Ստորագրութիւն կաթուղիկէ Էջմիածնի

ՄԵՆԱՍՏԱՆ ՎԻՐԱՊԻՆ ԱՐՏԱՇԱՏՈՒ

571. Այս վիրապ խորագոյն յԱրտաշատ քաղաքի շինեալ ի հրամանէ թագաւորաց Հայոց վասն չարագործ մահապարտ անձանց. տեղին ի հիւսիսային եզեր Երասխայ հեռի յԵրեւանայ ընդ հարաւ իբրչորից ժամուց՝ ի վերայ արեւելեան բլրոյ քաղաքին, էր կարի խորագոյն, ուստի յատակ նորա տղմուտ. ուր արկաւ մեծն Գրիգոր Պարթեւ, զի մեռցի անդ անարեւ. զորմէ Ագաթանգեղոս ըստ ձեռագրին. «Արդ՝ իբրայնմ եւս հասանէր թագաւորն (Տրդատ) ի վերայ իրացն՝ թէ արդարորդի Անակայ Պարթեւի է՝ որ սպան իսկ զԽոսրով հայրն նորա, հրաման տայր կապեալ ոտիւք կապեալ ձեռաւք կապեալ պարանոցաւ խաղացուցանել զնա յԱյրարատ գաւառ տալ զնա ի դղեակ բերդին Արտաշատ քաղաքի իջուցանել զնա ի Վիրապն ի ներքին որ անհնարին էր խորութեամբ, մինչեւ անդէն մեռցի:... Եւ զայն ԺԳ ամս՝ որ եղեւ Գրիգորիոս ի բերդին, ի բանտին ի Խոր Վիրապին... ուր ընկեցին զնա, պահեալ լինէր նա կենդանի շնորհաւք Տեառն իւրոյ. իսկ զայլ մարդիկ որ միանգամ էր իջուցեալ անդր, ամենեքեան մեռեալ էին վասն դժնդակ չարաշուք դառնութեան տեղւոյն՝ վասն կարակում տղմոյն աւձախառն բնակութեան խորութեանն. վասն չարագործաց իսկ էր շինեալ զայն տեղի ի սպանումն մահապարտաց ամենայն Հայոց»:

Այս վիրապ մահապարտաց յԱրտաշատ քաղաքի յարեւելեան լանջս բլրոյն, որպէս այժմ տեսանի, չէ՛ այնքան խորագոյն որպէս յայտնեն Ագաթանգեղոս այլք. քանզի այժմեան խորութիւն նորա ի յատակէ եկեղեցւոյն, որ ի վերայ նորա, ցյատակ Վիրապին է քսան հինգ աստիճանաց սանդղոց ուղղակի ի խոնարհ յիսուն ոտնաչափ ընդարձակութիւն բոլորաձեւ շինուածոյն ի ներքուստ. այլ որպէս երեւի կիսով չափ աւելի եւս լցեալ են զայն հողով. զի յատակ նորա ըստ մտաց պատմութեանն՝ էր տղմուտ կարի խոնաւ. այս ո՛չ լինէր՝ թէ չէ՛ր Վիրապն այն խորացեալ գէթ ցհաւասարութիւն ստորակայ դաշտին. իսկ այժմեան յատակ նորա գտանի ի կիսաբաժնի անդ լանջի բլրոյն է բարձր յերեսաց դաշտին իբր15 գազ պարսկային:

Այս Վիրապ մահապարտաց զկնի ելանելոյ անտի սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչի ընդհանուր լուսաւորութեան Հայաստան աշխարհի, պատուեցաւ ի հաւատացելոց ընդ այլ նշանաւոր սուրբ տեղեաց առ ի մշտնջենաւորել զյիշատակն երեքտասանամեայ տքնութեան վաստակոց սրբոյ հօրն մեծի. յորոյ վերայ թերեւս շինեցաւ եկեղեցի ընդ այլ եկեղեցեացն Արտաշատու, զորս կործանեցին ընդ քաղաքին զօրքն Բ Շապհոյ արքային Պարսից: Այլ անդրէն նորոգեաց զեկեղեցիսն Վահան Մամիկոնեան որդի Հմայեկայ. որպէս գրէ Վարդան. «Իսկ Վահան շինեաց զեկեղեցիսն Արտաշատու զաւերեալսն ի Պարսից»:

Զկնի ապա Գ Ներսէս կաթուղիկոս Շինող անուանեալ՝ յետ յաջորդելոյ յԱթոռ հայրապետութեանն, տայ կառուցանել զեկեղեցի ի վերայ այսր Խոր Վիրապի Արտաշատու, ըստ Յովհաննու Զ կաթուղիկոսի. «Զկնի ապա շինէ տաճար սրբութեան ի վերայ Վիրապի սրբոյն Գրիգորի՝ ուր ի մէջ թունաւորացն թաղեալ առաքելանուէր այրն Աստուծոյ, զկամակոր վիշապին ջախջախեաց զգլուխ»: Ի շինութենէ աստի, որ եղանդ ի մէջ Է-րդ դարուն մինչցաւերումն նորա՝ թէ որչափ միջոցք անցին, չէ՛ յայտ. այլ միայն այսքան տեղեկութիւն գոյ՝ թէ շինուածք այսր Գ Ներսէս կաթուղիկոսի ո՛չ տեւեցին ընդ երկար:

Այժմեան շէնք մենաստանիս՝ եթէ երկուց եկեղեցեացն եթէ պարսպին սենեկացն են աշխատութեամբ Դաւիթ վարդապետի ուրումն Տփխիսեցւոյ՝ որ վախճանեցաւ յամի 1695. որոյ ահա արձանագիր մահուան փորագրեալ ի վիմի յորմն եկեղեցւոյն որ ի վերայ Վիրապին մեծի ի հիւսիսոյ նորա արտաքուստ, ըստ այսմ օրինակի.

«Ի տապանի աստ ամփոփի
Մարմին Դաւիթ վարդապետի,
Որ էր վարուք առաքինի,
Կենօք մաքուր, բարուք բարի,
Մեծահաւատ, քաջ արի,
Խոնարհամիտ, հեզահոգի,
Ազնուատոհմ յազգէ Վրացի,
Սնեալ ի սուրբ Էջմիածնի,
Շինող, հիմնող սրբո ուխտիս,
Եւ նորոգող սրբոյ վանիցս,
Եկեղեցեացս պարսպի,
Կենդանաթաղ գերեզմանիս,
Լուսաւորչին մերոյ ազգիս,
Որ վճարեաց զկեանս աշխարհիս,
Վերափոխեալ ի յերկնայինս՝
Ի հայկական թուականին
ՌՃԽ եւ Դ (1695) ամին,
Որ զօրէնի կիւրակէին,
Փետրվարի Ժ երորդին,
Որք վայելէք յարդիւնս սորին,
Զսա յիշեսջիք առ ի բարին,
Ի ժամ սրբոյ պատարագին,
Յաղօթս յերգս աստուածային»:

Առ որմով եկեղեցւոյս ի ներքոյ սոյն արձանագրութեան յարտաքին կուսէ աւանդեն ծերունիք թէ՝ էր գերեզման սոյն յիշեալ Դաւիթ վարդապետի, որոյ վէմ տապանին իբր քառասուն ամօք յառաջ գտանէր ի վերայ, այլ յանբնակ լինելն մենաստանիս ի միաբանից՝ այլազգիք գեղջն բեկեալ անհետացուցեալ են:

Սոյն այս յիշեալ եկեղեցի ի կոփածոյ քարանց օրոցաձեւ, փոքրադիր անսիւն է կից յորմն հարաւային պարսպի. ունի արձան յիշատակագրութեան տուողի զարդիւնս շինութեան յորմն անդր հիւսիսային ի վեր քան զկամար միակ դրանն՝ յայս օրինակ.

«Ի թուին ՌՃԺ [1661] եւ... յաւուրս Յակոբ հայրապետին, ի յառաջնորդութեան տէր Դաւիթ վարդապետին նորոգեցին զսուրբ եկեղեցիքս խօճայ Շամօնն Ագուլեցի խօճայ Աւթանդիլն Թիֆլիզեցի, յիշեցէք ի Քրիստոս Աստուած»:

Վիրապն մեծ անկանի ուղղակի ի ներքոյ բեմի սեղանոյ եկեղեցւոյս մուտ նորա է ընդ հարաւային աստիճանօք բեմին՝ ամրացեալ փոքր դրամբ, ընդ որ մտեալ իջանեն ի Վիրապն՝ յորում գոյ տեղի պատարագելոյ կանգնեալ ի պատուհանի անդ արեւելեան վէմքար. ի հարաւակողման այսր փոքրիկ սեղանոյ գրի սոյն արձանագիր.

«Յիշեալ լիցին առաջի Քրիստոսի խօճայ Սիմոն իւր Բ ամուսին Գուլում–Խաթունին իւր ննջեցեալքն, որք նորոգեցին սուրբ Վիրապս. թւին ՌՃԺ (1661)»:

Դնի աստէն ի մէջ Վիրապիս այսորիկ որձաքար փայլուն վէմ մի ի գոյն մութն դեղնաշորթ, յորոյ վերայ մաշուածք, տեղիք իբրեւ երկուց ծնգաց, զոր աւանդութեամբ հաստատեն գործեալ այնպէս ի յաճախ ծնրադրութենէ սուրբ հօրն մերոյ մեծին Գրիգորի յերեքտասանամեայ ժամանակսն:

Ի մէջ տաճարիս ի ժողովրդանոցի յարեւմտակողմն դրան է գետնափոր տեղի ինչ. զորմէ աւանդեն լինել տեղի նշխարաց մեծին Վարդանայ Բարձրբերդեցւոյ Ներսէսի ուրումն եպիսկոպոսի ի սահմանացն Տարօնոյ, զորս յառաջ բերէ վերոյիշեալ Դաւիթ վարդապետ առաջնորդ վանացս ի շրջաբերական թուղթս իւր, որ գտանի օրինակեալ ի ձեռագիր Յայսմաւուրս ինչ. յորում խօսի զնշխարաց սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչի՝ որպէս թէ իցէ ի Խոր Վիրապի աստ, որ հակառակի ընդհանուր պարզ իմացութեան գրուածոց պատմութեանց ազգիս՝ զորմէ (335), որպէս վասն Լուսաւորչի, նոյնպէս վասն վերոյիշեալ երկուց անձանցն. այլ ստուգութեամբ աւանդեն պատմիչք լինել յայսմ տեղւոջ նշխարաց Գ Ներսէսի կաթուղիկոսի՝ ըստ պատմելոյ Չամչեան հայր Միքայէլի (հատոր Բ, երես 360):

Իսկ միւս եկեղեցին՝ ուր կատարի սովորական ժամերգութիւն, է կառուցեալ ի միջին տեղւոջ քառակուսի պարսպին՝ նոյնպէս ի խարտեալ քարանց. մեծ է դրութեամբ քան զայն որ ի վերայ Վիրապին ունի կաթուղիկէ (զանգակատուն) գաւիթ վայելուչ, զմի սեղան, զերկուս աւանդատունս զմի դուռն յարեւմտից:

Քառակուսի պարիսպ մենաստանիս հիւսեալ է ի հասարակ քարանց ի կրոյ է բաւականաչափ բարձր. ունի հաստատուն բրգունս, զմի դուռն մեծ ընդ արեւելս. ամենայն հարկաւորեալ շէնք մենաստանիս են ի մէջ պարսպին՝ է զի կամարայարկ է զի փայտածածք:

Արտաքոյ պարսպին յարեւմուտս նորա ի լանջս արեւելակողման բլրոյն են քանի մեծ ապառաժ վէմք կից յիրեարս, ի վերայ միոյն են նշանք երկուց քառաթխաչից դրոշմեալք ի վէմ անդր հնգոյն  ձեւացութեամբ. աւանդեն ոմանք լինել այնմ Օթեաց խաչ. զոր Բարդուղիմէոս Յուդա Թադէոս ի հանդիպումն միմեանց ի բլրին Արտաշատու յօթելն անդէն զմի գիշեր առ վիմաւն՝ դրոշմեցին զայն անուանեցին Օթեաց խաչ: Այլ պատմութիւնն դնէ զայն բլուր Արտաշու կամ Արտաշատու մերձ ի յԱղբակ, որ կարի բացակայ է յարեւելս հարաւոյ յԱրտաշատ քաղաքէ աստի. նա ի սահմանին Պարսկահայոց սա ի դաշտին Դուին քաղաքի յԱրարատ. թէպէտ սմա լինել այն ո՛չ երեւի այնքան տարադէպ՝ յաղագս հին ձեւացութեան նշանացն, կոչման բլրոյն, անուան Արտաշատու յարմար ճանապարհորդութեան նոցին առաքելոցն:

572. Առաջնորդք մենաստանիս յիշատակեալք ի գիրս. Անտօն եպիսկոպոս յամի 1441, որ գտաւ ի ժողովն ընտրութեան Կիրակոսի Վիրապեցւոյ ի նորոգութեան աթոռոյ Էջմիածնի: Մանուէլ եպիսկոպոս յամի 1603, որ ընդ Դաւթայ կաթուղիոսի մնաց ի Հայաստան: Եւ Դաւիթ վարդապետ Տփխիսեցի վերջին նորոգող մենաստանիս եւ եկեղեցեացն՝ յամի իբր 1661: Այժմեան ներկայ վանահայր մենաստանիս՝ Գալուստ վարդապետ Դարունեցի ի Կոգովիտ գաւառէ: