Ստորագրութիւն կաթուղիկէ Էջմիածնի

ՀԱՏՈՒԱԾ Զ
Հիմնադիրք քրիստոնէական հաւատոց Հայաստանի եւ պահպանողք զայն ցսուրբն Գրիգոր Պարթեւ եւ անտի յաջորդ կաթուղիկոսունք մինչեւ ցութներորդ Յովհաննէս Կարբեցի

156. Աբգար արքայ Հայոց` որդի Արշամայ Արշակունւոյ, լուեալ զշփոթ տարաձայնութեան յարքայութեանն Պարսից՝ իբրեւ ազգակից նոցին, գնայ անդր եւ խաղաղէ զայն ինչ ի միջի նոցա եւ ապա դարձ առնէ յիւր թագաւորութիւն:

Այսմիկ ճանապարհորդութեան Աբգարու տեղեկացեալ թշնամեաց նորա՝ չարախօս լինին առ Տիբեր կայսր Հռոմայ, իբր թէ առ միաբանութեան գնացք նորա առ նոսա եւ ապստամբութեան ի կայսերէ: Զայսմանէ ստուգութեամբ հասու եղեալ Աբգարու՝ գրէ առ նա ինքն կայսր եւ առ երեւելի գործակալս տէրութեան կայսեր զանմեղութենէ անձին եւ զստոյգ պատճառէ գնալոյն անդր, առ որ մնան նոքա դժուարահաւան: Ապա ի վերջոյ գրէ եւ առ Մառինոս ստորոգեայ հազարապետ հռովմայեցւոց, որ կայր ի կողմանս Պաղեստինոյ, Ասորւոց եւ Միջագետաց եւ առաքէ զայն ընդ ձեռն երկուց գլխաւոր իշխանաց իւրոց՝ Մարիհաբ բդեշխին Աղձնեաց եւ Շամշագրամ նահապետին Ապահունեաց, ընդ որոց եդ եւ զԱնանէ հաւատարիմն իւր:

Գնացեալ նոցա առ Մառինոս եւ կատարեալ զգործ յանձնարարութեանցն Աբգարու եւ լուեալ անդ զսքանչելեացն Յիսուսի, ելանեն յԵրուսաղէմ եւ հաւատարմացուցանեն ներկայութեամբ եւ տեսութեամբ իւրեանց եւ ապա եկեալ առ Աբգար արքայ պատմեն ստուգութեամբ: Առ որ սքանչացեալ արքայի, ասէ. Այն զօրութիւնք Աստուծոյ են եւ ո՛չ մարդոյ, զի չի՛ք ոք ի մարդկանէ, որ կարիցէ յարուցանել զմեռեալ, բայց միայն Աստուած. որոց վասն հաւատաց ի Յիսուս իբրեւ արդարեւ յորդի Աստուծոյ իջեալ յերկնից. եւ զի յեօթն ամաց հետէ ունէր Աբգար արքայ ցաւ կեղոյ բորոտութեան ի մարմնի իւրում անբուժելի՝ գտեալ զայն ի ճանապարհորդութեանն ի Պարսս, որով եւ գրեթէ ապականեալ էր բովանդակ մարմինն. ոյր վասն հաւատալով ի նա որպէս յԱստուած ճշմարիտ, գրեաց թուղթ աղաչանաց առ Յիսուս՝ գալ եւ բժշկել զնա: Եւ առաքեաց զայն ի ձեռն հրեշտակաց ընդ Անանէի հաւատարիմ սուրհանդակին իւրոյ, որ ունէր օրինակ զայս.

 

157. «Աբգար Արշամայ, իշխան աշխարհի, առ Յիսուս փրկիչ եւ բարերար, որ երեւեցար յաշխարհի Երուսաղէմացւոց, ողջոյն: Լուեալ է իմ վասն քո եւ վասն բժշկութեանդ, որ լինի ի ձեռն քո առանց դեղոց եւ արմատոց, զի որպէս ասի՝ տաս դու կուրաց տեսանել եւ կաղաց գնալ, զբորոտս սրբել եւ զայսս պիղծս հանել, եւ որք միանգամ չարչարեալ են ընդ երկար հիւանդութեամբք՝ բժշկես դու եւ զմեռեալս յարուցանես: Եւ իբրեւ լուայ վասն քո զայս ամենայն, եդի ի մտի իմում մի յերկուց աստի. կա՛մ դու Աստուած իցես յերկնից իջեալ՝ գործես զայդ, կա՛մ թէ Որդի Աստուծոյ՝ եւ զայդ առնես: Արդ վասն այնորիկ գրեցի ես առ քեզ՝ աղաչել զքեզ, զի աշխատ լինիցիս եւ եկեսցես առ իս եւ բժշկեսցես զհիւանդութիւնս, զոր ունիմ ես:

Նաեւ լուայ, զի Հրէայք տրտնջեն զքէն եւ կամին չարչարել զքեզ, բայց քաղաք մի փոքրիկ է իմ եւ բաւական մեզ երկոցունցս»:

Աբգար պատուիրեալ եւս էր հրեշտակաց իւրոց, զի եթէ ո՛չ առնուցու յանձն գալ, առցեն զկենդանագրութիւն նորա եւ բերցեն առ նա ի լրումն փափագանաց իւրոց գէ՛թ այնու:

Գնացին հրեշտակքն Աբգարու ի Հրէաստան եւ հանդիպեցան յաւուր մտանելոյ Տեառն յԵրուսաղէմ: Ասեն ցՓիլիպպոս. «Կամիմք տեսանել զՅիսուս»: Փիլիպպոս ասէ ցԱնդրէաս եւ երկոքեան ասեն ցՅիսուս: Յայնժամ ընկալեալ Յիսուսի զնոսա հանդերձ թղթովն Աբգարու, եցոյց ուրախութիւն յանձն իւր [1] եւ հրամայեաց Թովմայի գրել առ Աբգար զպատասխանին, ըստ այսմ.

 

158. «Երանի իցէ այնմ, որ հաւատայ յիս իբրեւ ո՛չ իցէ նորա տեսեալ զիս, զի գրեալ է վասն իմ այսպէս. Զի որք տեսանեն զիս, ո՛չ հաւատասցեն յիս, եւ որք ո՛չ տեսանեն՝ նոքա հաւատասցեն եւ կեցցեն: Իսկ վասն այնր, զի գրեցեր դու առ իս՝ գալ ինձ առ քեզ, արժա՛ն է ինձ կատարել աստ զամենայն ինչ, վասն որոյ առաքեցայ ես: Եւ իբրեւ կատարեցից զայս, ապա համբարձայց առ այն, որ առաքեացն զիս. եւ յորժամ համբարձայց, առաքեցից զմի յաշակերտաց աստի իմոց, զի զցաւս քո բժշկեսցէ եւ կեանս քեզ եւ որոց ընդ քեզ են՝ շնորհեսցէ»:

 

159. Զայս թուղթ Յիսուսի եւ զկենդանագրութիւն դաստառակին [2] ընկալեալ Անանէ սուրհանդակին եւ այլոց հրեշտակացն՝ բերեն փութանակի յԵդեսիա քաղաք առ Աբգար արքայ եւ պատմեն զամենայն անցսն:

Լցեալ Աբգարու անպատմելի խնդութեամբ ընդ այսպիսի պարգեւս՝ անկանէր եւ երկրպագանէր աստուածային պատկերին, որ ի Դաստառակի անդ. եւ իսկ եւ իսկ հաստատեաց ի միտս իւր զճշմարիտ հաւատ, զսէր եւ զջերմեռանդութիւն իւր առ նա ինքն Որդին Աստուծոյ մարդացեալ Փրկիչն աշխարհի, որով եւ զգաց յանձն իւր զփոփոխումն ինչ դիւրութեան ի ցաւոց անտի մինչչեւ եկեալ էր աշակերտն խոստացեալ: Ապա ի գալ աշակերտին, որ էր Թադէոս եղբայր Թովմայի, բոլորովին լուսաւորեալ Աբգարու ի հաւատս՝ բժշկեցաւ գլխովին եւ յանողջանալի ապականութենէ մարմնոյն:

Զկնի այնր եղեւ նա կենդանի քարոզ քրիստոնէական հաւատոց ի քաղաքի անդ եւ ի սահմանս իշխանութեան իւրոյ ի Հայաստան. եւս եւ ի հեռաւորս ազդու եւ անաչառ գրութեամբ իւրով զաստուածութենէն Յիսուսի, առ Տիբեր կայսր Հռովմայ՝ երկիցս, առ Ներսէհ որդի Արտաշէսի արքային Պարսից, որ նստէր ի Բաբելոն եւ էր թագաւոր Ասորեստանի եւ առ արքայ Պարսից Արտաշէս. եւ այսպէս եղեւ սկզբնապատճառ քրիստոնէական հաւատոց ի Հայս երջանիկ արքայն Աբգար:

 

160. Թադէոս առաքեալ եղբայր Թովմայի, մի յեօթանասուն եւ երկու աշակերտաց անտի, արձակեալ յեղբօրէ իւրմէ ըստ խոստման Փրկչին գայ յԵդեսիա քաղաք առ Աբգար արքայ Հայոց՝ ունելով ընդ իւր եւ զԳեղարդն Ղունկիանոսի՝ զմխեալն ի կող Փրկչին (39), եւ մկրտէ զԱբգար եւ զբազմութիւն քաղաքին: Եւ յետ լուսաւորելոյ զքաղաքն ողջոյն՝ ձեռնադրէ նոցա եպիսկոպոս զԱդդէ այր հրէայ մետաքսագործ զխոյրարարն արքայի: Եւ յանձն արարեալ հովուութեան նորա զհաւատացեալսն՝ գնայ անտի ի Շաւարշն գաւառ Հայաստանի առ Սանատրուկ թղթով նորում Աբգարու, յորմէ կարգեալ էր նա ինքն Սանատրուկ իշխան եւ հրամանատար աշխարհին եւ զօրացն եւ էր քեռորդի արքայի. եւ լուսաւորեալ զայն գաւառ եւս քարոզութեամբ Աւետարանին սրբոյ, եւ ձեռնադրեալ նոցա յիւրոց աշակերտաց զոմն Զաքարիա անուն եպիսկոպոս՝ անցանէ յԱղուանս ի քարոզութիւն: Եւ դարձ արարեալ անտի գնայ յաշխարհ Կապադովկացւոց ի Կեսարիա եւ անդ եւս հաստատեալ զեկեղեցի՝ ձեռնադրէ նոցա եպիսկոպոս զԹէոփիլոս ոմն եւ ապա յիջանել նորա ի սահմանս Միջագետաց, պատահին նմա ի ճանապարհին Հռովմայեցի դեսպանք առաքեալք ի Հայս առ Սանատրուկ արքայ Հայոց. ի ճանապարհի անդ քարոզէ նոցա զՅիսուս եւ աշակերտեալ մկրտէ զնոսա: Եւ անցեալ գնայ ի Շաւարշն գաւառ՝ այց առնել աշակերտելոցն: Եւ անդ քարոզութեամբ եւ սքանչելեօք դարձուցանէր զբազումս եւ յաւելոյր ի թիւս հաւատացելոցն. ուստի Սանատրուկ ըստ բողոքելոյ քրմացն կալեալ զառաքեալն՝ եդ ի բանտի: Եւ զկնի աւուրց ետ նահատակել ի 13-ն քաղոց ամսեան 48 ամի. ընդ նմին եւ զդուստրն իւր զմատաղահասակ կուսանն Սանդուխտ վեց աւուրբ յառաջ քան զառաքեալն. որոց մաքուր նշխարք ամփոփեցան ի հաւատացելոց ի նմին Շաւարշան գաւառի (Արտազ) ի Սանատրուկն կոչեցեալ դաշտի ի վերայ բլրոյ միոյ ընդ մեծ վիմովն յարեւմտակողման գագաթան բլրոյն, յաջ կողմն վիմին մեծի ըստ տեսլեան ճգնաւորին Կիրակոսի, յորոյ ձեռն եւ յայտնեցան նշխարք սրբոցս յսկզբան հինգերորդ դարուն:

Ի նշխարաց սրբազան առաքելոյն սփռեցան յայլեւայլ տեղիս Հայաստան աշխարհի. իսկ Աջ նորա, որ պահէր անդ ի տաճարին կառուցելոյ յանուն նորա, յետ ժամանակաց բերաւ աստ ի տաճար Կաթուղիկէ եկեղեցւոյս Հայաստանեայց (62). նոյնպէս եւ մասն գլխոյն (81):

 

161. Երկրորդ հայր լուսաւորութեան Հայաստանեայց եկեղեցւոյ սուրբ առաքեալն Բարդուղիմէոս յերկոտասանից անտի՝ աջակցեալ ընդ Թովմայի ի քարոզութիւն Աւետարանին, մտանեն եւ ի Հայաստան եւ անցանեն դէպ յարեւելս մինչեւ ցՀնդկաց աշխարհ: Եւ անտի վերադարձեալ միայնակ Բարդուղիմեայ քարոզութեամբ աւետարանութեանցն Յիսուսի գայ ժամանէ յԵրուսաղէմ, ուր ընկալեալ զպատկեր Տիրամօրն՝ դառնայ անդրէն առաջնորդութեամբ Սուրբ Հոգւոյն ի Հայս ի վիճակ Թադէոսի՝ հարկեալ ի թղթոյ Թովմայի առաքելոյ, ուրանօր հաստատէ զաշակերտեալսն. եւ տեսեալ զխստասրտութիւն Սանատրկոյ՝ անցանէ ի Պարսս: Եւ անդ եւս անլուր գտեալ զբնակիչսն իւրումն քարոզութեան, վերստին դառնայ ի Հայս՝ ի կողմանս Աղբակայ, Նախիջեւանայ եւ Գողթան հանդերձ ութն աշակերտօք, զորս դարձուցեալ էր ի մոգուց անտի Պարսից՝ յորս ի գործ արկեալ արօր քարոզութեան բանին, գործէ զբնակիչսն արգաւանդ ընդունելութեան շնորհաց Հոգւոյն եւ մկրտեալ զբազումս լուսաւորէ ի գիտութիւն ճշմարտութեան:

Ապա թողեալ առաքելոյս առ այսոսիկ հաւատացեալս յերիցանց անտի աշակերտաց՝ որ ի մոգուց, յորոց եւ միոյն անուն Կոմսի՝ ի Գողթն գաւառ յաւանն Ագուլիս, գնայ ինքն դէպի բլուրն Արտաշատու, ուր հանդիպեալ Ղէբէոս Թադէոսի Յակոբեան, եւ յօթել նոցա ի միասին անդ ի նոյն գիշերի առ մեծի վիմին՝ յառաւօտուն դրոշմեն ի վէմ անդր զնշան խաչին՝ որ 0թեաց խաչ կոչեցաւ, եւ կայ ցարդ նշանն ի վիմի անդ (տե՛ս Խոր Վիրապ). եւ այնպէս բաժանեալ ի միմեանց չոգաւ Բարդուղիմէոս եւ եմուտ ի Հեր եւ ի Զարեւանդ գաւառսն Հայոց. եւ անդ եւս լուսաւորեալ զբազմութիւն մարդկանն եւ յանձն արարեալ շնորհացն Աստուծոյ, էանց ի կողմանս Անձեւացեաց. ուրանօր յետ բազում քարոզութեանց եւ սքանչելագործութեանց հիմն արկանէ փոքրիկ տաճարի յանուն Տիրամօր կուսի ի վերայ Տիգրիս գետոյն մերձ յամուր բերդն Կանգուար եւ դնէ անդ զպատկերն զայն եւ զտեղին առնէ մենաստան կուսանաց եւ անուանէ զնոյն Հոգեաց վանք:

Դարձ արարեալ անտի՝ քարոզութեամբ մտանէ յՈւրբանոս քաղաք Հայոց եւ առնէ զմեծամեծ սքանչելիս եւ լուսաւորէ զբազումս մկրտութեամբ, մինչեւ լուեալ Ոգոհւոյ քեռ թագաւորին Սանատրկոյ՝ գայ ի ծածուկ առ սուրբ առաքեալն եւ լուսաւորեալ հաւատայ ի Տէր Յիսուս իւրայովքն հանդերձ:

Տեղեկացեալ իրացս եղելոց Սանատրուկ արքայ Հայոց կոչէ բարկութեամբ առ ինքն ի ձեռն Տերտինոս հազարապետին զառաքեալն. այլ հազարապետին գնացեալ առ նա՝ հաւատայ ի ճշմարտութիւն Աւետարանին ընդ իւր եղելովք:

Ի լսելն զայս արքայի առաւել եւս զայրացեալ՝ առաքէ զնախարար ոմն հանդերձ զօրականօք եւ տայ ածել առ ինքն զսուրբ առաքեալն եւ զհաւատացեալսն նորոգ՝ զորս եւ պէսպէս չարչարանօք նահատակէ. առնուն հաւատացեալք զմարմինս կատարելոցն ի Տէր եւ ամփոփեն ի տապանի. իսկ զմարմին առաքելոյն ի նոյն տեղւոջ նահատակութեան, յորոյ վերայ յետ ժամանակաց շինեցաւ եկեղեցի ի հաւատացելոց եւ տապան առաքելոյն ծածկեցաւ ընդ բեմիւ սեղանոյն եւ մնաց այնպէս մինչեւ ցժամանակս Յազկերտի փոքու Պարսից արքայի անձեռնամուխ ամենեւին, յորում ժամանակի Մարութայ եպիսկոպոս Ասորի ազգաւ հաւաքօղ նշխարաց սրբոց ի Նփրկերտ՝ եկն ի Հայս յՈւրբանոս քաղաք. եւ մնացեալ անդ յերկոտասան աւուրս՝ ընկալաւ հրաշիւք ի նշխարաց սրբոյ առաքելոյս եւ տարաւ անդր ի Նփրկերտ քաղաք մարտիրոսաց, յորմէ փոխադրեցան յետ ժամանակաց եւ յայլ բազում տեղիս նշխարք առաքելոյս (67). իսկ մնացեալն ի Հայաստան՝ կայ ի նոյն իսկ ի տեղւոջն, ուրանօր է վանք հռչակաւոր եւ ունի վիճակ զշրջակայ սահմանսն:

 

162. Յուդա Թադէոս եղբայր Տեառն եւ Յակոբայ Արդարոյ՝ յերկոտասանից անտի, որդի Կղէովպայ եղբօր Յովսէփայ Աստուածահօրն շարժեալ ի Հոգւոյն՝ քարոզէ զԱւետարանն յԵդովմայեցիս, յԱրաբացիս, յԱսորիս, ի Մարս եւ ի Պարսս. եւ ապա եկն ի Մեծն Հայաստան եւ հաստատէր զաշակերտեալսն բանին կենաց եւ դարձուցանէր ի հեթանոսաց անտի եւ յաւելոյր զթիւ հաւատացելոցն՝ շինէր զեկեղեցիս, ձեռնադրէր քահանայս: Եւ պատահեալ ի բլրին Արտաշատու առաքելոյն Բարդուղիմեայ, որպէս պատմեցաւ (161), անցանէ ի Պարսկահայս եւ քարոզէ զՔրիստոս գործակցութեամբ Սիմոնի Կանանացւոյ եւ լուսաւորեալ զբազումս՝ հաստատէ ի ճշմարտութեան. եւ կրեալ զպէսպէս վիշտս եւ զնեղութիւն կատարի յՈրմի քաղաքի գաւառին Զարեւանդայ յամի 69 եւ մարմինն ամփոփի անդէն ի հաւատացելոց, յորոյ վերայ շինեցաւ զկնի եկեղեցի վայելուչ, որ կայ մինչեւ ցայժմ, ուր է բնակութիւն Հայոց եւ եկեղեցին աղօթատեղի նոցա. եւ ի հիւսիսակողմն եկեղեցւոյն հեռի իբրեւ քառորդ ժամու է աղբիւրն բժշկութեան:

 

163. Սուրբն Եղիշա աշակերտ Թադէոսի առաքելոյ նախկին Լուսաւորչի Հայոց եկն ընդ նմա ի Հայաստան եւ զկնի նահատակութեան վարդապետին իւրոյ դարձ առնէ յԵրուսաղէմ եւ անդ ձեռնադրեալ եպիսկոպոս ի Յակոբայ Տեառնեղբօրէ [3] ՝ վիճակ առնու իւր զարեւելս եւ ճանապարհ արարեալ յԵրուսաղէմէ ընդ Պարսս՝ մտանէ ի Մազքութս. եւ սկիզբն առնէ քարոզութեանն ի Չողա եւ ի յոլով տեղիս զբազումս աշակերտեալ՝ հաստատէ ի գիտութիւնն վերին. եւ անտի դիմէ յՈւտի գաւառ ի Սոհառն քաղաք երիւք աշակերտեալ անձամբք, որոց հարազատք անօրէնք ոմանք զհետ պնդեալ հասանեն, յորոց մին յերից անտի, ընկալնու զվախճան նահատակութեամբ: Իսկ երկուցն թողեալ զերանելին Եղիշա՝ գնան ընդ անօրէն խողխողիչ արանցն: Եւ սուրբն Եղիշա գայ ի Գիս եւ կանգնէ անդ զեկեղեցի, ուր եւ կատարէ զսրբազան խորհուրդ պատարագին: Աստի սկիզբն լուսաւորութեան Աղուանից եւ սա մայր եկեղեցեաց աշխարհին այնորիկ:

Անդ հաստատեալ զնորոգ հաւատացեալսն՝ անցանէ ի Դաշտակն զերգունի, ուր էր տեղի զոհարանացն դիցամոլ արանց աշխարհին, յորոց անդէն նահատակեալ երանելին Եղիշա ընդունի զպսակն մարտիրոսութեան, որոյ զմարմինն ընկենուն ի գուբ մի եւ ծածկեն. եւ տեղին այն անուաներ Հոմենք ցբազում ժամանակս:

Մնան այնպէս մաքուր նշխարք երանելոյն ի գբի անդ ի հարուստ ժամանակս, մինչեւ յայտնութեամբ տեսլեանց հասու եղեալ արանց ոմանց բարեպաշտից գնան միաբան բազմութեամբ ի գուբ անդր եւ տեսանեն զշեղջակուտեալ ոսկերս յոգունս, յորոց վերայ տարակուսին եւ զելս հնարից ո՛չ գտանեն յորոշումն նշխարաց սրբոյն. ուստի զամենայնն միանգամայն հանեալ ի գբոյ անտի՝ դիզեն արտաքոյ եւ հսկեն զայն գիշեր յաղօթս եւ ի պաղատանս առ Աստուած, եւ յառաւօտանալ գիշերոյն՝ շարժումն մեծ լինի, մինչեւ ամենեցուն անդր եղելոց անկանիլ յերկիր. եւ ահա սաստիկ հողմն յանապատէն ցիր եւ ցան սփռէ զանսրբոցն ոսկերս ընդ բովանդակ դաշտն եւ մնան ի տեղւոջն առաքելականն մաքուր նշխարք, յորոց զգլուխն միայն մեծահաւատ ոմն Ստեփաննոս քահանայ Ուռեկան գեղջ յափշտակեալ աճապարի յերիվար իւր եւ ի բաց գնայ, որում զհետ մտեալ բազմութեանն ունել զնա, մառախուղ խաւարային ընդ մէջ անցեալ զարհուրեցուցանէ զնոսա եւ յետս ընկրկէ. ապա դառնան ի տեղին եւ տեսլեամբ սրբոյն առեալ զմիւս նշխարսն՝ տանեն յՈւռեկան, ուր եդեալն էր պատուական գլուխն ընդ ձեռն յիշեալ քահանային. եւ անտի ապա փոխեցին ի ներս Միրհայ սուրբ ուխտն, որ այժմ կոչի Ջրվշտիկ:

Եւ զկնի ժամանակաց ի մէջ անդ Ե-րդ դարուն Վաչագան արքայ Աղուանից կանգնեաց ի վերայ գբոյ նահատակութեան սրբոյն Եղիշայի սիւն բարձր. եւ ի վերայ այնր սենեկապանն արքայի Սիւնակեաց մենակեաց լեալ՝ կատարի բարի մահուամբ: Զորմէ պատմիչն Աղուանից՝ հատոր Ա, գլուխ Զ, Է:

 

164. Ադդէ սուրբ հայրապետ առաջին եպիսկոպոս Եդեսիոյ, որ էր մետաքսագործ եւ խոյրարար Աբգարու արքայի Հայոց, ի գալ առաքելոյն Թադէոսի յԵդեսիա առ Աբգար՝ աշակերտեցաւ նմա եւ յառաջադէմ հանդիսացեալ ի հաւատս՝ մկրտեցաւ ի նմանէ եւ արժանացաւ եւս ձեռնադրիլ յեպիսկոպոսութիւն քաղաքին եւ լինել փոխանորդ առաքելոյն եւ տեսուչ ի հովուել զհաւատացեալսն անդ ի Միջագետս: Եւ այնու իշխանութեամբ առաքելաբար հաստատէր զաշակերտեալսն եւ լինէր քարոզ ճշմարտութեան ո՛չ միայն յՈւրհայ քաղաքի, այլեւ ի բազում մերձակայ սահմանս Ասորւոց, Մարաց եւ Պարսից. եւ օր քան զօր ընդարձակէր զառաքելական քարոզութիւնն՝ մանաւանդ յարդիւնալից կենդանութեան Աբգարու արքայի, որոյ զկնի փոխման յաստեացս ի թագաւորութիւնն վերին, կրեաց երանելին Ադդէ զտառապանս հալածանաց հաւատացելովքն հանդերձ. քանզի Անանուն որդի Աբգարու յԵդեսիա եւ Սանատրուկ քեռորդի նորա յարեւելս՝ յԱրտազ գաւառի, դարձան անդրէն ի կռապաշտութիւն:

Սոյն Անանուն ուրացող որդի Աբգարու յղէ պատուէր առ երանելի հայրապետն Ադդէ պատճառանօք՝ առնել նմա խոյր բեհեզեայ անկուածոյ յոսկւոյ, զորօրինակ առնէր յառաջագոյն հօր նորա Աբգարու, առ որ պատասխանի տայ սուրբ հայրապետն. Ո՛չ արասցեն ձեռք իմ խոյր գագաթան անարժանի, որ ո՛չ երկրպագէ Քրիստոսի Աստուծոյ կենդանւոյ: Ուստի բարկացեալ թագաւորին ընդ այն, հրամայէ միում ի զինակրացն գնալ հատանել զոտս սրբոյն սրով (թերեւս լուեալ էր յայնմ պահու՝ թէ նստեալ յաթոռ վարդապետութեան ուսուցանէ զժողովուրդն, կամ գէ՛թ զի ո՛չ գնաց առ նա). գնացեալ զինակրին տեսանէ զնա յաթոռ վարդապետութեանն եւ անդէն կատարէ զանօրէն զհրամանն. եւ յայնժամ աւանդէ երանելին զհոգին, որոյ զմարմինն բարձեալ հաւատացելոց՝ ամփոփեն ի շիրմի:

 

165. Եւստաթէոս կամ Ստաթէ. մին յաշակերտաց սուրբ առաքելոյն Թադէոսի, որոյ ի գալն ի Հայաստան էր ընդ վարդապետին իւրոյ եւ ձեռնադրեցաւ ի նմանէ եպիսկոպոս: Եւ մնացեալ ի Հայաստան՝ քարոզեաց ի Սիւնիս եւ անդ կատարեցաւ: Գրի Յայսմաւուրս ի ճառի անդ Գրիգորիսի Աղուանից կաթուղիկոսի ի 6 մարտի. «Եւ եդին անդ ընդ սուրբ մարմնոյն (Գրիգորիսի) եւ շիշ մի լի՛ արեամբ՝ յարենէ սրբոյն Զաքարիայ հօրն Յովհաննու Կարապետին, զոր բերեալ էր Եւստաթէոս առաքեալն, որ էր յաշակերտաց սրբոյն Թադէոսի առաքելոյ»: Յիշատակի եւ ի քանի տեղիս ի 27 ապրիլի՝ Յայսմաւուրս, որպէս եւ ի պատմութեանն Հայոց յԲ հատոր, 298 համար. «Եկն ի Հայս եւս եւ սուրբն Եւստաթէոս մին յեօթանասնից, եւ նահատակեալ թաղեցաւ ի տեղւոջն, որ այժմ յանուն նորա կոչի Ստաթեւ, այն է՝ Տաթեւ»:

 

166. Զաքարիա աշակերտ Թադէոսի առաքելոյ գայ ընդ նմա ի Հայաստան եւ ի լինել առաքելոյն յԱրտազ գաւառի առ Սանատրուկ, ձեռնադրի ի նմանէ եպիսկոպոս գաւառին այնորիկ. եւ զկնի նահատակութեան առաքելոյն ի Սանատրկոյ՝ հովուէ զհաւատացեալսն իբր յամս երկոտասան. եւ ապա կատարի եւ ինքն նահատակութեամբ յԵրուանդայ Բ արքայէ Հայոց՝ իբր յամի Տեառն 76:

 

167. Թէոփիլոս էր Անտիոքացի. հաւատացեալ կանխաւ՝ շրջէր աշակերտութեամբ ընդ Թադէոսի առաքելոյ ի գալն նորա ի Հայաստան. եւ ապա այն ինչ եմուտ առաքեալն ի Կեսարիա Կապադովկացւոց եւ քարոզութեամբ աշակերտեաց զբազումս ի բնակչաց քաղաքին, ձեռնադրեցաւ ի նմանէ եպիսկոպոս առ ի հովուել անդ զփոքրիկ հօտն հաւատացեալ: Թուի թէ առ սա գրեալ իցէ՝ ըստ Յովսէփայ քահանայի Ջուղայեցւոյ, երանելին Ղուկաս զԱւետարանն եւ զԳործս առաքելոցն՝ քաջ կոչելով զնա զքաղաքացին իւր յըսկզբան անդ մատենի Աւետարանին եւ զանունն յերկոսին եւս. եւ գուցէ սակս անվեհեր քարոզութեանն առ հեթանոսս քաջ կոչէ. սա ինքն Թէոփիլոս բազմօք ճգնեցաւ ի վերայ հօտին եւ գտաւ գլխաւոր ի ժողովի անդ ի Պաղեստին ըստ Եւսեբիոսի յԵկեղեցական պատմութեան (դպր. Ե, գլ. ԻԳ). «Բայց են եւ մինչեւ ցայսօր ժամանակի գիրք այնոցիկ, որ ժողովեցանն յայնմ ժամանակի ի Պաղեստին, զի գլուխ էր նոցա Թէոփիլոս եպիսկոպոս եկեղեցւոյն Կեսարացւոց»: Հանգեաւ խաղաղութեամբ յամի Տեառն 60:

 

168. Զեմենտոս. սա էր այր մարդասէր բարուք, խնամածու օտարաց, որբոց եւ այրեաց եւ էր հաւատարիմ ի դրան Սանատրկոյ արքայի՝ կարգեալ ի նմանէ ի վերայ ամենայն ճանապարհացն. յաւուր կատարման առաքելոյն Թադէոսի այն ինչ եղբայր նորա դահճապետն հարկանել կամէր սրով զգլուխ առաքելոյն, եհատ վրիպեցաւ եւ սպան զսա զԶեմենտոս եղբայր իւր, իսկ առաքեալն աղօթիւք ձեռն տուեալ յարոյց զնա ողջանդամ, որ հաւատաց ի Տէր հանդերձ այլովք բազմօք: Սա՝ ըստ Յովսէփայ քահանայի Ջուղայեցւոյ, զկնի Զաքարիա եպիսկոպոսի եկաց երկրորդ եպիսկոպոս անդէն յԱրտազ գաւառի եւ հովուեաց զհաւատացեալսն զամս ութն. եւ ապա կատարեցաւ նահատակութեամբ յԵրուազայ քրմապետէ՝ յեղբօրէ Երուանդայ արքայի իբր յամի Տեառն 79:

 

169. Կոմսի էր դենիւ մոգ պաշտօնատար արեգական եւ ազգաւ Պարսիկ ի Խորասան քաղաքէ նոցա. ի գնալ անդր առաքելոյն Բարդուղիմեայ աշակերտեցաւ նմա եօթն ընկերօք հանդերձ, որք թողեալ զերկիր եւ զազգ՝ եկին ընդ առաքելոյն ի Հայս մինչ ի Գողթն գաւառ յաւանն Ագուլիս. անդանօր աջակցեալ առաքելոյն քարոզէին բնակչաց գաւառին եւ հաստատէին զբազումս ի հաւատս մկրտութեամբ աւազանին. եւ ի փոխիլ անտի առաքելոյն ի Հեր եւ ի Զարեւանդ գաւառսն, ձեռնադրեցաւ ի նմանէ եպիսկոպոս Կումսի եւ մնաց անդ ոմամբք ընկերօք ի վերատեսչութիւն նորոգ հաւատացելոցն եւ օր ըստ օրէ քարոզութեամբ եւ սքանչելեօք դարձուցանէին եւ զայլ բազում մարդիկ ի սնոտի պաշտամանցն: Եկաց անդ Կումսի զամս ո՛չ սակաւ՝ արդիւնաւոր վաստակօք եւ հանգեաւ խաղաղութեամբ յամի Տեառն իբր 88, անդ յաւանն Ագուլիս. եւ կայ ցարդ եւս տեղի գերեզմանի նորա մերձ յեկեղեցի եպիսկոպոսարանին ի հիւսիսոյ նորա եւ պատուի ուխտական այցելութեամբ ի բնակչացն, յորոյ վերայ է եւ մատուռն փոքրիկ:

 

170. Տուբիաս. սա յազգէ Տուբիթայ եւ Տուբիայ որդւոյ նորա, որ թողեալ զՆինուէ եկն եւ բնակեցաւ յերկրորդն Եկբատան. յետոյ որդիք նորա եկին յԵդեսիա եւ անդ բնակեցան. ուր ի գալ առաքելոյն Թադէոսի ընկալաւ զնա Տուբիաս ի տուն իւր՝ ըստ Եւսեբիոսի յԵկեղեցական պատմութեան. դպրութիւն Ա, գլուխ ԺԳ: Սա եկաց երրորդ եպիսկոպոս Եդեսիոյ եւ ի հալածանս Դոմետիանոսի կայսեր յետ բազում տանջանաց կատարեցաւ յամի Տեառն 94, ըստ Յովսէփայ քահանայի Ջուղայեցւոյ, հատոր Բ, գլ. ԺԶ:

 

171. Բաբելաս եպիսկոպոս. յաջորդ Կոմսեայ, թերեւս մին յընկերաց նորա ի խուժիկ ազգէ զորս նովաւ (Կոմսեաւ) հանդերձ եթող այցելու նորահաւատ քրիստոնէից վիճակին առաքեալն Բարդուղիմէոս: Որպէս հաւատացեալք, նոյնպէս եւ հովիւք նոցա յաջորդք Բաբելասայ ո՛չ պակասեցան ի Գողթն գաւառէ, թէեւ հալածանօք հանդերձ, մինչեւ ցբովանդակ լուսաւորութիւն ազգին քարոզութեամբ մեծին Գրիգորի, որպէս յառաջ բերէ հին Հայաստան ի ստորագրութեան Գողթան գաւառի՝ առեալ ի պատմութենէ Սիւնեաց. «Զքրիստոնէութիւնն ընկալան բնակիչք գաւառիս քարոզութեամբ սուրբ առաքելոյն Բարդուղիմեայ... յորս մնաց նոյն կրօն մինչ ի սուրբն Գրիգոր, թէպէտ եւ թագուն... սոքա (քրիստոնեայք) կային եւ մնային անտերունչք բնակեալ այսր անդր եւ ոմանք ղօղեալք ի լերինն Գարուայ միայնաւորութեամբ զկեանս իւրեանց վարէին՝ զբազումս ուսուցանելով յոլով ժամանակօք մինչ ի գալ մեծի Լուսաւորչի ի Հայս:... Եւ որպէս յետ քարոզութեան առաքելոյն ո՛չ անհետ եղեւ ի նոսա քրիստոնէութիւնն, նոյնպէս եւ յետ քարոզութեան Լուսաւորչին՝ ո՛չ բարձաւ ի նոցանէ իսպառ աղանդն հեթանոսութեան»: Զայս մնացորդ աղանդ եւս անհետ արար երանելին Մեսրովպ. եւ սա ինքն Բաբելաս իբր յամս 90, 120:

 

172. Բարսումա կամ Պարսաւմա. Հայկազն եպիսկոպոս յԵդեսիա քաղաքի յամս Տրայիանոսի կայսեր, իբրեւ հովիւ քաջ առաջնորդէր հաւատացելոցն որ անդ. սա դարձոյց զերեւելի զքուրմ կռոցն զայր ծերունի Սարբիւղոս անուն ի հաւատս եւ զքոյր նորա զԲաւէա, որոց պատճառաւ դարձան եւ բազումք ի հեթանոսաց. ի կատարիլ նահատակութեամբ Սարբիւղոսի եւ քեռ նորա ի Լիւսիաս դատաւորէ, ըմբռնեցաւ ի նոյն տանջանս եւ երանելի եպիսկոպոսս Բարսումա եւ քերեցաւ մարմին նորա երկաթի քերչօք ի կախաղանի. այլ փութով հասեալ արքունի հրամանին յաղագս ազատութեան քրիստոնէից առհասարակ ազատեցաւ ի տանջանացն. եւ այնուհետեւ համարձակ եւս քարոզէր եւ դարձուցանէր զբազումս յանհաւատիցն: Կացեալ ամենայն առաքինութեամբ հոգւոյ եւ հասեալ ի բարւոք ծերութիւն՝ փոխեցաւ ի կենաց աստի յամի Տեառն 115:

Սմին Բարսումա եպիսկոպոսի Եդեսիոյ յաջորդեցին եւ այլք ցբովանդակ լուսաւորութիւն ողջոյն ազգի Հայոց ի հաւատս քրիստոնէութեան, որպէս եւ հայր Մկրտիչ Աւգերեան ի Վարս սրբոց (հատոր Ժ-րդ, համար 144). «Այլ յայս ամենայն փոփոխութիւնս ո՛չ պակասեաց քրիստոնէութիւն յԵդեսիոյ, այլ հանդերձ հալածանօք մնաց անդ միշտ հօտն քրիստոնէական եւ հովիւ նոցա՝ աթոռակալ սուրբ առաքելոյն Թադէի եւ յաջորդ Ադդէի սուրբ հայրապետին մինչեւ ցայսօր». յորոց, այսինքն ի հովուաց անտի, մին՝

 

173. Կոն, Կոնոս կամ Կոգնատիոս եպիսկոպոս Եդեսացւոց քաղաքի ի ժամանակի անդ տէրութեանն Դիոկղետիանոսի եւ ի դատաւորութեանն Մուսիսիանոսի ի նոյն Եդեսիա քաղաքի:

Սոյն այս Կոն եպիսկոպոս յիշատակի ի հին Ճառընտրի գրանոցի մեծի Աթոռոյս՝ ի ճառի անդ Շմոնա կամ Սամովնայ եւ Գորիա կամ Գուրիասայ, որպէս ի սկզբան ճառին, նոյնպէս եւ ի վախճանին: Եւ սկսուած ճառին էր ըստ այսմ. «Յամի վեցհարիւրերորդի հնգետասաներորդի Աղէքսանդրի Մակեդոնացւո, որ է ամ ութերորդ թագաւորութեանն Դիոկղետիանոսի, որ թագաւորեաց զինն եւ տասն ամ:... Յամս Կոնա եպիսկոպոսի Ուռհաի, արար Դիոկղետիանոս հալածումն քրիստոնէից յամենայն տեղիս իշխանութեան իւրոյ» եւ այլն:

Այսու թուականօք ստուգի թէ Կոն եպիսկոպոս Եդեսիոյ էր յամսն իբր 291-295. յիշատակի սոյն եպիսկոպոս եւ ի վարս Աբիբասայ սարկաւագի (Վարք սրբոց, հատոր Ը-րդ, համար 444):

 

174. Մխիթար վանահայր (թերեւս եպիսկոպոս): Սա եկաց ի Սիւնիս յամսն իբր 150 կամ 170. ի տեղւոջն, որ զկնի Թանահատի վանք կոչեցաւ. զայսմանէ տողէ ի պատմութեան Սիւնեաց Ստեփաննոս 0րպէլ, զոր եւ առնու ի ստորագրութեան նոյն Թանահատի վանաց մատեանն հին Հայաստան ըստ այսմ. «Բայց գտաք յիւրոց արձանագրութեանցն (նոյն վանաց) եթէ Ն (400) ամաւ յառաջ (այն է յամի Տեառն 150) շինեցաւ եկեղեցին քան զհայ թուականն յիշխանացն Սիւնեաց յանուն սրբոյն Նախավկային Ստեփաննոսի: Եւ էր եղեալ հայր վանիցն, որոյ անուն Մխիթար, որ անցեալ էր ճգնութեամբ ընդ բոլոր հոյլս առաքինութեանց»: Որոյ եւ մարմինն թաղեցաւ փայտակերտ արկեղօք ի գետնափոր վիրապի մերձ յեկեղեցին ի փոքր բլրակ միում, որ կայր մինչեւ յաւուրս Ստեփաննոսի 0րպէլեան:

 

175. Զոթիկոս. սա էր եպիսկոպոս հաւատացելոցն, որ ի Կոմանա քաղաքի Փոքուն Հայոց. եւ պայծառանայր ի ժամանակի անդ Մարկոս 0րեղիոս կայսեր եւ ընդդիմանայր բանիւք եւ թղթովք հերձուածողին Մոնտանայ՝ ըստ Եւսեբեայ յԵկեղեցական պատմութեան (դպրութիւն Ե, գլուխ ԺԶ): Ապա զկնի Մարկոսի 0րեղիոսի եւ որդւոյ նորա, ի հալածանս Սեւերոսի կայսեր կատարեցաւ ի Տէր յամսն իբր 160=190:

 

176. Աղէքսանդրոս եպիսկոպոս Գամրաց ի Փոքրն Հայաստան, զկնի ո՛չ սակաւ ժամանակ հովուելոյ անդ զժողովուրդն՝ ըստ յայտնութեանն եղելոյ ի վերուստ, ելանէ յԵրուսաղէմ առ ժամանակօք Նարկեսոսի եպիսկոպոսի քաղաքին, որ հարիւրամենիւք աւելի իմն բռնադատեալ յեղբարց անտի երուսաղէմացւոց՝ պաշտէ անդ զեպիսկոպոսութիւնն ընդ Նարկեսոսի, ըստ Եւսեբեայ յԵկեղեցական պատմութեան (դպրութիւն Զ, գլ. ԺԱ). «Իբրեւ ո՛չ կարէր այնուհետեւ Նարկէսոս... վասն բազում ծերութեանն... կոչեաց զնա (զԱղէքսանդրոս) տեսչութիւնն Աստուծոյ ի ձեռն տեսլեան, որ երեւեցաւ նմա ի գիշերի, պաշտել նմա ընդ Նարկէսոս» եւ այլն. յամսն իբր 210=230:

 

177. Մէհրուժան եպիսկոպոս Հայոց ի Կեսարիա Կապադովկացւոց ի ժամանակս Խոսրովու արքայի Հայոց հօր Մեծին Տրդատայ. առ սա գրեաց սուրբն Դիոնէսիոս հայրապետ Աղէքսանդրիոյ՝ ըստ Եւսեբեայ յԵկեղեցական պատմութեան (դպրութիւն Զ, գլ. ԻԵ). «Եւ առ այնոսիկ (գրեաց Դիոնէսիոս) որ էին յԱրմէնիա. զի էր նոցա եպիսկոպոս Մէհրուժան»: Ապա ի լինել հալածանաց քրիստոնէից ի Դեկոսէ եւ զկնի նորա ի Վաղերիանոսէ, ընդ այլոց բազմաց վկայից կատարեցաւ եւ սա ի Խոսրովայ արքայէ Հայոց յամի 257:

 

178. Ակակիոս եպիսկոպոս ի Տիգրանակերտ քաղաքի Հայոց՝ ի ժամանակս Դեկոս կայսեր համարձակ քարոզէր զՔրիստոս. կալաւ յանհաւատից եւ կացուցաւ առաջի Մարկիանոս հիւպատոսի. եւ այն ինչ հարցին զվարդապետութենէ նորա, ճառեաց նա յատենի անդ կարգաւ զկամովին մարդեղութիւն Քրիստոսի Աստուծոյ ցՀամբարձումն եւ ցԵրկրորդ գալուստն ի դատել եւ ի հատուցանել ըստ գործոց. իսկ հիւպատոսին անլուր գտեալ բանից սրբոյն՝ ետ հարկանել զնա ուժգին եւ արկանել ի բանտ. եւ ապա գրեաց առ Դեկոս եւ ընկալեալ զպատասխանի՝ արձակեաց զսուրբ եպիսկոպոսն Ակակիոս. եւ նա գնաց ի տեղի իւր, քարոզէր եւ լուսաւորէր զբազումս եւ կացեալ ըստ հաճոյիցն Աստուծոյ՝ հանգեաւ խաղաղութեամբ: Եւ եղեւ սա իբր յամսն 250=280. Յայսմաւուրքն ի 11 ապրիլի, իսկ ըստ տէր Իսրայէլի՝ ի 22 մարտի:

 

179. Արքեղայոս եպիսկոպոս ի Միջագետս Հայոց յամսն իբր 260=280. զոր յառաջ բերէ հայր Միքայէլ Սալլանդեան յայլազգի հեղինակաց ի Կրօնագիտութեան անդ յերես 99:

 

180. Փիրմիլիանոս, Պարմելիանոս կամ Պերմեղեղիոս. այր սքանչելի եւ հաւատարիմ պաշտօնեայ եկեղեցւոյ յաշակերտութենէ անտի Որոգինէսի՝ լի շնորհօք վարդապետութեան, որոյ վասն կացուցաւ եպիսկոպոս ի Կեսարիա Կապադովկացւոց յամի 251, որպէս տեսանի ի վարս Յովհաննու Կարապետի եւ Աթանագինեայ եպիսկոպոսի ի համար 58, Գ հատորոյ Վարուց Սրբոց. «Իսկ Փիրմիլիանոս աշակերտ Որոգինի եպիսկոպոս եղեալ Կեսարացւոց յաւուրս հալածանաց Դեկոսի յամի Տեառն 251, բերեալ էր զայն (զնշխարս Յովհաննու Կարապետի) ի Կեսարիա եւ պահիւր պատուով ցաւուրս սրբոյն Ղեւոնդեայ: Եւ երբեմն երբեմն ելանէր սա ինքն ի կողմանս երուսաղէմացւոց ի ժողովս նոցա ընդդէմ Պօղա Շամշտացւոյն՝ ըստ Եւսեբեայ յԵկեղեցական պատմութեան (դպր. Է, գլ. ԻԷ). «Բայց ի սոսին իսկ յայսոսիկ (յեպիսկոպոսունս ժողովոյն) սքանչելի էին Պարմեղիոս եպիսկոպոս Կապադովկացւոց եւ Գրիգորիոս եւ Աթենադորոս, որ էին եղբարք եւ հովիւք եկեղեցւոյն Պոնտացւոց եւ Հեղինոս եկեղեցւոյն Տարսոնացւոց» եւ այլն: Եւս ի գլ. ԻԸ. «Պերմելիանոս եւս երկիցս անգամ եկն եւ արհամարհեալ դսրովեաց զայն ինչ, զոր միանգամ նորոգեաց անօրէնն»: Էր սա ժամանակակից Կիպրիանոսի եպիսկոպոսին Կարգեդոնացւոց եւ մտերիմ նորա ընտանի թղթակցութեամբ: Այսպիսի արթուն հսկողութեամբ ի վերայ հօտին՝ տարաւ եւ բազում հալածանաց. եւ ապա խաղաղութեամբ հանգեաւ ի Քրիստոս յամի 272:

 

181. Կղենէոս կամ Կղէոնիոս եպիսկոպոս ի նոյն Կապադովկիա ի ժամանակս 0րեղիանոսի կայսեր, կրեաց զբազում հալածանս. հաղորդեաց ի մարմին եւ յարիւն Տեառն զՊորփիւրոս գուսանն. եւ զկնի նահատակութեան նորա հանգոյց զմարմինն ի տապանի. եւ ինքն յետոյ ի հալածանս Դիոկղետիանոսի ի Լիւսիա դքսէն կրեալ զբազում տանջանս՝ կատարեցաւ յամի Տեառն 287:

 

182. Վլասիոս եպիսկոպոս Սեբաստիոյ ծննդեամբ յաշխարհէ Փոքուն Հայոց ի սահմանացն Սեբաստիոյ, ըստ միաբան խնդրանաց եւ միջնորդութեան հաւատացելոց այնց կողմանց յանձն առեալ ձեռնադրի եպիսկոպոս. եւ եղեալ հետեւող ճշմարիտ հովուին յանձանձէր գթով զհօտ հաւատացելոցն եւ զօրացուցանէր զքաջ նահատակսն, որպէս եւ զԵւստռատիոսեանսն. եւ զկնի հալածանաց եւ վշտաց մատնեցաւ ի ձեռս Ագրիկողայոսի դատաւորին եւ ի միջոցի անդ չարչարանացն եւ բանտարկութեան իւրոյ եղեւ պատճառ փրկութեան բազմաց: Եւ ապա ըստ վճռոյ անօրէն դատաւորին գլխատեցաւ սուրբ հայրապետն Վլասիոս արտաքոյ քաղաքին Սեբաստիոյ ի վերայ վիմի հանդերձ երկու հաւատացեալ մանկամբք յամի Տեառն իբր 315, յամսեանն փետրվարի Ժ կամ ԺԱ:

 

183. Պետրոս եպիսկոպոս յեպիսկոպոսացն Սեբաստիոյ եւ ընտանի բարեկամ Աթանագինէ եպիսկոպոսի. եւ թերեւս քորեպիսկոպոս այնր վիճակի, որ վասն քրիստոսական հաւատոցն նահատակեցաւ ի նմին քաղաքի Սեբաստիոյ, յորում տեղւոջ զկնի նահատակեցաւ եւ երանելի եպիսկոպոսն Աթանագինէ, որպէս տեսանի ի վարս նորին Աթանագինեայ ի համար 347, Դ հատորոյ Վարուց սրբոց. «Եւ նոյն ժամայն սպասաւորքն ատենին արագ եւս քան զբանն զգործն կատարեալ, լուցին կրակ մեծ ի տեղւոջն, յորում կատարեալ էր սուրբ եպիսկոպոսն Սեբաստիոյ Պետրոս բարեկամ սրբոյն Աթանագինեայ. ուր եւ յետոյ շինեցաւ փոքր աղօթատուն» եւ այլն:

 

184. Աթանագինէ. սա էր զաւակ քրիստոնեայ ծնողաց, եղբայր Մարիամու սրբասէր ամուսնոյ Պարթեւին Գրիգորի Լուսաւորչին Հայաստանեայց՝ ի սահմանացն Սեբաստիոյ. սնաւ ի մանկութենէ ի գովելի վարս եւ յուսմունս եւ էր զօրաւոր ի բանս եւ ի գործս. լուեալ եւ տեսեալ եպիսկոպոսին Սեբաստիոյ զբարի վարս Աթանագինեայ, էառ զնա առ ինքն եւ ձեռնադրեալ կացոյց տեսուչ իւրումն վիճակի՝ լինել ինքեան գործակից: Եւ այնպէս Աթանագինէս ըստ աստուածային շնորհացն որ յինքեան, խնամարկէր զժողովուրդն արժանի իւրումն կոչման. եւ վասն ազատութեան գերելոցն ի ժողովրդենէ իւրմէ ի բարբարոսս, գնաց զկնի նոցա. եւ ի ճանապարհին արարեալ զսքանչելիս յազատութիւն մանկան միոյ ի վիշապէ՝ յայտնեցաւ եպիսկոպոսի գաւառին եւ բռնադատեալ ի նմանէ ըստ աստուածային կոչմանն ձեռնադրեցաւ եպիսկոպոս. եւ զկնի ազատելոյ զգերեալսն դարձաւ նոքօք հանդերձ ի վիճակ իւր ՝ ոչ հանելով ի լոյս զբան ձեռնադրութեանն իւրոյ յեպիսկոպոս. կացեալ ի նմին պաշտաման իբրեւ զամս քսան, հովուէր եւ մխիթարէր զհօտն տէրունի հոգեբուխ վարդապետութեամբն իւրով եւ պէսպէս հրաշից ներգործութեամբք. մխիթարէր եւ քաջալերէր զբանտեալսն ի հաւատացելոց վասն քրիստոսական յուսոյն եւ զկատարեալսն նահատակութեամբ հանգուցանէր ի նշանաւոր տեղւոջ:

Այսպիսի արիական հսկողութիւն Աթանագինեայ ի վերայ հաւատացելոցն հասեալ ի լսելիս թագաւորին՝ որ ի Նիկոմիդա Բիւթանացւոց, կալաւ զնա Ագրիկողայոս դատաւոր Սեբաստիոյ ըստ հրամանի թագաւորին. եւ զկնի բազմօրինակ հարցափորձի եւ հաստատուն գտանելոյ երանելւոյն ի ճշմարտութեանն, վճիռ եհատ դատաւորն՝ այրել զսուրբն:

Այսպիսի նահատակութեամբ վկայեաց սուրբ եպիսկոպոսն Աթանագինէ յամի Տեառն իբր 285=կամ 290, յամսեանն յուլիսի:

Ապա զկնի ամաց ինչ պատուական նշխարք նորա բերաւ ի Մեծն Հայս ի ձեռն մեծին Գրիգորի Լուսաւորչի՝ նուիրմամբ ի Ղեւոնդեայ պատրիարգէն Կեսարիոյ Կապադովկացւոց:

 

185. Ղեւոնդէս. սա եւս եպիսկոպոս ի Կեսարիա Կապադովկացւոց, որ զյոլով վիշտս կրեաց ի ժամանակս մեծի հալածանացն. ձեռնադրեաց զսուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչն յամի 302. եւ եհաս մինչեւ ի ժամանակս ժողովոյն Նիկիոյ եւ էր ընդ գլխաւորսն. եւ ապա խաղաղութեամբ հանգեաւ ի Տէր:

 

186. Բաց յայսոցիկ, որք ի վերոյ յիշեցան, գտանին եւ այլ աշակերտք եւ եպիսկոպոսունք ի Հայաստան նախքան զսուրբն Գրիգոր. եւ ահա Միխայէլ պատրիարգ Ասորւոց ի շարակարգութեան անդ հովուաց Հայաստանի, յիշատակէ եւ զերկուս աշակերտս առաքելոց Հայաստանի՝ զԽաթ եւ զԴաթէ. եւ յանուն նոցա կառուցեալ են ի վաղուց մենաստանք ի Սիւնիս եւ յԱղուանս եւ կոչին ցարդ յանուն նոցին՝ Խաթրայ վանք եւ Դաթէի վանք. զարձանագիրսն այնց տե՛ս ի վախճանի յաւելուածոյ Բ հատորոյ:

Յովսէփ քահանայ Ջուղայեցի յիշատակէ զԱքիաս ոմն յաջորդ Ադդէի յԵդեսիա՝ յաշակերտաց անտի Թադէոսի եւ դնէ նահատակեալ յամի 46 ի Սանատրկոյ այն ինչ տիրեաց նա եւ Եդեսիոյ զկնի մահուանն Անանէի որդւոյ սրբոյն Աբգարու (Բ հատոր, գլուխ 16), եւ զայլ հովիւս եւս տե՛ս ի կրօնագիտութեան Միքայէլ ծայրագոյն վարդապետի Սալլանդեան. 120, 121, 122:

 

187. Վաստակք մշակութեան երանելի առաքելոց Տեառն մերոյ Յիսուսի հասելոցն ի Հայաստան աշխարհ ո՛չ մնացին առանց բաւականաչափ արդեանց. թէեւ ո՛չ զօրեցին զազգն ողջոյն ածել ի հաւատս, բայց եւ այնպէս պահպանեցին ի ծոցի Հայոց զեկեղեցի հաւատացելոց հանդերձ հովուօք նոցին՝ եպիսկոպոսօք ի տեղիս տեղիս Հայաստանի որպէս ցուցաւ ի վերոյ յաջորդաբար ցբովանդակ լուսաւորութիւն ազգին միջնորդութեամբ մեծի Պարթեւին Գրիգորի Լուսաւորչի:

Այսմ յայտնի ստուգութեանս վկայեն յաջորդութիւնքն եպիսկոպոսաց յԵդեսիա, ի Կեսարիայն Կապադովկացւոց, ի Սեբաստիա, յԱրտազ, ի Սիւնիս եւ յայլ մասնաւոր սահմանս Հայաստանի, յորս ո՛չ միայն հովիւքն, այլեւ հօտքն նոցին, յորոց բազումք ժամանակ առ ժամանակ ի մասնաւոր եւ յընդհանուր հալածանսն նահատակեցան. է՛ր զի առանձին, եւ է՛ր զի ընդ հովուի իւրեանց. եւ այնպէս վկայելով ճշմարտութեանն եւ աւանդելով յետագայից զքրիստոնէութիւնն հասուցին ցվախճան երրորդ դարու:

Առ այս նպատակ արժան է ընթեռնուլ զինչ ինչ հատուածս բանից ոմանց երեւելի հեղինակաց ի ծանօթութիւն նոցին ազգասէր ընթերցանելեացն:

Եւսեբի յԵկեղեցական պատմութեանն Բ-րդ դպրութեան ի գլուխ Ա. «Զի Թովմաս զԹադէոս իբրեւ ի զօրութենէ Աստուծոյ առաքեաց յՈւրհա (Եդեսիա) լինել նմա քարոզ եւ աւետարանիչ վարդապետութեանն Քրիստոսի, զի ի գրոց անտի (Եդեսիոյ) որ գտաւ անդ, ցուցաք յառաջ քան զփոքր մի: Իսկ իբրեւ եհաս նա յաշխարհն այն, զԱբգար բժշկեաց բանիւ Քրիստոսի եւ զամենայն մարդիկ աշխարհին զարմացոյց սքանչելի զօրութեամբքն, զոր գործեաց լի՛ կատարեալ: Իսկ ի ձեռն առաքելոցն իւրոց (աշակերտաց) առաքեաց նա (Թադէոս) զգործս իւր եւ մերձեցոյց զնոսա յերկրպագութիւն զօրութեանն Քրիստոսի. եւ արար զնոսա աշակերտս վարդապետութեան կենացն մինչեւ ցայսօր ժամանակի: Իբրեւ ի նմանէ ամենայն քաղաքն Ուրհայեցւոց անուանն Քրիստոսի մշտնջենաւորեալ է եւ օրինակ մեծ օգնութեան Փրկչին մերոյ յայտնի է ի նոսա. եւ սոքա ասացեալ են իբրեւ ի պատմութեանց առաջնոց»:

Եւս նոյնն՝ յԸ-րդ դպրութեան ի գլուխ 12. «Զի՞նչ պիտոյ է այսուհետեւ անուամբ յիշատակել զմնացորդացն, կամ թուել զբազմութիւն արանց կամ նկատել ազգի ազգի տանջանս սքանչելի վկայիցն, զի ի նոցանէ տապարօք կատարեցան որպէս զիարդ եղեւ յԱրաբիա եւ կիսոց բարձք խորտակեցան, որպէս եւ անցք անցին ընդ այնոսիկ, որ ի Կապադովկիայն էին. եւ այլք վերստին ի բարձու զոտից իւրեանց կախեցան. եւ հուր մխախառն եդեալ ի ներքոյ նոցա եւ ի ծխոյն հեղձնուին, որպէս եղեւ ի Միջագետս եւ զոմանց ունչս եւ զականջս դրոշմեցին եւ զմատունսն ծայրաքաղ արարին:... Բայց որ ահագին է լսելեաց անգամ՝ համբերէին. այլք ի կողմանէն Պոնտացւոց, զի եղեգունս սրեալս ի ծայրս մատանցն ի ներքոյ եղնգաց նոցա ցցեալ վարէին» եւ այլն:

Մովսէս Խորանացի ի Պատմութեան Հայոց (հատոր Բ-րդ, ի գլուխն 72). «Պերմելիանոս եպիսկոպոս Կապադովկացւոց էր այր սքանչելի յուսումնասիրութիւն... սա բազում խօսս արար, յորոց մի է պատմութիւն հալածանաց եկեղեցւոյ... գրէ զբազումս վկայեալ եւ Խոսրովու (արքայի Հայոց) ի մերում աշխարհիս. համայն եւ յետ նորա օտարք յօտարաց, բայց զի ո՛չ ճշմարտութեամբ ոճով պատմէ եւ ոչ զանուանսն նշանակէ կամ զտեղիս կատարմանցն, ոչինչ կարեւորագոյնս համարեցաք երկրորդել»:

Միխայէլ պատրիարգ Ասորւոց ի Պատմութեան իւրում առաջի առնէ ըստ այսմ. «Բայց զի փութով վճարեաց նախընթացն ի թագաւորս Աբգարոս զկեանսն եւ անհոգացեալ Սանատրուկ իշխանն թագաւորեաց միահեծան. եւ սպան զառաքեալն (Թադէոս) եւ զդուստր իւր սուրբ կոյս (Սանդուխտ) զհաւատացեալն ի Քրիստոս: Եւ եղեւ փոխանորդ առաքելոյն Զաքարիա եպիսկոպոս. եւ զկնի այնորիկ եկն ի նոյն վիճակն Բարդուղէմիոս եւ ի նոյն թագաւորէ կատարեցաւ. եւ բարձաւ համարձակութիւնն հաւատացելոց, բայց հաւատն հաստատեալ առաքելական հիմամբ ո՛չ պակասեաց մինչեւ ի գալն առ նոսա սուրբ նահատակացն Հռիփսիմեանց եւ ի պատճառս նոցա հաւատալ Մեծին Տրդատայ ի նմին ցեղէ Աբգարու ի ձեռն մեծահանդէս վաստակաւորին Գրիգորի՝ որ եւ նա ցեղակից անդրանիկ պսակաւորին ի Քրիստոս Աբգարու երանելոյն ի Տեառնէ»:

Հայր Մկրտիչ Աւգերեան ի վախճան ճառի Բարդուղիմեայ առաքելոյ ի վարս սրբոց հատոր Թ-րդ, համար 446, այսպէս խօսի.

«Եւ ըստ այսմ իրաւամբ ճանաչի եկեղեցի Հայաստանեայց աշակերտ հարազատ երկոցունց սուրբ առաքելոցս՝ Բարդուղիմէոսի, որ մին է յերկոտասանից, եւ Թադէոսի, որ էր յեօթանասնից. եւ հայրապետութիւն Հայոց կոչի եւ է աթոռակալութիւն, այսինքն յաջորդութիւն Աթոռոյ սրբոյն Բարդուղիմէոսի եւ Թադէոսի, զի թէպէտ սուրբ Լուսաւորիչն մեր ի Կեսարիա ձեռնադրեցաւ, այլ նստաւ յԱթոռ սուրբ առաքելոցս. այսինքն ի վիճակ նոցա, որ է Հայաստան աշխարհ, ուր ո՛չ երբէք պակասեաց յաջորդութիւն քրիստոնէութեան (եւ եպիսկոպոսութեան) ո՛չ միայն յԵդեսիա, որ յետ միանգամ լուսաւորութեան միշտ ունէր զհօտ հաւատացելոց ի ծոցի իւրում, այլեւ ի Մեծն Հայս, ուր կային քրիստոնեայք սփռեալք աստ եւ անդ հալածանօք հանդերձ, յորոց եւ զբազումս նահատակեաց Խոսրով արքայ Հայոց՝ հայրն Տրդատայ, ըստ գրելոյ Խորենացւոյն. իսկ առ Տրդատաւ յարոյց Աստուած Լուսաւորիչ համօրէն տանս Հայոց զերիցս երանելին զԳրիգորիոս Պարթեւ՝ որպէս պարթեւական զաւակ կենդանի նշխարաց սրբոյն Թադէոսի եւ Բարդուղիմէոսի եւ առաքելական հոգւով արժանաժառանգ Աթոռոյ սուրբ առաքելոցս»: