Ստորագրութիւն կաթուղիկէ Էջմիածնի

ՄԵՆԱՍՏԱՆ ԱՄԵՆԱՓՐԿՉԻՆ ՀԱՒՈՒՑ ԹԱՌԱՅ

575. Եկեղեցի յանուն Ամենափրկիչ անուանեալ պատկերի խաչելութեան Տեառն մերոյ ի Հաւուց թառ [1] անուանեալ վայրի՝ որ յարեւելս հիւսիսոյ գիւղաքաղաքին Գառնոյ կամ ընդ մէջ մենաստանին Այրիվանաց Գառնւոյ՝ յարեւելակողմն գետակին ի բարձրավանդակ վայելուչ տեղւոջ ի լանջի անդ լերինն. շինեալ ի Գրիգոր Մագիստրոսէ Վասակեան Պահլաւունւոյ ի թուականին Հայոց ՆԿԲ, այն է՝ յամի 1013: Քանզի նա ինքն Գրիգոր Մագիստրոս ի ձեռս բերեալ զայն պատկեր (զոր եբեր ի Յունաստանէ որդին Աշոտոյ իշխանի Բիւրատեան ի Դարիւնս (Պայազիտ) ի Կոգովիտ գաւառ առ հայր իւր (տե՛ս 48), նոր ի նորոյ ետ կառուցանել տաճար փառացի աստէն ի կոփածոյ քարանց հանգոյց ի նմա հռչակաւոր պատկեր. ուստի անուն եկեղեցւոյն վերակոչեցաւ յանուն նոյն փրկչական պատկերին՝ Ամենափրկիչ: Այլ թէ առաջին եկեղեցին մենաստանիս զինչ անուանակոչութիւն ունէր՝ չէ՛ յայտ:

Չի՛ք ինչ նշմարանք այժմ ի շինութեանց անտի եկեղեցւոյն որ ի Գրիգոր Մագիստրոսէ, քանզի յերկրաշարժութենէն դիպելոյ յամի 1679, մեծապէս խախտեալ գոլով՝ մանաւանդ ի պատճառս կրկին շինութեան եկեղեցւոյն ի յետնոց՝ զորմէ զկնի, իսպառ անհետացեալ: Գտանելով մեր երբեմն անդ ի Կոստանդինուպօլիս յամէն 1820 ց1825, ծերունի տիրացու Առաքեալ ոմն Ճապի մականուանեալ ետ ինձ զարձանագրութիւն սոյն եկեղեցւոյ ասելով. «Խի՛ղճ է եղեալ այդ ինձ՝ յորմէ հետէ հանեալ եմ զդա՝ ի գրանոցէ Աթոռոյ Էջմիածնի, զոր ահա վերադարձուցանեմ առ ձեզ տանել դարձեալ անդր՝ ուր թերեւս չգտանիցի օրինակն»: Իսկ մեր վերադարձեալ յԱթոռս՝ տեսաք զօրինակն այնր արձանագրութեան ի գրուածս Սիմէոն կաթուղիկոսի Երեւանցւոյ, բայց ո՛չ զայն գրուած յայտարար թէ ո՛վ զայն արձանագրութիւն ի վիր էառ ի գրուածոց անտի եկեղեցւոյն ե՛րբ, որ գրեալ ի ներքոյ արձանագրութեանն՝ ունէր օրինակ զայս. «Վերոյգրեալ արձանս գրեալ կայր ի վերայ սուրբ Ամենափրկչին արքայաշէն դարպասին դուրս կոյս հարաւակողմն ի վերայ մեծ լուսանցոյց պատուհանին՝ որ ի շարժմանէն խախտեալ կայր: ՌՃՀ (1721) թուին Աստուածատուր կաթուղիկոսն կամեցաւ վերստին նորոգել ի քակելն. ես մեղաւոր ծառայ սուրբ տանս քուրդ Յօհաննէս իմ ձեռամբս վեր առի զարձանս զայս գրեցի աստ»:

Իսկ օրինակն արձանագրութեան եկեղեցւոյն էր ըստ այսմ.

«Թուին ՆԿԲ (1013), ի թագաւորութեանն Գագկայ ի հայրապետութեան տեառն Սարգսի ես Գրիգոր Մագիստրոս, վերստին շինեցի զեկեղեցիս յիշատակ ինձ ծնողաց իմոց. նաի տերանց աշխարհիս գանձագին արարի զվայրս սորա լերամբն դաշտամբն ամենայն կազմութեամբն որ ի սմա. քառադէմբ, չորս անկեամբ՝ յաջամբ ահեկամբ, ի դիմաց ի թիկանց. տուաք յիշատակ անջնջելի արձանագրով աշխարհակալ թագաւորի թղթովն կայսերական կնքովն, հաստատեցաք ձեռագրով հայրապետական նամակաւն ի նաւակատի տաճարիս, զոր շինեցաք, ընծայեցաք զհայրենիս մեր սուրբ եկեղեցւոյս, որ է Հայոց Թառ, հանգստարան օթարան անձեռագործ սուրբ պատկերին Յիսուսի Քրիստոսի, որ ի փայտին, խնդրելին Յոհաննու սուրբ աւետարանչին հրամանաւ մօր Տեառն մերոյ սուրբ Աստուածածնին: Եւ նորոգեալ վերստին հաստատեցաք զսուրբ ուխտս վերջինս քան զառաջինն. աստ եդաք զվէմն հաւատոյ հիման սուրբ եկեղեցւոյ: Գրիգոր Վահրամ պատանին»:

Պարիսպ մենաստանիս ընդարձակ հիւսածու ի քարանց. սենեակք կացարանք միաբանիցն այլոց հարկաւորութեանց ի մէջ անդ պարսպին, հայեցուած բովանդակ մենաստանին կարի վայելուչ զուարճալի ընդ յարեւմուտս ընդ փոքրիկ սահմանս դաշտավայրին Գառնւոյ կիսով աւելի ընդ լայնարձակ դաշտն Արարատայ ցաւերակն Արմաւիրայ անդր ցԲարդող լեառն՝ որ յարեւմտեան եզեր դաշտին:

Ի յարեւելակողմն անդ ի մէջ պարսպին է քայքայեալ կարի հնագոյն շինուած ինչ տաճարաձեւ, որ թերեւս կարծի լինել եկեղեցին որ ի Գէորգ իշխանէն Քեղոյ կամ Քեղայոյ. իսկ յարեւելս նորա ի մէջ պարսպին լեալ է տեղին եկեղեցւոյ, որ ի Գրիգոր Մագիստրոսէ, զոր վասն խախտմանն ի շարժէն յաւերանացն, յետինք յառաջնորդաց նորա ձեռնարկեալ ի կառուցանել յայնմ իսկ տեղւոջ զշինուածն հասուցեալ ցսալաթոռսն՝ այն է ցհիմունս կամարացն, թողեալ են այնպէս անկատար սակս վերջին ասպատակութեան կովկասեան ելուզակացն. յօրէ անտի ցայժմ կայ այնպէս աւերակ այս մենաստան չերեւի եւս նշան ինչ անդրէն նորոգութեան:

Յարեւմտակողմն հանդէպ մենաստանիս ի վայելուչ դիրս է հանգստարան, այսինքն՝ գերեզմանոց միաբան կրօնաւորելոցն ի նմին. անդէն ի միջին տեղւոջ տաճար փոքրիկ տեղի պատարագելոյ, այլ մեծ մասամբ քայքայեալ. ունէր թէպէտ գրուած ինչ, բայց բեկեալ գոլով յայլազգեաց մաշեալ յանձրեւաց՝ չեղառնուլ ի գիր: Գտանի քան զայս՝ փոքրիկ մատուռն մի յարեւելակողմն մենաստանիս՝ թերեւս ի վերայ շիրմի ուրումն իշխանաւոր կամ կրօնաւոր երեւելի անձին, այլ ըստ այնմ չեղկարելի առնուլ ի գիր զծանօթութիւն ինչ յաղագս եղծուածոցն յարձանագիր նորին:

Ջուր մենաստանիս եկեալ է յառաջագոյն ի բարձանց անտի յարեւելից տեղւոյս՝ թերեւս ի կողմանց Աղջոց վանաց, բայց ճանապարհ նորա քայքայեալ աւերակ գոլով՝ չի՛ք հնար գտանել անդ ջուր ըմպելոյ:

ԱՌԱՋՆՈՐԴՔ ՄԵՆԱՍՏԱՆԻՍ ՅԻՇԱՏԱԿԵԱԼՔ Ի ԳԻՐՍ

576. Յաղագս առաջնորդաց այսր մենաստանի լինելոյ ի տոհմէ Գրիգոր Մագիստրոսի այսպէս գրէ Սիմէոն կաթուղիկոս Երեւանցի ի Ջամբռ անուանեալ մատենին (յերես 1047). «Ապա վերոյիշեալ Գրիգոր Մագիստրոս (Պալհաւիկ) մինչ վերանորոգեաց զվանքս զայս հարստացոյց զսա հողովք ջրովք զորդին իւր ետ կացուցանել ի սմա առաջնորդ որպէս ասացաք. վասն որոյ յայնմ հետէ որպէս թէ հայրենի մուլք արարեալ զսա որդիք թոռունք յետագայ ազգատոհմք սորին, մի զկնի միոյ յաջորդեցին զառաջնորդութիւն սորին, ո՛չ միայն ի յիշխանութեանն Հայոց, այլի ժամանակս թագաւորացն Պարսից մինչ գրէթէ ի ժամանակս մեր. որքան շէն էր վանքս այս...: Ի յազգէ վերոյգրեալ Գրիգոր Մագիստրոսին մի զկնի միոյ յաջորդելով, նստի առաջնորդ ի վանքս յայս ի նոյն գեղջէն Հայոց Թառու Զաքարիա վարդապետն...: Զի սոքա ի բնէ անտի ազատազունք էին անուանիք, շատազգ հարուստք. յորոց թէպէտ ոմանք վանականք լինէին՝ ոմանք աշխարհականք, սակայն մի էին տամբք ընչիւք...: Ապա յետ սոյն Զաքարիա վարդապետիս ի փոփոխիլ, ի նուազիլ կարողութեանց իշխանութեանց սոցա ի բաժանիլ ազգականացն յիրերաց, սկսաւ խտրութիւն անկանիլ ի մէջ վանականացն աշխարհականացն վասն մլքից այլոց ընչից» այլն:

Վահրամ՝ որ Գրիգոր Վկայասէր, առաջին առաջնորդ մենաստանիս կարգեալ ի հօրէն իւրմէ ի Գրիգոր Մագիստրոսէ ի նորոգութեան անդ՝ այլ ի սակաւ միջոցի:

Եղիա. յամի 1205, որ գտաւ ի ժողովն Լօռւոյ յաւուրս Զաքարիա Սպասալարի ի կարգի եդ զերաժշտութիւն երգոց ի մենաստանի աստ ըստ Կիրակոսի Գանձակեցւոյ:

Մխիթար եպիսկոպոս յամի 1294:

Զաքարիա եպիսկոպոս յամի 1441, որ գտաւ ի ժողովի ընտրութեան Կիրակոսի Վիրապեցւոյ ի կաթուղիկոսութիւն:

Մանուէլ եպիսկոպոս յամի 1602, յաւուրս երկուց կաթուղիկոսացն Դաւթի Մելքիսեթի. որ սպանաւ յայրի անդ ի քարագնաց զօրացն Ամիրգիւնայ նախարարի:

Համազասպ եպիսկոպոս յամի 1619, յաւուրս նոյն Մելքիսէթ կաթուղիկոսի, որ էր առաջնորդ Երեւանայ:

Մկրտիչ եպիսկոպոս յամի 1627, յաւուրս Սահակ կաթուղիկոսի:

Տէր Յովհաննէս յամի 1658, յիշատակեալ ի յիշատակարանի Աւետարանի միոյ:

Մատթէոս վարդապետ յամի 1658, ի գրուածս Սիմէոն կաթուղիկոսի Երեւանցւոյ:

Ստեփաննոս յամի 1696, որ գրի ի յիշատակարանի Տօնացոյց գրոց գրեալ ի սոյն մենաստանի:

Սիմէոն Ջուղայեցի. յաւուրս Փիլիպպոս կաթուղիկոսի Հաղբակեցւոյ. յԱռաքել պատմիչ, յերես 396, 397:

Մարկոս վարդապետ. յաւուրս Յակոբայ կաթուղիկոսի Ջուղայեցւոյ. առ Զաքարիա Սարկաւագի՝ հատոր Ա, գլուխ ԼԱ:

Մաղաքիա վարդապետ յամի 1726. ի գրուածս Սիմէոն կաթուղիկոսի Երեւանցւոյ:

Յովհաննէս վարդապետ յամի 1745. անդ:

Ազարիա վարդապետ ի նոյն ամի. եւս անդ:

Զաքարիա վարդապետ եւս անդ ի գրուածս Սիմէոն կաթուղիկոսի Երեւանցւոյ: