Ստորագրութիւն կաթուղիկէ Էջմիածնի

ԳԱՒԱՌ ԹԱԼԻՇԱՅ ԵՒ ԳԻՒՂՕՐԱՅՔՆ

384. Արուճ աւան: Քաղաքագեօղ կամ դաստակերտ անուանեալ ի պատմագիրս, իսկ այժմ ըստ այլազգականին՝ Թալիշ վերակոչի է հեռի ի Թալնայ ուղղակի ընդ արեւելս իբր չորս ժամաւ, ի լեռնոտի անդ Արագածու ի դաշտավայր տեղւոջ: Ունի յարեւելակողմն իւր զկրկին ձորակս. մին՝ որ փոքր ինչ հեռի գտանի, սկսանի ի վերին ստորոտէ բարձրութեան լերինն անցեալ ընդ շէնն հարուստ միջոցաւ աւարտի ի հիւսիսային եզր անդ դաշտին Արմաւիրայ: Իսկ միւսն՝ կարի փոքր մերձ յաւերակն պալատան Գրիգոր իշխանի Մամիկոնեան: Հին աւերակն տեղւոյս ընդարձակ, այլ այժմ բնակին սակաւաթիւ գերդաստանք ի մահմէտականաց՝ տունք 13:

Հին եկեղեցի սորա կառուցեալն ի Գրիգոր իշխանէ Մամիկոնեան ի մէջ անդ Է–րդ դարու՝ կարի ընդարձակ մեծութեամբ առանց սեան, երկար քառակուսի՝ բոլորովին ի սրբատաշ քարանց. յերկոսին կողմանս՝ ընդ հիւսիս ընդ հարաւ են եօթն եօթն մեծամեծ լուսամուտք կարի ցած դրութեամբ՝ այնպէս, զի աղօթաւորք համարձակ տեսանեն ընդ լուսամուտս զհանդիպակացսն որպէս ինձ թուի՝ այս առաջին շինուած յԱյրարատ նահանգի ի մասին պայծառութեան ընդարձակ լուսամտից. ծածք սորա օրոցաձեւ. կաթուղիկէն որ ի միջավայր տանեացն, քակեալ անկեալ է իսպառ. սալայատակն տանեաց քայքայեալ, այլ որմունքն մասամբ ինչ ծածք առաստաղին կան յամբողջութեան, ունի զմի եւեթ տեղի պատարագելոյ, յորոյ յերկոսին կողմանսն են երկու աւանդատունք կրկնայարկք: Ունի զերկուս դրունս յարեւմտակողմն ընդ հարաւ:

Աւերակն պալատան բնակութեան նորուն Գրիգորի Մամիկոնեան յարեւելից հարաւոյ եկեղեցւոյն հեռի իբրյիսուն քայլ յարեւմտեան եզեր անդ փոքրիկ ձորակին: Եղեալ է համակ ի կոփածոյ քարանց, այլ համակ եւս աւերեալ անկեալ՝ դնին վէմք շինուածոյն առ տեղեաւն:

Զեկեղեցւոյ աստի զապարանից նորուն Գրիգոր իշխանի գրէ Զ Յովհաննէս կաթուղիկոս պատմիչ՝ ըստ այսմ.

«Զայսու ժամանակաւ (ի կաթուղիկոսութեան Անաստասայ) բարեպաշտ իշխանն Գրիգոր Մամիկոնեան աստուածային այցելութեամբ հիմնադրեալ զչքնաղագեղ եկեղեցին, որ ի մեծ դաստակերտին Արուճ, շինէ զնա ստիպով երկնային իմն ճեմարան յարդարեալ ի վերայ երկրի: Եւ ի հարաւոյ կողմանէ դնէ զարքունիսն իւր յեզր քարաժայռ ձորակին, յորում բղխէ ականակիտ [1] աղբիւր պղպջակեալ ընդ քարածէրպս վիմարդ քարանցն՝ որ զեզերս ունի իբրզպսակ պատուարի: Եւ ապա հաստահեղոյս քարամբք կրով պարսպեալ՝ կարգէ տուն բնակութեան իւրոյ»:

Վասն այսր եկեղեցւոյ գրէ Ղեւոնդ պատմիչ ի գլուխն Գ–րդ.

«Եւ շինեաց նա (Գրիգոր Մամիկոնեան) տուն աղօթից ի գաւառն Արագածոյ ոտին, ի յաւանն Արուճ տաճար փառաց անուան Տեառն՝ գեղեցիկ վայելչութեամբ զարդարեալ ի յիշատակ անուան իւրոյ»: Իսկ Սամուէլ Անեցի որոշէ զթուական շինութեանն ի 671 ամ Տեառն ի ՃԺԸ թիւն Հայոց՝ յորում ասէ. «Շինուած կաթուղիկէին յԱրուճ, յորում մկրտի նահատակն Քրիստոսի Դաւիթ» այլն:

Չգտաւ յանուն նորուն Գրիգոր իշխանի գրուած ինչ յորմունսն: Եւ թէ գոյր ի վերայ դրանն արեւմտեան, չեղաք կարող նկատել, զի կից դրանն արտաքուստ հաւասար որմոյն բրգաձշինուածն ի հասարակ քարանց յարդի այլազգեաց արգել գտաւ:

Գտան ինչ ինչ արձանագրութիւնք յայլ նիւթս ներքոյ արտաքոյ յորմունսն անդ եկեղեցւոյն, յորոց առաջինն ի ներքս անդր յորմն հարաւային.

«ՅԺԸ (869) թուականին Հայոց, յիշխանութեան Աշոտոյ ի տէրութեան Սմբատայ Հայոց սպարապետի Բագրատունւոյ ի կաթուղիկոսութեան Զաքարիայի եղեւ կռիւ ընդ յԱրուճ ընդ Կոշ ընդ Գաւառն է... Ճ. ար Արուճ զԿոշ զԳաւարին կամաւ զԿոշա վանականն ի քրթավաքին ընդ անկին մին թանիվաճ առեցին: Ես Գրիգոր որդի Վառամա ծառա Սմբատա եկի հրամանաւ Սմբատա ես հաւասարեցի զջուրն ընդ Կոշ ընդ յԱրուճ զինչ իւրեանց... »: Եւս ի ներքս անդր. «Յանուն Աստուծոյ ի... թուականին ՆԼԶ (987) ես՝ Սմբատայ շահան որդի Աշոտոյ շահանշահի, ազատեցի վասն իմ հօրն հաւգոյն իմ արեւշատութեան մեղաց թողութեան զշալակաւոր բաժնէ շնորհիւն Աստուծոյ: Եւ եթէ ոք իմ վճռիս դիմադարձ լինի, նզովեսցի յԱստուծոյ, ՅԺԸ հայրապետացն»: Եւս ի ներքս անդր.

«Ի թուիս Հայոց ՉԼԴ (1385), ի փաշայութեան Արղուն խանին, ի թագաւորութեան Դեմետրէի, պարոնութեան սպասալար Խարկրծեալին՝ եղբօրն Իվանէի՝ որդւոյն մեծին Շահնշահի, ես՝ Մակլիխուսան աղայիս որդիս եկի Արուճ, իմ հօրս գանձագին գեղս թողի զհացին շարիատն հաստից... »:

Աստ ի շինամէջսն տանց այլազգեաց բացակայ յեկեղեցւոյ յաւերակէ յիշեալ արքունեացն ի հարաւոյ՝ է քարամբք կրով շինուած ինչ իբրամրոց, զորմէ ասեն բնակիչքն՝ ի ժամանակէ անտի իշխանութեանն Օսմանեանց մնացեալ:

Ի վեր անդր ի հիւսիսոյ կողմանէ տեսանի աւերակ շինութեանց, զորմէ ասեն յառաջն լինել պանդոկ տեղի վաճառաց, քանզի է յանցս ճանապարհին՝ որ գնայ յԱշնակ, ի Թալին ի Մաստարա գիւղ: Գտանին բազում տեղիք անդաստանաց մաքրեալք ի քարանց ի խճոյ աւեր տեղիք այգեաց ծառաստանաց՝ որպէս պատմեն աւանդութեամբ ծերունիք, թէ զտեղւոյ վաճառին պանդոկին թէ զայգեաց զծառաստանացն. սահման անդաստանաց սորա կից է ընդ սահմանս Կոշայ յարեւելից հիւսիսոյ:

385. Կոշ գիւղ բնակեալ ի Հայոց՝ տունք 15, ի տաճկաց՝ 11: Եւ է հեռի ի նմանէ իբրժամ կէս: Այլ բարձրանիստ դրութեամբ քան զայն, զի է ի լանջի անդ Արագածու ի վայելուչ դիրս, որ ուղղակի ընդ հարաւ ունի զակունս Մեծամօրի գետոյն իբրմիով ժամաւ՝ որոց միջոցն է ընդարձակ դաշտավայր՝ տեղի սերմանց ցանից բնակչաց գեղջս: Ջուր սորա իջանէ ի բարձանց լերին մեծի, մերձ գեղջս յարեւմտից անկանի զառընթափ արծաթափայլ դարձուցանէ զաղօրիս: Է ջուր յորդ աղբեր միոյ յարեւելեան եզեր տանցն ի փոսորակ տեղւոջ, յորոյ ական վերայ գոյ շէնք կամարաձի հնոց ի կոփածու խարտեալ քարանց:

Եկեղեցիք սորա. մեծն ի սրբատաշ քարանց ի հնոց անտի՝ փլուզեալ անկեալ կայ իսպառ առ տեղեաւն: Փոքրն քան զայն՝ ուր աղօթեն այժմ հայազգի բնակիչքն. սեղան նորա կամարաւն հանդերձ ի խարտեալ քարանց նովին հին շինութեամբն, իսկ երեք որմունքն փայտեայ ծածք նորա ի նորոյ շինեցան: Եւ անուանի յանուն Սրբոյն Գէորգեայ: Յաճախեն աստ ուխտաւորք. աւանդութիւն է՝ թէ ի բերելն զնշխարս սրբոյն յարեւմտից ի Հայաստան՝ աստ հանգուցեալ են գիշեր մի. է ի մէջ եկեղեցւոյս զառաջեաւ բեմին սեղանոյ տապանավէմ մի յանուն նորին սրբոյ: Յարեւմտից գեղջս է գերեզմանուտ՝ յորում է մատուռն տեղի պատարագելոյ ի կոփածու քարանց յարդարեալ:

Մերձ գեղջս յարեւմտից հիւսիսոյ է շինուած ինչ անկատար ի քառակուսի դրութեան բարձրադիտակ տեղւոջ ի մեծամեծ կոփածու քարանց. հազիւ բարձրացեալ շինուածոյն երկկանգնաչափ ի հարաւոյ կողմանէ. այն համարեալ նմա ի տեղի հիմանց, կայ այնպէս. որպէս երեւի՝ է ի նորոց, թերեւս յօսմանեանց:

Յստորտանց գեղջս ի հարաւոյ է փոքրիկ քարայր, ուր մտեալ ունկնդիր եղեալ՝ լսեն զբազմահնչիւն խոխոջս ջուրց ի յատակէ քարայրին, ուր մտեալ մեր՝ ստուգեցաք: Անդ՝ ուր հնչի ձայնն, աշխատեալ՝ փոքր ինչ քակեալ էին բնակիչք գեղջս, թերեւս կարասցեն գտանել զջուրն հանել արտաքս յօգուտ անդաստանաց իւրեանց: Այս ջրանցք ընդ երկրաւ՝ թերեւս են սկզբնաւորողք Մեծամօրի գետոյն: Ջուրք այսր լերին են մաքուր առողջարար, այլ ջուր Մեծամօրի գետոյն սեաւ, ծանր անախորժ յարբումն՝ պատճառեալ յաղտաղտուկ հողոյ ի հանքային քարանց խճից ջրանցից նորա, որ ի միջոցս այսր գեղջ ականց գետոյն:

Թերեւս այս գիւղ իցէ Կուաշ անուանեալ աւանն յստորոտի աստ Արագած լերինս՝ զորմէ գրեն պատմիչք: Մովսէս Խորենացի (հատոր Գ, գլ. 22). «Իսկ Գնէլ եկեալ յաւանն Կուաշ՝ որ յոտին Արագածն կոչեցեալ լերին, առ կուրացեալ հաւն իւր Տիրան: ... վասն որոյ հեղձամահ եղեալ յիւրոց սենեկապետաց (Տիրան) ի հրամանէ արքայի ի գաղտնի. ի նմին աւանի Կուաշ թաղեցաւ»: Կոչէ զայս տեղի Կուաշ անուամբ Զաքարիա Սարկաւագ Յօհանավանից, կից այսմ զՎժան՝ որ է յարեւելից այսր գեղջ (Ա, գլ. 34):

Բազում այգեստանք եղեալ են յառաջագոյն աստ՝ յորս գոն տակաւին հնձանք փորեալք ի վիմին յարդարեալք ի բնական քարայրսն: Եւ արդէն իսկ տեսանին ի տեղիս տեղիս որթք խաղողոյ արմատք թզենւոյ:

386. Մենաստան այսր Կուաշ աւանի յանուն Սրբոյն Ստեփաննոսի Նախավկայի յարեւմտեան եզեր փոքրիկ ձորոյն, որ մերձ յայս գիւղ հեռի իբր քառորդ մի ժամու՝ յարեւմտից նորա. եկեղեցին փոքր, խաչաձեւ, գմբեթաւոր. այլ սակս ի վաղուց անբնակ գոլոյն, քայքայեալ, աւերեալ կայ: Գմբեթն անկեալ որմունքն փոքր մասամբ վնասեալ պատառեալ զրկեալ յինչ ինչ քարանցն, ուստի խոշորատառ արձան շինութեանն յարեւմտեան որմն նորա արտաքուստ՝ ի պատճառս անկեալ քարանցն ի միջոցաց կարգի գրոցն չեղյարմար առնուլ ի գիրս այս, այլ ի քայքայեալ կարգի անդ գրոցն պարզապէս տեսանէր՝ եկեղեցին գոլ յանուն յիշեալ սրբոյ Նախավկային: Նշմարին հետք նկարուց տէրունի պատկերաց սրբոց յորմունս այսր տաճարի ի ներքուստ. որպէս ի կաթուղիկէ եկեղեցին հին Թալնայ յեկեղեցին Երերվաց դաստակի յայլս:

Գտանի արձանագրութիւն ինչ նուիրանաց մերձ ի դուռն տաճարիս յորմն հարաւոյ՝ ըստ այսմ.

«ՆԼ (981) թուականին, ի կաթուղիկոսութեան տեառն Խաչկա ի թագաւորութեանն Սմբատա ի յասպարապետութեանն Գրիգաւրո, յիշխանութեան Աշոտո՝ որ երետ Աշոտ յաւանէ զջաղացսն զէգին զհողն կովեղձ ի սուրբ եկեղեցիս վասն շահանշահի արեւշատութեան մեղաց թողութեան որ ոք սպասաւորեցան ի սուրբ եկեղեցիս, Աստուած յիւր ի միւսանգամ գալստ... »:

Կացարանք կամ խրճիթք վանականացն մերձ յեկեղեցին իսպառ աւերեալ խանգարեալ կան. գտանին ի կոփածոյ քարանց յարկք ի լանջի անդ՝ կիսով թաղեալ ի հող: Որպէս մին՝ յարեւմտից տաճարին, կամարայարկ ծածք նորա կիսով չափ իջեալ է, այլ միւս շէնքն կայ ամբողջ առանց դրան լուսամտից թերեւս եղեալ է ջրշիղջ (սառնիճ). զի ո՛չ գոյ ջուր ի ձորակի աստ, այլ եթէ ի ժամանակս անձրեւաց հալոցաց ձեանց:

387. Վժան գիւղ. այժմ անուանեալ յայլազգեաց Ուջան, հեռի ի Կոշայ ուղղակի յարեւելս իբրժամ մի: Գոյ ի սմա սրբատաշ քարամբք եկեղեցի քայքայեալ: Բնակին աստ այժմ այլազգի մահմէտականք՝ տունք 7: Այս գիւղ է ի լանջի անդ մեծի լերին. թերեւս անունս Վժան ընկալաւ ի ձայնէ ջուրց սորին՝ որ իջանէ ի վերուստ անտի զառընթափ զգլխով վիմաց ընդ քարուտ առուակս վժալով կարի սրընթաց:

Ստորոտ գեղջս ընդ հարաւ է բաւականաչափ ընդարձակ դաշտավայր արդիւնաբեր հողոյ: Ի դաշտի աստ ժողովեալ բանակեցան զօրք Հայոց առ արքայ Սմբատ յամի 895, ըստ Զ Յովհաննու կաթուղիկոսի՝ ընդդէմ հագարացի ոստիկանին Ափշնի բանակելոյն զօրօք ի Դողս գիւղ՝ որ յարեւելից այսր գեղջ հեռաւորութեամբ աւելի քան զմի ժամ ի հիւսիսային եզեր դաշտին Վաղարշապատու՝ որ տակաւին կայ նովին անուանակոչութեամբ: Ի գեղջէ աստի էր երեւելի վարժապետ վարդապետն Մելքիսէթ յաւուրս կաթուղիկոսութեան Մովսիսի Սիւնեցւոյ:

388. Աղցք գիւղ: Հեռի ի Վժանայ իբրժամ մի ուղղակի յարեւելակողմն, ի վերայ յարեւմտեան քարափան ձորոյն Անբերդոյ, ուր բնակին այժմ այլազգի մահմէտականք՝ տունք 9 անուանեն զանուն գեղջս Աղս:

Զգեղջէ աստի Մովսէս Խորենացի (հատոր Գ, գլուխ 27). «Իսկ սպարապետն Պարսից եկեալ ի Հայս՝ ի ձեռնտու լինելոյ նախարարացն, առնու զամուրն Անի (Կամախ) գերէ զամենայն գանձս արքունի որ ի նմա, այլզոսկերս թագաւորացն, ո՛չ գիտեմ թէ վասն նախատինս առնելոյ Արշակայ եթէ վասն հմայից ինչ հեթանոսականաց, զոր ապա մաղթեալ նախարարացն՝ թափեալ թաղեցին յաւանին յԱղցս՝ որ յոտին Արագած կոչեցեալ լերինն. քանզի ո՛չ գիտացին ընտրել զոսկերս հեթանոսաց հաւատացելոց, զի ընդ միմեանս էր խառնակեալ գերողացն: Յաղագս այնր ո՛չ արժանի համարեցան ի դիրս սրբոցն թաղել ի Վաղարշապատ քաղաքի»: Զայս գիտելով մեր զննեցաք ի շինամէջ գեղջս ապա ի վերջոյ տեսաք զաւերակ մեծի եկեղեցւոյ յարեւելեան եզեր գեղջս ի վերայ քարափան ձորոյն, ի վերայ ճանապարհին, որ իջանէ ի խորաձոր անդր. մերձ այնմ ի հիւսիսոյ անմիջապէս ի վերայ նոյն քարափան է գետնափոր մատուռն մի կամարայարկ ի հիւսածոյ խարտեալ քարանց տանիք մատրանն հարթ, հաւասար գետնոյն դուռն նորա փոքրիկ յարեւմտից ի խոնարհ դիրս, ընդ որ մտեալ մեր՝ զննեցաք. երկայնութիւն մատրանն 5 գազ կէս, լայնութիւնն 2 գազ, երեք չարէք, իսկ բարձրութիւնն 2 գազ կէս. շէնքն արեւելեան կողման կիսաբոլորակ յատակ նորա բարձր քան զմիւս յատակն չորս մատնաչափ եւ էր իբր տեղի բեմբի սեղանոյ ի միջին տեղւոջ կանգնեալ քարեայ սիւն մի զօրէն սեան սեղանոյ. յերկոսին կողմանս յորմունսն հիւսիսոյ հարաւոյ ծոցաւոր կիսաբոլորակ կամարօք տեղիք զառաջեաւ ծոցաւոր տեղեացն վանդակք քարեայ՝ թզաւ լայնութեամբ 3 չարէք բարձրութեամբ ի յատակէն. իսկ երկայնութիւնքն 7 ոտն կէս՝ հաւասար որմոցն. յերկոսին վանդակսն անդ արտաքուստ էին քանդուածք երկաթի գործեաց. ի հիւսիսայինն՝ էր բազկատարած այր մի երկու առիւծք յերկուց կողմանց յարձակեալ ի վերայ եւ այլ գիձք ինչ փաթոյթք՝ երկկարգ. իսկ ի հարաւայինն՝ յերիս բաժանեալ քանդակքն. Ա՝ բոլորակն բաժանեալ քառաբաժին, ի վերին երկու բաժնի՝ երկու թռչունք կտցահարեն զթերթ ծաղկանց, իսկ ի ստորին բաժինսն են մի մի վարդաձքանդուածոյք. ի միջին բաժնի են երկու որթք խաղողոյ փաթութեալ ընդ իրեարս, աղուէս մի ի ստորեւ. թռչուն մի կացեալ ի վերայ որթոյն՝ ուտեն զխաղողն. իսկ յերրորդ բաժնի արեւմտեան՝ որսական այր մի ի ձեռին նիզակ հարեալ ընդ ծամելիսն գազանի իմիք շուն որսական առ նմին:

Չունէր բնաւին լուսամուտ ինչ այս մատուռն, այլ զկնի այլազգիք յերկուս տեղիս քակեալ մրճովք բացեալ էին զփոքրիկ լուսանցոյցս՝ յարեւելից ի տանեացն. ի կարեւոր մաքրութեան պահէին նոքին այլազգի բնակիչքն. յորոց ի հարցանել մեր զտեղւոյս, պատասխանէին. Պիզիմ փիրիմիզ տիր, զիարէթ երի: Եւ երբեմն լոյս եւս վառեն անդ՝ բայց չգիտեն զինչ լինելն: Եւ ի հարցանել զմերձակայ հայ բնակիչս, թէպէտ ոչինչ ասեն զտեղւոյս, այլ աւանդութեամբ լուեալ ի միմեանց՝ պատմեն, թէ երբեմն 24 ուղտու բեռն մասունք բերեալ ամփոփեալ են աստ ի սմին գեղջ:

Կից այսմ մատրան են այլ շինուածք թաղեալք ընդ հողովք փլատակօք. ի պեղել զհողսն ի յայտ գան ընտիր տաշածու քարամբք որմունք շինուածոց. յայսոսիկ շինուածս մերձ այնց՝ անկեալ փշրեալ՝ ցանեւցիր կան խաչվէմք պատուանդանք նոցին սալայատակեալ ճանապարհք՝ որք ցուցանեն լինել տեղի ինչ նշանաւոր, ըստ նկատման մերում՝ հաւանական թուի լինել այնմ մատրան ամփոփիչ ոսկերց հաւատացեալ հեթանոս թագաւորացն Հայոց, թէբազումս որոնեալ՝ չկարացաք գտանել զնշմարարնս ինչ գրուածոց յաւերանսն անդ:

Ընդարձակ գերեզմանուտ այսր աւանի գտանի յարեւմտակողմն բացակայ ի շինէս, որոց խաչվէմք զարդարեն զայն տեղի: Կան յոլովք ի նոցունց տակաւին ի կանգուն ի վերայ պատուանդանաց իւրեանց:

389. Տեղեր. կոչեցեալ ի բնակչացս յարձանագրութիւնս այլ մենաստանաց յայս անուն: Հեռի է ի վերոյիշեալ Աղցք գեղջէ դէպի վեր ի լեառն ընդ հիւսիս իբրժամ մի ի բարձրաւանդակ դրութեան յարեւմտեան եզեր փոքրիկ ձորակի՝ որ փոքր ինչ յստորխառնի ի մեծ ձորն Անբերդայ: Այս անուանակոչութիւն անծանօթ ի պատմագիրս Հայոց՝ այլ կարի յաճախեալ ի բնակիչս այսց կողմանց, զոր այլազգի մահմէտականք յորջորջեն Դըղըր առ ի չկարող լինել արտաբերել զհայացի անունս Տեղեր: Եւ թերեւս անուանի գտաւ ի սկիզբն անդ ԺԳ–րդ դարու ի պատճառս մեծակառոյց եկեղեցւոյն որ ի նմա՝ զոր ետ կառուցանել բարեպաշտ տիկինն Մամախաթուն՝ ամուսին Վաչէ իշխանի, որոյ շինութեանն արձանագիր դնի ի վերայ արեւմտեան դրան գաւթի տաճարին յայս օրինակ.

«ՈՁԱ (1232):

Շնորհօքն Աստուծոյ ես՝ Մամախաթունս, շինեցի զեկեղեցիքս զմեծ զփոքր զժամատունս յիշատակ ինձ առն իմոյ Վաչէի: Իսկ բնակիչք սուրբ ուխտիս հաստատեցին մինչ ի տարին պատարագ ի տօնի Վարագայ սուրբ Խաչին զամենայն եկեղեցիքս մատաղով սիրով: Իսկ որ զգրեալս խափանէ՝ Աստուծոյ տայ պատասխանի առաջի Յիսուսի Քրիստոսի: Մխիթար գրիչ»:

Միջին տաճարն առանց սեան. ընդարձակ գաւիթ նորա ի վերայ չորից միաստանի սեանց. հանդերձ մատրամբքն են վայելչաշէնք, բարձրակամարք յամրակուռ սրբատաշ քարանց: Երեք փոքրիկ կաթուղիկէք են ի նմա մին ի վերայ տաճարին երկուքն ի վերայ գաւթին: Այս երկու կաթուղիկէք ի ներքոյ իւրեանց ունին զերկուս փոքր այլ մատրունս ի միջոցի անդ առաստաղի տանեացն փոքրիկ դրունք նոցա ի վերուստ անտի տանեացն:

Այս մեծագործ եկեղեցի, որ յամենահովասուն վայրի, ի վայելուչ բարձրադիտակ տեղւոջ, դիտող յընդարձակ դաշտ Արարատայ՝ կայ այնպէս լքեալ ամայի բնակիչք անդէն այժմ այլազգի մահմէտականք՝ տունք 6: Եւ որպէս երևի չեն եղեալ աստ յառաջագոյն ամուսնաւոր գերդաստանք, զի կարի սակաւք են անդաստանք սերմանց: Այլ միայն եղեալ է մենաստան կուսակրօնից թէ եղեալ իցէ աստ նախքան զշինութիւնն այսր տաճարի բնակութիւն կուսակրօնից եկեղեցի նոցա, հաւանական երեւի:

Կացարանք կամ տունք նոցին կուսակրօնիցն չունին ինչ հետս շինութեանց, քանզի միշտ փոփոխ բնակութեամբ այլազգի մահմէտականաց՝ քակեալ անհետացեալ են: Նախքան զամս իբրյիսուն այլազգի բնակիչք շուրջ զգերդաստանօք իւրեանց զեկեղեցեաւն ածեալ կառուցեալ են պարիսպ ի հասարակ քարանց ի հողոյ ի պատճառս ասպատակութեանց, այլ այն պարիսպ եւս քայքայեալ՝ կայ մասամբ ինչ ի կանգուն:

Եկեղեցին ի տեղիս տեղիս ունի աւերմունս քարանց պատառուածս ի գետնաշարժից, այլ մեծ մասամբ կայ յամբողջութեան: Եւ անուանակոչութիւն իւր յայլոց մեծ մասամբ եղծեալ արձանագրութեանց՝ յիշատակի Աստուածածին:

390. Յստորքան զայս տեղի, ի լեզուակի անդ երկուց ձորոց՝ որ անկանի ընդ մէջ այսր Տեղերոյ Բիւրականայ, աւանդեն լինել Սուրբ Խաչ վանից՝ զոր Վարդան աշխարհագիր թուէ ընդ միւս երեւելի մենաստանս. այլ եկեղեցի նորա կացարանք կրօնաւորացն իսպառ աւերեալ հաւասարեալ են երկրի:

391. Միւս տաճկաբնակ գիւղօրայքն: Էրկով՝ տունք 9: Մաղտայ՝ տունք 6: Աւան՝ տունք 12: Ղարաճալար՝ տունք 8: Դիեան՝ տունք 6: