Ստորագրութիւն կաթուղիկէ Էջմիածնի

ՆԻԳ ԳԱՒԱՌ ԿԱՄ ՆԳԱՏՈՒՆ

447. Այս գաւառ ունի ի հարաւոյ զԱրագածոտն, յարեւմտից զնոյն լեառն Արագած, յարեւելից զՎարաժնունիս եւ ի հիւսիսոյ զԲամբակաձոր (թերեւս իցէ Ձորն Աշոցաց) եւ է արգաւանդահող եւ ջրաւէտ՝ մեծ մասամբ յաղբերականց, որոյ օդն եւ ջուր առողջարար. եւ են տեղիք հովասուն, խոտաւէտ եւ ծաղկաբեր: Եւ ունի անտառ ցածուն ի լերինսն եւ ի ծործորսն արեւելեան եւ հիւսիսոյ. ուրանօր եւ հանքս պղնձոյ եւ կապարոյ. եւ ծծումբ ի սահմանի իւրում յարեւելեան գագաթի անդ Արագած լերին (343): Արեւմտեան մասն սորին, որ անկանի առ ստորոտով լերին Արագածու, է դաշտաձեւ. իսկ արեւելեանն հիւսիսայինն են գրեա՛ թէ լերինք ձորք. դիրք սորին ընդհանրապէս առեալ բարձր է քան զսահմանս շրջակայ գաւառաց:

Որոշմունք գաւառաց ըստ իմիք բացայայտ են է դիւրին որոշել զայնս՝ ըստ որում նախնի հարք աւանդեցին ի գրուածս իւրեանց, այլ որոշումն սահմանեզերաց նոցին գիւղօրէիւքն հանդերձ է կնճիռ անլուծանելի գրեա թէ. չլինի ճշտօրէն որոշել, զի թէ առնումք զգետս որոշող այնց, գիւղ, որ ի մի կողմն գետոյն, ըստ մտաց գրուածոց նախնեացն անկանի ի միւսն. իսկ թէ առնումք զկատարս լերանց, դարձեալ նոյն դժուարութիւնք ելանեն ընդառաջ, որպիսի է ընդ այս սահման ընդ Վարաժնունիս: Ապաքէն յայսմ վայրի ոչինչ հայեցեալ ընդ այժմեան որոշմունս ի յետին ի ներկայ իշխանութեանց, դնեմք պարզապէս միջոց այսց երկուց գաւառաց զգետն Հրազդան՝ որոյ յարեւմտեան կողմն սոյն Նիգ գաւառ:

 

Գիւղօրայք, որք անկանին յարեւմտեան կողմն Քասաղ գետոյ

 

448. Աւերակն Ջանղու կոչեցեալ Քարվանսարայի, որ է յեզեր այսր գաւառի յարեւմտեան հիւսիսոյ ի վերայ ճանապարհին, որ տանի ի Շիրակ:

 

449. Մէլիքի գիւղ. բնակեալ ի Հայոց՝ տունք 41: Եկեղեցին յանուն Սրբոյն Յովհաննու:

 

450. Տամակիրմազ. տունք՝ 7: Եկեղեցին անուամբ Սրբոյն Սահակայ Պարթեւի: Վասն անուանակոչութեան գեղջս ասեն թէ այնքան գիրանան անասունք մինչչեւ կարիլ մտանել ընդ դրունս տանցն, վասն այնորիկ ասեն եւս Տանա Տամակիրմազ:

 

451. Քասաղ. գիւղ ի գլուխ անդ գետոյն, որ յանուն գեղջս անուանի նոյնպէս Քասաղ, զոր ի քանի տեղիս յառաջ բերէ Զաքարիա Սարկաւագ ի Պատմութեան իւրում յարձանագրութիւնս Յօհանավանաց. այլ այժմ կոչի Պաշ Ապարան ըստ այլազգականին: Տունք՝ 39: Եկեղեցին յանուն Սրբոյ Խաչի է կառուցեալ ի հին ժամանակաց բաւականաչափ մեծութեամբ ի խարտեալ մեծամեծ վիմաց առանց սեան. է թերեւս գործ ճարտարապետին, որ շինեաց զեկեղեցիսն Նորատուաց Գանձակայ ի Գեղարքունի, զի է ըստ ձեւոյ նոցին. խոնարհեալ է կամարայարկ նորա՝ զոր ի նորոյ փայտայարկ արարին բնակիչքն:

 

452. Մուլքի գիւղ: Տունք՝ 14: Եկեղեցին անուամբ Սրբուհւոյ Աստուածածնի:

 

453. Քիւլլուճայ. տունք՝ 33: Եկեղեցին յանուն Սուրբ Աստուածածնի:

 

454. Չամրլու. տունք՝ 46: Եկեղեցին անուամբ Սրբոյն Գէորգայ: Յարեւմտից գեղջս ի վերայ քարուտ բլրակի միոյ գտանի բոլորակ շարաքար ինչ ունի տեղի մտից. յարեւմտից շարաքարին արեւելեան եդեալ կայ հատուած սիւնաձարձանի, յորոյ երկու կողմանսն են քանդակք կռանի. ի մին ձեւացուցեալ է թեւատարած այր մանկահասակ արեւելեան հանդերձիւք հասակ նորա երկթզաչափ. ի ներքոյ ոտից այսր այրարձանի երկու տեղիք փորածոյք դաշխուրանաձեւ, իսկ ի միւսումն նոյնպէս երկու դաշխուրանաձփոսորակեալ տեղիք ի միջոցս նոցին փաթոյթք դրուագեալ գծից. միւս երկոքին կողմանքն անհարթ. եթէ լինէր ամբողջ այս սիւնաձարձան՝ որոյ մեծ մասն չգտաւ անդէն, կարելի էր ասել ինչ. այլ այնու ամենայնիւ երեւի մնացեալ ի վաղ ժամանակաց անտի հեթանոսութեան:

 

455. Ալիքուչակ. տունք՝ 62: Եկեղեցին յանուն Սուրբ Խաչի: Այս գիւղ գտանի ի հարաւային ստորոտի փոքրիկ առապարին, որ բաղկացեալ է յինչ ինչ քարուտ բլրակաց աղխախելոց ընդ իրեարս ի վերուստ անտի ընդ արեւելս երկայնեալ. յստորոտէ անտի բղխին ականակիտ ջուրք յորդահոս սառնորակ աղբերց:

 

456. Թէքէրլու. տունք՝ 18: Եկեղեցին անուամբ Սրբուհւոյ Աստուածածնի:

 

457. Ղանզաֆար. տունք՝ 50: Եկեղեցին յանուն Սրբուհւոյ Աստուածածնի: Աստ բնակի Մէլիք կոչմամբ պատուաւոր բնակիչն այսր գաւառի:

 

458. Շիրաղալայ. տունք՝ 38: Եկեղեցին անուամբ Սրբոյն Մեռկեռիոսի, որ է փոքրիկ մատուռն ի կոփածոյ քարանց կարի անձուկ վասն ժողովրդեանն: Ուստի մտադրեալ են բնակիչքն շինել ի նորոյ աղօթատեղի ի մէջ տանց գեղջն: Անդր եւս քան զայս մատուռն ի բարձր տեղւոջ է ամրոցիկ ինչ յորձաքար կռանակոփ վիմաց ի չորեսին անկիւնսն չորք հաստատուն բրգունք կրաձոյլք: Եւ որպէս նկատի, է գործ հին նախնի Հայոց ի ժամանակի անդ հեթանոսութեան տեղի ապահովութեան նախնի թագաւորացն յամարայնի, զի ո՛չ այնքան ասի ամրոց, որքան պալատ կամ ապարան իշխանաւորի ուրումն, քանզի չորեքկուսի ընդարձակութիւն նորա չէ՛ աւելի քան ինն հարիւր քառակուսի գազ պարսից բացի չորից բրգանցն՝ տարածութիւն միջին տեղւոյ նորա լեալ է յառաջագոյն կամարայարկ երկբաժին: Եւ գտանին տակաւին հիմունք սալաթոռոցն կամարաց ընտիր տաշածու ի նոյն յորձաքար վիմացն սեամբքն մտից դրան ընդ արեւելս: Ուստի չէ՛ օտար ասել՝ ընկալաւ այս գաւառ երկրորդաբար զանուն իւր ի շինուածոյ աստի ապարանից՝ Ապարան:

 

459. Պազարճուղ. տունք՝ 21: Եկեղեցին յանուն Սրբուհւոյ Աստուածածնի:

 

460. Ղալայճի. տունք՝ 7: Աստ տակաւին ո՛չ գոյ եկեղեցի: Ի միջոցս այսց երկուց գիւղօրէից է աւերակ կոփածոյ քարամբք պանդոկի, որոյ կամարայարկքն իսպառ իջեալ են: Կան մեծ մասամբ չորեքկուսի որմունքն յամբողջութեան: Դուռն նորա ի հարաւոյ կամարակապ: Ի վերայ դրանս ի տաշածու շարաքարի անդ ունէր արձանագիր ընդարձակ հայացի տառիւք, այլ ոմանք ի քարանց անտի անկեալ անհետացեալ: Եւ մնացեալ քարանցն գրուած եւս եղծեալ ի թշնամեաց հնութեան. ուստի բացի թուականէն՝ որ ի սկսուածի անդ, չեղընթեռնուլ զայլ ինչ: Եւ էր՝ «ՈԿԲ (1213)»: Եւ որպէս ցուցանէ թուականն՝ կառուցեալ է այս պանդոկ յաւուրս իշխանութեան այսոցիկ կողմանց Վաչէի իշխանաց իշխանի՝ որդւոյ Սարգսի, ի ժամանակի անդ Զաքարիա Սպասալարի կոչի այժմ այս պանդոկ յանուն գեղջս՝ Ղալայճու Քեարվանսարայ:

 

461. Պլխէր. տունք՝ 30: Եկեղեցին յանուն Սուրբ Աստուածածնի:

 

462. Ղարաքիլիսայ. տունք՝ 30: Եկեղեցին անուամբ սրբուհւոյ Աստուածածնի: Աստ եղեալ է յառաջագոյն ի կոփածու խարտեալ քարանց եկեղեցի՝ որ այժմ իսպառ աւերեալ կայ. քարինք շինուածոյ նորին գոլով սեաւ՝ կոչեցեալ է այս գիւղ յայն յանուն, զի կան մասնաւոր որմունք:

 

463. Ղուշճի. տունք՝ 14: Եկեղեցին յանուն Սուրբ Աստուածածնի:

 

464. Աստուածընկալ [1]. Տունք՝ 22: Այսպէս կոչի ի վաղուց անտի յանուն մենաստանին եղելոյ անդէն է ի ձորամիջի յարեւելեան եզեր Քասաղ գետոյ: Բնակութիւնք տանցն երկայնեալ են առ քարատակաւն եկեղեցին մենաստանաւն հանդերձ անմիջոց յեզեր գետոյն ի բարձր դրութեան անկանի յարեւմտեան հիւսիս լերինն Արայի: Տաճարն, որ անուանի Կաթուղիկէ ըստ արձանագրին, է անսիւն, փոքր դրութեամբ ունի զմի սեղան տեղի պատարագելոյ, զերկուս փոքրիկ աւանդատունս, զերկուս դրունս՝ արեւմտեանն ընդ մէջ գաւթին, իսկ հարաւայինն, որ վասն այնր կողման փոքրիկ մատրանց, հիւսեալ է ի յետնոց տաշածու քարամբք: Այս տաճար փոքր Կաթուղիկէիւ շինեցաւ ի Քուրդ անուն իշխանաց իշխանէ՝ որդւոյ Վաչէի, որոյ շինութեանն արձանագիր գտանի յորմն հարաւային աւանդատան անդր քան զբարաւոր դրանն՝ յայս օրինակ.

«Շնորհօք ողորմութեամբն Աստուծոյ, ես՝ Քուրդ իշխանաց իշխան, որդի Մեծին Վաչէի կենակից իմ Խորիշահ՝ դուստր Մարզպանա, շինեցաք զսուրբ Կաթուղիկէս յիշատակ հոգոց մերոց, ամենայն զարդուք զարդարեցաք. տուաք ընծայ զմեր գնած այգին ի Փարպի. Ա՝ Խուպան Աւշական, Ա այգի ի Կարբի, Ա՝ Շինական, Գ՝ Ողջատուն... ՈՂԳ (1244) թուիս»:

Գաւիթ սորա՝ այն է դրսին տաճարն, կառուցեալ է ի վերայ չորից մենաստանի սեանց է վայելչաձեւ, այլ այժմ կայ իբր կիսաւեր: Չունի առանձին արձանագրութիւն ինչ շինութեան. թերեւս շինեաց զսա նոյն իշխանաց իշխանն Քուրդ ընդ ներսին տաճարին, զի յայն ժամանակսն առաւելապէս տեսանի շինութիւն գաւթաց կամ տաճարաց կից ընդ իսկական եկեղեցիսն, որպէս ի մենաստանսն Յօհանավանաց, Սաղմոսավանաց, Հառիճոյ վանաց այլն, որք յայնմ դարու կառուցան:

Կից ի ներսին տաճարն ի հարաւոյ են փոքրիկ մատռունք կամ խրճիթք ի խարտեալ քարանց. ի վերայ դրան միոյ ի նոցանէ գտանի գրուած նորոգութեանն՝ ըստ այսմ.

«Ի ՈԾԶ (1207) թվիս նորոգեցաւ Աստուածածինս հաստատեցաք առաջնորդ սուրբ ուխտիս տէր Գրիգոր, Եղիազար, Վարդա., Յօհան, Հար. Ծերթա. Աստուածատ. Ըռստակ. Սարգ. Փա. այլ միաբանացս, որ հաստատեցաք զուխտ միաբանութեան հոգոց մերոց... սուրբ եկե... »:

Ի թուականէ այսր գրուածոյ երեւի թէ նախքան զշինութիւնն ի Քուրդ իշխանէ գոյր աստ եկեղեցի միաբանութիւն կուսակրօն եղբարց: Ուստի այն շինուած եղեալ է կրկին կառուցումն ո՛չ նորապէս առաջին հիմնարկութիւն:

Ի շրջակայս այսր տաճարի են աւերակք տանց մեծամեծ խաչվիմօք շիրիմք, յորոց ոմանք անկեալք բեկեալք ոմանք կան տակաւին ի կանգուն. միոյն կիսաբեկ վիմին գրուած՝ ըստ այսմ.

«Ի թվ. ՈԿԹ [1220], ի կամս Աստուծոյ, ես՝ Յոհանէս, որ ետո կանկնել սուրբ նշանս Աստուածատրո քահանա... »:

 

465. Ափնագեղ. յաղագս ունելոյ սորա յերկուց կողմանց զերկուս փոքրիկ ձորակս բացեալս ի հեղեղաց. տունք՝ 44: Եկեղեցին յանուն Սուրբ Աստուածածնի:

Գիւղօրայք, որք անկանին յարեւելեան կողմն գետոյն

 

466. Ղարանլըղ գիւղ. հանդէպ Քասաղ գեղջ: Տունք՝ 19: Եկեղեցին յանուն Սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչի:

 

467. Հաճիպաղր. Տունք՝ 10: Եկեղեցի ո՛չ գոյ տակաւին:

 

468. Սամադարվիշ. Տունք՝ 14: Եկեղեցին անուամբ Սրբոյն Ստեփաննոսի Նախավկայի:

 

469. Իմրլու. Տունք՝ 18: Եկեղեցին յանուն Սրբոյն Յարութեան:

 

470. Գիւլապլի. Տունք՝ 24: Եկեղեցին անուամբ Սրբոյն Յօհաննու:

 

471. Տամճլու. Տունք՝ 29: Եկեղեցին յանուն Սուրբ Աստուածածնի: Այս գիւղ գտանի յարեւելեան կողմն այսր դաշտի, յարեւմտեան ստորոտի լերին, որ երկայնեալ ի հիւսիսոյ ընդ հարաւ, բաժանէ զայս գաւառ յերկուս մասունս. է ի ծոցաւոր տեղւոջ, զի ի հիւսիսոյ ի հարաւոյ են դիւրագնաց առապարք:

Եկեղեցի այսր գեղջ ի սրբատաշ քարանց է կրկին. միջին տաճարն բարձրակամար անսիւն. ունի զմի սեղան սրբազան խորհրդոյն զերկուս աւանդատունս հանդերձ վերնայարկօք, հանդէպ որոց յանկիւնսն արեւմտեան են նոյնպէս աւանդատունք համակ ի կոփածոյ քարանց: Ունի կաթուղիկէ, բայց քայքայեալ. տաճարն ի ներքուստ յամբողջութեան, այլ արտաքուստ յորմոց նորա անկեալ կան ինչ ինչ քարինք, իսկ կաթուղիկէն փայտայարկ արարաւ ի նորոյ. ունի տաճար արտաքին, այսինքն գաւիթ ի վերայ չորից միաստանի սեանց մեծ դրութեամբ քան զմիջինն, բայց կամարայարկն որ ի վերայ չորից սեանց իսպառ խոնարհեալ դնի առ տեղեաւն ինչ ինչ տեղիք որմոց նորա. արձանագրութիւն շինութեան մեծագործ տաճարիս լեալ է ի վերայ մեծավէմ վերին բարաւորի դրան միջին տաճարի արտաքուստ, այլ յաղագս անպիտանութեան վիմին իսպառ անհետացեալ են տառքն բազմատող՝ յանձրեւաց հազիւ գտանին Ե կամ Զ տառք յամբողջութեան միւսքն հիմնովին ոչնչացեալք. ուստի չեղընկալնուլ զծանօթութիւն ինչ՝ թէ ե՛րբ կամ յումմէ՛ ձեռնարկեալ, թէ ձեւն կառուցման ցուցանէ լինել ի սկիզբն անդ ԺԳ-րդ դարու. գտանին երկու եւեթ դժուարընթերց արձանագիրք ի հարաւոյ կողմանէ արտաքուստ յորմն միջին տաճարի, որք են.

«Ի թուիս ՈԾԷ (1208): Կամաւ բարերարին Աստուծոյ, ես՝ Մխիթար ծառայ Քրիստոսի, միաբանեցա եկեղեցւոյս զիմ հոգեպահուստ ետու սոցա սպասաւորք սորա խոստացան պատարագել զՔրիստոս ի տարին՝ եղիականն շաբաթ աւրն. կատարիչք հրամանաց մերոց աւրհնեալ եղիցին. խափանեն, մեղացն պարտական է առաջի Աստուծոյ, ամէն»:

Յարեւելս այնր արձանագրի.

«Կամաւ Աստուծոյ, ես՝ Սոզկ Աշտարակեցի, ետու զիմ այգիս յԱստուածածինս. սպասաւորք սորին հաստատեցին ի տարէն Ե [5] աւր պատարագել զՔրիստոս զԱստուածածնին շաբաթ աւր... »:

Ըստ մտաց արձանագրացս երեւի թէ էր այս տեղի հռչակաւոր մենաստան ինչ. զի շուրջ զտաճարաւն գտանին ընդարձակ հիմունք պարսպի նորա ի կրոյ ի քարանց, որք վասն վաղեմնի աւերանացն անկեալ են ընդ շինուածովք տանցն բնակչաց. նոյնպէս տեղիք սենեկացն կրօնաւորաց. ըստ որում բնակիչքն ի նոր գաղթականաց՝ չունին զաւանդութիւն ինչ ի մասին այսր տաճարի յատկացեալ անուանակոչութեան նորա կամ գեղջն:

Ունի այս մենաստան յարեւելից զգերեզմանուտ հին աւուրց, որոյ մատուռն ի կոփածոյ քարանց աւերեալ կայ միայն հիւսիսային որմն նորա գտանի ի կանգուն առանց ինչ գրուածոյ, նոյնպէս տապանավէմքն: Մերձ յայս որմն ի հիւսիսոյ կառուցեալ կայ մեծ խաչվէմ ընտիր փորածու. շուրջ զորով հիւսուած տաշածու քարանց հանդերձ կրով. յարեւմտեան ճակատի անդ՝ անդր քան զկատար փորածու խաչվիմին ի վերայ հիւսածու քարանցն գրի այս ինչ.

«ԶՄխիթարիչս Աւշականցի որթեվա... իշե»:

Յարեւելից հարաւոյ գեղջս է ձորակ ինչ անտառուտ, զորմէ այլազգիք ասեն Մահրասա տէրէսի (Վարդապետի ձոր):

 

472. Մօլլաղասմ. Տունք՝ 24: Եկեղեցին յանուն Սրբոցն Պետրոսի Պօղոսի:

 

473. Ղարապուլաղ. Տունք՝ 23: Եկեղեցին անուամբ Սրբուհւոյ Աստուածածնի: Եւ է այս գիւղ ի հիւսիսային ստորոտի լերինն Արայի:

 

474. Սաչլու. Տունք՝ 25: Եկեղեցին յանուն Սուրբ Աստուածածնի:

 

475. Ղարաջավէրան կամ Ղարաջօրան. յստորոտի արեւելեան հիւսիսոյ լերինն Արայի: Տունք ի Հայոց՝ 9: Եկեղեցին յանուն Սուրբ Աստուածածնի: Տունք ի տաճկաց՝ 29:

 

476. Համամլու Էյվազ ալը: Կրկին գիւղօրայք յարեւմտեան ստորոտի լերին Արայի: Յառաջինն 9 տունք յերկրորդին՝ 8: Երկոցունցն բնակիչք եւս ի տաճկաց:

 

477. Բաբաքիշի. Տունք՝ 9: Քիրաճլու. Տունք՝ 28: Քեալաշ Քեանտ. Տունք՝ 11: Թղուտ. Տունք՝ 11: Քեալաշան կամ Քարաշամ: Յարեւմտեան եզեր ի քարափան ձորոյն Հրազդան գետոյ: Տունք՝ 7:

 

478. Ի վեր անդր քան զԲաբաքիշի գիւղ հեռի իբրկէս ժամ ի ծործորս լերինն է սիւնազարդ փառացի տաճար. շուրջ զորով սենեակք կրօնաւորաց. այլ որպէս տաճարն մեծ մասամբ, նոյնպէս սենեակքն իսպառ յաւերութեան կան. լեալ է այս տեղի մենաստան հռչակաւոր անուանի. կոչեն այժմ այլազգիք զանուն տեղւոյս Ասլը-Քիլիսէ, եւս՝ Այըլը, զի գոլով տեղւոյն անտառուտ՝ գտանին արջք:

Արձանագիր շինութեան տաճարիս գտաւ յորմն նորա հիւսիսային ի ներքուստ ի բարձրութեան անդ էր բազմատող, այլ գրեա՛ թէ բոլորովին եղծեալ էր յայլազգի ձեռաց հազիւ նշմարեցաւ ի սկսուածի անդ թուականն անուն կառուցանողի այնր. «Թվ. ՈԿ (1211). ես՝ Մամախաթուն, ամուսին Վաչէի, դուստր... »: Գտան ինչ ինչ արձանագիրք նուիրատուաց յորմունսն ի կամարսն, որք ո՛չ յայտնէին զհարկաւոր ինչ պարագայս, յորոց մին ահա ըստ այսմ.

«Կամաւն Աստուծոյ, ես՝ Ինկիկս, միաբանեցա Սուրբ Աստուածածնիս տվի սուրբ նշան այլ արդիւն. սպասաւորք սրբոցս հաստատեցին ի տարին Բ աւր ժամ... »:

 

479. Մենաստան մի եւս գտանի յարեւելեան լանջի անդ լերին՝ յորոյ ստորոտի է գիւղն Թղուտ անուանեալ խորաձորն Հրազդան գետոյ. հեռի է ի գեղջէ անտի ի վեր ընդ լեառն աւելի քան զքառորդ մի ժամու. տաճարն փոքրիկ խաչաձի կարմրերանգ կակուղ քարանց՝ որոյ հիւսիսային որմն եւեթ գտանի ի կանգուն, քանզի միւս փլուածքն ասեն եղեալ ի շարժէն դիպելոյ յամին 1827:

Չգտաւ ամենեւին նշմարանք ինչ արձանագրութեան ո՛չ յամբողջ որմն նորա ո՛չ յաւերածսն. գտանին քանի ինչ աւերակք տանց ի հարաւոյ յարեւմտից տաճարին անհեթեթ վէմ մի մեծ ի հիւսիսոյ մերձ յայն: Հայեցեալ յանուանակոչութիւն գեղջն Թղուտ կամ լաւ եւս ասել ըստ պատմագրաց Թեղենիս, վասն որոյ կարելի է ասել վասն տեղւոյս թէ է մենաստանն Թեղենեաց, զորմէ յիշատակեն պատմիչք դնեն ի Նիգ գաւառի, զի յանուանէ գեղջն կոչի մենաստանն: Ի մենաստանէ աստի էր Կիրակոս գծծակերպ գիտնականն, որ վարուք առաւել քան թէ բանիւք վարդապետէր, որ բնակէր յոլովակի յանապատին, որ Թեղենիսն կոչի ի Նիգ գաւառի, առ հօր Երեմիայի ճգնաւորի Քրիստոսի ընկերակցի իմոյ» (Ասողիկ, Գ, Թ գլ., ի Ժ–րդ դարուն): Վանահայր տեղւոյս Տուրքիկ անուն ըստ Կիրակոսի Գանձակեցւոյ ի ԺԲ–րդ դարուն. «Որ բարիոք կարգաւորեաց զվանքն (Թեղենիս)՝ զամենայն ինչ հասարակաց լինել առանձին ո՛չ ինչ ստանալ»:

 

480. Արզաքան գիւղ, որ գտանի ի ծոցաւոր վայրի յարեւելեան ստորոտի լերին բնակեալ ի Հայոց ի տաճկաց. տունք Հայոց՝ 34: Եկեղեցի նոցա է կրկին՝ մին ի հիւսիսոյ արեւելից յեզեր բնակութեանց, որ լեալ է յառաջագոյն թերեւս մատուռն գերեզմանոցաց, այլ զկնի աւերութեան խարտեալ քարամբ շինուածոյ նորին՝ հասարակ քարամբք փայտիւք ծածկեալ զայն բնակչացն՝ աղօթէին ի նմա կոչի յանուն սրբոյն Գէորգայ, շուրջ զորով է գերեզմանուտ. իսկ միւսն ի գիւղամէջ անդր՝ զոր նորոգ շինեցին բնակիչքն սակս փոքրկութեան առաջնոյն է յանուն Սրբոյն Ստեփաննոսի Նախավկայի. տունք տաճկաց յայս գիւղ 15:

 

481. Վանք Արզաքանայ: Այսպէս անուանի այժմ, այլ հին աւանդութիւն բնակչացն կոչէ զայն Սուրբ Աստուածածին Նեղուսի, զի ընդ մէջ մենաստանին գեղջն գտանին աւերակք տանց անուանեն զայն Նեղուս. ասեն՝ լեալ է անդ յառաջն բնակութիւն ամուսնաւոր գերդաստանաց գիւղ իսկ յայն անուն. յոր անուն կոչի այն մենաստան. է հեռի յԱրզաքանայ ի վեր ընդ ծործոր լերինն աւելի քան զքառորդ մի ժամու, որոյ եկեղեցին է կրկին՝ միջին արտաքին. միջին տաճարն փոքր անսիւն. ունի զմի սեղան սրբազան խորհրդոյն, զերկուս փոքրիկ աւանդատունս զմի դուռն յարեւմտից ընդ արտաքին տաճարաւն է ի միջավայր տանեացն կաթուղիկէ փոքրիկ. իսկ արտաքին տաճարն կառուցեալ ի վերայ չորից միաստանի սեանց վայելչաձկամարայարկ՝ ընդարձակ քան զմիջին տաճարն: Յերկոսին անկիւնսն արեւելեան՝ յաւելորդսն անդ քան զմիջին տաճարին շինուած են կրկնայարկ փոքրիկ մատրունք տեղիք պատարագելոյ. միակ դուռն այսր արտաքին տաճարի յանկեան արեւմտեան հարաւոյ. արտաքին կամար նորա անկիւնաւոր պալարուն ընդ որմն ի ներքս կարի չքնաղակոփ կերտուած, յորոյ վերայ ընդ անկիւնաւոր կորնթարթսն գտանի քանի ինչ բառ միատող ամենամեծ տառիւք՝ ըստ այսմ.

«Աստուածային շնորհիւն ի յաշխա... ակա ի որ թէ». վերջին երկու բառքն, որպէս նկատէր, վնասեալ ի շարժէ՝ յայտնէր ոչինչ:

Գտան թէպէտ ինչ ինչ գրուածք յորմունսն արտաքին տաճարի, այլ այն ամենայն յանուն նուիրատուաց. ո՛չ յանուն կառուցանողի զայս այնք եւս դժուարընթերց. յորոց մին ի վերայ վերին բարաւորի դրան միջին տաճարի՝ ըստ այսմ.

«Յուսովն Աստուծոյ, ես՝ Հայրապետ, միաբանեցայ սուրբ ուխտիս ետու Ճ... գինն սոքա շնորհեցին Ի աւր. Ա ժամ ինձ Գորգ... թվ. ՉԻ (1271)»:

Բնակութիւնք կամ խրճիթք կրօնաւորացն իսպառ աւերեալք. յարեւմտից տաճարիս իբրքարընկեց մի ի բարձր դիրս է աւերակ գեղեցկաշէն մատրան միոյ, որոյ ի շրջակայս են շիրիմք ի վաղ ժամանակաց, որոց խաչվէմք անկեալ դնին առ տեղեաւն: Ի վերայ միոյն գտաւ գրուած այսպիսի. «Կամակցութեամբ սուրբ արժանաւոր վարդապետի Մարգարէի կանկնեցի... »:

 

482. Տէլիչէր: Գիւղօրայք կրկին նովին անուամբ՝ Վերին Ներքին անուանեալք, յորս տունք բնակեալք ի տաճկաց են 17: Քանզի այս ձոր՝ որոյ յստորին ծործորի է գիւղն Արզաքան մենաստան նորա, երկայնեալ է ընդ հիւսիս իբրժամս երկուս երկոքին կողմանքն են անտառուտ առապարք. ի վերին ծայրի ձորոյն ի բարձրաւանդակի երեւի հանքն կապարոյ, ուր ասեն բնակիչքն թէ ի ժամանակս խանութեան Հիւսէյին Սարտարի աշխատեցան ոմանք յոյնք ի Վրացտանէ: Յարեւմտից այսր հանքի ի միւս անտառուտ առապարի ասեն լինել միւս եւս տեղւոյ մենաստանի, այլ սակս դժուարութեան ճանապարհին չկարողացաք հասանել անդր ստորագրել:

 

483. Յարեւելից հիւսիսոյ Ներքին Տէլիչէր գեղջ է ծործոր ինչ, զոր անուանեն Չորուտ, յորում ի բարձրութեան անդ ի կուրծս հարաւային առապարի ձորակին է աւերակ տեղի մենաստանի ի վայելուչ դրութեան շրջապատեալ անտառօք, որոյ ջուրն ի վերուստ անտի յաղբերց՝ մաքուր, մարսողական ընթանայ խոխոջանօք ընդ առուակ ինչ առ մենաստանաւն. են անդէն պտղատու ծառք՝ յորոց քաղեցաք զսալոր ի վերջին աւուրս օգոստոսի այսր ամի 1842: Եկեղեցի մենաստանին մեծ մասամբ կործանեալ է՝ գուցէ յերկրաշարժութենէ. կայ ի կանգուն միայն որմն հիւսիսային. լեալ է միջակ մեծութեամբ միով սեղանաւ երկու փոքր աւանդատամբք: Յորմն այն ի ներքուստ մերձ ի դուռն աւանդատան այնր կողման գտան սոյն արձանագիրք.

«Կամաւն Աստուծոյ, ես՝ Մեսրոբ երէց, գնեցի զՇատլոյսենց այգոյն չարէքն զանձրեւին բաժինն ի Խ դահեկան ետու Սուրբ Աստուածածնիս. սպասաւորքս ետուն Բ պատարագ ի տարւոջն. ով խափանէ, իմ մեղացն պարտա... »:

Ի ներքոյ նորին.

«Կամաւն Աստուծոյ ես՝ Քահանայապետս Դասապետս միաբանեցաք սուրբ ուխտիս... Աշտարա... ու այուն դրաւք զնծանս շինեցաք այլ ինչս տվաք. միաբանքս հաստատեցին ի տարին Բ պատարագ մեզ. ի թուիս ՈԾԶ (1207)»:

Ի ներքոյ նորին.

«Կամաւն Աստուծոյ մեղաւորս Սարգիս վարդապետ, որ առաջնորդ եղէ շինեցի զՍուրբ Աստուածածինս ետու զդրած այգին հնձան ի Շէնգաւիթ յէր. զիմ բաժին այգին ի ձիթէնիա հնձան... շալ... ն զիմ բաժինն. հայրս եղբարքս հաստատեցին ի տարին Ժ աւր ժամ. ով խափանէ... »:

Յարձանագրութեան աստ նշանակի թէ՝ «Շինեցի զՍուրբ Աստուածածինս»: Այն շինութիւն ո՛չ նշանակէ զայն ի հիմանէ, այլ զնորոգութիւն ինչ: Ի փլեալ քարինսն որմոց բազումս աշխատեցաք գտանել զայլ ինչ գրուած յայտարար անուան կառուցանողի սորին կամ մենաստանին, չեղհնար:

Այս ձոր իցէ թերեւս անուանեալն Ղօրաձոր ի նահանգին Բջնոյ ըստ յառաջ բերելոյ Հին Հայաստանի (թղթա. 453). յիրաւի գտանի մերձ ի Բջնի յարեւմտից նորա. ունի ջուր առատ ժողովեալ յաղբերականց ի ծործորաց եղելոց յինքեանս, որ ընթացեալ ընդ ձորն յարեւելս հարաւոյ անցեալ զառաջեաւ Արզաքան գեղջ՝ անկանի ի Հրազդան գետ. ուր է կամուրջ փայտեայ ի վերայ գետոյն: Յայսմ ձորի գտանին օգտակար բոյսք ընտիր ծաղիկք, յորս կարի հոտաւէտ ծաղիկն բրաբիոն, զոր կոչեն Ծաղիկ Մարիամու: Եւ բոյսն երկարացօղուն իբրեւ երկու կանգուն՝ որ տայ ի ծայրսն գնդակաձեւ ծաղիկ: Կոչեն սմա այլազգական անուն Ղանթափ: Եւ է ասեն փորձեալ դեղ սաթլճամ կոչեցեալ տկարութեանն, զի ի ծաղկանց անտի առեալ եռացուցեալ ի ջուր՝ տան ըմպել հիւանդին, որ զկնի քրտնաբեր լինելոյն մաքրէ զկիտուածս մեռեալ արեանն առողջացուցանէ զախտակիրն փութով:

 

484. Բջնի: Ի վեր անդր ընդ ձորն Հրազդան գետոյ հեռի յԱրզաքանայ իբրժամ մի ի մէջ ձորոյն, յարեւմտեան եզեր գետոյն հնագոյն ամրոց նորա կամ բերդն է ոստ ինչ բնական դրութեամբ, ի հարաւոյ յարեւելից ուղղաբերձ քարակտուր անմատչելի: Յարեւմտից ի հիւսիսոյ փոքր ինչ ստորոտովք հնարաւոր ընթացից մարդոյ, այլ այնք եւս ամրացեալ բարձրաբերձ պարսպօք աշտարակօք յորձաքար վիմաց ի կրոյ մուտ ելից նորա յարեւմտից. ինչ ինչ տեղիք այսց պարսպաց քայքայեալ են յաղագս հին աւուրց գոլոյ շինութեանն: Գլուխ կամ կատար նորա տափարակ բաւականաչափ ընդարձակ. ուր տեսանին աւերակք հին շինուածոց՝ յորոց երկուք ի կոփածոյ քարանց ի կրոյ, թերեւս տաճարք՝ տեղիք աղօթից փոքր դրութեամբ. յաղագս աւերանացն չգտաւ ի նոսա գրուած ինչ: Քաղաք ըստ հնոց, կամ գիւղն ըստ արդեանս անմիջապէս յարեւմտից ամրոցին ի հիւսիսոյ գետոյն՝ է բաւականաչափ տարածութիւն ի խորաձորի անդ երկայնեալ ընդ գետն ծոցաւորեալ յստորոտի անդ լերինն. ի վաղեմնի շինուածոց սորա գտանին քանի փոքրիկ տաճարք խոնարհեալք. իսկ աւագ եկեղեցին աւելի ընդ հիւսիսակողմն շինուց տանց կայ յամբողջութեան է կառուցումն նորա հաստատուն ի սրբատաշ մեծամեծ քարանց. միջին երկարութիւն նորա ի ճակատէ բեմին ցդուռն արեւմտեան 21 քայլ հասարակ լայնութիւնն 17. է առանց սեան. բայց յերկուց կողմանց կից ընդ որմունսն հարաւային հիւսիսոյ՝ թողլով զմեծ բաժին ընդ սեղանն, բարձրացուցեալ են իբրգազ կէս լայնութեամբ ի մեծամեծ վիմաց ցսալաթոռսն՝ յորոց վերայ ձգեալ բարձր հաստատուն կամար, կառուցեալ են զկաթուղիկէն ի միջավայր տանեաց այրս արեւելեան բաժնի է ընտիր տաճար փառացի. միակ սեղան նորա ընդարձակակամար, ունի յերկուս կողմանս զերկուս աւանդատունս զերկուս դրունս. արեւմտեանն հիւսեալ է այժմ հասարակ քարամբք ընդ հարաւայինն մուտ-ել առնեն: Սալքարինք տանեացն մեծ մասամբ խախտեալ են, բայց հոգեւոր ատեանն Երեւանայ մտադրեալ է տալ նորոգել զայն:

Արձանագրութիւնք յորմունս այսր տաճարի են յետագայքդ. յորմն հարաւային արտաքուստ:

 

Առաջին արձանագիր համարեալ շինութեանն գտանի յարեւելս դրանն երկարատող՝ ըստ այսմ.

«Թ. ՆՁ (1031): Շնորհիւն Աստուծոյ այս հրամանք է իմ տեառն Պետրոսի Հայոց կաթուղիկոսի Սմբատա Շահանշահի, որ հաստատեաց... ոպոսարան ի Բջնի քաղաք զՍուրբ Աստուածածինս. հիմնարկել կատարեաց Գրիգոր իշխանաց իշխան՝ որդի Վասակա, տուաւ վիճակ ի սուրբ Աստուածածինս ի Փոշեհանից մինչի Նիգ (գաւառ) դիւա... ուն... զաւակս յԱղստեւ. տվաք գաւազան սուրբ նշան աթոռ: Արդ՝ եթէ ոք խափանել ջանա զաթոռս կամ յայլ տեղիս փոխել կամ զհողն յապիշտակել կամ զաւանդ եկեղեցոյս գողանալ՝ թէ յեպիսկոպոսաց կամ յիշխանաց կամ ով որ հակառակի նզովեսցի յԱստուծոյ ի մէնջ ի ՅԺԸ հայրա... ատաքի ջնջեսցի յիշատակ նորա յերկրէ անլոյծ կապեսցի: Եւ արդ՝ այս է բնական առաջին սահմանահատ վիճակ աթ... հաստատեցաք արձանագրով շրջաբերականով զսահմանահատ վիճակի սորայ. որ է արեւելից ի Ծար գետո մինչի գետն Ախուբան (թերեւս Ախուրեան), յԱնւոյ ի հիւսիսաինս պետս խո... հատանել ջանա յայսմանէ ի միջոց կամ յեզերաց, աւելի կամ մասն ինչ զվերասացեալ զանէծս եւ զպատիժս կրեսցէ աստ ի հանդերձելումն, ամէն»:

 

Ի վերայ մեծավէմ բարաւորի դրանն հարաւային գտանի սոյն արձանագիր.

«Թվ. ՈԾԸ (1209):

Յաշխարհակալութեան քաջաց յաղթողաց, մեծ շահանշահաց Զաքարէի Իւանէի՝ որդւոց Սարգսի, յեպիսկոպոսութեան Վրթանեսի, ես՝ մեղուցեալ ծառայ Աստուծոյ Վահանս... շինեցի Իշխանավանից մեծ եկեղեցին յանուն Սուրբ Աստուածածնին: Եւ զայս Աստուածածինս նորոգեցի սալով, որ ի բնէ չէր սալած: Եւ հաստատեցին ի տարին Ե աւր ժամ ի տաւնի սուրբ Ծննդեանն վասն փրկութեան հոգոյ իմոյ. ով խափանէ զպատարագն... մեղացն պարտական է առաջի Քրիստոսի»:

 

Ի վեր քան զկամար սոյն հարաւային դրան գրի այս ինչ.

«Թվիս Հայոց Չ (1251): Ազդմամբ հրամանաւ Հոգոյն Սրբոյ Կոստանդեայ կաթուղիկոսի հաստատեցաք զխախտեալ կանոնքս ե... ստ ծառայքս Քրիստոսի տէր Վանական տէր Գրիգոր ողորմութեամբն սր... ոսք Բջնոյ ոստ. յիշխանութեան մեծին Շահնշահի որոյ... զի յայսմհետէ մինչի կատարած չունի կաշառաւք ձեռնադր... իչք հրամանացս աւրհնի յԱստուծոյ»:

 

Ի վեր անդր քան զվերոյգրեալն.

«Յուսովն անմահին Աստուծոյ ես՝ Զաքարէ որդի Սահիպ Դիվանին պարոն Խօշաքին, թոռն աթաբակ Ավագին՝ որդոյ աթաբակ Իվանէի վասն մեր յերկար կենդանութեան փրկութեան հոգոյ իմոյ ի վեր կալայ որ ի Բջնի այլ մարդոյ տիրութիւն չէլնի թողի զամէն հարկ՝ զամիրայ հակն, զհարսանէ հակ. զկովայ համարն, զկալաթաղարն, զսայլիսապն, զմահկանէն աւտարականն քան զդաղմէն այլ իրք չտա. յաղման չանեն, որ յայսմհետէ մինչյաւիտեան հաստատուն կացէ արձանս իմ. եթէ ոք խափանել ջանայ յիմոց կամ յիմ զաւակաց կամ յաւտարաց, իմ մեղացն պարտական է առաջի Աստուծոյ»:

 

Ի վեր անդր քան զդոյն վերոգրեալ ի ներքոյ լուսանցոյց պատուհանին.

«Թվ. ՊԷ (1358):

Ի զարմէ երկուց հարազատաց քաջաց յաղթողաց ամիրսպասալար Զաքարիայի աթաբակ Իվանէի, ես՝ աթաբակ Շահինշահ որդի աթաբակ Զազայն ի ժամանակս բռնակալութեան մէլիք Աշրափին զմեր հայրենիքս զԲջնի քաղաք յիսնէ հուքմով խլեր էր՝ զիր ճորտերին էսիր կացուցեր Հաճիբէկ նիաղեցավ ու զքաղաքս ի հիմանց քակեց ու շատ յանուանի մարդ ի սուր քաշեց ու զեկեղեցիքս տապալեց ու զերկիրս ի չորս դիաց անբնակ արար ու զքրիստոնէք անխնայ կոտորեաց. մեք յԱստուած ապաւինելով զմեր սալահրի... հեծելին գլուխ կացուցաք, որ ի վերա նստաւ բազում աշխատութեամբ: Զիր ապրանքն նախ նա բաշխէր, որ Աստուած խղճաց մեզ ու մեր հայրենիքս զԲջնու բերդս ի մեր ձեռս բերեց վասն փրկութեան հոգւոյ յերկար կենդանութեանս մերոյ կրկին նորոգեցաք զեկեղեցիս զբունիաթ (բնական) արձանս վերստին հաստատեցաք զվիճակ, զվանք, զգեղ, զսարի, զդաշտի հայրենիք բէց ու շինական ու գործաւոր զինչ եծ... Աստուածածնա ծառ... ազատ թարխան արարին հարկէ ի ծառայութենէ. տէր Վանական սպասաւորքս խոստացան մեզ Յակոբա տի (տաւնի) գիշերապաշտաւն առնեն. ով ոք զմեր հաստատած արձանս խափանել ջանայ դատի յԱստուծոյ մեր մեղացն պարտական եղիցի»:

 

Ի ներքս եկեղեցւոյն յորմն հարաւային յարեւմուտս դրանն այնր կողման.

«Շնորհաւք նախախնամող Սուրբ Հոգոյն, ես՝ Քոչաքշեր եւ ամուսին իմ Խորիշահ միաբանեցաք Սուրբ Աստուածածնիս տուաք արդիւնք ի հալալ յընչից մերոց. սպասաւորք սորա տէր յվե, տէր սգ, կարգեցին ի տարին Դ աւր պատարագել զՔրիստոս ի տաւնի Ծննդեանն. Բ՝ Քոչաքշերին առնեն Բ՝ Խորիշահին, ամէն: ՉԾԵ (1306)»:

 

Յարեւմտակողմն դրան ի ներքս կարի դժուարընթերց.

«ՉԾԲ [1303]:

Կամաւն ամենակալին Աստուծոյ, ես՝ Գրիգոր իշխան, որդի ... թոռն Դուփին... »:

Գտանի բազմատող արձանագիր մի յորմն հիւսիսային ի ներքս հանդէպ դրանն հարաւային. այլ է ըստ միեւնոյն մտաց հանդերձ նոյն թուականաւ մեծի արձանագրութեանն եղելոյ ի ներքոյ լուսանցոյց պատուհանին յորմն հարաւային արտաքուստ զոր ի վեր անդր օրինակեցաք. վասն որոյ երկրորդել աստէն զնոյն աւելորդ համարեցաք: Եւ էր սկսուած նորա ըստ այսմ. «Կամաւ անմահին Աստուծոյ ողորմութեամբ իմ պարոն Շահանշահի, ես՝ Ամիրզէսի, ի ժամանակիս բռնակալութեան մէլիք Աշրափին Հաճիպէկին եւն: Երեմիա գրիչ»:

Ի հարաւոյ փառացի տաճարիս կից ընդ որմն յարեւելս դրան կառուցեալ են յետինք զմատուռն մի փոքրիկ. ուստի երրորդ մասն արձանագրութեան շինութեան մեծի տաճարիս, զոր ի վերոյ օրինակեցաք, մնացեալ է ընդ որմով մատրանն. բայց կառուցանողն այնր ի վեր առեալ զայն մասն արձանագրին՝ ըստ յարմարութեան տողիցն փորագրել տուեալ էր ի վերայ արեւմտեան որմոյ մատրանն, յորմէ օրինակեցաք մեք ամբողջապէս բացի մասնաւոր եղծուածոցն: Համառօտ արձանագիր շինութեան մատրանս գոլով ի քուէս (սաչախ) անդ շինուածոյն անկեալ ինչ ինչ քարանց անհետացեալ՝ զթուականն եւեթ ունէր ամբողջ, որ է ՉԻԱ (1272):

Այս փառացի տաճար ունի շուրջ զիւրպարիսպ ընդարձակ ի հասարակ կոփածոյ քարանց. արքեպիսկոպոսարանն, որ կայ արդէն յաւերութեան, է յարեւելից եկեղեցւոյն առ պարսպաւն, իսկ խոհանոցն շտեմարանք յարեւմտից եկեղեցւոյն, ուր գտանին տակաւին քանի ինչ քարայարկ շինուածք. մեծ դուռն պարսպին ի հարաւոյ հանդէպ այնր կողման դրան տաճարին, որոյ սեամբքն վերին բարաւորն ի մեծահատոր սրբատաշ քարանց. յարեւելս տաճարին ի մէջ պարսպին են չորս մեծամեծ խաչքարինք հանդերձ պատուանդանօք, յորս ի պատուանդանի միոյն գրուած քանի տող, բայց առաջին տողն եւեթ ամբողջ ըստ այսմ. «Ի թուիս ի ՈԿԸ (1219). մեք աւշիրա... ջիք ի Քրիստոս»: Յայսմ տաճարի աղօթեն հայազգի բնակիչք տեղւոյս, որք են տունք 29. տունք այլազգի մահմէտականաց 30: Է եւ աստ փայտեայ կամուրջ ի վերայ գետոյն ընդ որ անցեալ բնակչացն հերկեն զերկիր սերմանեն ի սահմանին Վարաժնունեաց, ուր լինի ցորեան ընտիր:

Յարեւելից ամրոցին փոքր ինչ բացակայ է լեզուակ իմն առապարի, յորոյ վերայ է գերեզմանուտ ի ծայրացեալ վիմուտ սպառուածի նորա կառուցեալ է մատուռն փոքրիկ հանդերձ կաթուղիկէիւ, այլ չգտանի գրուած ինչ ոչ յորմունս ոչ ի տապանավէմսն:

 

Արքեպիսկոպոսունք առաջնորդարանին [2] Բջնոյ, որք գտանին յինչ ինչ գրուածս.

485. Եփրեմ եպիսկոպոս. առ որ գրեաց թուղթ Գրիգոր Մագիստրոս Վասակեան բանասիրելով վասն նռանց:

Վրթանէս եպիսկոպոս, որ գտաւ ի ժողովն Լօռւոյ առ Զաքարիա Սպասալարիւ յամի 1205 յիշատակի յարձանագիրն ի վերոյ յամի 1209:

Գրիգոր եպիսկոպոս, որ եղմի յայնց, որք ընկալան զկանոնադրութիւն զկոնդակ Կոստանդին կաթուղիկոսի Սսոյ, յամի 1246, ըստ Չամչեան հայր Միքայէլի (հատոր Գ, համար 229). սա յիշատակի ի վերոյ յարձանագիրն ընդ տէր Վանականայ յամի 1251. եւ այն արձանագիր է վասն կանոնադրութեանն յիշեալ կաթուղիկոսի: Յովհաննէս եպիսկոպոս, զոր յիշատակէ հայր Միքայէլ Չամչեան (հատոր Գ, համար 291):

Տէր Յովհաննէս եւ տէր Սարգիս. ի վեր անդր յարձանագիրն յամին 1306:

Տէր Վանական. եւս ի վերոյ յարձանագիրն յամին 1358: Զսմանէ ասէ թերեւս Թովմա Մեծոփեցի, թէ յառնուլ Բջնոյ ի թագաւորէն

Ազախու թաթարաց, սպանաւ եպիսկոպոս գաւառին տէր Վանական: Վանակ եպիսկոպոս, զոր սպանին զօրք Լանկթամուրայ առնլով զԲջնի կոտորելով չարաչար զբնակիչսն յամին 1387:

Յովհաննէս եպիսկոպոս, որ գտաւ ի ժողովն ընտրութեան Կիրակոսի Վիրապեցւոյ յԷջմիածին յամին 1441:

Փիլիպպոս ի Քանաքեռ գեղջէ յաշակերտաց Մովսէսի Սիւնեցւոյ, ձեռնադրեալ ի նմանէ յեպիսկոպոսութիւն՝ գայ այսր առնէ զբազում նորոգութիւնս:

Մովսէս վարդապետ փիլիսոփայ կոչեցեալ, առաքի յառաջնորդութիւն տեղւոյս ի Փիլիպպոսէ Հաղբակեցւոյ. երկոքին սոքա յիշատակին ի գիրս Զաքարիա Սարկաւագի:

Մեսրովբ վարդապետ:

Դաւիթ վարդապետ: Յովհաննէս վարդապետ: Սիմէոն վարդապետ:

Կարապետ վարդապետ: Հնգեքին այսոքիկ եւս յիշատակեալք ի Սիմէոն կաթուղիկոսէ Երեւանցւոյ ի Ջամբռ անուանեալ մատենին:

 

486. Ի Բջնոյ աստի ի վեր ընդ գետն իբրժամ մի է գիւղն Սօլակ կոչեցեալ յարեւելեան սարահարթի անդ ձորոյն. ձորամիջի անդ է եւս կամուրջ փայտեայ. հանդէպ այսր գեղջ յարեւմտեան կողմն գետոյն ի բարձրութեան անդ ի ծործորս լերինն կարի դժուարին ելիւք ի տափարակ դիրս է տաճար փոքրիկ ի սրբատաշ ամրակուռ քարանց շուրջ զնովաւ աւերակք սենեկաց. չգտաւ թուական շինութեանն, այլ երկու արձանագիրք յանուն նուիրատուաց:

 

Առաջին արձանն ի հիւսիսային հիման կամարի միակ փոքրիկ սեղանոյն, ըստ այսմ.

«Կամաւ ամենակալին Աստուծոյ, ես՝ Աստուածատուր, ի հալալ արդեանց ստացայ զմեն... ատուռն եկեղեցւոյս առաջնորդ ուխտ բան... հաստատեցին ի տարին Բ պատարագ զտաւն սուրբ Յակոբայ. ով չառնէ, դատի յԱստուծոյ»:

Երկրորդ արձանն յորմն արեւմտեան ի ներքուստ ի հիւսիսակողմն դրան.

«Ես Յովանէս ծառա Քրիստոսի, ետու զիմ հոգոյ արդիւնս քան զոր ստա... ի յարդար վաստակոց ի Սուրբ Աստուածածինս ի տափակ մայրոյ սպասաւորք սուրբ եկեղեցւոյս խոստացան ի տարւոջն Բ... Ա. Աստուածածնին տաւնին Ա սուրբ Սարգսին: Որ խափանէ դատի յԱստուծոյ իմ մեղացն պարտական է: Ա մատուռն Յովհանիսի է: Ի Թ. ՈՀԳ (1224):

Այս տեղի է Մայրոյ վանք կոչեցեալն ի գիրս, զորմէ գրեն պատմիչք՝ մերձ ի Բջնի ի ծործորս լերինն ըստ Զ Յովհաննու կաթուղիկոսի, յոր բնակեցաւ ծերունին Յոհան յաւուրս կաթուղիկոսութեանն Եզրի. նա ինքն Եզր յաղագս ատելութեանն առ Յոհան՝ փոխեաց զանուն այսր մենաստանի կոչեաց Մայրոգոմ զՅոհան Մայրոգոմեցի: Այս ծործոր եւ առապարքն շրջապատեալ զմենաստանաւն են անտառուտ. չգտաւ ջուր ի մենաստանի աստ, զի հեղեղատն ցամաքեալ էր էին աւուրք օգոստոսի այնինչ եղաք անդր չէ՛ր աղբիւր անդէն. գուցէ յառաջագոյն եղեալ պատճառաւ իւիք ցամաքեալ. էր տեղին թէպէտ դժուարաելք, բայց յաղագս բարձրութեանն ունէր զվայելչանկատ հայեցուածս ընդ լերինսն Գեղամայ, ընդ բովանդակ գաւառն Կոտայից կիսով աւելի ընդ Վարաժնունիսն: Չգտաւ յատկացեալ ինչ նշանօք մենաստանն յանուն գեղջն կոչեցեալ Եղիպատրուշ. թերեւս իցէ մին ի մենաստանացն վերոյիշելոց եղելոցն ի գիւղօրայս (471, 478, 483):

 

487. Քաղսի գիւղ՝ տունք 51: Եկեղեցին անուամբ Սուրբ Աստուածածնի: Հեռի է ի Մայրոյ վանաց ընդ գետն ի վեր իբրժամ մի՝ ի ձորամիջի անդ գետոյն յարեւմտակողմն նորա. եկեղեցին շինեալ ի վաղ ժամանակաց ի տաշածու քարանց, այլ տանիք նորա մասնաւորապէս որմունքն աւերեալ գոլով՝ ծածկեալ են փայտիւք: Փոքր ինչ ի վեր քան զգիւղն է կամուրջ փայտեայ ի վերայ գետոյն՝ ընդ որ անց դարձ առնեն բնակիչքն, մանաւանդ ի ժամանակս ամառան՝ յորում միջոցի գտանի նահանգական ատեանն ի Կեչառուս:

 

488. Աղփարայ գիւղ՝ տունք 29: Եկեղեցին յանուն սրբոյն Ստեփաննոսի: Անկանի այս գիւղ յարեւմտեան կողմն գետոյն յարեւելեան լանջի անդ լերին՝ հեռի ի Քաղսի գեղջէ ընդ հիւսիս իբրժամ մի:

 

489. Մաքրավանք. գիւղ, յորում բնակին յազգէ Հայոց՝ տունք 28: Եկեղեցին յանուն Սուրբ Աստուածածնի: Կոչումն գեղջս է յանուանէ եկեղեցւոյն, որ կառուցեալ է յորձաքար վիմաց բարձրակամար անսիւն, որոյ զտեղի կործանեալ կաթուղիկէին ծածկեալ են փայտիւք: Իսկ այլազգիք տան զանուն գեղջս եկեղեցւոյն Էշէք Ղուտուրան, քանզի աւանդութիւն է թէ երբեմն դիպեալ աստ ուրումն շահ արքայի Պարսից այն ինչ կամեցեալ նորա տալ քակել զայս եկեղեցի քարամբք նորա կառուցեալ ի վերայ Հրազդան գետոյն զկամուրջ, պատահի կատաղութեան իմիք այնու արգելեալ լինի քակտումն եկեղեցւոյն, որոյ աղագաւ անուանի յայնժամ Շահ Ղուտուրան. իսկ մահմէտականք վասն բառնալոյ յինքեանց զայս նախատինս՝ փոխեն զայն անուանեն մինչցայժմ Էշէք Ղուտուրան, որ ըստ իմիք աւելի եւս նախատինք է: Տեղի եկեղեցւոյս եւ գեղջս հեռի յեկեղեցեացն Կեչառուաց աւելի քան զկէս ժամ ընդ հարաւ ի վայելուչ վայրի յարեւմտակողմն գետոյն:

Եկեղեցիք կամ մենաստան Կեչառուաց

490. Այս մենաստան կոչեցեալ Կեչառուս կամ Կեչառուաց՝ հեռի ի Մաքրավանքայ ընդ հիւսիս իբրկէս ժամ՝ բաժանեալ յիրերաց յառապարէ անտի եղելոյ ի մէջ երկոցունցն. է հանդէպ Ռնտամալ գեղջն Վարաժնունեաց յարեւմտակողմն գետոյն հեռի իբրքառորդ ժամու՝ ունելով զՍեւան կղզի ուղղակի ընդ արեւելս հեռաւորութեամբ չորից ժամուց զԵրեւան քաղաք ութն ժամուց՝ ընդ հարաւ: Եւ է վայելուչ վայրի շրջապատեալ անտառախիտ լերամբք յերից կողմանց ի հիւսիսոյ, ի հարաւոյ յարեւմտից. տեղին կամ վայրն՝ ուր կան կառուցեալ տաճարքն չորեքին, տեսանի արդարիբրլանջ կամ կուրծք առն լերինքն յերկուց կողմանց զօրէն բազկաց ի վերուստ անտի խոնարհեալ ընդ յարեւելս՝ աւարտին ի գետն Հրազդան:

Աստ շինեալ ասի յառաջագոյն եկեղեցի յԱպիրատայ մեծ իշխանէ Հայոց ըստ Մխիթարայ Այրիվանեցւոյ ի թիւն ՆՁ (1031). ըստ Միքայէլի Չամչեան (հատոր Բ, թղթա. 897):

Զկնի նորա ապա ետ կառուցանել ի սմա զաւագ եկեղեցին յանուն սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչի՝ Գրիգոր Մագիստրոսն Վասակեան Պահլաւունի. առ Մխիթարայ Այրիվանեցւոյ ի թիւն ՆՂԳ (1044). «Իսկ Մաւնամախն (կայսր Յունաց), որ կալաւ զԳագիկ թագաւորն, ետ զիշխանութիւն երկրիս Գրիգորոյ Մագիստրոսի, որ շինեաց զեկեղեցին Կեչառուաց. սա է որդին Հոլում Վասակայ շինողին Բջնոյ Կայենոյ Կայծոնոյ, զոր յանգէտս սպանին ի Սերկեւլէ»: Ձ կառուցման այսր տաճարի է արդարգործ մտաց այնպիսի խոհական ուսումնական առն, որ սքանչացուցանէ զտեսողս. անսիւն է կամարակապ՝ հաւաք գործեալ. ունէր ի միջին տեղւոջ տանեացն կաթուղիկէ վայելչաձեւ, այլ ի շարժէն դիպելոյ յամի 1827, անկեալ կործանեցաւ: Ունի գաւիթ վայելուչ ի վերայ չորից միաստանի սեանց հանգոյն գաւթի եկեղեցւոյն Այրիվանաց, զերկուս դրունսն՝ արեւմտեան հարաւային:

 

Ի վերայ հարաւային դրանն արտաքուստ դնի արձանագիր շինութեան ըստ այսմ.

«ՆՁԲ (1033) թ. հ., ի թագաւորութեան Գագկայ ի հայրապետութեան տեառն Սարգսի, ես՝ Գրիգոր Մագիստռոս, որդի Հասանայ, շինեցի զեկեղեցիս ինձ ի բարեխաւսութիւն իմ պատրոնին իմ որդեացն. որք ընթեռնոյք զիս յաղաւթս յիշեցէք ի Քրիստոս, աղաչեմ»:

 

Ի վերայ արեւմտեան դրան գաւթին արտաքուստ դնի սոյն արձանագրութիւն՝ այս օրինակ.

«Ի թու. ՈՂԳ (1244):

Կամաւն Աստուծոյ, ես՝ Քուրդս, որդի Կախայբերին, զմտաւ ածի ի սէրն Աստուծոյ եկի ի սուրբ ուխտս ի Կեչառուս կրաւնաւորեցայ ի դրան Սուրբ Լուսաւորչիս անուանեցայ Յօհաննէս արարի պահարան սուրբ Յօհաննիսի... անիս. որք ընթեռնոյք, յիշեցէք յաղաւթս»:

 

Ի ներքոյ սոյն արձանագրութեան դնի այս.

«Աւգնութեամբն Աստուծոյ մեք [Ա]մարասայ եպիսկոպոսներս՝ տէր Սարգիս տէր Վրթանէս, միաբանեցաք Կեչառուաց Սուրբ Լուսաւորչիս տվաք ի մեր հալալ արդեանց Մ [200] դահեկան յառաջնորդութեան Մխ[իթար], վ[ար]դ[ապետին]. վ[ար]դ[ապետ]երս միաբանքս ընկալաք ՃԻ [120] ջաղացն անցուցաք. Ճ [100] ժամատուն. սահմանեցաք ամէն ամի Զ [6] աւր պատարագ ի տաւնի Ռըստակիսի վթի գոգգ վթ. որ խափանէ նոցա մեղացն պարտական է. կատարիչքն աւրհնին յԱստուծոյ»:

 

Ի հարաւային կողմն գաւթիս արտաքուստ ի վեր քան զլուսանցոյց պատուհանն գրի սոյն արձանագիր.

«Ի ՈԿԲ (1213) թու[ին], կամաւն Աստուծոյ, ես՝ Վաչէ որդի Սարգսի՝ որդւո Վաչուտի ամուսին իմ Մամախաթուն որդիք իմ Քո[ւ]րդս Վաչուտ միաբանեցաք ի սուրբ ուխտս Կեչառուս տուաք ի գանձագին գեղն մեր Շէնգաւիթ այգի... սպասք եկեղեցո տէր Գրիգորին. Գրիգոր վարդապետս զԾառզարդարն ինձ Վաչէի. զՂազարոյն Մամախաթունին զՆոր Կիւրակէն Քրդին, ամէն եկեղեցիքս. ով առաջնորդ անի զսէրն, առնէ Նոր Կիրակէին անխափան»:

 

Ի ներքոյ սոյն արձանագրութեան գրի այս.

«Թուիս մերոյ ՉԻԱ (1272), կամաւն Աստուծոյ, ես՝ Վիրապշահ միաբանեցայ սրբոյ նշանիս յառաջնորդութեան տեառն Աթանասի. տվի իմ հալալ արդեանց իմոց. ետուն ինձ Դ աւր ժամ ի տաւնի Ատոմեանց. կատարիչ աւրհնին ի Քրիստոսէ»:

 

Ուղղակի ընդ արեւելս այսր արձանի ի վերայ որմոյ մեծի տաճարին դնի այս արձանագիր՝ որոյ թուական ի սկսուածի անդ եղծեալ էր.

«... թուականութեանս Հայոց, ի հայրապետութեան տեառն Գրիգորիսի ի թագաւորութեանն Վրաց Գեորգէ մերոյ իշխանին, ես՝ հայր Պետրոս եղբայր իմ տէր Յովսէփ Սարգիս կրօնաւոր միաբան ուխտիս հաստատեցաք Ստեփաննոսի Աղուանից կաթուղիկոսի ի տարին զՔրիստոս ի տօնի առաքելոցն, Դաւթի, Պետրոսի, Յովհաննու ամէն եկեղեցիքս. եթէ ոք խափանէ ՅԺԸ–ցն նզովեալ եղիցի: Ես Սիմէօն քահանայ գնեցի յեկեղեցիս, որ առնեն ինձ ի տարին Բ աւուր ժամ. որ խափանէ դատի յԱստուծոյ»:

 

Ի վեր քան զվերոյգրեալ արձանն ի ներքոյ լուսանցոյց պատուհանացն ի նոյն հարաւային որմն արտաքուստ ծայրէ ի ծայր ընդ երկայնութիւն գրի սոյն յիշատակագրութիւն.

«Ի հինգ հարիւր երորդի (1051) ամի թուականութեանս Թորգոմեան, ի թագաւորութեանն սուրբ ինքնակալ թագաւորին Կոստանդեա Մաւնումախին, բերաւ ոսկի մատանիս, զոր հզաւրին եւ առաքինոյն բարեպաշտին Գրիգորո Մագիստռոսին Կիտաւնտին, եւ Տուկին Վասպուրականի Տարաւնո Արշակունւոյն Հայկազնոյն. մեծաւ աշխատութեամբ ազատեալ էր զմեծ հռչակաւոր եկեղեցիքս իւր. ո՛չ այլ ինչ հայցէ, բայց միայն աղաւթս առնել սուրբինքնակալ թագաւորին Կոստանդեայ. ընդ նմին ծառային Քրիստոսի Գրիգորոյ որդւոց իւրոց յիշատակ կարգեալ յեկեղեցիքս Կեչառուաց՝ ուր Մագիստռոս կենդանի է. ամենայն շաբաթ աւր զժամն Հասանայ արասցէ անխափան. յետ ելիցն Մագիստռոսին արասցեն անխափան: Արդ՝ որ ոք այսմ վճռի հաստատնո խափանել ջանա՝ թէ յառաջնորդաց ոք իցէ կամ յիշխանաց կամ ի քահանայից, այնպիսին Յ ԺԸ հայրապետացն նզովեալ եղիցի բաժինն ընդ Յուդայի եղիցի ընդ տիրասպան քահանայիցն. այս գիր մեր է Յովանիսի շնորհիւն Աստուծոյ Բջնո եպիսկոպոսիս սուրբ մեծի հաւր Բարսղիս է. թէ ոք այս գրոյս խափանել ջանա, այնպիսին նզովս չարաչարս ընկալցի ի սրբո Լուսաւորչէն Գրիգորո յամենայն սրբոց ի մէնջ. կատարիչք գրոյս աւրհնեալ եղիցի»:

 

Ի մէջ գաւթի եկեղեցւոյս ի հարաւային ճակատ հիւսիսային կամարի գրի այս ինչ.

«Աւգնութեամբն ամենասուրբ Երրորդութեան... Հասան որդի Վախթանգայ՝ որդւոյ մեծին Հասանայ, տէր Խոյախանբերդոյ, Խաչենոյ ամուսին իմ Սամֆան... [դու]ստր Բաղաց թագաւորին, միաբանեցաք մեծ հռչակաւոր սուրբ ուխտիս Կեչառուաց եւ... յաւերման նետողաց բազում գանձիւք... նորոգեցաք» այլն:

 

Ի ներքոյ այնր ի նոյն իսկ կամարի.

«Թվին ՈՂԷ (1248), յառաջնորդութեան Մխիթար Վ[ա]րդ[ան], Գէ[որգ] վարդապետերս այլ միաբանքս ընկալան սահմանեցին մեզ Բ [2] աւր պատարագ ամէն եկեղեցիքս՝ զաւագ Զատիկն ինձ, եւ Գ [3] շաբաթ աւրն Մամաքանայ. կատարիչք գրոյս աւրհնին յԱստուծոյ. իսկ որ խափանէ ի մերոց կամ յաւտարաց կամ յիշխանաց յառաջնորդաց՝ մեր մեղացս պարտական է ՅԺԸ [318] հայրապետացն նզոված է. կատարիչքն աւրհ. »:

Ի վերայ սեան արեւելեան հիւսիսոյ գրի արձանագիր յանուն Սարգսի ուրումն յիշատակի անդէն Ներսէս անուն առաջնորդ մենաստանիս եւն: Են այլ յոլով արձանագրութիւնք երկարաձիգ ի ներքս անդ գաւթին յորմունս նորա, այլ գոլով դժուարընթերց եւ եղծուած ի տեղիս տեղիս կարօտ ընդարձակ միջոցաց՝ վասն որոյ մնացին անձեռնարկելի ի մէնջ:

 

Կարի մերձ յորմն հարաւային աւանդատան մեծի եկեղեցւոյս է տաճար փոքրիկ գմբէթաւոր, յորոյ արեւմտեան դրան վերայ գրի սոյն արձանագրութիւն.

«Յիշեսջիք յաղաւթս զաստուածասէր պատրոն զՎաչէ՝ որ նորոգեաց վերստին զեկեղեցիս, թիւն ՈՀԲ (1223) էր»: Կից այսմ. «Կամաւն Աստուծոյ ես՝ պատրոն Վարդ Երեւանո ետու զիմ հայրենի այգին, որ Չմշկա կոչի ի հայր Պետրոս, արարի ինձ որդի: Եւ ես հայր Պետրոս ետու ի սուրբ Լուսաւորիչս, որ առնեն ի տարին Ը ժամ. Դ Վարդին, Դ Անիարին, որ հակառ կա կամ այգոյն կամ ժամին ՅԺԸ–իցն յայս սրբոցս նզովեալ եղիցի»:

 

Ի վեր քան զսոյն ի հարաւային կողմն լուսանցոյց պատուհանին գրի այս ինչ.

«Կամաւն Աստուծոյ, ես՝ Մխիթարիչ որդի Գրիգորի, ետու զիմ ախ... այգին յերանելի սուրբ ուխտս Կեչառուս հրամանաւ տեառն Գրիգորիսի Գրիգոր վարդապետաց յառաջնորդութեան Համազասպայ գրեցաւն ժամանակն ինձ Մխիթարչիս, Գ՝ Տիկնակոկորին տեառն Գրիգորոյ, Մամկայ. հաստատ է գիրս կամաւն Աստուծոյ. ով խափանէ է մեցաղս տէր առաջի Քրիստոսի»:

 

Ի հիւսիսակողմն սոյն փոքրիկ տաճարիս դնի այս արձանագիր.

«Ի ՈԾԳ (1204). կամաւ բարերարին Աստուծոյ, ես՝ Վարդըմբել, որ նորոգեցի ի յԵրեւան զՄեղիտոնոյ էգոյն չարէքն ետու ի սուրբ Գրիգորս. սպասաւորք սորա աւանդեցին տարին Բ ժամ. որ խափանէ իմ մեղացս տէր է առաջի Աստուծոյ, ամէն»:

 

Ի հարաւոյ կողմանէ այսր փոքրիկ տաճարի իբրքայլս տասն է երրորդ եկեղեցին. է գմբէթաւոր անսիւն՝ չքնաղ տեսլեամբ զօրէն պճնազարդ հարսի. շինեալ ի Վասակայ որդւոյ Խաղբակայ, որ ունի արձանագիր շինութեանն ի վերայ արեւմտեան դրանն ըստ այսմ.

«Ես Վասակ որդի Խաղբակա շինեցի զսուրբ Կաթուղիկէս յաւգնութիւն կենաց իմ պատրոնացն՝ Իւանէ Աթաբակի արեան հարազատի իւրոյ Շահանշահի Աւագին իւր մաւրն պատրոն Խոշաքին իմ եղբարցն որդեացն յարեւշատութիւն. ինձ ամուսնոյ իմոյ Մամային մեղաց թողութիւն. որք երկրպագէք յիշեսջիք ի Քրիստոս աղաչեմ: Գրիս ընծա Ա լաւ շինակն. Ա տուն ի Նորաշէնքն. երետ եւ Ա ի Կարենիսն»:

Ունէր սոյն այս Կաթուղիկէ եկեղեցի ի հարաւակողման յորմն անդր արտաքուստ զայլ միւս արձանագրութիւն երկարաձիգ բանիւք, այլ ինչ ինչ քարինք ի շարակարգէ անտի գրուածոցն անկեալ անհետացեալ գոլով՝ թողաք ի բաց զմնացորդն:

Յարեւմուտս այսոցիկ երից եկեղեցեաց հեռի իբրքարընկեց մի է տաճար փոքրիկ՝ որ ունի գաւիթ գմբէթ սրածայր. կառուցեալ գոլով սա յանուն սրբոյ Յարութեան է իբրմատուռն գերեզմաննոցի, զի ի շրջապատսն են շիրիմք ըստ կարգի. շինուածք տաճարիս ըստ փոքրկութեանն է կարի հաստատուն այժմ է ամբողջ բոլորովիմբ:

 

Արձան յիշատակագրութեանն գտանի ի ներքս ի մէջ գաւթին ի վերայ դրան տաճարին ըստ այսմ.

«Թիւ ՈԿԹ (1220). շինեցաւ Սուրբ Յարութիւնս առ ի յիշատակ համաւրէն ննջեցելոց ի Քրիստոս ծնողաց իւրոց Հասանայ Ռուզուքանայ զաւակաց... արձանս աւրհնութեան սիրոյն որ առ Աստուած առ սուրբս նորա, ամէն»:

 

Բացի շինութեանց եկեղեցեաց աստի գտանին աւերակք տեղիք պէսպէս յոլով շինուածոց՝ է զի կոփածոյ քարամբք է զի հասարակօք. որպէս տեսանին ըստ դրութեանն՝ են կացարանք առաջնորդաց կրօնաւորաց. նկատին հիմունք պարսպի կամ արտաքին որմոյ կացարանացն յարեւելակողմն ստորագրեալ երից եկեղեցեաց երկոքին ծայրքն հիւսիսային հարաւային, որք ունին զնշան հիմանց ընդ արեւմուտս, երեւին յայտնապէս ընդհանրապէս նկատեալ՝ եղեալ է արդարմեծահռչակ մենաստան ճոխացեալ բաւականաչափ կրօնաւորօք. շիրիմք շուրջ զտաճարօքն ցուցանեն զբազմամարդութենէ բնակչացն: Որպէս ասացաւն՝ գտանին յոլով շիրիմք դամբարանք, յորոց ոմանք պատուեալ են մեծամեծ խաչվիմօք, այլ սակս ի վաղ ժամանակաց անբնակ լինելոյ մենաստանիս՝ են որ անկեալ յերկիր ընդ հողով ընդ փլատակաւ ծածկեալ կան են որ բեկեալ՝ այսր անդր ցանեւցիր ձգեալ կան քարինքն արձանունակ. են եւս որ պատեալ գոլով ի կարծրացեալ մամռոյ՝ մնան անվերծանելի: Յարեւելս մեծի եկեղեցւոյ Սրբոյն Գրիգորի՝ ի թիկանց կողմանէ սեղանոյն գտանին դամբարանք երեւելի անձանց՝ յորոց մին յանուն Վեցիկ վարդապետի. կանգուն կայ սեղան քառակուսի ի նմա հաստատեալ խաչվէմ բարձր տապան առաջի նորա առանց գրչութեան. իսկ ի հիման անդ խաչվիմին գրի այս.

«ԶՎեցիկ վարդապետ յաղաւթս յիշեսջիք ի Քրիստոս աղաչեմք»: Եւ յարեւելս խաչվիմին գոյ երկարաձիգ գրուած, այլ անվերծանելի սակս մամռապատ լինելոյն: Ի հարաւոյ նորին է միւս դամբարան նման նմին բարձրացեալ խաչվիմաւ՝ որոյ մակագրութիւնն եւս գոլով դժուարընթերց, թիւ նորա դնի ի ճակատն արեւմտեան՝ որ է այս.

«Թիւ ՈԿԹ (1220)»:

Յայս մենաստան բերեալ մեծահանդէս ուղարկաւորութեամբ յերկրէ Գաբեղեանց մարմին Գրիգոր իշխանի, եղբօր Բարսղի կաթուղէիկոսի՝ ամփոփեցաւ յամի 1099:

Ջուր մենաստանիս իջանէ ի բարձանց անտի լերինն՝ որ յարեւելեան հիւսիս այսր գաւառի, գնայ ընդ փոքր ձորակն որ ի հիւսիսոյ է մաքուր առողջարար. յառաջագոյն ի շինութեան մենաստանիս բերեալ են ի վերուստ այլով ճանապարհաւ զայն ջուր ի մէջ պարսպին՝ ուր կայ տակաւին կիսաւեր աւազանն կամ աղբիւրն. այժմ եւս նոյն ջուր գայ անցանէ ընդ նոյն ճանապարհ ի պէտս բազմութեան բնակչացն արքունի գործակատարաց, որք յամառան ելեալ յԵրեւանայ գան այսր անցուցանեն աստ զամառնային տօթաւոր աւուրսն՝ սկսեալ ի 10–էն յունիսի ց10 սեպտեմբերի:

 

491. Մերձակայ վայրքն՝ լերինք առապարք, զարդարին ի գարնան յամառն բազմատեսակ գոյնզգոյն ծաղկամբք. յորս գտանի Ջատվար կոչեցեալ արմատն. տեսակ իմն խոտոյ, որ բարձրանայ իբրկանգուն մի՝ միացօղուն. է շիկագոյն, թաւամազ ի ծայրն բանայ ծաղիկ դեղնագոյն ողկուզաձեւ. տերեւք նորա շարակարգին ընդ ցօղունն ի ներքուստ մինչցվեր նման են տերեւոյ ուռենւոյ կամ ձիթենւոյ (զէյթունի), զոր ի գործ դնեն զօրէն թէյի (չայ), քանզի եթէ արկցի ըստ այնմ ի ջուր եռացեալ ըմպեսցի շաքարաւ, լինի դեղ քրտնաբեր օգտակար, որպէս ատաչային: Գտանի մորի անուանեալ պտուղ մի յանտառսն անդ. բոյս նորա հազիւ բարձրանայ յերկրէ ցքիլ մի տայ զպտուղ քաղցրահամ իբրթութ՝ մի կողմն կարմիր միւսն սպիտակ. համեղութեամբն, գունովն այլ յատկութեամբն նմանի չիլէկ անուանեալ պտղոյն՝ որ յաճախ գտանի ի Կոստանդինուպոլիս. ի մերձակայ անտառս այսր մենաստանի բազում են պտղատու ծառք՝ ընկուզենի, տանձենի այլն, որք որպէս նկատին՝ սկզբնաւորեալ են կամ պատուաստեալ ի ժամանակէ անտի շինութեան մենաստանիս:

Չի՛ք նշան մերձաւորութեան Կեչրոր անուանեալ քաղաքին ընդ այս տեղի, քանզի ըստ յառաջ բերեալ բանից հին Հայաստանին (թղթա. 504) Կեչրոր անկանի ի սահմանս Երասխաձոր գաւառի. իսկ տեղի եկեղեցեացս Կեչառուաց ի սահմանէ անտի ընդ արեւելս հիւսիսոյ հեռաւորութեամբ երկուց աւուրց ճանապարհի աւելի եւս. որոց ընդ մէջ անկանի լայնանիստ լեառն Արագած:

Առաջնորդք մենաստանիս

492. Բարսեղ, որ յիշատակի յարձանագրութիւն այսր վանաց յամի 1051:

Մոնոնիկ Գրիգոր. թերեւս ի միաբանից կամ վանահայր վանացս, որ գտաւ ի ժողովն Լօռւոյ առ Զաքարիա Սպասալարիւ յամի 1205:

 

Գրիգոր վարդապետ, որ աստ յարձանագրութեան Վաչէ իշխանի յամի 1213:

Պետրոս, որ յիշատակի ի վերոյ յերկուս արձանագիրս յամի 1223:

Աթանաս, որ աստ յարձանագրութեան Վիրապշահի յամի 1272: Մխիթար. յիշատակի սա ի վերոյ յարձանագրութեան:

Ներսէս. յիշատակի սա յարձանագրութեան մենաստանիս: Համազասպ, որ ի վերոյ յարձանագիրն Մխիթարչի:

Փիլիպպոս Պարոնտէր կոչեցեալ, որ ի յիշատակարանի Մաշտոց գրոց յաւուրս Թադէոս կաթուղիկոսի, այլ յառաջնոյն թէ երկրորդին՝ չէ յայտ: Ուստի ասել իբր յամսն 1498. 1575:

 

493. Մենաստան. հեռի յեկեղեցեացն Կեչառուաց ընդ արեւմտեան հիւսիս աւելի քան զմի ժամ՝ հանդէպ Թայչարուխ գեղջ ի հարաւակողմն գետակին՝ ի հիւսիսային լանջի անդ անտառախիտ առապարին ի տափարակ դիրս. է եկեղեցի բարձրակամար անսիւն օրոցաձկառուցեալ՝ միջակ մեծութեամբ, ուր հետախոյզ եղեալ մեր չգտաք զարժանաւոր գրուած ինչ հայացի, այլ ի բարձրութեան անդ եկեղեցւոյն արտաքուստ յստորքան զքուէսն տանեաց տեսանէր միակարգ գրուած շրջապատեալ զեկեղեցեաւն վրացի տառիւք. ունէր տաճարն շուրջ զիւրզաւերակս քառակուսի պարսպի առ նովաւ սենեկաց թաղեալ ի մացառուտս ի թուփս: Ուստի եւ եղեալ է յառաջագոյն մենաստան՝ թերեւս յիշխանութեան Վրաց ի ժամանակս Զաքարիա մեծանուն Սպասալարի հայազգւոյ: Աստի ի վեր անդր ի ձորամիջի, ուր փոքր ինչ հեռի յարեւմուտս, է Պղնձահանքն, որ այժմ կայ անգործ առ նովաւ աւերակք շինուածոց՝ թերեւս գործաւորաց նորին: Ի ձորամիջի աստ ընթանայ ջուր փոքր մինչցՌնտամալ գիւղ (507) Վարաժնունեաց աճի բաւականաչափ է առաջին ճիւղ սկզբնաւորող զՀրազդան գետ:

Վարաժնունիք՝ այժմ Ծաղկունիք

494. Գաւառ Վարաժնունեաց. այսպէս անուանեալ ի հնումն՝ յաւուրս Ա Արտաշէսի արքայի Հայոց յանուանէ Վարաժ անուն առն միոյ քաջի՝ որ ի ծննդոցն Գեղամայ. զսա կարգեալ նոյն Արտաշէսի վարժիչ որդւոյ իւրում Տիգրանայ ի նետաձգութիւնս՝ պարգեւէ նմա զշէնսն առ եզերբ Հրազդան գետոյն (Խորենացի, Ա 11, Բ 10): Իսկ ի յետագայից անուանեցաւ Ծաղկունիք յայլազգեաց՝ Դարաչիչակ. ընկալեալ զայս կոչումն ի համանուն գեղջէ, որ արդ եւս կոչի Ծաղկունք (501): Հասարակօրէն զայս յետին անուանակոչութիւն էառ ի գործս կառավարութիւն իշխանութեանն առնու. ունի սահման ըստ այժմեան առմանն, յարեւելից՝ զարեւմտեան եզր ծովակին Գեղարքունւոյ, ի հիւսիսոյ՝ զհարաւային ինչ լերինս Գուգարաց, յարեւմտից՝ զարեւելեան եզր Նգայ ի հարաւոյ՝ զԿոտայս, որոյ գիւղօրայք են յետագայքդ.

 

495. Չիպուխլու. յեզր ծովակին յարեւմտեանն հիւսիս՝ յարեգդէմ լանջս լերինն ի վերայ արքունի պողոտային, յորում է իջեւան անցորդաց. բնակիչքն գաղթականք յԱրծափ գեղջէ Պայազիտոյ՝ տունք 63: Եկեղեցին յանուն Սուրբ Աստուածածնի:

 

496. Ցամաքաբերդ. անմիջոց յեզր ծովակին հանդէպ Սեւան կղզւոյ՝ տունք 15: Եկեղեցին անուամբ սրբոյն Գէորգայ: Գիւղն է ի տափարակ տեղւոջ, իսկ Ցամաքաբերդ կոչեցեալն է բլրակ ինչ ի հարաւոյ գեղջն՝ յերից կողմանց պատեալ ջուրբք ծովակին:

 

497. Գոմաձոր. հեռի ի Ցամաքաբերդէ յարեւմուտս իբրկէս ժամ՝ յարգաւանդահող ձորակի ի հարաւային լանջի փոքր լերին՝ որ յարեւմտից յառաջացեալ յանգի ի ծովակն: Տունք՝ 15: Եկեղեցին յանուն սրբոյն Յակոբայ Մծբնայ հայրապետի:

 

498. Պորտակ. այժմ՝ Օրդակլու: Հեռի ի Ցամաքաբերդէն ընդ հարաւ անմիջոց յեզեր ծովակին: Տունք՝ 44: Եկեղեցին շինեալ ի նախնեաց թէպէտ, այլ գոլով քայքայեալ՝ մնան հետք ի հին շինուածոցն որմունք ինչ սեղանոյն, որոյ զփլեալսն հիւսեալ ի թափեալ քարանց անտի՝ ծածկեալ են փայտիւք անուանեն Սուրբ Յովհաննէս:

 

499. Վարսեր. այժմ Չռչըռ կոչեցեալ: Յիշատակի այս գիւղ նախադաս անուամբն յինչ ինչ արձանագրութիւնս մենաստանաց են բնակիչքն՝ տունք 27: Եկեղեցին յանուն սրբոյն Ստեփաննոսի:

 

500. Շահրիզ. տունք՝ 45: Եկեղեցին անուամբ սրբոյն Յովհաննու:

 

501. Ծաղկունք. յանուն սորա կոչի գաւառն՝ Ծաղկունիք: Տունք՝ 42: Եկեղեցին յանուն Սուրբ Յարութեան:

 

502. Դթմաշէն. տունք՝ 61: Ի սմա հին շինուած եկեղեցւոյ ի խարտեալ քարանց, այլ կամարայարկ նորին ի վաղուց իջեալ՝ ծածկեցին ի նորոյ փայտիւք անուանեցաւ յանուն Թադէոսի առաքելոյ:

 

503. Եայճի. տունք՝ 29: Եկեղեցին անուամբ սրբոյն Ստեփաննոսի:

 

504. Բաբաքիշի. տունք՝ 18: Եկեղեցին յանուն սրբոյն Յովհաննու:

 

505. Ֆարուխ. տունք՝ 27: Եկեղեցին անուամբ սրբոյն Ստեփաննոսի:

 

506. Թայչարուխ. ի ձորամիջի ի հիւսիսային եզեր. տունք՝ 44: Եկեղեցին յանուն Սուրբ Աստուածածնի: Բնակիչք սորին եւս գաղթեալք յԱրծափ գեղջէ Պայազիտոյ:

 

507. Ռնտամալ. տունք՝ 115: Եկեղեցին յանուն սրբոյ Կարապետի: Զառաջեաւ այսր գեղջ միւս երկրորդ ճիւղ Հրազդան գետոյ, որ ի ծովակէն, խառնի ընդ ջուր Պղնձահանքի (493) երկոքին ի միասին հանդերձ այլ առատ ջուրբք աղբերց յստորքան զխառնուրդն՝ սկզբնաւորեն զՀրազդան գետ:

 

508. Այս երկրորդ ճիւղ որ ի ծովակէ՝ ունի ելք իւր ի միջոցի անդ երկուց գիւղօրէիցն՝ Ցամաքաբերդայ Օրդակլուայ: Ի տեղւոջն անդ ելից ջրոյն տեսանին կուտակ կուտակ բլրակք աւազոց խճից քարանց, քանզի ի նուազիլ ջուրց ծովակին նուազի գետակն վասն այնորիկ ի պէտս անդաստանաց գիւղօրէից այսր գաւառի այգեստանեացն Երեւանայ՝ իշխողք այսր նահանգի աշխատեցուցեալ զմշակս՝ ընդարձակեալ են զանցս ջրոյն, զի որպես իշխողք Երեւանայ, նմանապէս կաթուղիկոսունք Աթոռոյ Էջմիածնի երբեմն երբեմն ծախուք իւրեանց ընդլայնելով խորացուցանելով զբերան ելից ջրոյն՝ առատացուցեալ են զայն վասն կալուածոց Աթոռոյն, որ առ գետովս, որպէս Փիլիպպոս կաթուղիկոս Հաղբակեցի՝ ըստ յիշատակութեանն ի Ջամբռ անուանեալ գիրս կալուածոցն ի Սիմէոն կաթուղիկոսէ Երեւանցւոյ. յայն սակս եղեալ են այն կուտակք աւազոց խճից: Եւ ընդհակառակն՝ երբեմն երբեմն ի յորդել յառատանալ ջուրց ծովակին առատանայ գետն վնաս մեծ գործէ անդաստանաց գաւառիս կալուածոցն որ ի ձորամիջի անդ Երեւանայ, որպէս յայս ներկայ ամ ի վերջին աւուրս յուլիսի, վասն որոյ անդրէն աշխատեցուցանելով զմշակս առնուն զառաջս նորա դժուարութեամբ քան զառաջինն:

 

509. Քարվանսարայ. տունք՝ 50: Եկեղեցին անուամբ Սուրբ Աստուածածնի: Եւ է հանդէպ Մաքրավանք գեղջ՝ յարեւելակողմն գետոյն ի տափարակ դիրս: Պանդոկն՝ յանուն որոյ կոչի այս գիւղ, է ի հարաւոյ կառուցեալ է վասն երթեւեկացն յԵրեւանայ ի Տփխիսոյ, այլ թէ երբ յումմէ, չէ՛ յայտ:

 

510. Սուտէկէն. ջրառ կամ ջուր հարկանող: Է առապար ինչ անմիջոց յեզեր գետոյն յարեւելից նորա՝ մերձ գեղջն Քարվանսարայի ի հարաւոյ. զճանապարհն որ ընդ մէջ գետոյն առապարին, ծածկէ երբեմն յորդութիւնն ջուրց գետոյն արգելու զանցորդսն: Վասն որոյ կոչեցաւ ի բարբառ այլազգեաց յայն անուն:

 

Յարեւելից առապարին յարեւմտից Պորտակ գեղջ երկու համանուն գիւղորայք:

 

511. Ներքին Ախտայ. տունք՝ 65: Եկեղեցին յանուն Սուրբ Խաչի:

Աստ է իջեւան անցորդաց յարքունի ճանապարհին:

 

512. Վերին Ախտայ. տունք՝ 58: Եկեղեցին անուամբ Սուրբ Աստուածածնի:

 

513. Սօլակ գիւղ. տունք՝ 44: Եկեղեցին յանուն սրբոյն Յովհաննու: Հեռի է այս գիւղ ի Քարվանսարայ գեղջէ ընդ հարաւ իբրժամ կէս՝ յարեւելեան եզեր գետոյն ի սարահարթի անդ ձորոյն:

Բնակիչքն ըմպեն զջուր ի գետոյ անտի նեղութեամբ, զի է խորաձոր: 514. Այլաբերից գիւղ կամ Աղբերից: Այլ այժմ ի տաճկաց բարբառ կոչի Ալափարս: Բնակիչքն ի գաղթելոց անտի Մակուայ՝ տունք 79: Եկեղեցին, զոր նորոգ կառուցին զճակատ բեմին զկամար սեղանոյն ի տաշածոյ քարանց, որոյ զծախսն մեծ մասամբ ետ մէլիք Աւետիք Բատալեան պատուաւոր բնակիչն տեղւոյս: Է յանուն սրբոյ մեծին Վարդանայ Մամիկոնեան: Այս գիւղ որպէս ինձ թուի է նոյն իսկ գիւղն Այլաբերից, զի տաճիկք ո՛չ կարելով ուղղակի արտաբերել զայն հնչումն, սովորեցան յերկրորդն. զի կոչի գիւղ Աղբերից կամ Աղբիւրից. ունի արդարյարեւելակողմն իւր յստորոտի անդ առապարին երկակն աղբիւր յորդ ականակիտ մաքուր ջրոյ, որ ելեալ ի քարուտի անդ՝ մերձ յինքն դարձուցանէ զջրաղաց մի եւ արբուցանէ զջրարբի արտորայսն. այսոքիւք յատկութեամբք ըստ գրուածոց պատմաբանիցն՝ զորս յառաջ բերէ Ստորագրութիւնն Հին Հայաստանի, չի՛ք այնպիսի գիւղ ի Կոտայս գաւառի բացի ի Կեամրիս գեղջէ (438): Այս գիւղ գտանի յարեւելեան եզեր Հրազդան գետոյ՝ հեռի ի Սօլակայ ընդ արեւմուտս իբրժամ մի գրեա թէ մերձ ի սահմանակցութեան Կոտայից: Ի մէջ գեղջս գտանի աւերակ հին եկեղեցւոյ ի սրբատաշ քարանց՝ միջակ մեծութեամբ խաչաձեւ. լեալ է արձանագիր շինութեանն երկտող ի վերայ հիւսիսային որմոյն արտաքուստ ընդ երկարութիւն որմոյն, այլ յաղագս աւերանացն անկեալ են քարինքն արձանագրութեանց. ի սկսուածին անդ տեսաւ թիւ հայկական «ՅԾ (901)». մերձ ի դուռն արեւմտեան յորմն անդ հիւսիսային ի կարգի անդ երկտող գրչութեան՝ անունս Գրիգոր հանդերձ քանի ինչ այլ բառիւք. ըստ ամբողջ թուականին հաստատի թէ շինեցաւ այս եկեղեցի ի հրամանէ Գրիգոր իշխանի Սիւնեաց՝ որդւոյ Գաբուռն Վասակայ:

 

515. Քեօթան տաղը. է լայնանիստ ստորոտովք բլրակ ինչ յարեւելից Ալափարս գեղջ յարեւմտից լերին Շամիրամայ (341)՝ փոքր քան զայն. երկոքին եւս խոտաւէտ տեղիք, բայց առանց գնացիկ ջրոյ. ի միասին բաժանեն ստորոտովք իւրեանց զսահմանսն երկուց գաւառաց՝ զԿոտայիցն թողլով ընդ հարաւ զՎարաժնունեացն ընդ հիւսիս: Յարեւմտից հիւսիսոյ յիշեալ բլրակիդ ի վերայ արքունի պողոտային է Տամճլու կոչեցեալ տեղին է փոսորակ ինչ վայր բացեալ ի ջուրց հեղեղաց. յարեւելից փոսորակին է ծոցաւոր ինչ վիմուտ տեղի՝ ուր կաթիլ կաթիլ ժողովեալ ջրոյն՝ բաւականանայ յարբումն անցորդաց՝ մարդոց անասնոց:

 

516. Կարենիս. գիւղ յիշատակեալ յԱռաքել վարդապետէ Դավրիժեցւոյ (գլ. ԺԶ, թղթա. 176, 177), յաղագս նշխարաց Անդրէի առաքելոյ Մատթէոսի Աւետարանչի: Այս գիւղ եւս ի վերայ Հրազդան գետոյ յարեւելեան եզեր նորին՝ ի հարաւոյ Ալափարս գեղջ.

եկեղեցի գեղջս յաւերութեան կայ լեալ է ի կոփածոյ քարանց. բնակին այժմ աստ տաճիկք մահմէտականք՝ տունք 14: Ուստի կոչի անուն գեղջս ի տաճկաց Կիւմիւշ:

Մենաստանն յանուն վերոյիշեալ առաքելոց է ի ձորամիջի անդ ճանապարհն ի գեղջէ անտի. կացարանք միաբանից իսպառ կործանեալ. տաճարն մեծ մասամբ յամբողջութեան կայ է օրոցաձմիջակ մեծութեամբ. դարան տաճարիս՝ ուստի հանին պատրիքն զնշխարսն, եղեալ է զառաջեաւ բեմին սեղանոյ է բաւականաչափ ընդարձակ: Վերին ծածկք նորա ի կոփածոյ քարանց՝ թերեւս ի ժամանակէ անտի այնպէս աւեր կայ:

 

Ընդ այդր տաճկաբնակ գեղջ գտանին այսոքիկ.

517. Օզանլար. տունք՝ 14: Ղօռուղ գիւնէի՝ տունք 7: Ուլաշիկ՝ տունք 10: Ղարաղալայ՝ տունք 4: Թաքեարլու՝ տունք 20: Դատաղըշլաղ՝ տունք 15: Ղօրչալու՝ տունք 10: Ալիչօփուր՝ տունք 8: Նուրնուս՝ տունք 15: Ախվէրան՝ տունք 15: Փաշաքեանտ՝ տունք 17: