Ստորագրութիւն կաթուղիկէ Էջմիածնի

ամք Տեառն

257

258

280

286

301

302

303

318

332

188. Գրիգոր Լուսաւորիչ Պարթեւ՝ որդի Անակայ Պահլաւունւոյ, ծնանի ի Վաղարշապատ արքայանիստ քաղաքի Հայոց, ընդ ձեռն դայեկին փախստեամբ զերծանի ի Կեսարիա Կապադովկացւոց եւ անդ սնանի եւ աճի կրթութեամբ քրիստոնէական հաւատոց եւ ամուսնացեալ ծնանի զերկուս որդիս՝ զՎրթանէս եւ զԱրիստակէս: Ապա հաւանութեամբ ամուսնոյն իւրոյ Մարիամայ հրաժարեալ յամուսնական պարտաւորութեանց՝ գնայ, մտանէ ի ծառայութիւն Տրդատայ որդւոյն Խոսրովու արքայի Հայոց, որ օր քան զօր բարձրանայր ի պատիւ արիական քաջութեամբ իւրով յաշխարհին Յունաց: Չարչարի ի Տրդատայ նորապսակ արքայէ Հայոց յԵկեղեաց գաւառի եւ անկանի ի Խոր Վիրապն Արտաշատ քաղաքի վասն ի Քրիստոս հաւատոցն: Ի Վիրապէ անտի ելանէ եւ լուսաւորէ զազգ Հայաստանեայց թագաւորաւն հանդերձ եւ տեսանէ զայն հրաշալի եւ նորապարգեւ տեսիլ տեսչութեանն Աստուծոյ առ ազգ Հայաստանեայց: Եւ ապա հարկեցուցիչ խնդրանօք արքային Տրդատայ եւ տեսլեամբ հրեշտակի Աստուծոյ գնայ ի Կեսարիա Կապադովկացւոց եւ ձեռնադրեալ յեպիսկոպոս ի Ղեւոնդեայ պատրիարգէ քաղաքին՝ վերադառնայ եւ շինէ զվանս Իննակնեան տեղւոյն ի Տարօն գաւառի: Գայ ի Վաղարշապատ քաղաք եւ շինէ ընդ արքային Տրդատայ զհոյակապ մեծ եկեղեցին ի նշանադրեալ տեղւոջն, զոր ի տեսլեան ետես լուսաձեւ կամարայարկ ի քաղաքամէջ անդր մերձ յապարանս արքունի: Ձեռնադրէ զորդի իւր զԱրիստակէս յեպիսկոպոս փոխանորդ ինքեան խնդրանօք արքային Տրդատայ: Կարգէ զԱրիստակէս զորդի իւր կաթուղիկոս ազգին եւ ինքն առանձնանայ ի գաւառն Դարանաղեաց, յայրն Մանեայ սրբոյ կուսին միոյն յընկերացն Հռիփսիմեանց: Կեայր անդէն ի մարդկանէ անտես իբրեւ սերովբէ երկնաւոր. ուրանօր եւ աւանդէ զհոգին ի դասս վերին զինուորութեանցն: Եւ մաքուր մարմինն մնայ անթաղ եւ անապական ի ժամանակս ինչ, մինչեւ հովուաց ոմանց գտեալ կարկառ քարանց առնեն ի վերայ: Ապա ի նոյն դարու, յորում հանգեաւ եւ ամփոփեցաւ անգիտելի յումեքէ, յայտնեցաւ ի ձեռն ուրումն ճգնաւորի Գառնիկ անուանելոյ, զոր բարձեալ անտի ամփոփեաց ի Թորդան գիւղ գաւառին այնորիկ եւ հուսկ յետոյ եբեր անտի ի Վաղարշապատ քաղաք Արարատայ իշխանն Հայաստանի Գրիգոր Մամիկոնեան ամբողջ ամենայն ոսկերօքն, որպէս վկայեն ակնյայտնի ստուգութեանն պատմիչք ազգի Հայոց, որպէս զփոխադրութենէ նշխարացն, նմանապէս եւ զշինութենէ եկեղեցւոյն ի պատճառս այնր փոխադրութեան՝ յառապար անդր Վաղարշապատու, որք են Սեբեոս եպիսկոպոս, Ստեփաննոս Ասողիկ, Զ-րդ Յովհաննէս կաթուղիկոս, Կիրակոս, Վարդան եւ Մովսէս Կաղանկատուացի Աղուանից պատմիչ: Ըստ մտաց այսոցիկ պատմագրաց քաջայայտ ստուգի, թէ բացի գլխոյն եւ ի պատուական Աջոյն ոչինչ այլ մասունք նշխարաց Մեծին Գրիգորի Լուսաւորչի կան արտաքոյ Հայաստանի կամ սփռեալ եւ տարածեալ ուրեք: Շնորհաբաշխ Աջն բազում վկայիւք հաստատեալ կայ արդէն աստ յԱթոռ այսր Կաթուղիկէ Էջմիածնի զկնի յոլով տեղափոխութեանց ի զանազան ժամանակս (60): Իսկ պատուական գլուխն, որ պահէր ի նոյն յիշատակեալ եկեղեցւոջ առապարին Վաղարշապատու, զոր շինեալ է Գ-րդ Ներսէսի կաթուղիկոսի Տայեցւոյ, որոյ եւ ծնօտն տուաւ Իսրայէլ եպիսկոպոսին Աղուանից, զկնի կործանման եկեղեցւոյն եւ աւերանաց Հայաստանի տարաւ այն ըստ այցելութեան վերջնոյն Գագկայ արքայի ի վանս Թաթլոյ եւ Վարոսի իբրեւ յանքոյթ ինչ տեղի: Եւ անտի մասն ինչ ի գլխոյն տարաւ Սմբատ Էլիկումեան 0րբէլեանց ի սուրբ ուխտն Նորավանից աշխարհին Սիւնեաց՝ ըստ վկայելոյ պատմութեան 0րբելեանց, զոր հանաք ի նախագահ վանիցն Սիւնեաց. «Գնաց (Սմբատ Էլիկումեան 0րբէլեանց վասն մայր փայտիցն ի Բասենոյ ի պէտս շինուածոցն Հուլաւու խանին) ի վանսն Թաթլոյ եւ բազում ծախիւք եւ մեծաւ ջանիւ էառ մասն ինչ ի գլխոյ սուրբ Լուսաւորչին Գրիգորի, զի կայր անդ մի կողմ գլխոյն,... զոր բերեալ եւ ժողովեալ էր անդ վերջին Գագիկ թագաւորն Բագրատունի եւ եդեալ ի պահեստի ի կործանման ժամանակին եւ բերեալ զանպատմելի գանձն աստուածային, զարդարեաց ոսկւով եւ արծաթով եդեալ յաղիւսաձեւ պահարանի եւ բնակեցոյց ի գերահռչակ ուխտին Նորավանից»:

318

325

332

339

189. Արիստակէս կրտսեր որդի սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչի. այն ինչ էր ստնդեայ մանուկ, կայր առ մօր իւրում յանապատի Կուսանաց. եւ ի զարգանալ հասակին չոգաւ առ միայնակեաց ոմն Նիկոմաքոս անուն եւ վարժեալ առ նմա վարուք սրբութեան եղեւ հոգելից մենաւոր եւ առանձնացաւ յանապատ ուրեք հրամանաւ վարդապետին իւրոյ. եւ ի լուսաւորիլ բովանդակ ազգի Հայոց յաստուածգիտու թիւն, ի ստիպմանէ խնդրակաց առաքելոցն ի Մեծէն Տրդատայ եկն ի Հայաստան առ Մեծն Տրդատ, ընդ որ ուրախ եղեալ արքայի՝ տայ ձեռնադրել սրբոյն Գրիգորի զնա ինքն զԱրիստակէս յեպիսկոպոս:

Յերկրորդ ամի ձեռնադրութեանն իւր գնայ ընդ հօր իւրում եւ ընդ Մեծին Տրդատայ ի Հռովմ: Եւ զկնի դարձին գնայ ի ժողովն Նիկիոյ փոխանորդ հօր իւրում սրբոյն Գրիգորի: Յաջորդէ յաթոռ հայրապետութեան յիսպառ առանձնանալն սրբոյն Գրիգորի յանապատս: Հովուեալ զազգն ողջոյն ուղղութեամբ հաւատոց՝ եղեւ օրինակ սրբութեան բազմաց: Շինեաց զեկեղեցիս եւ զմենաստանս կրօնաւորաց եւ զմեծ եկեղեցին ի գիւղաքաղաքին Խոգան, որ յաշխարհին Ծոփաց:

Յամի 339, այն ինչ դէմ եդեալ գնայր յաշխարհն Ծոփաց յայցելութիւն հօտին յԱրքեղայոս անուն իշխանէ կանխաւ ոխացելոյ ընդ սրբոյն եւ ի դարան մտելոյն զճանապարհայն, սրով կատարի երանելին, զորոյ զմարմին բարձեալ աշակերտացն՝ հանգուցանեն ի Թիլն աւանի գաւառին Եկեղեաց:

Աջ սրբոյ հայրապետիս գտանի աստ ի Կաթուղիկէ եկեղեցւոջ Սրբոյ Էջմիածնի (65, 78):

339

340

343

353

355

190. Վրթանէս երէց որդի սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչի, որ ի հեռանալ ծնողացն՝ հօրն առ Տրդատ եւ մօրն յանապատս Կուսանաց, մնաց առ դայեակն իւր. եւ ի զարգանալ հասակին ամուսնացաւ անդ ի Կեսարիա Կապադովկացւոց. ուրանօր եւ ծնաւ զերկուս որդիս՝ զԳրիգորիս եւ զՅուսիկ. եւ ապա ընդ եղբօր իւրում Արիստակեայ եկն ընտանեօք ի կոչ արքային յԱրարատ:

Եւ ի կատարիլ նահատակութեամբ եղբօրն յԱրքեղայոս իշխանէ՝ հարկեցուցիչ խնդրանօք արքային յաջորդէ յԱթոռ հայրապետութեանն զկնի կանխաւ հրաժարելոյն յամուսնական պարտուց պարկեշտ ամուսնոյն իւրոյ. եւ գործակցութեամբ մեծի արքային ըստ իմաստութեան հոգւոյն շնորհաց հովուէր զազգն:

Գրութեամբ իւրով առ Մակարիոս եպիսկոպոսապետ Երուսաղէմի ընկալաւ զկանոնս ծիսից եւ պաշտամանց խորհրդոց եկեղեցւոյ ի պէտս հօտի Հայաստանեայց: Զկնի այսր խնդրեաց թղթով զինչ ինչ բանս վերաբերեալս առ բանս հաւատոյ եւ առ վարդապետութիւնս ի սրբոյն Յակոբայ հայրապետէն Մծբին քաղաքի. եւ ընկալաւ զայն ութեւտասան գլխովք, որ արդ անուանի Զգօն մատեան, յանուն սրբոյ հայրապետին:

Զկնի վախճանի արքային Տրդատայ դրդեալ յոմանց իշխանաց արք արիւնահեղք այն ինչ կամէին պատահիլ սրբոյ հայրապետին սրով անդ ի Մատրավանս, կապեցան ձեռք նոցա յաներեւոյթ զօրութենէ՝ մինչեւ երանելւոյն անցեալ անվնաս ընդ մէջ նոցա, գնաց յԵկեղեաց գաւառ ի Թիլն աւան:

Գրութեամբ իւրով ընդ նախարարսն առ Կոստանդ կայսր տայ թագաւորեցուցանել Հայոց զորդին Տրդատայ զԽոսրով Բ: Զկնի վախճանի սորին Խոսրովու անցանէ ի Կոստանդինուպօլիս ընդ ոմանց նախարարաց առ կայսր՝ ուր թագաւորեցուցեալ զՏիրան Խոսրովեան՝ դառնայ ի Հայս: Եւ ապա լցեալ զաւուրս կենաց իւրոց վախճանի, որոյ զմարմին ամփոփեն ի Թորդան գիւղ գաւառին Դարանաղեաց:

356

  362

191. Յուսիկ որդի Վրթանիսի որդւոյ սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչի ծնեալ ի Կեսարիա Կապադովկացւոց եւ զկնի գալստեան յԱրարատ ընդ ծնօղացն՝ ամուսնացեալ ընդ դստեր Տիրանայ արքայի՝ ծնանի զերկուս որդիս զՊապ եւ զԱթանագինէ. եւ յետ այնր հրաժարեալ յաշխարհային զբաղմանց՝ ընդ հոգեւորսն կրթէր:

Ուստի զկնի վախճանի հօր իւրում ընտրեցաւ եւ կարգեցաւ ի կաթուղիկոսութեան Աթոռ եւ հովուէր զժողովուրդն արթնութեամբ եւ անվեհեր խրատուք առ ամենայն հասակ:

Խորտակէր ընդ ոտիւք զպատկեր Յուլիանոսի կայսեր, զոր ընկալեալ էր արքայն Հայոց Տիրան եւ կամէր կանգնել յիւր արքայական եկեղեցւոջ գաւառին Ծոփաց: Ապա ի հրամանէ նորին Տիրանայ վասն երկիւղին Յուլիանոսի՝ երանելին Յուսիկ գանեալ ջայլոտիւք վախճանի յանօրէն ձեռաց: Եւ զմարմինն բարձեալ սարկաւագաց հանգուցանեն ի Թորդան առ հօր իւրում:

  362

  364

192. Փառներսեհ կամ Փառէն անուն, որ յԱշտիշատ աւանէ ի վանաց Սրբոյն Յովհաննու Կարապետի, սակս չլինելոյն յայնժամ ոք անդ ի ցեղէ սրբոյն Գրիգորի, հաւանութեամբ արքային Տիրանայ եւ նախարարացն կացուցանի յԱթոռ հայրապետութեանն, որոյ կացեալ ի նմին զամս իբր երիս՝ վախճանի:

364

356

366

368

369

374

378

379

381

383

193. Ներսէս Մեծն՝ ըստ շնորհալից զաւակ բարեզգեաց շառաւիղեալ յարմատոց բարեաց թոռն թոռին սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչի, որ զկնի ծննդեան եւ աճման հասակին առաքեցաւ ի Կեսարիա Կապադովկացւոց ի վարժս հելլէն դպրութեան. եւ առաւել եւս ուսման վասն՝ չոգաւ ի Կոստանդինուպօլիս, ուր եւ ամուսնացաւ ընդ դստեր ուրումն մեծի իշխանի Ասպիոնէս անուն: Ապա զկնի վախճանի Փառներսէհ կաթուղիկոսի ընտրեցաւ ի նախարարաց եւ յարքայէ Հայոց Արշակայ եւ ըստ խորհրդոյ նոցին եկեալ ի Կեսարիա Կապադովկացւոց՝ ձեռնադրեցաւ եպիսկոպոսապետ Հայոց, յորոյ վերայ ի ձեռնադրութեանն երեւեցաւ եւ շնորհք Հոգւոյն Սրբոյ:

Եկն անտի ի Հայաստան իբրեւ արփի գունագեղ իմաստութեամբ եւ սրբութեամբ. ընդ որ խնդաց ազգն ողջոյն, զի ետես անդրէն յԱթոռ հայրապետութեան զշառաւիղն սրբոյն Գրիգորի:

Ի յաջորդ ամի հայրապետութեան իւրոյ հաւանութեամբ Արշակայ արքայի գումարեաց ժողով մեծ յԱշտիշատ քաղաքի յեպիսկոպոսաց եւ ի նախարարաց եւ հաւանութեամբ ամենեցուն եբարձ զմերձաւոր խնամութիւն, արգել զկոծ դնելն ի վերայ մեռելոց հեթանոսաբար, ետ շինել հրամանաւ արքայի ուրկանոցս եւ անկելանոցս ժողովելով յայնս զուրուկս, զկոյրս եւ զանպիտանացեալ անձինս յապրուստ կենաց, որք յառաջն անյարկ աստանդական տառապէին. ըստ այսմ եւս ետ կառուցանել զորբանոցս եւ զայրիանոցս, յորս ետ ժողովել զայնպիսիսն խնամօք. ետ կառուցանել եւ զօտարանոցս, հիւրանոցս ըստ այլոցն յամենայն նահանգս աշխարհիս. եւս եւ զմենաստանս եւ զկուսաստանս եւ ժողովեաց յայնս զթափառիկ շրջող կրօնաւորսն եւ զանխնամ կուսանսն եւ վասն ամենեցուն սոցա կառավարութեան եւ ապրուստի կենաց ետ կարգել յարքունուստ հասոյթս եւ դարմանս եւ հաստատեաց արքունի հրովարտակաւ: Ի վերայ ուրկանոցաց, հիւանդանոցաց եւ անկելանոցաց կացոյց տեսուչ եւ հոգատար զսարկաւագն զԽադ, իսկ ի վերայ կրօնաստանաց զայրն սուրբ զՇաղիտայ, զԵպիփան, զԵփրեմ եւ զԳինդ Սղկունի: Եւ այսու օրինակաւ վայելչացոյց զՀայաստան աշխարհ իբրեւ զբարեկարգեալ գերդաստան մի:

Գնայ ընդառաջ Թէոդոսի սպարապետի եւ հանդարտեցուցանէ զնա յելանելոյ ի Հայս պատերազմաւ եւ անտի անցեալ առ կայսր, որում եւ հաճոյ գտեալ իմաստութեամբ եւ առաքինութեամբն՝ մեծարի ի կայսերէ եւ ընկալեալ զամենայն զպատանդսն՝ զընտանիսն Տրդատայ եղբօր Արշակայ եւ զայնս, զորս տարեալ էր Յուլիանոսի, վերադառնայ ի լիակատար խնդութիւն աշխարհին:

Անէծ զնա ինքն զԱրշակ արքայ վասն սպանանելոյ նորա զանմեղն զԳնէլ ըստ խրատու չարայոյզ արանց եւ վասն անդարձ մնալոյն ի չարաչար վարս, եւ տեսեալ եւս եթէ անդարձ է նա ի գործս իւր, առանձնացաւ ի Վաղարշապատ քաղաքէ յանապատ տեղիս:

Ի փախուստ լինելն Արշակայ ի կողմանս Վրաց եւ ի յառնելն նախարարաց ի քակել զԱրշակաւան կոտորմամբ բնակչացն եւ աւերութեամբ շինուածոցն, փութացեալ առ նախարարսն թափէ ի սրոյ զստնդեայ զմանկունսն, որոց կարգեալ զսնուցիչս, կարգէ եւ դարման պիտոյից կենաց նոցա:

Հաշտեցուցանէ զնախարարսն ընդ Արշակ եւ ապա գնայ միւսանգամ ընդառաջ Թէոդոսի սպարապետին Յունաց եւ զիջուցանէ զնա. եւ ընդ նմա գնայ ի Կոստանդինուպօլիս առ Վաղէս կայսր: Այլ կայսրն ո՛չ հաճեցաւ ընդ գործ սպարապետին եւ ո՛չ ընկալաւ զմիջնորդութիւն Մեծին Ներսէսի եւ ցասուցեալ եւս ետ աքսորել զսուրբ հայրապետն ի կղզի ինչ Պատմոս կոչեցեալ ըստ Ասողկայ:

Դառնայ յաքսորանացն ի Մեծէն Թէոդոսէ եւ գտանի ի ժողովի հարիւր յիսուն հարց գումարելոց ի Կոստանդնուպօլիս եւ թագաւորեցուցեալ Հայոց զորդին Արշակայ զՊապ՝ վերադառնայ պատանդօքն եւ նորապսակ թագաւորաւն ի փրկութիւն աշխարհին փութալով ի ձեռաց Պարսից. որ եւ նոքին իսկ պարսիկք խորտակեցան առաջի զօրացն Հայոց եւ Յունաց ի Ձիրաւ դաշտի ըստ սադրելոյ աղօթից սրբոյն Ներսէսի:

Զկնի այսոցիկ ամենայնի ազգօգուտ վաստակօք եւ ճգանց ի բարեկարգութիւն եւ ի շինութիւն ազգին՝ փոխի յանցաւորացս ի յաւիտենականն քաղաք վերին գաւառի՝ դեղովք մահու ի Պապայ արքայէ ի 5 տրէ ամսոյն, որ է Ա օր յուլիսի. որոյ զմաքուր մարմինն մեծաւ ուղարկաւորութեամբ հանգուցանեն ի Թիլն աւանի ի մեծ եկեղեցւոջն:

Զկնի անցանելոյ ժամանակաց քակեցաւ այս եկեղեցի ի թշնամեաց եւ անյայտացաւ տեղի գերեզմանի Մեծին Ներսէսի. եւ մնաց այնպէս անգիտելի յումեքէ մինչեւ ցամ Տեառն 1272. յորում յամի տեսլեամբ յայտնեցաւ յառաջին աւուր փետրվարի եւ զԱջ նորա պատուեաց Սարգիս եպիսկոպոս գաւառին Երզնկայի յեկեղեցւոջ յիւրմէ կառուցելոյ. իսկ զմիւս բազուկն ետ ի Տիրաշէն, զոր եւս իւր էր շինեալ յայնկոյս գետոյն Եփրատայ:

384

386

194. Շահակ յազգէ Ալբիանոսի արքեպիսկոպոսին Հարքայ ի Մանազկերտ քաղաքէ գաւառին Ապահունեաց՝ ընտրութեամբ Պապայ արքայի եւ հաւան խորհրդով մեծամեծաց ազգին նստի կաթուղիկոս եւ կացեալ յայնմ զամս իբրեւ երկու՝ փոխի յաստի կենաց:

386

387

195. Զաւէն յազգականութենէ անտի Ալբիանոսի յաջորդէ յաթոռ հայրապետութեանն եւ կացեալ յիշխանութեանն զամ մի վախճանի:

387

390

196. Ասպուրակէս. սա եւս ի նոյն ազգէ նստի յաթոռն հայրապետական եւ յետ պաշտելոյն զայն իշխանութիւն զամս երիս՝ վախճանի:

390

392

395

411

413

418

420

425

426

427

432

435

440

441

447

450

451

454

197. Սահակ Ա Պարթեւ Մեծ, հարազատ որդի Մեծին Ներսէսի՝ որդւոյ Աթանագինեայ, որդւոյ Յուսկանն, որդւոյ Վրթանիսի, որդւոյ սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչի, որ ի վախճանիլ հօր իւրոյ կայր ի Կոստանդինուպօլիս եւ պարապէր ի հրահանգս իմաստութեան եկեղեցական եւ արտաքին գրոց. սա լեալ արժանաւոր ժառանգ հայրենի առաքինութեանցն վերակոչեցաւ յԱթոռ հայրապետութեան ազգին եւ հետեւեալ բարեբախտութեան հայրենեաց լուսաւորէ զՀայաստան: Գնայ ի Պարսս առ Արտաշիր ի սակս ինչ ինչ բարեդիպութեանցն ազգին. նորոգէ զտաճար սրբուհւոյն Հռիփսիմեայ զկործանեալն ի զօրացն Շապհոյ. ձեռնտուութեամբ իւրով ի կազմել սրբոյն Մեսրովպայ մեծի վարդապետի զհայերէն տառս ըստ վերնատուր շնորհացն, լրացուցանէր զթարգմանութիւն Սուրբ Գրոց: Երթայ դարձեալ ի Պարսս առ Յազկերտ եւ դարձուցանէ զԽոսրով ի տէրութիւնս Հայոց. զիջուցանէ զՅազկերտ արքայ Պարսից ի հալածելոյ զքրիստոնեայս. գնայ ի մասն Հայաստանի, որ ընդ իշխանութեամբ Յունաց եւ գրեալ թուղթ առ կայսրն ընդ ձեռն մեծի վարդապետին Մեսրովպայ՝ բանայ եւ յայնմ բաժնի դպրոցս հայերէն գրոց. դառնայ ի մասն Պարսից ի Վաղարշապատ քաղաք խորհրդով նախարարացն եւ թագաւորեցուցանէ զԱրտաշէս որդի Վռամշապհոյ հաճութեամբ Վռամայ արքային Պարսից, որ փոխեալ զանունն ետ կոչել Արտաշիր յանուն նախնւոյն իւրոյ: Առաքէ զաշակերտսն յայլեւայլ քաղաքս Յունաստանի եւ Ասորեստանի ի թարգմանութիւնս գրոց մատենից. բարեկարգէ զպաշտամունս եկեղեցական ընթերցուածոց եւ առնէ ժողով ի Վաղարշապատ քաղաքի վասն բարեկարգութեան եկեղեցականաց: Չմիաբանի ընդ նախարարսն ի խորհուրդ անկման Արտաշրի արքայի Հայոց. որոյ վասն գնայ ի Պարսս ի խնդրելն զնա Վռամայ եւ արգելեալ լինի անդ իբր ի բանտի [1]: Դարձ առնէ անտի ի Հայս յաջողութեամբ: Գրէ թուղթ ուղիղ դաւանութեան հաւատոյ հանդերձ եպիսկոպոսօք իւրովք առ Պրոկղ ընդդէմ գրոցն Թէոդորոսի Մոպսուեստացւոյ: Հարկի ի թախանձանաց նախարարացն վերստին ունել զբովանդակ զառաջնորդութիւն ազգին. թէպէտ ո՛չ առնու յանձն զայն ինչ, բայց եւ այնպէս ո՛չ դադարէր յամենայն կեանս իւր թողուլ ի ձեռաց զօգուտ ինչ հայրենեաց եւ եկեղեցւոյ. եւ այսպիսի երկնաշնորհ առաքինութեամբ փարթամացուցեալ զվաստակս իւր՝ փոխի յաստեացս յանդրանկացն եկեղեցի ի Բագրեւանդ գաւառի, ի գիւղն Բլուր, ի հասակի իննսուն ամաց յամի Տեառն 440, ի վախճան նաւասարդի ամսոյն որ է իններորդ օր սեպտեմբերի, յորում աւուր եւ ծնեալ իսկ էր: Ապա զսրբասնեալ մարմին գերերջանիկ Պարթեւի հօրս Հայաստանեայց բարձեալ աշակերտացն եւ նորուն Երեմիա սարկաւագի փառացի ուղարկաւորութեամբ եւ բազմատխուր սգովք տարին ի Տարօն, ի գիւղն Աշտիշատ եւ անդ ամփոփեցին, որոյ զծախսն հանդիսի ուղարկաւորութեանն ջերմեռանդութեամբ արար Դխտիկ անուն տիկինն Մամիկոնէից՝ կինն Վարդանայ թոռին սրբոյ հայրապետիս. եւ սահմանեցին տօն կատարել ամ ըստ ամէ ի Լ [30]-րդ օր նաւասարդի [2]:

198. Սուրբ Յովսէփ ի Հողացիմ գեղջէ Վայոց ձորոյ աշխարհին Սիւնեաց. յերեւելի աշակերտաց անտի սրբոցն Իսահակայ եւ Մեսրովպայ, որոյ եւ յանձնարարութեամբն իսկ կարգեցաւ ի նախարարացն կաթուղիկոս ազգին. վասն ինչ ինչ անկարգութեանց նորոգ մտելոց յեկեղեցի ի թուլամորթ անձանց արար ժողով ի Շահապիվան Ծաղկոտն գաւառի. դարձեալ ժողով արար յեպիսկոպոսաց եւ ի նախարարաց յԱրտաշատ քաղաքի, յորում եւ պատասխանի արար թղթոյն Յազկերտի արքային Պարսից ունայնացուցանելով զառասպելայօդ բանսն նորին. յայսմ ժողովի խորհրդակցութեամբ ամենեցուն գրէ թուղթ եւ առ կայսրն Յունաց Թէոդոս փոքր՝ օգնել ազգին ի վաղահաս վտանգէն ի Պարսից անտի: Ըմբռնի երանելին Յովսէփ չարահար խաբէութեամբ անօրինին Վասակայ տեառն Սիւնեաց եւ դնի ի կապանս. եւ նոյն կապանօքն տանի ի Պարսս երիւք ընկերօք: Կատարի վկայական մահուամբ հանդերձ ընկերակցովքն անդ ի Պարսկաստան յԱպար աշխարհի, յամի 454, ի քսան եւ հինգերորդ աւուր հրոտից ամսոյն, այն է ի 31 յուլիսի:

453

457

199. Մելիտէ յարքեպիսկոպոսութենէն Մանազկերտոյ ընտրութեամբ նախարարացն եւ հաւանութեամբ սրբոյն Յովսէփայ կացուցաւ յԱթոռ կաթուղիկոսութեան. կացեալ սորա յայնմ պաշտաման իբրեւ զամս հինգ, վախճանի:

457

465

200. Մովսէս Ա, ի նոյն ազգէ Մանազկերտեայց յաջորդէ յԱթոռ հայրապետութեանն. եւ հովուեալ զազգն իբրեւ զամս ութն՝ վախճանի:

465

472

474

475

201. Տէր Գիւտ՝ մի յերեւելի աշակերտաց սրբոց թարգմանչացն Իսահակայ եւ Մեսրովպայ, ի գեղջէ Արահեզայ գաւառին Տայոց՝ այր ընտիր եւ ճոխ քաջավարժ ի գիտութիւնս յունական դպրութեան՝ կարգի յԱթոռ հայրապետութեան: Առ ի պաշտպանել ինքեան յանձն եղեալն զհօտ ի կրակապաշտութենէ՝ առաքի ի Պարսս ամբաստանութեամբ Գադիշեայ Խորխոռունւոյ Մաղխազեանց: Ըստ հրամանի արքային Պարսից Պերոզայ անկանի յիշխանութենէ. եւ անտի վերադարձեալ երանելւոյն ի Հայաստան՝ առնու զվախճան յաստի կենաց. որոյ եւ զմարմինն ամփոփեն ի գիւղն Ոթմսու գաւառին Վանանդայ ի դիրս հանգստեան հարց նորա:

475

480

202. Քրիստափոր Ա, յԱրծրունեաց ազգէ զկնի անկման Գիւտայ ըստ հրամանի արքային Պերոզայ կարգի յաստիճան հայրապետութեանն: Պահպանէ զազգն անարատ ի հերձուածոցն նեստորականին Բարծումայի. եւ այնպէս կացեալ յիշխանութեանն զամս հինգ՝ վախճանի:

480

482

483

485

487

203. Յովհան Մանդակունի յաշակերտաց անտի սրբոցն Իսահակայ եւ Մեսրովպայ ընտրութեամբ Վահանայ Մամիկոնէի նստի կաթուղիկոս: Ազդու խրատուք յորդորանաց խրախուսէ զմիաբանեալսն ընդ Վահանայ ընդդէմ Պարսից: Ի պատերազմին որ ընդ զօրս Պարսից մերձ ի Դուին քաղաք խոցի ի զօրաց անտի եւ զերծանի այցելութեամբ Տեառն:

Գնայ ընդառաջ Վահանայ ի խնդակցութիւն, որ գայր ի Պարսից արքայէ ընդ ոմանց նախարարաց բարեդէպ յաջողուածովք:

Ի գալ հասանել հրովարտակի արքային վասն իշխանութեան Վահանայ ի Դուին, խօսի երանելի հայրապետս ի խնդութեանց սրտին զայն յորդորական ճառ առ ուխտապահ նախարարսն:

Յետ վաստակելոյ բազումս յեկեղեցի Աստուծոյ՝ վախճանի եւ դնի մարմինն ի տապանի ի գիւղն Բեռնոս, որ ի Շիրակ գաւառի:

487

491

492

204. Տէր Բաբգէն յաշակերտութենէ Յովհաննու Մանդակունւոյ ի գաւառէն Վանանդայ յՈթմսոյ գեղջէ կարգի կաթուղիկոս: Ժողով արարեալ յեպիսկոպոսաց Հայոց, Վրաց եւ Աղուանից ի Վաղարշապատ քաղաքի ի սուրբ Կաթուղիկէ եկեղեցւոջ Էջմիածնի՝ ի բաց հերքէ զժողովն Քաղկեդոնի. եւ կացեալ զկնի ժողովոյն զամ մի՝ վախճանի:

492

502

205. Սամուէլ ի գեղջէ Արծկէոյ, գաւառին Բզնունեաց յաջորդեաց յաթոռ հայրապետութեանն. եւ կացեալ ի նմին զամս տասն՝ վախճանի:

502

510

206. Մուշէ ի գեղջէ Այլաբերից գաւառին Կոտայից կարգի կաթուղիկոս. եւ կացեալ յայնմ զամս ութն՝ վախճանի:

510

515

207. Սահակ Բ, ի Հարք գաւառէ, ի գեղջէ Ուղկայ նստի յԱթոռ հայրապետութեան եւ զկնի հինգ ամաց՝ վախճանի:

515

521

208. Քրիստափոր Բ, ի գաւառէն Բագրեւանդայ, ի Տիրառիճ գեղջէ՝ կոչեցաւ յԱթոռ կաթուղիկոսական. եւ եկաց յայնմ իշխանութեան զամս վեց եւ վախճանեցաւ:

521

524

209. Ղեւոնդ ի գաւառէն Առբերանւոյ, յԱռեստ գեղջէ յաջորդեաց ի հայրապետութեան. եւ եկաց զամս երիս եւ վախճանեցաւ:

524, 527

533

210. Ներսէս Բ, ի գաւառէն Բագրեւանդայ, ի գեղջէ Աշտարակաց յաջորդէ յԱթոռ հայրապետութեան. արար ժողով ի Դուին քաղաքի ի բարեկարգութիւն եկեղեցւոյ. եւ կացեալ զամս իբր եօթն՝ վախճանի:

533

542

551

211. Յովհաննէս Բ, ի վանականութենէ վանացն Թաթլոյ, ի գաւառէ Գաբեղենից, ի գեղջէ Սիւնձեղնոյ նստի կաթուղիկոս. ընդ մէջ Յունաց եւ Պարսից պատգամաւորութիւն նորա յաղագս հաշտութեան. եւ կացեալ յայնմ պաշտաման մեծի զամս տասն եւ եօթն եւ ամիսս ինչ՝ վախճանի:

551

552

578

581

593

594

595

596

616

212. Մովսէս Բ, յԱրագածոտն գաւառէ, ի գեղջէ Եղիվարդայ սնեալ եւ վարժեալ ի տան կաթուղիկոսարանին, այր մեծիմաստ եւ հանճարաւոր, կարգեցաւ կաթուղիկոս. եւ ի սկզբան առաջին ամի հայրապետութեանն իւրոյ ժողով արար յեպիսկոպոսաց եւ յիմաստուն արանց եւ ետ ուղղել եւ նորոգել զտումար Հայոց՝ յորմէ սկսանի հայ թուական եւ է այժմ՝ ՌՄՂԱ [1842]: Առաքէ հրեշտակս հանդերձ թղթով առ Խոսրով արքայ Պարսից, որով եւ մեղմէ զխստութիւն մոգուցն ի բռնադատելոյ զքրիստոնեայս վասն հաւատոյ:

Աղաչէ զերեսս Խոսրովու Պարսից արքայի եւ զիջուցանէ զնա ի ցասմանէ վնասուցն առ հայազունսն, որ յայնմ ժամանակի եկեալ էր զօրօք ի Հայաստան ընդդէմ Յունաց: Հասեալ ի ծերութիւն եւ անկարացեալ ի կառավարել զազգն՝ կարգէ փոխանորդ ինքեան եւ գործակատար զՎրթանէս վարդապետն Քերթող անուանեալ: Եւ ապա խոնարհեալ ի խորին ծերութիւն վախճանի՝ վարեալ զիշխանութիւնն թէ առանձին եւ թէ ընդ Վրթանիսի զամս քառասուն եւ երեք: 213. Աբրահամ Ա, եպիսկոպոս Ռշտունեաց, ի գեղջէ Աղբաթանից. զկնի վախճանին Մովսէսի Բ, անցեալ ամիսս ինչ՝ կարգի կաթուղիկոս ընտրութեամբ Սմբատայ Հայազն մարզպանի: Գրէ թուղթ առ Կիւրիոն կաթուղիկոս Վրաց վասն անիրաւ զրպարտանացն զՄովսէս եպիսկոպոսէ Ցրտաւայ, որպէս առ Ուխտանէսի: Ընկալեալ զպատասխանի ի Կիւրիոնէ՝ առնէ ժողով ի Դուին քաղաքի յերեւելի եպիսկոպոսաց եւ յայլոց նշանաւոր անձանց, ուր ներկայ գտաւ եւ Սմբատ մարզպան հանդերձ այլ եւս նախարարօք ոմամբք եւ քննեալ յայնմ զանմիաբան պառակտումն Վրաց ընդ ձեռն Կիւրիոնի յեկեղեցւոյ Հայոց՝ զգուշացոյց զազգն չխառնիլ ամենեւին ընդ Վիրս ո՛չ խնամութեամբ եւ ո՛չ առեւտրութեամբ վաճառաց. եւ յետ այնր կացեալ այլ եւս ամս ընդ ամենայն ԻԳ [23]՝ վախճանի:

617

618

625

214. Կումիտաս յԱրագածոտն գաւառէ, ի գեղջէ Աղձից, յեպիսկոպոսութենէ Տարօնոյ Մամիկոնեանց յաջորդէ յԱթոռ հայրապետութեանն. ձեռնարկեալ տայ նորոգել ի հիմանց զեկեղեցի սրբուհւոյն Հռիփսիմեայ եւ երգէ զվայելուչ շարականն՝ Անձինք նուիրեալք եւ այլն. տայ շինել եւ զմեծ Կաթուղիկէն տաճարի սրբոյ Էջմիածնի ի կոփածոյ քարանց, որ յառաջն փայտեայ էր (11). կացեալ ի հայրապետութեան զամս ութն՝ վախճանի, որոյ եւ մարմին ամփոփի ի մէջ նոյն եկեղեցւոյ սրբոյ կուսին զառաջեաւ բեմին սեղանոյ ուղղակի, ուր կայ ցարդ տեղին որոշակի յատկացեալ մեծ վիմաւ հաւասար ընդ սալայատակին, բայց առանց գրոյ:

625

628

215. Քրիստափոր Գ, ի գաւառէ Ապահունեաց, յազատ տանէ՝ յազգականութենէ Աբրահամու կաթուղիկոսի՝ ընտրութեամբ Վարազտիրոցայ եւ այլոց նախարարաց կարգի կաթուղիկոս: Ի պատճառս շփոթութեան ինչ ծագելոյ ընդ մէջ նախարարաց, որպէս թէ նա իցէ պատճառ այնմ, հրաժարի ինքնին յիշխանութենէ հայրապետութեան եւ գնացեալ յոտն Մասեաց լերին յՈւղեաց գիւղ՝ շինէ անդէն վանս կրօնաւորաց եւ մնացեալ անդ խստակրօն վարուք՝ վախճանի:

628

629

630

639

216. Եզր ի Նիգ գաւառէ, ի Փառաժնակերտ գեղջէ, ի փակակալութենէ Սրբոյն Գրիգորի՝ որ ի Դուին, նստի յաթոռ կաթուղիկոսութեան: Հրաւիրեալ ի Հերակլ կայսերէ գնայ ի Թէոդուպօլիս (Կարին) առ նա եւ հարկեալ ընդունի զժողովն Քաղկեդոնի: Տայ շինել զեկեղեցի սրբուհւոյն Գայիանեայ. եւ կացեալ ի հայրապետութեանն զամս աւելի քան զտասն՝ վախճանի:

640

641

642

645

647

648

654

655

661

217. Ներսէս Գ, ի գաւառէ Տայոց յԻշխան գեղջէ՝ կարգի կաթուղիկոս ընտրութեամբ նախարարացն. ետ շինել ի վերայ Խոր Վիրապին Արտաշատու եկեղեցի. նորոգ հիմնադրութեամբ եւս տայ շինել եկեղեցի մեծ եւ հոյակապ մերձ յԷջմիածին յարեւելս նորա կէս ժամ հեռաւորութեամբ, յորում տեղւոջ ասեն՝ Տրդատայ արքայի ելանել ընդառաջ սրբոյն Գրիգորի յելսն ի Վիրապէն. հաշտեցուցանէ զսիրտ կայսեր Կոստանդեայ առ Վարազտիրոց ասպետ եւ տայ եւս կացուցանել զնա կիւրապաղատ Հայոց. գումարէ ի Դուին քաղաքի ժողով յեպիսկոպոսաց եւ ի նախարարաց վասն բարեկարգութեանն եկեղեցւոյ: Գնայ բազմութեամբ ընդառաջ Կոստանդին կայսեր Յունաց եւ զիջուցանէ զցասումն սրտի նորա, որ առ ազգն. եւ ընկալնու զնա զկայսրն ի կաթուղիկոսարանի իւրում ի Դուին: Գրէ համաձայնութեամբ եպիսկոպոսաց եւ իշխանաց պատասխանի թղթոյ կայսերն Յունաց եւ ինքն խոյս տայ յաթոռոյ իւրմէ եւ գնայ ի Տայս յերկիւղէ նախարարացն, մանաւանդ Թէոդորոսի Ռշտունւոյ: Զկնի վեց ամաց՝ ի վախճանիլ նոյն Թէոդորոսի Ռշտունւոյ, դառնայ վերստին յաթոռ իւր: Ի բաց վարէ հալածական յաշխարհէ Հայոց զաղանդաւորս ձեռնտուութեամբ իշխանաց ազգին: Եւ կացեալ ի հայրապետութեան զամս քսան՝ վախճանի եւ դնի մարմին նորա ի հիւսիսոյ կողմանէ եկեղեցւոյ Վիրապին Արտաշատու, զոր իւր էր շինեալ:

648

661

667

218. Անաստաս ի գեղջէ Ակոռոյ, որ յոտին Մասեաց մեծի լերին, կարգեցաւ վերակացու շինուածոց մեծի եկեղեցւոյն հիմնարկելոյ յԳ Ներսէս կաթուղիկոսէ մերձ յԷջմիածին՝ ի փախչել նորա ի Տայս: Յաջորդեաց յԱթոռ հայրապետութեան, մկրտեաց զՍուրհան պարսիկ, որ անուանեցաւ Դաւիթ: Շինեաց վասն կրօնաւորաց ի հայրենի գեղջ իւրում յԱկոռի. եւ ի նմա եկեղեցի փառաւոր եւ աղքատանոցս եւ հիւրանոցս. եւ ետ առնել Անանիա վարդապետի Շիրակացւոյ նորոգութիւնս Հայոց տումարի եւ այն ինչ կամէր հաստատել զայն ժողովով՝ հասեալ ի կէտ կենաց վախճանի, կացեալ ի հայրապետութեան զամս վեց:

645

667

677

219. Իսրայէլ ի Վանանդայ, յՈթմսոյ գեղջէ. գտանի ի ժողովն Դունայ առ Գ Ներսէս կաթուղիկոսիւ. յաջորդէ յաթոռ կաթուղիկոսական եւ կացեալ յայնմ զամս տասն վախճանի:

677

693

703

220. Սահակ Գ, ի Ձորափորոյ յԱրքունաշէն գեղջէ յեպիսկոպոսութենէ Ռոտկաց կարգի կաթուղիկոս: Կապեալ յԱբդլլայ ոստիկանէ շղթայիւք առաքի ի Դամասկոս. լուեալ անդ զյարձակումն Մոհմատ Ոգբայ զօրավարի հագարացւոց յաշխարհ Հայաստանեայց ի սուր եւ ի գերութիւն, գնայ ընդառաջ նորա զիջուցանել ի ցասմանէն. եւ այն ինչ մտանէ ի Խառան՝ անկանի ի մահիճս մահու. այլ նախքան զաւանդումն հոգւոյն զգաստացեալ՝ ազդու բանիւք գրէ թուղթ առ նոյն զօրավար եւ վախճանի, որով եւ վճարէ զմիջնորդութիւնն, զոր յուսայր անձամբ:

703

708

717

221. Եղիա յԱղիովտոյ, ի գեղջէ Արճիշոյ յեպիսկոպոսութենէ Բզնունեաց կարգի յԱթոռ հայրապետութեանն. ըստ բողոքական գրութեանց եւ խնդրոց ժողովոյ Աղուանից գնայ անդր ի Պարտաւ քաղաք եւ գումարէ ժողով եպիսկոպոսաց, ուր ընկենու յաթոռոյ զՆերսէս կաթուղիկոս նոցա համաձայնութեամբ նոցին. եւ այն ինչ կամէր առնել զնա արտասահման՝ զկնի ութն աւուր վախճանի ի կենաց. կացուցանէ կաթուղիկոս նոցա ձեռնադրութեամբ եւ օծմամբ զՍիմէոն սարկաւագապետն. եւ սահմանադրեալ յայն ժողով զինչ ինչ կանոնս բարեկարգութեան՝ դառնայ յաթոռ իւր. եւ կացեալ ընդ ամենայն զամս տասն եւ չորս եւ ամիսս իբր վեց՝ վախճանի:

718

719

726

727

728

222. Յովհաննէս Դ Իմաստասէր անուանեալ, ի գաւառէ Տաշրաց յ0ձուն գեղջէ յաջորդէ յԱթոռ կաթուղիկոսութեան. եւ տեսեալ զպղտորումն հօտին յաղանդաւորացն Պողիկեանց եւ յայլոց չարագրգիռ արանց՝ գումարեաց ժողով մեծ ի հայրապետական Աթոռի անդ Դուին քաղաքի եւ հաստատեալ կանոնս բարեկարգութեան եկեղեցւոյ՝ հալածական արար զնոսա յաշխարհէ Հայոց: Հաճեալ ընդ թղթագրութիւն Աթանաս պատրիարգի Ասորւոց՝ արար փոքրիկ ժողով յեպիսկոպոսաց Հայոց եւ Ասորւոց. եւ յայնմ հերքեաց նզովիւք զՅուլիանոս Աղիկառնացի գրուածովք նորին: Ըստ հրամայելոյ 0մարայ ամիրապետի հագարացւոյ գնայ առ նա փառացի շքով եւ պատուեալ ի նմանէ դառնայ յաթոռ իւր. եւ կացեալ ի հայրապետութեան զամս տասն եւ մի՝ փոխեցաւ ի կենաց աստի:

729

730

732

740

741

223. Դաւիթ Ա, ի գաւառէ Կոտայից, ի գեղջէ Արամօնից կացուցաւ յԱթոռ հայրապետութեան. վշտացեալ ի գործոց Մահմետայ ոստիկանի եւ նորայոցն՝ գնաց ի Դունայ եւ բնակեցաւ յԱրամօնս գիւղ, ուր շինեաց եկեղեցի եւ տուն բնակութեան: Յղեաց դեսպան առ ամիրապետն եւ ետ փոխել զՄահմէտ եւ կարգել ի տեղի ոստիկան զԱպդլազիզ, որ էր այր խաղաղասէր եւ ունէր խնամ ի վերայ Հայոց: Եւ ապա ինքն յետ կալոյ յԱրամօնս իբր ամս ութն՝ դարձաւ անդրէն ի Դուին յԱթոռն կաթուղիկոսական. եւ կացեալ ընդ ամենայն ամս ԺԲ՝ վախճանի. որոյ զմարմին տարեալ հանգուցանեն յԱրամօնս առ եկեղեցեաւն, զոր իւր էր շինեալ:

741

764

224. Տրդատ Ա, ի տոհմէ նախարարացն Վանանդ գաւառի՝ յՈթմսոյ գեղջէ, այր բարեկրօն. վերակոչի յԱթոռ հայրապետութեան. կացեալ յայնմ զամս ԻԳ՝ վախճանի:

764

767

225. Տրդատ Բ, յաշխարհէ Տուրուբերանոյ, ի գաւառէ Դասնաւորից կարգի յաստիճան կաթուղիկոսութեան. եւ կացեալ յայնմ զամս երիս՝ վախճանի:

765

767

768

775

226. Սիօն յԱրագածոտնէ, ի գեղջէ Բաւոնեաց եւ եպիսկոպոս Աղձնեաց առնէ զսքանչելիս բղխեցուցանելով զցամաքեալ աղբիւր յստորոտս Սիմ լերին՝ ըստ առաջարկութեան կողմնակալի տեղւոյն Սիւլէյմանայ հագարացւոյ. կարգի յԱթոռ հայրապետութեան ըստ կոչման եւ հարկելոյ նոյն Սիւլէյմանայ, որ յայնոսիկ աւուրս կարգեալ էր ոստիկան Հայոց. բազմութեամբ եպիսկոպոսաց եւ իշխանաց գնայ ի Պարտաւ քաղաք Աղուանից եւ առնէ ժողով վասն բարեկարգութեան եկեղեցւոյ. կացեալ ի հայրապետութեան ամս ութն՝ վախճանի:

775

788

227. Եսայի ի Նիգ գաւառէ, յԵղիպատրուշ գեղջէ սնանի ի հայրապետանոցի եւ յեպիսկոպոսութենէ Գողթան գաւառի վերակոչեալ՝ յաջորդի յԱթոռ հայրապետութեան. եւ կացեալ յայնմ պաշտաման զամս տասներեք, վախճանի:

788

790

228. Ստեփաննոս Ա Դունեցի, դրան երէց տան կաթուղիկոսարանի՝ մատուցեալ ինչս ոստիկանին եւ հարկահան Իպնդօկլայ՝ կալաւ զԱթոռ կաթուղիկոսութեան. եւ կացեալ յայնմ զամս երկու՝ մեռանի:

790

229. Յովաբ յոստանէն յԱպարանից կիւրապաղատին, կարգի կաթուղիկոս եւ կացեալ յայնմ ամիսս վեց՝ վախճանի:

791

230. Սողոմոն այր լի աւուրբք եւ սրբութեամբ, ի գաւառէ Գեղարքունւոյ, ի գիւղաքաղաքէն Գառնւոյ այն ինչ ընտրեալ ի հայրապետութիւն՝ գնայր ի Դուին յԱթոռ իւր ըստ Յովհաննու կաթուղիկոսի՝ «Հարցաւ ապա յոմանց ազատաց թէ վասն զի ծեր ես եւ յանհնարին ճգնական վարուց յոյժ անաւագեալ՝ ընդ է՞ր յօժարեալ երթաս ի հայրապետութիւն. առ որս պատասխանեալ նորա՝ ասէր. Երթամ զի գերապաճոյճ նկարողաց սեւել զիս ընդ այլ հայրապետսն տամ յորմն եկեղեցւոյ. եւ ըստ սմին այսմիկ գործն կատարէր. զի ո՛չ աւելի քան զմի ամ կեցեալ՝ փոխի յաշխարհէ աստի եւ դնի ընդ հարս իւր եւ կենդանագրի ի քաւարանի սրբում»:

792

795

231. Գէորգ Ա, յԱրագածոտն գաւառէ, ի գեղջէ Աշտարակաց յաջորդէ յԱթոռ հայրապետութեան. եւ զերիս ամս կացեալ յայնմ վախճանի:

795

798

799

806

232. Յովսէփ Բ Կարիճն կոչեցեալ, յԱրագածոտն գաւառէ, ի բնակչաց սրբոյն Գրիգորի՝ յաջորդէ յԱթոռ հայրապետութեան. նեղի ի Խուզիմայ ոստիկանէ. կալեալ շղթայիւք դնի ի բանդի ի պատճառս կալուածոց տան կաթուղիկոսարանի, զոր յափշտակել ցանկայր ոստիկանն ապօրէն կամօք. կացեալ զամս մետասան ի հայրապետութեան եւ տարեալ վշտաց եւ նեղութեանց՝ վախճանի:

806

825

833

233. Դաւիթ Բ, ի Մազազ գաւառէ, ի գեղջէ Կակաղոյ, կարգի յԱթոռ կաթուղիկոսական. մտեալ ընդ մէջ հաշտեցուցանէ զՀոլ ոստիկան եւ զՍմբատ սպարապետ եւ զայլ իշխանս ընդ իրեարս. կացեալ յայնմ պաշտաման զամս քսան եւ եօթն՝ վախճանի:

833

840

841

854

234. Յովհաննէս Ե, ի Կոտայից գաւառէ, ի գեղջէ Ովայից, նստի յաթոռ հայրապետութեան: Զրպարտի յոմանց եղելոց ի տան կաթուղիկոսարանի յապիրատ իրս բամբասանաց եւ տեսեալ թէ մեծամեծք եւս դիւրալուր են այնմ, խոյս ետ յԱյրի վանս Գառնւոյ եւ եկաց անդ զամիսս ինչ. ըստ վերահաս քննութեան իշխանաց եւ եպիսկոպոսաց արդար եւ անմեղ գտեալ յայնմ՝ վերադառնայ յաթոռ իւր հրաւիրմամբ նոցին ժողովելոցն: Եւ պաշտեալ զհօտն իբրեւ զամս քսան եւ երկու՝ վախճանի ի Գեղարքունի ի վանսն Մաքենոցաց եւ ամփոփի մարմին նորա անդէն:

854

862

876

235. Զաքարիա Ա, ի գաւառէ Կոտայից, ի գեղջէ Ձագայ ժողովով եպիսկոպոսաց ընտրի ի կաթուղիկոսութիւն. եւ ի միում աւուր ընկալնու զամենայն աստիճանս ի սարկաւագութենէ մինչեւ ցկաթուղիկոսութիւն՝ ըստ հրամանի սպարապետին Սմբատայ ի գաւառին Շիրակայ յԵրազգաւորն քաղաքագեօղ: Առնէ ժողով յեպիսկոպոսաց եւ յիշխանաց ի Շիրակավան ի պատճառս թղթոյ Փօտ պատրիարգի Յունաց ի մասին ժողովոյն Քաղկեդոնի. եւ կառավարեալ զպաշտօն հայրապետութեան զամս քսան եւ մի եւ ամիսս իբր ութն՝ վախճանի ի Դուին քաղաքի:

876

885

890

895

896

897

236. Գէորգ Բ, ի Գառնւոյ, այր զգաստ եւ զուարթ, առաքինի, սնեալ ի տան կաթուղիկոսարանի, յաջորդէ զաթոռ հայրապետութեան ի 13 յունվարի. յիններորդ ամի հայրապետութեան իւրոյ, այն է յամի 885 օծանէ թագաւոր Հայոց զմեծն Աշոտ: Աշխատ եղեւ բազմօք զիջուցանել զխռովութիւնն ընդ մէջ արքայորդւոյն Սմբատայ եւ Աբասայ նորին հօրեղբօր: Պսակէ զՍմբատ զորդի Աշոտոյ մեծի ի թագաւոր Հայոց: Ըմբռնի յոստիկանէն Ափշնէ եւ դնի ի շղթայս. բազում դրամովք եւ միջնորդութեամբ Համամ իշխանին արեւելից ազատի եւ վերադառնայ յաթոռ իւր: Տեսանելով զբազմադիմի զաղէտս աշխարհին ել, գնաց ի կողմանս Վասպուրականի, ուր հիւանդացեալ զկնի սակաւ միջոցի վախճանեցաւ ի նոյն ամի. եւ զմարմինն տարեալ թաղեցին ի գերազմանի Ձորոյ վանացն Տոսպ գաւառի մերձ յեկեղեցին, ուր եդեալ ասեն սրբոյն Գրիգորի զգաւազան իւր եւ զսեղանն տէրունական խորհրդոյն, զոր նախքան զկառուցմունս եկեղեցեաց ի Հայաստան շրջեցուցանէր ընդ իւր:

891

894

897

237. Մաշտոց Ա1, յԱրագածոտնէ, ի գեղջէ Եղիվարդայ, երթեալ բնակի ի Սեւան կղզի եւ բազմացուցեալ զմիանձունս կրօնաւորական կարգօք սրբոյն Բարսղի՝ փայլեցաւ սրբութեամբ. գրեաց թուղթ մեղադրանաց առ Աբաս եղբայրն Աշոտոյ յետս կալ ի գրգռութենէ, որ առ Գէորգ Բ կաթուղիկոս. գրեաց եւ առ բնակիչս Դունայ՝ առ մնացորդս ի կոտորածէն երկրաշարժութեան թուղթ մխիթարական. ընտրի եւ կարգի յարքայէ եւ յիշխանաց յԱթոռ հայրապետութեան. եւ կացեալ յայնմ ամիսս եօթն՝ փոխի յաստեացս. եւ զմարմինն ամփոփեն ի Գառնի յարեւմտից կից հովանոցին Տրդատայ, որոյ վերայ շինեցաւ մատուռն փոքրիկ, որ այժմ խոնարհեալ դնի ընդ շինուածս հովանոցին:

897

901

902

908

910

916

920

921

923

924

925

238. Յովհաննէս Զ, ի Դրասխանակերտ աւանէ, աշակերտ եւ ազգական Մաշտոցայ Ա, յաջորդէ յԱթոռ հայրապետութեան: Առաքեալ յարքայէ Սմբատայ միջնորդէ առ Աշոտ Արծրունի վասն Հասանայ Գնթունւոյ: Ի դիմաց իշխանաց գնաց առ արքայ Սմբատ եւ սփոփեաց զնա ի դառն տխրութեանց, որ վասն մահուն եղբօր նորա Դաւթայ իշխանաց իշխանի: Գնաց առ Յուսուփ ոստիկան ընծայիւք բազմօք ի դիմաց արքային եւ իշխանացն յաշխարհ Ատրպատական, հաշտութիւն խօսել ի միջի. այլ կապեալ ի նմանէ եդաւ ի բանտի. ելանէ ի բանտէ եւ ժամ դիպուկ գտեալ՝ զերծանի փախստեամբ յԱղուանս: Ձանձրացեալ ընդ կատաղի շփոթութիւն յուզմանց ի խռովութիւնս ազգին գնաց ի Վիրս եւ եկաց ընդ խնամովք Ատրներսեհի արքայի. ընկալեալ զթուղթ պատրիարգի Յունաց Նիկողայոսի՝ եկեալ անցանէ ի Տարօն եւ գրէ թուղթ առ Կոստանդին Պերփեռուժէն կայսր Յունաց վասն ձեռնտու լինելոյ ազգին ընդդէմ թշնամեաց: Մտեալ ընդ մէջ հաշտեցուցանէ զերկոսին համանուն Աշոտ թագաւորսն: Տառապի աստանդական փախստեամբ ի ձեռաց ոստիկանին Նսրայ. եւ տեսեալ զպառակտումն ազգին եւ զանհնարին աւերս աշխարհին յոստիկանաց անտի եւ յիշխանացն եւ ի թագաւորաց յարուցելոց ի վերայ միմեանց՝ գնայ ի Վասպուրական առ Գագիկ արքայ Արծրունի. ուրանօր յորդորեալ ի նմանէ աւարտէ զպատմութիւն ազգին եւ ընդարձակ եւս զիւրոյ ժամանակին վայելչահիւս կազմուածովք բառից եւ շարագրութեանց. եւ կացեալ ի պաշտամանն զամս քսան եւ եօթն եւ ամիսս ութն՝ վախճանի անդ ի Վասպուրական աշխարհի:

925

926

239. Ստեփաննոս Բ, հաւանութեամբ Աշոտոյ արքայի եւ Գագկայ Արծրունւոյ կարգի կաթուղիկոս եւ նստի անդ յԱղթամար կղզի. եւ կացեալ իբրեւ ամ մի վախճանի:

926

936

240. Թէոդորոս Ա. յաջորդէ զԱթոռ հայրապետութեան անդ ի կղզին Աղթամար. եւ կացեալ անդէն զամս տասն եւ ամիսս իբր չորս՝ վախճանի. եւ ամփոփի մարմինն ի ժամատան եկեղեցւոյ սուրբ Աստուածածնի անդ յԱղթամար:

936

943

241. Եղիշէ Ա, եղբայր նորին Թէոդորոսի Ա, եկաց յԱթոռ կաթուղիկոսական եւ հինգ ամ տեւեալ յայնմ իշխանութեան՝ բանսարկութեամբ ոմանց խռովայոյզ անձանց անկանի. եւ երկու ամ եւս կացեալ այնպէս առանց տեղակալ յաջորդի վարելով զիշխանութիւնն՝ վախճանի:

943

965

242. Անանիա ի Մոկաց, յառաջնորդութենէ ուխտին Վարագայ յաջորդէ յԱթոռ հայրապետութեան. լուեալ զաղանդ Յակոբ եպիսկոպոսի Սիւնեաց էարկ ընդ բանիւ, եւս եւ զտիկինն Սիւնեաց, որ ընդ նմա զթոնդրակեցւոցն ախտանայր, եւ յայնժամ հասեալ մահ կենաց Յակոբ եպիսկոպոսի՝ մեռանի. եւ գնացեալ Անանիայի անդր ի Սիւնիս՝ շինէ զմիտս իշխանացն եւ ձեռնադրէ նոցա արքեպիսկոպոս զՎահան որդի Ջուանշիրի իշխանին Բաղաց: Գրգռեցաւ ընդ կրկին մկրտութիւն Յունաց: Կացեալ ի կաթուղիկոսութեան զամս քսան եւ երկու՝ հինգ ամ յԱղթամար եւ տասն եւ եօթն ամ ի Վարագ եւ յԱնի՝ վախճանի. որոյ մարմինն դնի ի տապանի ի գիւղաքաղաքն Արգինա՝ մերձ յԱնի:

965

970

973

980

243. Վահան որդի Ջուանշիրի իշխանին Բաղաց, որ ի Սիւնիս, յարքեպիսկոպոսութենէ այնր նահանգի Սիւնեաց՝ ըստ յանձնարարութեան Անանիայի Մոկացւոյ վերակոչի յԱթոռ հայրապետութեան. ի հաճիլ սորա թղթակցութեամբ առ այլ եկեղեցիս ընդդէմ սովորութեան ազգին եւ ի կամիլն մուծանել զնորաձեւութիւն յեկեղեցի եւ զգացեալ եւս թէ ունի յազգէն անկանիլ յայնմ պատուոյ, փախստեայ գնաց ի Վասպուրական աշխարհ առ Ապուսահլ թագաւոր Արծրունի: Գրէ թուղթ առ Չմշկիկ կայսր Հայկազն ի Կոստանդինուպօլիս խնայել ի քրիստոնեայս. ծանոյց եւ զորպիսութիւն անձին իւրոյ: Կացեալ անդ ի կողմանս Վասպուրականի ամս տասն եւ ամիսս ինչ յետ փախստեանն՝ ընդ ամենայն աւելի քան զհնգետասան ամ, մեռանի եւ թաղի ի Ձորոյ վանս:

970

972

244. Ստեփաննոս Գ, յազգականութենէ Մաշտոցայ եւ Յովհաննու պատմաբանի ի վանահայրութենէ Սեւանայ ընտրի ժողովով անդ յԱնի եւ նստի յԱթոռ հայրապետութեան: Զկնի նզովելոյ զիրեարս ընդ Վահանայ, գնայ ի Վասպուրական առ Վահան հանդերձ ոմամբք երեւելի վարդապետօք ի յանդիմանութիւն նմին. այլ յԱպուսահլայ արքայէ Վասպուրականի կալեալ ի ճանապարհին՝ եդաւ յարգելանս ի բերդն Կոտորոց եւ անդ մնացեալ ամիսս ինչ մեռանի:

972

992

245. Խաչիկ Ա, քեռորդի Անանիա կաթուղիկոսի յեպիսկոպոսութենէ Արշարունեաց ընտրութեամբ ժողովոյ եպիսկոպոսաց յԱնի՝ յաջորդէ զԱթոռ հայրապետութեան. կառոյց զբազում շինուածս ընդ որս եւ զգրատուն փառաւոր, ուր ժողովեաց զբազում մատեանս: Կացեալ յայնմ պաշտաման զամս ԺԹ [19] եւ ամիսս իբր վեց՝ վախճանի. եւ մարմին նորա ամփոփեցաւ ի հիւսիսոյ կողմանէ եկեղեցւոյն Արգինայի, զոր իւր էր շինեալ:

992

1019

246. Սարգիս Ա, ի միաբանութենէ վանաց Սեւան կղզւոյ. սա ունէր ի Գագկայ արքայէ ընդ տեսչութեամբ իւրով յառաջագոյն զվանսն Շողագայ. եւ զկնի կարգեալ ի նմանէ հայր վանաց Սեւանայ վասն մարդասէր եւ առաքինի վարուցն. եւ ապա զկնի վախճանին Խաչկայ դարձեալ ի նմանէ ի ժողովի անդ եպիսկոպոսաց յԱնի՝ վերակոչեցաւ ի հայրապետական աթոռն յամի 992, յերկուշաբաթի աւուր մեռելոց սրբոյ Զատկին: Մտանէ ընդ մէջ Գագկայ արքայի եւ եղբօրորդւոյ նորա Դաւթի եւ հաշտեցուցանէ զնոսա: Զինեցաւ ընդդէմ աղանդոյն թոնդրակեցւոց եւ զՅակոբ եպիսկոպոս սերմանիչ չարութեանն աղուէսադրոշմ խարանօք խայտառակեալ, յամսն իբր 1002, 1003: Ի քսան եւ եօթներորդ ամի հայրապետութեան իւրոյ ձեռնադրեաց զտէր Պետրոս եղբայր Խաչկայ կաթուղիկոսի եւ նստոյց փոխանակ իւր յԱթոռ հայրապետութեան. եւ ինքն կացեալ այլեւս ամս ինչ վախճանի. որոյ եւ մարմին ամփոփի ի վանսն Հոռոմոսի:

1019

1020

1022

1023

1025

1026

1029

1030

1034

1036

1042

1045

1047

1048

1051

1058

247. Պետրոս Ա, Գետադարձ անուանեալ, եղբայր Խաչիկ կաթուղիկոսի, ձեռնադրեալ ի Սարգսէ Ա, նստի յԱթոռ հայրապետութեան: Հանդերձ այլովք երեւելի ազատօք մտեալ ընդ մէջ երկուց եղբարցն՝ Յովհաննու եւ Աշոտոյ որդւոց Գագկայ արքայի հաշտեցուցանէ զնոսա առնլով յերկոցունցն եւս յետկար երդման. ընկալնու յետկար երդման ի Յովհաննէս արքայէ Անւոյ վասն տալոյն զԱնի ի Յոյնս եւ պատուէր, տարեալ զայն մատուսցէ կայսեր Վասլի: Գնաց առ կայսր ի Խաղտիս եւ մատոյց զայն խոստագիր սկզբնապատճառ անկման թագաւորութեանն Բագրատունեաց: Մնացեալ անդ առ կայսր պատուով՝ առնէ զհանդէս աւուր ջրօրհնեաց ըստ ծիսի Հայոց ի ներկայութեան կայսեր ի գետն Ճորոխ. ուր սքանչելեօք գետն զկայ առնու եւ ճառագայթք լուսոյ հատանէին ի ջուրց յընդունել նմին զիւղն օծութեան. մեծարանօք պատուոյ բաժանեալ ի կայսերէ վերադառնայ ի Սեբաստիայ առ Սենեքէրիմ արքայ. եւ անտի զկնի երկուց ամաց վերադարձաւ յԱնի քաղաք թագաւորական: Լուեալ զհիւանդութիւն արքային Սենեքերիմայ գնաց դարձեալ ի Սեբաստիա առ նոյն արքայ. անդէն լսելով զմահ Աբասայ ել եւ եկն ի Կարս քաղաք եւ անտի յԱնի: Յընդ ակամբ հայելն ի նա արքայի եւ այլոց ի պատճառս յամելոյ նորա յայնչափ ժամանակս ի կողմանսն Սեբաստիոյ՝ գնաց զանխուլ ի Վասպուրական եւ առանձնացաւ անդ ի Ձորոյ վանսն: Դառնայ անդրէն յԱնի ընկալեալ զգիր միամտութեան յարքայէ՝ առնել նմա չար եւ ոչինչ, բայց եդաւ յարգելանս յամրոցն Բջնւոյ եւ փոխանակ սորա կացուցաւ կաթուղիկոս Դեոսկորոս հայր վանացն Սանահնի՝ յարքայէ. որոյ վասն ժողով մեծ եղեալ յԱնի հանդերձ Յովսէփ կաթուղիկոսիւն Աղուանից՝ անդրէն յաջորդեաց զաթոռն: