոտի Որդվատ, որ այժմ ասի Օրտուպատ:

Գօտի այսր լերին ի հիւսիսակողմանէ սկսեալ՝ այն է յարեւելեան ծայրէ ծովակին Գեղարքունւոյ յառաջացեալ ուղղակի ընդ հարաւ՝ աւարտի ի մեծ գետն Երասխ առ Որդվատ գիւղիւ: Ի հիւսիսային ծայրէ գօտւոյ այսր լերին երկու այլ եւս գօտիք լերանց յառաջացեալ յարեւմուտս յերկուց կողմանց ծովակին Գեղարքունւոյ՝ հարաւայինն գայ աւարտի ի Գառնի հին գիւղաքաղաքին ի Կոտայս գաւառ, իսկ հիւսիսայինն, որ անուանի այժմ Գիւնէիք (Արեգդէմք) աւարտի ի Ծաղկունիս գաւառ կցի ընդ լերինս Ապարանու, այն է՝ յարեւելեան ստորոտս մեծի Արագած լերին: Այս երկու լերինք փակեն յինքեանս զծովակն զշրջակայ գաւառսն յանուն Գեղարքունւոյ:

 

340. Լեառն Գեղամայ: Թէպէտ ընդարձակ է այս անուն ի սահմանի աստ Գեղարքունւոյ, այլ այժմ որպէս նկատի ի հինսն, է այն լեառն բարձր քան զայլսն, որ ի հարաւոյ ունի զմենաստանն Այրիվանաց զհին գիւղաքաղաքն Գառնի: Յարեւմտից զգաւառն Կոտայից (Ղրխբուլաղ) ի հիւսիսոյ զմասն ինչ Ծաղկունեաց (Դարաչիչաք), զԳաւառ անուանեալ գիւղաքաղաքն բնակեալ այժմ ի գաղթականացն Պայազիտոյ: Իսկ յարեւելից՝ ընդ հարաւ զԵղեգնաձոր ընդ հիւսիս՝ զծովակն ունի ի բարձրութեան անդ ընդարձակ վայրս արօտից զլճակս՝ զժողովս ջուրց: Ի տեղիս տեղիս այսր բարձրութեան գտանին ձիւնք յամառան:

 

341. Լեառն Շամիրամայ: Ո՛չ այնքան լեառն, որքան մեծ բլրակ, է ի Կոտայս գաւառի յարեւմտեան ստորոտի լերինն Գեղամայ: Յայս անուն անուանեցաւ ըստ հին աւանդութեանն, քանզի ի գալ տիկնոջն Շամիրամայ պատերազմաւ ի վերայ Գեղեցկին Արայի Հայկազնոյ՝ զստորոտի այսր բլրակի բանակեցաւ նա զօրօքն Ասորւոց: Եւ երեւի ստոյգ աւանդութիւն, զի մերձ յայս բլրակ ի դաշտի անդ Կոտայից գտանին գիւղօրայքն՝ տեղի անկմանն Արայի, Արզնի Արամուս, այն է Արամօնս ըստ ոմանց Արախոյզ:

 

342. Լեառն Արայի է յարեւմտից լերին Շամիրամայ հանդիպահայեաց իրերաց, յորոց միջոցի է գաւառն Կոտայից արեւելեան մասն գաւառին Նգայ: Եւ սա եւս ըստ վերնոյն համարի ոստ ինչ մեծի լերինն Արագածու յարեւելեան ստորոտի նորա. ի հարաւոյ յարեւելից սորա է ընդարձակ դաշտ մինչցգետն Հրազդան: Անուանի այս լեառն ըստ այլազգականին Ղարնը Եառըղ, զի ունի ի գագաթանէ ցստորոտն պատառուած ի հարաւոյ կողմանէ: Յայսմ դաշտի յստորոտի լեռնաձոստոյս այսորիկ ասեն բնակեալ Գեղեցկին Արայի զօրօք իւրովք ընդդէմ ճակատու զօրացն Շամիրամայ, յոյր անուն կոչի ցարդ լեառն Արայի:

 

343. Արագած լեառն ի հիւսիսային եզեր դաշտին Արարատայ, որ բաժանէ զսահմանս այժմեան Արարատայ Շիրակ գաւառի, ունելով զայն ի հիւսիսոյ կողմանէ. յարեւմտից ունի զԱխուրեան գետ զԱնի քաղաք: Ըստ բարձրութեանն է կարի լայնանիստ՝ երկայնեալ ստորոտովք, մեծ մասամբ ընդ արեւելս ընդ արեւմուտս: Ի գագաթան այսր լերին են սեպացեալ ոստք չորք միմեանց հանդիպահայեաց, որոց միջոց գոլով վայր գոգաւոր ունի զժողով ջուրց: Շրջապատ այսր լճի ծմակային առապարք սեպացեալ ոստոցն են ձիւնաթաղ յամարայնի. ի գագաթանէ արեւելեան ոստոյ յարեւելեան կողմանէ ծորի ծծումբ ամենամաքուր սառուցեալ կախի ի բարձրութենէ անտի՝ յորմէ երբեմն ի վայր ընկենուն ռմբովք հրացանից:

Ի բարձրութեան անդ յստորոտի արեւմտեան ոստոյն է միւս լիճ ընդարձակ՝ ժողովեալ յաղբերց անտի ոստոյն ի հալոցաց ձեանցն. ի լճէ աստի որպէս ի հնումն, նոյնպէս ի մերում ժամանակի ետ հանել՝ կամ լաւ եւս ասել, նորոգել զառուակ ջրոյն Հիւսէյին խան սարտարն Երեւանայ վասն անդաստանաց գեղջն Բիւրականայ այլոց: Յերկուց լճաց աստի են բովանդակ ջրաբաշխութիւնք լերինս ի կողմանս իւր չորեսին, ակունքն իսկ մեծի շամբին Սեաւ ջրոյ (Ղարասու), որ գետակնացեալ անկանի յԵրասխ:

Այս լեառն ըստ ջրաւէտութեանն է խոտաւէտ ծաղկաբեր ունի մեղր պատուական յինչ ինչ գիւղօրայս մերձ ի Կարբի: Ուստի քաղաքանայ յամառան ողջոյն բազմամարդութեամբք վրանաբնակաց՝ քրթաց, տաճկաց սակաւաթիւ հայոց, որք են ամենեքեան խաշնադարմանք տավարածք: Զանուանադրութենէ լերինս չէ՛ պարտ երկարել, զի քաջայայտ է ամենեցուն թէ՝ ընկալաւ զայն յանուանէ Արմենակայ նահապետի որդւոյ Հայկայ:

 

344. Բարդող լեառն: Ըստ այլազգականին՝ Թաքալթու: Անկանի ի Ճակատ գաւառ ի հարաւային եզեր Երասխայ, յարեւմտեան սահմանի մեծի դաշտիս այսորիկ: Ունի յարեւմտից զԿաղզուան գիւղաքաղաք ի հարաւոյ զհովասուն բարձրաւանդակ վայրսն՝ Սինակ կոչեցեալ ի վրանաբնակ քրթաց: Եւ յարեւելեան ստորոտի իւրում զաղահանսն զԿողբ գիւղ: Գօտի այսր Բարդող լերին յառաջացեալ դէպ յարեւելս զհարաւ կողմամբ այսր դաշտի միանայ ընդ մեծի լերին Մասսեայ: Ի միութեան աստ է անցք ճանապարհին, որ ընդ Երեւան ընդ Պայազիտ:

 

345. Լեառն Բամբակի է ի միութեան անդ յարեւմտակողման ճանապարհին Պայազիտոյ. կոչեցաւ յայս անուն ի բնակչացս, քանզի երկրագործք սերմանեն զունդ բամբակի մինչէ սպառեալ ձիւն ի գագաթանէ սորին, այլ ի սպառիլն ո՛չ եւս սերմանեն, զի ո՛չ գայ ի հասունութիւն:

 

346. Այսոքիւք լերամբք աղխախեալ գօտեօք նոցին ձեւացեալ է այս դաշտ Արարատեան երկարաձիգ բոլորակ: Եւ բաժանի ի վեց մասունս. դաշտն Սուրմարւոյ ի միջոցի Երասխայ, Բարդող լերին, Բամբակի լերին, մեծին Մասսեայ Սեաւ ջրոյն Ակոռոյ: Դաշտն Սարտարապատու՝ այն է Արմաւիրայ հնագոյն քաղաքի Հայոց: Եւ է ի միջոցի Երասխայ ունելով զնա ի հարաւոյ Ախուրեան գետոյ, մեծի լերին Արագածու մեծի շամբին Սեաւ ջրոյ: Դաշտն Վաղարշապատու է ի միջոցի յիշեալ մեծի շամբին Արագած լերին Արայի, Հրազդան գետոյն Երասխայ: Դաշտն Դունայ է ի միջոցի Հրազդան գետոյ, լերին Գեղամայ, Շարուրայ Երասխայ: Դաշտն Շարուրայ բաժանեալ ի դաշտէն Դունայ խիտառխիտ բլրակօք երկայնեալ ի հիւսիսոյ ի լերանց Եղեգնաձորոյ ընդ հարաւ ցգետն Երասխ: Եւ այս աղխախ բլրակաց կոչի ի տաճկաց Դահնա է ի միջոցի Երասխայ, լերանցն Եղեգնաձորոյ սահմանին Նախիջեւանայ է փոքր քան զայլսն: Իսկ աստի անդր ընդ յարեւելս է դաշտ կամ սահման Նախիջեւանայ ընդարձակօրէն առեալ է ի միջոցի Երասխայ, լերանցն Գարուայ Եղեգնաձորոյ, որ պարունակէ յինքեան զսահմանս Երնջակայ Գողթան:

Գետք

347. Երասխ, որ սկզբնաւորի ի լերանցն Կարնոյ (Էրզրումայ) եւ գայ մտանէ յայս դաշտ յարեւմտից առ աւերակօք Երուանդաշատ քաղաքի, որ յստորոտի անդ Բարդող լերին ընթացեալ ի ձորամիջի անցեալ ընդ Սուրմարի աւանաւ ցԵրուանդակերտ՝ ելանէ ի դաշտն յընդարձակ ընթացս, զոր ընդ մէջ հատեալ, զմեծ մասն թողլով ի հիւսիսակողմն՝ գնայ մինչ ցՆախիջեւան ցմենաստանն Աստապատու անդ եւս մտեալ ի խորաձորս՝ ելանէ անդրէն ի դաշտ զառաջեաւ Հին Ջուղայու մինչցսահմանս Որդվատ գեղջ: Ապա եւս մտանէ ի խորաձորս անցեալ այնպէս ընդ սահմանսն արեւելեան Սիւնեաց, ի վերջոյ ելեալ յընդարձակ դաշտ՝ գնայ, միանայ ընդ Կուր գետ անկանի ի ծովն Կասպից:

Այս գետ բաշխէ զջուր յիւրմէ մասնաւորապէս ի փոքրիկ գաւառն Սահաթլու կոչեցեալ այժմ, ի դաշտավայրսն Սուրմարւոյ Սարտարապատու, որոց բովանդակ գիւղօրայք վասն անդաստանաց իւրեանց առնուն որոշ որոշ առուօք զջուրս:

Հինգ կամրջատեղիք են ի վերայ գետոյս ի սահմանի դաշտիս Արարատայ շինեալք ի հնումն քարամբք կրովք, այլ անցեալ բազում դարուց ի վերայ՝ քայքայեալ են իսպառ թէ ի յորձանաց գետոյն թէ յայլ պատճառաց. Ա՝ կամուրջն Երուանդաշատ քաղաքի, Բ՝ Երուանդակերտի, Գ՝ Արտաշատայ, Դ՝ Նախիջեւանայ Ե՝ Հին Ջուղայու, որոց հազիւ նշմարանք հետոցն երեւին:

Գետք, որք անկանին յԵրասխ ի հիւսիսոյ կողմանէ

348. Ախուրեան գետ սկզբնաւորի յերկուց ճիւղից, մին յանտառէն Բասենոյ անցեալ ընդ քաղաքն Կարուց՝ գայ յարեւմտից, միւսն ի հիւսիսոյ կողմանէ ի լճէն անուանեալ Գարւոյ, անցեալ յԱղէքսանդրապօլ քաղաք (Գիւմրի) մերձ նմին յարեւմտից նորա այնպէս յառաջացեալ գան, միանան մերձ ի գիւղորայսն Փիրվալու յարեւելից Աստախան յարեւմտից ուղղեալ զընթացս ուղղակի ընդ հարաւ՝ անցանէ ի ձորամիջի ընդ Անի քաղաք, ընդ ամրոցն Բագարան գայ խառնի յԵրասխ զառաջեաւ Երուանդաշատի:

 

349. Մեծամօրի գետ: Ջուր մեծի շամբին ժողովեալ ի բազմակն աղբերց հեռի յԷջմիածնէ յարեւմտից նորա միջոցաւ երկուց ժամուց:

Այս գետ յետ բաշխելոյ յիւրմէ զմասնաւոր ջուր քանի ինչ գիւղօրէից, ընթանայ ընդ յարեւելս հարաւոյ Էջմիածնի յինքն ընկալեալ զՔասաղ գետ՝ անկանի յԵրասխ: Կամուրջ Մեծամօրի կոչեցեալ ի գիրս, գտանի ի վերայ գետոյս յստորքան զխառնուրդն ընդ Քասաղ: Յայս շամբ անկանի խոզակերպեալ մեծ արքայն Տրդատ զկնի նահատակելոյն զկուսանսն:

 

350. Քասաղ գետ: Սա սկզբնաւորի յԱրագած լեռնէ յստորոտէ նորա արեւելեան հիւսիսոյ ի յորդաբուխ աղբերց առ Պաշ Ապարան կոչեցեալ գիւղիւ: Եւ ի մերձակայից եւս ընկալեալ զջուրս մանունս ի լեռնոտաց անտի Ապարանու՝ ընթանայ փոքր ինչ ընդ յարեւելս ապա ընդարձակ պտոյտ առեալ՝ շրջի ընդ հարաւ կոյս մտեալ ի խորաձորս ընթանայ այնպէս ցվախճան անդաստանացն Օշականու ելանէ ի դաշտ: Եւ ընկալեալ յինքն զջուրսն Փարպւոյ Անբերդայ՝ անցանէ յարեւմտից Էջմիածնի խոտորեալ յարեւելեան հարաւ՝ խառնի ի Մեծամօրի գետ անկանի յԵրասխ:

Բազում գիւղօրայք են առ գետովս. ուստի աւելի քան զերկուս ամիսս յամառնային եղանակի ո՛չ գտանի ջուր յընթացս գետոյն յստորքան զԷջմիածին: Բայց ի գարնան բազմիցս զայրացեալ յորդութեամբ՝ քակէ զջրաղացսն Աշտարակ Օշական գիւղից ողողէ զանդաստանս Էջմիածնի այլոց, որպէս յամին 1834, հիմնովին խլեալ անհետ արար զեկեղեցի անապատին Յօհանավանաց ի ձորամիջի անդ:

Ջուր սորա կարի առողջարար է յընթացսն իւր մինչցմենաստանն Յօհանավանաց: Այլ անդ ի ձորամիջի բղխմունք աղբերց վատ ջուրց վնասեն մաքրութեան նորին, ուստի մինչ ցանդր գտանին յոլով կարմրախայտ ձկունք, իսկ յստորայլատեսակք:

 

351. Հրազդան գետ ունի զերկուս ճիւղս՝ յորոց սկզբնաւորի, մին

է ի ձորոյ անտի պղնձահանից յարեւմտակողման միւսն յարեւելից՝ յարեւմտեան ծայրէ ծովակին Գեղարքունւոյ, որք յառաջացեալ գան, միանան մերձ յՌընտամալ գիւղ Ծաղկունեաց. անտի ուղղակի ընդ հարաւ՝ յարեւմտից եկեղեցեացն Կեչառուաց ընդ զառիվայր ի խորաձորն ընթացեալ՝ գայ, անցանէ ընդ Երեւան քաղաք յարեւմտից նորա. մերձ ի Կեօքքիւմբէթ ելանէ ի դաշտ այնպէս գնայ անկանի յԵրասխ: Պատուական ձկունք են ի սմա՝ կարմրախայտ, կապիտ ախորժաճաշակ, սարիկեօզ, մուրզի գոճի: Բոլորովին արդիւնաբեր է այս գետ է մեծ քան զՔասաղ: Ոռոգանէ զայգիս, զպարտէզս զծառաստանս Երեւանայ զանդաստանս գիւղօրէիցն, որք յստորքան զԵրեւան:

 

352. Ազատ գետ: Է ջուր Գառնւոյ, որ սկզբնաւորի ի լեռնէն Գեղամայ մերձ ի մենաստանն Այրիվանաց ընդունելով յինքն զմեծամեծ աղբերակունս ի խորաձոր անդր մերձ ի Գառնի՝ գնայ, ելանէ ի դաշտ մօտ ի Դուին յարեւմտից նորա, այնպէս ընթացեալ անկանի յԵրասխ: Յամառնային եղանակի ո՛չ գտանի յընթացս սորա ջուր յստորքան զառուագլուխսն գիւղօրէից սակս յոլովութեան անդաստանացն. ջուր սորա առաւել առողջարար է քան Քասաղ Հրազդան գետոց ունի զկարմրախայտ ձկունս:

 

353. Գետ Շարուրայ. թէ յառաջն զի՞նչ անուանակոչութիւն այսմ՝ չի՛ք ինչ յայտնութիւն ի ծանօթ մատենագիրս, այլ այժմ վերաձայնի առհասարակ ի բնակչացս Արփայ չայը յանուն Արփայ գեղջն, որ գտանի յԵղեգնաձոր (Վայոց ձոր) ի հարաւային եզեր այսր գետոյ, հեռաւորութեամբ ի հիւսիսային ծայրէ դաշտին Շարուրայ ի ձորամէջ անդր իբր ժամս երկուս, յորոյ վերայ տեսանի մերձ ի գիւղն աւերեալ տեղի քարաշէն կամրջոյ, որ թերեւս իցէ շինեալն ի Սարգիս եպիսկոպոսէ Նորավանից հրամանաւ Տարսայիճ իշխանին Սիւնեաց:

Այս գետ ժողովեալ յարեւմտեան լերանց Եղեգնաձորոյ ընթացեալ յարեւմուտս կոյս գայ մինչցԱրփայ գիւղ փոքր ինչ եւս այնպէս յառաջացեալ՝ ապա ուղղի ընդ հարաւ մտեալ ի դաշտ Շարուրայ մերձ առ Նորաշէն գիւղ՝ բաժանի մասամբ արուեստաւորեալ առուակօք արբուցանէ զբովանդակ անդաստանս գիւղօրէից դաշտին Շարուրայ անցեալ ընդ մէջ այնր անկանի յԵրասխ: Կարի զայրանայ այս գետ ի գարնան բազմիցս ո՛չ տայ անցս անցորդացն յորդութեամբ սրընթացութեամբ իւրով, թէի տեղիս տեղիս յընդարձակս տարածի. գտանին ի սմա կարմրախայտ ձկունք: 354. Ջուր Նախիջեւանայ ժողովեալ ի լերանց Եղեգնաձորոյ եւ անցեալ ընդ Ջահուկ՝ գնայ ի Նախիջեւան արբուցանէ զանդաստանսն զայգիս անկանի յԵրասխ:

 

355. Գետ Երնջակայ նոյնպէս ժողովեալ յարեւելեան սահմանաց Եղեգնաձորոյ անցեալ ընդ Երնջակ ընդ մենաստանն Սրբոյ Կարապետի յարեւելից նորա՝ բաշխի ի գիւղօրայսն. ընթացք իւր յառաջացեալ անկանի յԵրասխ մերձ յԱստապատ:

 

356. Ջուր Ազատն Գիրանայ, որ նոյնպէս յարեւելեան ծայրէ Եղեգնաձորոյ ելեալ անցեալ ընդ Ազատն Գիրան բաշխեալ ի գիւղորայսն՝ յանգի հեղեղատ նորա յԵրասխ յստորքան զՀին Ջուղայ:

 

357. Բաց յայսոցիկ վերոյիշեալ ջուրցս, որք ի հիւսիսակողմն Երասխայ՝ սկսեալ յարեւմտեան ծայրէ դաշտին աւարտեցաւ աստ յարեւելս ցԳողթն գաւառ, են այլ ջուրք մանունք թէ ի միջոցս այսոցիկ գետոց թէ յալեւայլ կողմանս նոյն նշանակեալ լերանցն, որպիսի են ջուրքն Մաստարայ գիւղի, Թալնայ, Արուճայ, Կուաշայ, Վժանայ, Անբերդայ, Փարպւոյ, Կարբւոյ Շիրաղալայի գեղջ Ապարանայ: Այսոքիկ յԱրագած լեռնէ անտի. ջուրքն Եղիվարդայ, Կեչառուաց, Կոտայից (Ղրխպուլաղ), Վէտէի կամ Վէթու, Սատարակայ, Խօքայ աւանին Ագուլիսայ քսան չորք ջուրքն, որք բղխեալ ի շրջակայ լերանց ծովակին Գեղարքունւոյ անկանին յայն բազմօք նպաստեն անդաստանաց աղօրեաց բնակչացն:

Իսկ ի հարաւային կողմանէ մեծի գետոյն Երասխայ սկսեալ յարեւմտից անտի՝ ջուրքն Կողբայ, գեղջն Չնչաւատից, Մէրկէկուլապայ, Որկովու (Օրկով), Ակոռոյ գետն Բ Մեծամօրի՝ այն է Եղեգնուտ Սեաւ ջուրն Ակոռոյ. առ որում երեւի անյայտ լինելն ի խորափիտս ինչ երիվարաւ իւրով Արտաւազդ Բ որդի Արտաշիսի Բ պատճառաւ որսոյ. գոն թէպէտ յայսկոյս այլ հեղեղատ ջուրց, այլ փութով ցամաքին ի բառնալ ձեանցն ի լերանց անտի:

Երկրաշարժութիւնք

358. Ա. Զորմէ գրէ Խորենացին (Ա հատոր, գլուխ 29), որով ըստ նկատելոյ բացաւ այն խորաձոր պատառուած յարեւելեան ճակատու մեծի լերին Մասսեայ, յորմէ անտարակոյս երեւի լինել այլ մեծամեծ քանդմանց, աւերանաց կոտորուածոց բնակչաց ընդ փլատակօք, որք ստուգին ի յետագայ ճառելեաց աստի: Յիշատակէ զսմանէ Մխիթար Անեցի ի Ժամանակագրութեանն:

359. Բ. Շարժն, որ եղառաւելապէս յԵղեգից ձոր, յորմէ դիպուածոյ փոխարկեալ անուան գաւառին կոչի Վայոյ ձոր եւս: Ոմանք դնեն զայս շարժ ի պատճառս մահուան ԻԲ եպիսկոպոսի Սիւնեաց Ստեփաննոսի, որ դիպաւ ի սկզբան անդ ութներորդ դարու:

 

360. Գ. Եղշարժ սաստիկ ի թուականին Հայոց ՅԺԲ (863), ըստ Ասողկայ. իսկ ըստ պէսպէս հին օրինակաց Սամուէլի միով ամաւ յառաջ. աւերեաց զբազում շէնս քաղաքաց, գիւղորէից, եկեղեցեաց զբազմութիւն մարդկան թաղեաց ընդ աւերածովքն՝ առաւել ի Դուին քաղաքի ըստ Յովհաննու կաթուղիկոսի: Այլ Մխիթար Անեցի դնէ զթիւ վտանգեալ մեռելոցն տասներկու հազար (12000):

 

361. Դ. Շարժ կարի սաստկագոյն քան զայլսն դիպեցաւ յելս անդ Թ դարու, ի գիշերի միում գլխովին յեղծումն դարձոյց զԴուին քաղաք փլուզանելով յական թօթափել՝ ըստ Յովհաննու կաթուղիկոսի, զպարիսպն հանդերձ բրգամբքն, զտունս, զեկեղեցիսն զկաթուղիկոսարանն. զանհամար բազմութիւն մարդկան հեղձամահ արար ընդ փլատակօք, զորոց զթիւ գրեն առաւել քան զեօթանասուն հազար ոգիս. դիպեցաւ այս շարժ ըստ Չամչեան Միքայէլի յամի 894:

 

362. Ե. Յամի 1319 ի թուին Հայոց ՉԿԸ, եղշարժ սաստիկ յաշխարհի աստ Արարատայ ի Սիւնիս, յորմէ քանի աւանք բնակչօք հանդերձ ընկղմեցան ի Գեղարքունի. կործանեցաւ մենաստանն Թադէոսի առաքելոյ տաճարաւն հանդերձ, որ յԱրտազ գաւառի, յորում մեռան ոգիք 75. իսկ աւերութիւն քաղաքին Անւոյ մեծապէս:

 

363. Զ. Երկրաշարժութիւնն ի Սիւնիս յամի 1622, զոր պատմէ Առաքել Դավրիժեցի ի 21 ի 22 գլուխսն պատմութեան իւրում:

 

364. Է. Շարժ դիպեալ յամի 1679, ի թուին Հայոց ՌՃԻԸ, ի 4 աւուր ամսեան յունիսի, յեօթներորդ ժամու աւուրն՝ աւերեաց զբազում տեղիս. կործանեաց զամրոցն Երեւանայ զկամուրջն գլխովին, որ առ նովաւ ի վերայ Հրազդան գետոյ, կործանեաց զեկեղեցիս մզկիթս զբազում տունս քաղաքին գիւղօրէից. զեկեղեցիս մենաստանացն՝ Աղջոց վանաց, Այրիվանաց, Հաւուց Թառայ, ԽորՎիրապայն, զեկեղեցին Ջրվէժ գեղջ, զՁագավանից, զՆորագաւթին, զՆորագեղջն, զՆորքայն, զԳեամրէզ գեղջ, զսարաւոյթն Տրդատայ, որ ի Գառնի (թերեւս զմնացորդս յառաջին աւերանացն): Զայս ամենայն յանուանէ նշանակէ Զաքարիա Սարկաւագ Յօհանավանաց (Բ հատոր, 51 գլուխ) յարէ ապա. «Այլ ի հայրենի գիւղն իմ ի Քանաքեռ թուեցին զմեռեալսն 1228»: Փլան շինուածք մենաստանին Յօհանավանաց, խախտեցաւ եկեղեցին. եղեն քանդմունք ո՛չ սակաւ յայլ այլ կողմանս վտանկ մարդկան, զորոց զթիւ, ասէ Զաքարիա Սարկաւագ, չկարողացայ հաւաքել: Եւ տեւեաց այս շարժ գրեա թէ յամենայն աւուր մինչցհոկտեմբեր ամիս: Գրեն զայսմանէ երկարօրէն յիշատակարանն գրչագիր Յայսմաւուրի միոյ, որ ի գրանոց Աթոռոյս, յորում ասէ. «Ի յաւագ լեառն Մասիսէ մինչի բլուրն Շամիրամայ իսպառ քակեաց մեծ աւերումն եղեւ». առանձին գրուածն ի վախճանի ատեան Ժամագրքի իրիք, ըստ այսմ. «Պատառեցան վէմք լերինք ի պատառմանէ վիմացն բոց ծիրանացեալ ելանէր յօդս, բարձրացաւ մառախուղն ծածկեաց զերկիր ի գաւառէն Գառնւոյ մինչցլեառն Արագած հանդերձ լերամբք դաշտօք... Եւ դարձեալ շարժէր շարժն յիններորդումն աւուր ի հինգշաբաթւոջ... զոր ինչ խախտեալ մնացեալ էր յառաջին շարժէն, սա իսպառ կորոյս տապալեաց»: Այս գրուած ասէ, տեւեաց շարժն մինչի լրութիւն տարւոյն այլ աւելի:

 

365. Ը. Յամի 1827, յամսեանն հոկտեմբերի եղշարժ ոչ այնքան սաստիկ: Անկան միայն խախտեալ եկեղեցի մենաստանին Ուշւոյ, որ յանուն սրբոյն Սարգսի, կաթուղիկէն մեծի եկեղեցւոյն Կեչառուաց յինչ ինչ տեղիս մասնաւոր հնացեալ շէնք:

 

366. Թ. Ի 1840 ամի, յամսեանն յունիսի ի 20, յեօթն կէս ժամու աւուրն ըստ եւրոպացւոց՝ մերձ ի մուտս արեւու, շարժեցաւ երկիր լերամբք դաշտօք հանդերձ տեւեաց այս շարժ միջոց առ միջոց գրեա թէ ցամբողջ ամ: Այլ կարի զգալիքն դղրդմամբ շինուածոցն՝ զկնի առաջնոյն. ի 14 յուլիսի, ի մէջ գիշերին՝ յորում լուսանայր օրն կիւրակի, երիցս միջոց առ միջոց. ի 28 սեպտեմբերի նոյնպէս ի մէջ գիշերի յառաջին ժամուն ըստ եւրոպացւոց. այլ որ ինչ վնասք ներգործեցան՝ էին յառաջին նուագի սաստկութեանն մեծապէս ի լեառն Մասիս եթող զհետս աւերանաց. ըստ պատմելոյ ականատես ակոռեցւոց՝ յառաջին նուագի անդ ի զնին կացելոց, այն լեառն ահագին իբրծառ ինչ բաղխեալ ի սաստիկ հողմոյ դողայր ահագնագոչ դղրդմունս պակուցանողս հնչեցուցանէր: Եւ ի սաստկագին երերմանէ աստի, ի գագաթանէ մեծի լերինն, ուր ծայրացեալ է մեծ պատառուածն ի հիւսիսոյ կողմանէ նորին մեծամարմին հատուած ինչ՝ կոչեցեալ ի բնակչացն Կարմիր քարափ, ոստեալ ի լեռնէ անտի հանդերձ բազմամեայ ամենաթանձր հիւսմամբք ձեանց այլովք քանդուածովք քարանց, ձեանց սառուցից ամենասաստիկ շառաչմամբ անկանի ի Սառցատուն կոչեցեալ մեծ գոգաւոր փոսորակն. ի նմա ժողովեալ կիտուածովքն հանդերձ իջանէ ընդ զառիվայր ընդ ձորն հեղեղատի մեծի պատառուածին իբրահագնատեսիլ թխպագին կուտակ ինչ ամպոյ. այն ինչ բովանդակ բնակիչք գեղջն Ակոռոյ ի սաստկութենէ շարժին յաւերանաց տանցն զանձինս իւրեանց՝ ընտանեաց որդւոց, ճողոպրել փութային արտաքոյ քան զշէնն ի բարձրաւանդակ տեղիս սոսկացեալ եւս կային ընդ իջումն այնպիսի թխպագին որոտալից ամպոյ ընդ զառիվայրն յինքեանց վերայ չեւս զերծեալ ոմանց յապահովս, այն փլուածք ամենարագ իջմամբ ծածկեալ զմենաստան Սրբոյն Յակոբայ զեկեղեցին բնակչօք հանդերձ՝ էջ, կալաւ ծածկեաց զբովանդակ գիւղն Ակոռի զբնակիչսն՝ բաց յոմանց եղելոց արտաքոյ շինին յանդաստանսն ի կարի սակաւ զերծելոցն ի գեղջէն. վերջին ծայր այսր փլածի անցեալ ընդ գիւղն՝ եհաս մինչցվերջին ստորոտս մեծի լերին ցՄեծամօրի գետ ցԵրասխ:

Շարժն յառաջին նուագի կարի յընդարձակս տարածեցաւ. ընդ յարեւելս՝ ի Սիւնիս մինչի վերջին արեւելեան սահմանս վիճակին Տաթեւու, ընդ հիւսիս՝ մինչի Տփխիս քաղաք, ընդ հարաւ՝ մինչի Դարունս (Պայազիտ) ի Մակու անդր եւս. ընդ յարեւմուտս՝ մինչյարեւմտեան ծայր սահմանին Երասխաձորոյ: Այլ առ ի մի ըստ միոջէ նշանակել զվնասսն զներգործութիւնսն նորին, դիցուք աստէն զթարգմանութիւն գրուածոցն յօրագրութիւնս Ս. Պետերբուրգեան՝ զոր ի յայտ էած ռուս աստիճանաւորն մայեօր Վասկաբօյնիկովն ի կարգէ լեռնային ինժիներաց՝ առաքեալ ի սպարապետէն Կավկասու ղեներալ օտինֆանտերի Գոլովինէ յիսկական տեղին առ ի քննել զաւերութիւնսն պատճառեալս ի շարժմանէ աստի:

«Այս շարժումն պատահեցաւ ի 20 յունիսի, ի վախճանի եօթներորդում ժամու, որ զկնի ճաշու. ստորերկրեայ ուժգին որոտմունք թնդմունք հանդերձ դղրդմամբք երերմամբք երկրի տեւեցին մինչ ցերկուս րոպէս. առաջին չորեքին որոտմունքն կարի սաստիկք՝ հանդերձ ստորերկրեայ հնչմամբ՝ երթային յԱրարատ լեռնէն յարեւելս կոյս յարեւելս հիւսիսոյ, որք ի տեղիս տեղիս թողին զհետս ամենակործան աւերութեանց. մանաւանդ ի գաւառս Երեւանայ Նախիջեւանայ, ի հարթայատակ եզերս Երասխայ Մեծամօրի, սկսեալ յականց վերջին գետոյս ի ստորոտիցն Արարատայ մինչ ցխառնուրդս Ախուրեան գետոյ յԵրասխ. կազմեցան քանի մի կարգք պատառուածոց ուղղակի ըստ ընթացից այսոցիկ գետոց: Պատառուածքս այսոքիկ յերերմանէ անտի երկրի ի տեղիս տեղիս բացան մինչ ցերկու ձողաչափ (սաժէն) լայնութեամբ, ապա միացան վերստին: Ի նոցունց ի ճեղքուածոցս պատահելոց յերբեմնական արտաթորմանց հողոյ երկրի, ելին մեծամեծ շատրուանք ընթացիկ ջրոյ, որք ցնդէին ի վեր կոյս զյոլով գետային աւազս գայռս ի բարձրութիւն երկու ձողոյ: Ջուրն Երասխայ ի տեղիս տեղիս բարձրացեալ ծածկեալ ունելով զեզերս իւր, դիզացեալ ի վեր կոյս՝ երեւէր բնական յատակ խորութեանն իբրծոց... ի վայրկեանսն ահեղագոյն շարժման՝ խորագոյն տեղին Երասխայ մնայր ամենեւին չոր, կամ լնոյր խոխոջմամբ կարկաջմամբ զօրէն եռացեալ ջուրց բարձր քան զսովորական հորիզոնն: Նայելս անդ օգոստոսի ի յատակին Երասխայ երեւէին բազում պատառուածք այլ մեծամեծ վիհք, յորոց խաղային ջուրք:

Աստանօր քաջայայտ է ինքնին, զի այսպիսի ահեղ սասանութիւն պատճառելոց էր զմեծ աւերմունս քանդմունս. ի պարսկական քաղաքին Մակու կործանեցաւ մեծ մասն շինուածոց. ի Պայազիտ՝ անկան յոլով տունք, դղեակն մեծակառոյց ապարան փաշայի տեղւոյն, բայց շատ քան զամենեսին հարուածեցան բնակիչք նահանգին Հայոց, ուրանօր ի փլուածոց գագաթան մեծին Արարատայ ի հիւսանց անտի սառուցից յանհեթեթ կոտորոց քարանց ստորասուզեալ կորեան մենաստանն սրբոյն Յակոբայ աւանն Ակոռի, յորում գտանէին աւելի քան զհազար բնակիչս: Ի բաժնին Շարուրայ հիմն ի վեր տապալեցան 3135 տուն բնակութեանց 75 աղօրիք: Ի գաւառին Նախիջեւանայ կործանեցան 2 եկեղեցիք Հայոց, 5 մզկիթք, 776 տունք, 25 կրպակք: Ի բաժնին Օրտուպատայ (Որդվատ) 476 տունք: Միանգամայն թիւ աւերելոցն ի սահմանս մեր ի բաց բարձեալ զխախտեալսն, որք յետոյ գուցէ ըստ առաջնոյն կործանեսցին, են 6119 տունք, 92 ջրաղացք, 3 եկեղեցիք, 7 մզկիթք 25 կրպակք: Թիւ մարդկան կորուսելոցն ի ժամ այսպիսի եղկելի անցից չէ այնքան մեծ, որպէս պարտն էր, քանզի այն պատահեցաւ յերեկոյի, ըստ սովորութեան իւրեանց շրջելով ընդ օդ զովարար՝ գտանէին արտաքոյ քան զշէնս: Ի գաւառէն Շարուրայ կորեան արք 33 ի Նախիջեւանայ՝ 16, ի Բիչանակ կոչեցեալ տեղւոջն՝ 5, որոց գումարն է 54 արք: Եւս 12 անձինք վնասեցան սաստկապէս. սակայն երկրաշարժութիւնն այսու ոչ բաւականացաւ ի բազում տեղիս խցան աղբերակունք ուրեք ուրեք յաւելան ջուրք: Ի մասնին Շարուրայ յեզերս Երասխայ ի ժամ շարժմանն բացան ի ժայռաւոր տեղիս խոռոջք մեծամեծք փլուածոյք, ընդ որս կորեան տունկք ինչ սերմնաւոր անդաստանք. իսկ այլ անդաստանք սիզավայր դաշտք այնպէս եղծեալ ապականեցան, մինչոչ լինել հնար բնակչացն ընդ երկար հերկելոյ զայնս:

Ի պատահիլն առաջին ընդ գետնեայ դղրդմանն... բնակիչք Ղարահասանլու գեղջ այն ինչ ընդարմացեալ լինէին ի սարսափելի կայծակնընկեցութեանց, որ իջանէր ի շրջանիստ լերանցն, չեւս կորզեալ զանձինս յանհեթեթ կոտորոց անտի քարանց, որք մահասպառ ի վերուստ յերկիր յարձակէին, պատահեցաւ նոցա միւս եւս ահընկէց ստորերկրեայ որոտմունք. ամենայն հողակերտ շինուածք նոցա գոչմամբ ճայթմամբ դարձան յաւեր ծածկեցան յաչաց նոցա ի թանձրագոյն փոշիակազմ ամպս. ի սոյն իսկ միջոցի լայնաբերան հերձեալ երկրի՝ ուժգին վիժմամբ թնդմամբ ի վեր մղէր ի խորոց անտի զվտակս յորդահոս ջուրց, զկոյտս աւազոց զյոլով ժայռս: Այսու սրտաբեկեալ բնակչաց տեղւոյն՝ ճիչ բարձեալ ի դուրս վազեալ՝ ճեպէին կորզել զանձինս ի մերձակայ բարձրանիստ դաշտս, սակայն անդանօր իսկ գոգ յիւրաքանչիւր քայլափոխս հանդիպէին այսպիսի երկեղուկ տեսարանաց, վասն զի ընդ ամենայն տեղիս ոչ այլ ինչ էր տեսանել, եթէ ոչ զհիմն ի վեր կործանումն տանց, զխորաբաց ծոցս երկրի, զբղխումն յորդագնաց ջուրց՝ որք յանդիման աչաց նոցա՝ էր որ կործանէին զմնացեալ մասունս որմոց տանց էր որ ծովացեալ հեղձուցանէին զմարգագետինս: Եւ յայսմ ամենայնէ կարի շուարեալ ապշեալ գտանէին յանհնարին իմն վտանգի՝ սպասելով անդարձ վայրկենի կատարածի ողջոյն հողագնդիս: Թո՛ղ զայս՝ կործանումն գեղջն Ակոռոյ մենաստանի Հայոց Սրբոյն Յակոբայ միահամուռ բնակչօքն հանդերձ առաւել եւս սարսափելի մեզ տեսանի:

Աստանօր ընդ երեւիլն առաջին ստորերկրեայ թնդմանց որոտմանց ի կատարէ անտի մեծին Արարատայ յապառաժուտ կողիցն պատառուածոց հատուածեալ մեծամեծ վիմաց հարիւրամենի ձեանց յարձակեալ ի վիհ փլուածոյն գոգ 6000 ոտն բարձրութեամբ՝ ահագին ճայթմամբ բեկեալ մանրէին ի մասունս մասունս որք կայծակնօրէն լցեալ զփոր պատառուածոյն յական թօթափել դաշտացուցին զայն խորխորատ եօթն մղոն երկայնութեամբ՝ ընդ մեծակոտոր հատուածոց սառին քարանց: Յայնժամ ծածկեալ կայր միանգամայն մենաստանն Սրբոյն Յակոբայ գիւղն Ակոռի, բայց այն ինչ սակաւ առ սակաւ լուծանիլ, որով քակտեցաւ ընդհանուր ամբողջութիւն նոցա ի 24 յուլիսի յիններորդ ժամու զկնի գիշերոյն, քանզի մեծահատոր հիւսք ձեանց քարանց, որ կախեալ կայր ի վերայ հովտին, յանկարծուստ փրձեալ սաստկագոյն սրընթացութեամբ յարձակեցաւ ի խոնարհ կոյս ի դաշտն լայնանիստ, որ զափամբք Սեաւ ջրոյն, մինչ զի յերկուս րոպէս, էանց իբր ընդ քսան վերստ տարածութիւնս: Զկնի որոյ յերեւան եկին կորստական բազմավնաս տղմուտ հեղեղք. արագագոյն սրընթացութիւն այսր տղմահոս վտակի սարսափելի իմն երեւի ամենայն հետախուզից. անհեթեթ հատորք քարանիւթ հողոյ, որք յառաջ քան զայս կործանէին զամենայն որ ինչ դիպէր ի ճանապարհի, այսօր այն ինչ հալիլ սկսան պաղինք՝ այնք ամենայն ցնդեալ լուծան ի ցեխոտ վտակս, յորոց մին իսպառ տապալեաց զդարպասս նախնի խանին Երեւանայ: Յանցանել վայրկենից ինչ՝ այսոքիկ անհուն հեղեղք ծածկեցին զմեծ մասն դաշտին ի բերանոյ անտի Ակոռեան գոգոյն մինչցգետն Մեծամօր ի տեղիս տեղիս սպառեցին զցանս զայգիս յերկոտասան վերստ լայնութեան, բաց յայսմանէ՝ մին ի մեծագոյն հեղեղաց անտի իջեալ խառնեցաւ ընդ գետն Մեծամօրի, զորոյ զմակերեւոյթ առաջին ընթացից ջրոյն փոխեաց. սմին իրի ի յորդութենէ ջուրց ի բազում տեղիս վնասս մեծամեծս կրեցին բարձրանիստ շէնք գարդոնեան կացուրդն ղազախաց, որ գտանէր առ Սոլոնովեան կամրջաւն: Տղմահոս հեղեղքս ի 5 յուլիսի սկսան նուազիլ ի վերջոյ միանգամայն խցան՝ որք թաւալգլոր ածին ցեզր Սեաւ ջրոյն զայնպիսի ահագին իմն բազմութիւն պատառոտեալ անդամոց հեղձեալ մարդկան տնային անասնոց մինչընդ երկար անհնար լինել ըմպել զջուր գետոյն այնորիկ:

ՅԱկոռեան գոգոյն միանգամայն այլափոխեցաւ: Այժմ բարձրութիւն նորա երկիցս մեծացաւ ի տարածութեան իւրում յոլով եւս ի բարձրութեան իւրում՝ մանաւանդ յարեւելեան կողմանէ: Եւ դարաւոր ձիւնք, որք նախքան զայս շեշտակի ամբարեալ կային ի գմբէթաձգագաթան մեծին Արարատայ, անկան ի խոնարհ ընդ նորակազմ զառիվայր լերինս: Այլի բարձրավանդակ վայրս մարթ է ցուցանել զտեղիսն, ուրանօր ի բարձրագագաթան ամբարձեալ կային մենաստան շինուածն աղբեր Սրբոյն Յակոբայ: Ընթանան աղբիւրք երկոքին, որք մղեալ ընդ թանձրագոյն կոյտս խճախառն տղմին, ուր չէ հնար ամենեւին գտանել վէմ ինչ, որում մարթ էր լինել ապացոյց ամբողջութեան նոցա: Շինուածքս այսոքիկ բոլորովիմբ կործանեցան, նոյնպէս եւս դաշտն առ մենաստանաւն, որ մինչ ցայժմ ծածկեալ կայ տղմով յահեկակողմն հեղեղատին, որ անդրէն խաղալ սկսաւ, ուրանօր կորեան մինչ ց30 տունք քրթաց անդանօր թափառելոցն: Ի տարածութեան անդ որ ընդ մէջ մենաստանին Ակոռոյ, որք և յառաջն էին վարելահողք այգեստանք տեղաբնակ ժողովրդոցն, այժմ իսկ շեղջեալ կան զանազան գօտիք քարանց սառուցից, որ մինչցայսօր գտանի ընդ փլուածովն անեղծ ամբողջ: Ի վերայ բլրոցս այսոցիկ ըստ մակերեւութին ի լուծմանէ անտի պաղակաց փշրելոցն ցեխանիւթ քարանց մանրելոցն ի մասունս, բացեալ են մեծամեծ պատառուածք խորխորատք, յորս ուրեք ուրեք ամբարձեալ գտանին արջասպային ջուրք երեւին դէզք բազմակոյտ կոտորոց վիմաց, որոց վասն անանցանելի միանգամայն երեւի գուցէ ի հպիլն ներքին կամարաց սառուցից յանցանել ժամանակաց բազմասցին անդանօր նորանոր խորոփիկք վիհք:

Թափառական քուրթք պեղեցին զմեծ մասն բնակարանաց ժողովրդոց գեղջն Ակոռոյ, որոնելով յայնս զմնացորդս հարստութեանց ի խուզարկելն զայնոսիկ վիհս, տեսաւ, զի գերանք որով ծածկեալ կային տունք, գտանին ընդ փլուածովք նոցա մասունք որմոց ինչ ինչ շինուածոց գտանին ամբողջ՝ յորմէ մարթ է եզրակացուցանել թէ աւանն Ակոռի տապալեցաւ ոչ ի հոսմանց անտի քարանց, այլ ի շեշտակի իջուածոց: Զկնի ահեղ երկրաշարժութեան որ ի 20 յունիսի մինչց28 յուլիսի, տեւէին երբեմն երբեմն սաստիկ ստորերկրեայ որոտմունք թնդմունք, բայց յայսոցիկ ժամանակաց մինչ ց1 սեպտեմբերի ի տեղիս տեղիս՝ մանաւանդ ի գաւառին Շարուրայ պատահէին թեթեւագոյնք երերք սուղ ինչ ընդ գետնեայ բոմբիւնք»:

Ջանացեալ մասնակցել ընթերցանելեաց զինչ ինչ տեղեկութիւնս՝ զամենայն արժանաւոր անցից հայրենեաց մերոց, պարտաւորիմք խոստովանել զազնուութիւն դրից աշխարհի մերոյ սորին վասն կարճել բազմօք զյայտարարութիւնս պարոն Վասկաբօյնիկովին: Խորհուրդ տամք ընթեռնուլ զայս հետազօտելի անցագրութիւն լիովին յառաջնում համարի Ս. Պետերբուրգեան տեղեկութեանց տպելոց յայսմ ամի: