Ստորագրութիւն կաթուղիկէ Էջմիածնի

301. Աբրահամ Բ ի Վանայ, ի Խօշաբ գեղջէ, յառաջնորդութենէ վանաց Սրբոյ Կարապետին որ ի Տարոն, ընտրեցաւ յԱթոռ հայրապետութեանն. կացեալ ի հայրապետական Աթոռ զամս Դ [4] եւ ամիսս իբր ինն, վախճանեցաւ ի 11 նոյեմբերի, զորոյ զմարմին ամփոփեցին ի գաւթի եկեղեցւոջ Սրբուհւոյն Գայիանեայ ի հարաւակողման նորա:

302. Աբրահամ Գ Կրետացի, ի քաղաքէն Գանտիոյ, արձակեալ յառաջնորդութենէ վիճակին Թէքիրտաղու, եկն եմուտ յԱթոռ Էջմիածնի, յԳ-րդ աւուր օգոստոսի եւ տեսեալ զԱբրահամ կաթուղիկոս սիրեցաւ ի նմանէ եւ ի միաբանից աթոռոյն. զկնի վախճանի նորա ընտրեցաւ ի միաբանից եւ օծաւ կաթուղիկոս ի նոյն ամի, ի 24 նոյեմբերի: Սա ի ժամանակս կաթուղիկոսութեան ի գալ Թահմազ խանին եւ ի տիրել նորա Երեւան քաղաքի, սիրելի եղեւ յաչս նորա. հրաւիրեցաւ ի նմանէ ի Տփխիս եւ օգնական եղեւ անդ հայրենի ազգին. հրաւիրեցաւ եւ ի Մուղանայ դաշտ ի բանակ նորա յամսեանն դեկտեմբերի եւ ի յունվարի երեք եմուտ ի բանակն. մնացեալ անդ ի բանակին, ետես զհանդէս թագաւորելոյն Նատրի ի 10-րդին մարտի, յորում միջոցի ընկալաւ զհրովարտակս ապահովութեան Աթոռոյն եւ հայրապետութեանն եւ ազատեաց զբազում հայազգի գերիս. եւ ճանապարհորդեալ անդրէն ընդ աշխարհ Սիւնեաց եւ ընդ Նախիջեւան՝ այց առնելով ժողովրդոց եւ մենաստանաց եկն եմուտ յԱթոռ Էջմիածնի ի 12 ամսեան յունիսի. դարձեալ հրաւիրեցաւ եւ ընդ երեւելի անձանց Հայոց եւ Տաճկաց երեւանցւոց, գնաց ի Դավրէժ յամսեանն սեպտեմբերի եւ բազում պատուով ընկալեալ եւ վերադարձեալ եհաս յԱթոռ իւր կաթուղիկոսական յամսեանն դեկտեմբերի ի ԻԷ [27]. կացեալ ի հայրապետութեանն ամս Բ [2] եւ ամիսս Ե [5], վախճանեցաւ ի 18 ապրիլի, որոյ զմարմին ամփոփեցին ի գաւթի տաճարին Շողակաթ անուանելոյ ի ձախակողման նորա:

303. Ղազար ի Ջահուկ գաւառէ, յառաջնորդութենէ քաղաքին Զմիւռնոյ ընտրեցաւ եւ եկեալ յԷջմիածին օծաւ կաթուղիկոս. զկնի որոյ գնացեալ ի Պարսս ընկալաւ ի շահ Թահմազայ զհաստատութիւն կաթուղիկոսութեան իւրոյ եւ վերադարձաւ. վասն յանցման իւրոյ առ հրաման շահ Թահմազայ գանիւք եւ տուգանօք ընկեցաւ յԱթոռոյն եւ եդաւ փոխանորդ նմին յԱթոռն ըստ հրամանին Յովհաննէս վարդապետ առաջնորդն Գողթան: Զկնի ամսոց վեցից Շահրուղ թոռն շահ Թահմազայ եկեալ յԵրեւան եւ յԱթոռն Էջմիածնի, աղերսեն առ նա նոյն յիշեալ Յովհաննէս վարդապետ եւ միաբանք Աթոռոյն, որոյ միջնորդութեամբ առ հաւն նորա՝ անդրէն հաստատի Ղազար յԱթոռն եւ զՅովհաննէսն առաքէ ի նախկին վիճակ իւր ի Գողթն. տուգանեցաւ ի շահ Թահմազայ: Այլ անկարացեալ ի վճարել զբովանդակն՝ զմասն ինչ հատուցանէ դրամ առ հարկահանն եւ վասն մնացելոյն պատրաստէ յեկեղեցական զարդուց վեց բեռն եւ յանձնէ ի ձեռս հարկահանին եւ ինքն ի գիշերի միով սպասաւորաւ խոյս ետ ի Կարին. հարկահանն յետ նեղելոյ զոմանս ի միաբանից սակս պահանջելոյ զմնացեալ գումարն՝ առնու զբեռինսն եւ գնայ առ շահն, որում գրեն եւ միաբանք աղերս խնայել վանացն եւ միաբանից. տեսեալ շահին զեկեղեցական անօթսն եւ ընկալեալ զաղերս միաբանիցն բարկացաւ ի վերայ հարկահանին եւ ետ բրել զաչսն՝ ասելով. «Ես զդրամս Ղազարու պահանջեմ եւ ո՛չ զանօթս վանացն»: Եւ ապա նոյնութեամբ զայն ամենայն դարձոյց յԱթոռն եւ հրամայեաց միաբանից եւս թողուլ զՂազար եւ նստուցանել զայլ ոք արժանաւոր. յայսմիկ միջոցի անկաւ եւ գժտութիւն ի մէջ Ղազարու եւ միաբանիցն. ուստի գրեցին յԱթոռոյ աստի ի Կոստանդինուպօլիս եւ միաբանեալ ընդ նոսա ընկեցին զՂազար առաքելով զնա ի կղզին Սեւանայ եւ եդին փոխանակ նորա զՊետրոս վարդապետ Քիւթիւր կոչեցեալ առաջնորդն Կարնոյ. զկնի տասն ամսոց տէր Յովսէփ քահանայ եղբայր Ղազարու գնաց ի Դաւրէժ առ Իբրահիմ շահն եւ գիր եւ մարդ հանեալ ի նմանէ՝ եկն վերադարձոյց զՂազար յԱթոռն եւ զՊետրոս Քիւթիւր կոչեցեալն անարգանօք առաքեցին ի Ջահուկ եւ եդին յարգելանս [1]. եւ կացեալ Ղազար ընդ ամենայն եթէ յԱթոռն եւ եթէ յարգելանս ամս ԺԳ [13] վախճանեցաւ. եւ զմարմինն ամփոփեցին ի գաւթին եկեղեցւոյ Սրբուհւոյն Գայեանեայ ի յաջակողմանն:

304. Մինաս Ակնեցի յառաջնորդութենէ վանաց Սրբոյ Կարապետին Տարօնոյ կարգի պատրիարգ ի Կոստանդինուպօլիս. զկնի վախճանին Ղազարու համաձայնութեամբ միաբանից Էջմիածնի եւ կոստանդինուպօլսեցւոց ընտրեալ եկն յԷջմիածին եւ օծաւ յԱթոռ հայրապետութեանն. եւ կացեալ յայնմ ամ մի եւ ամիսս ութն՝ վախճանեցաւ ի 12-րդ աւուր մայիսի. զորոյ զմարմին ամփոփեն ի գաւթի տաճարին Սրբուհւոյն Գայիանեայ ի ձախակողման նորա:

305. Աղէքսանդր Բ Կոստանդինուպօլսեցի, ընտրեալ ի նոցունց կոստանդինուպօլսեցւոց եւ ընկալեալ ի միաբանից Էջմիածնի եկն յԱթոռ հայրապետութեան եւ օծեալ նստաւ կաթուղիկոս զկնի տասն ամսոց վախճանին Մինասայ ի 6-րդ աւուր մարտի, կացեալ ի հայրապետութեան ամ մի եւ ամիսս ինն [2] ՝ վախճանեցաւ յամսեանն նոյեմբերի ի շաբաթ աւուր տօնի հրեշտակապետաց եւ ամփոփեցաւ մարմինն ընդ մեծ զանգակատամբն ի հարաւակողման մեծի դրան տաճարին Էջմիածնի, յորոյ վերայ եւ արկաւ վէմ մարմարոնեայ, որ ունի մակագրութիւն ըստ այսմ. «Քրիստոս որդի Հօր Միածին, Դատող բնութեանս մարդկային, Յորժամ փառօք գայցես կրկին, Յիշեա՛ ողորմութեամբ քոյին Զհայրապետն մեր զհոգելին, Զտէր Աղէքսանդր Բիւզանդացին, Արժանացո՛ սրբոց գնդին, Յարքայութիւնդ մո՛յծ երկնային, Որ արդ հանգեաւ ըստ քում բանին, Աստէն եդաւ մարմին նորին, Հազար եւ երկերիւր յամին, Չորրորդ եւս ընդ սմա բարդին [1755], Նոյեմբերի մետասանին»:

306. Յակոբ Ե Շամախեցի ի միաբանութենէ Աթոռոյ Էջմիածնի, ուր վարէր զտեղապահութիւն Աթոռոյն, ընտրեցաւ ի Կոստանդինուպօլիս յամսեանն օգոստոսի հաւանութեամբ յերկուց կողմանց եւ օծաւ յԷջմիածին ի 24 նոյեմբերի: Կացեալ ի հայրապետութեան ամս Գ [3] եւ ամիսս եօթն, վախճանեցաւ ի 21-րդ աւուր մարտի յիններորդ ժամու գիշերին ուրբաթու մեծի Զատկին եւ ի յաջորդ աւուրն թաղեցին զնորուն մարմին ի գաւթի եկեղեցւոյ Սրբուհւոյն Գայիանեայ ի յաջակողմանն:

307. Սիմէոն Երեւանցի, ի միաբանութենէ Աթոռոյ Էջմիածնի ժողովով նոյն միաբանից ընտրի եւ օծանի կաթուղիկոս ի 20-րդ աւուր ապրիլի. ձեռնադրեալ ետ կառուցանել զբազում օգտակար շինուածս, մանաւանդ զտպարան եւ զգործարան թղթաշինութեան, յորս ի կենդանութեան իւրում ետ ի լոյս ընծայել զնորակազմ թուղթ եւ տպագրել այնու զմատեանս: Կացեալ արդիւնաւոր վաստակօք ի հայրապետութեանն ամս ԺԷ [17] եւ ամիսս իբր երկու, վախճանեցաւ ի 26 յուլիսի, ի չորրորդ ժամու աւուրն, որոյ եւ զմարմին ամփոփեցին ի գաւթի եկեղեցւոյ Սրբուհւոյն Գայիանեայ ի հարաւակողման:

308. Ղուկաս Կարնեցի ի միաբանութենէ Աթոռոյ Էջմիածնի զկնի վախճանին Սիմէոնի՝ ընտրեալ ի միաբանից Աթոռոյն եւ ի պատուաւոր անձանց Հայոց եղելոց յԵրեւան, օծանի կաթուղիկոս յերկրորդ աւուր օգոստոսի. լուեալ զայսմանէ Զաքարիա պատրիարգի Կոստանդինուպօլսոյ եւ ոմանց կամակցաց նորա, վրդովին եւ գժտին ընդ այն. ուստի Ղուկաս կաթուղիկոս այր խոհական էջ յԱթոռոյն եւ աւելի քան զամ մի ո՛չ նստաւ յԱթոռն հայրապետական. այլ ի կարգս միաբանից յառաջին տեղւոջ կալով ի մէջ եկեղեցւոյն աղօթէր զմիջոց ժամերգութեանն: Այսու շինեալ զմիտս կոստանդինուպօլսեցւոց՝ ընկալնու զհրովարտակ կաթուղիկոսութեան իւրոյ յարքունի դրանէ Օսմանեանց: Կացեալ ի հայրապետութեան զամս ԺԹ [19] եւ ամիսս Ե [5] վախճանեցաւ ի 28 դեկտեմբերի յութներորդ ժամու գիշերին, զորոյ զմարմին յառաջակայ աւուր տօնի Որդւոցն որոտման հանգուցանեն ի գաւթի եկեղեցւոյ Սրբուհւոյն Գայիանեայ կուսի ի հարաւակողմանն:

309. Դաւիթ յԷնէգէթ աւանէ Սօմխէթ գաւառին Վրաց. զկնի վախճանին Ղուկաս կաթուղիկոսի առաքի ի միաբանից աստի վասն ընտրութեանն Դանիէլի ի Կոստանդինուպօլիս. ուրանօր ի ժողովոյն, որ ի 28 ապրիլի վասն ընտրութեան Դանիէլի ի կաթուղիկոսութիւն, ընտրեցաւ ի պատրիարգութիւն Կոստանդինուպօլսի. այլ եղեալ շփոթ տարաձայնութեան անկանին ինքն յընտրութենէ պատրիարգութեան եւ Դանիէլ յընտրութենէ կաթուղիկոսութեան եւ ի յաջողիլ ընտրութեանն Յովսէփայ [3], ելանէ ի Կոստանդինուպօլսոյ յ2 օգոստոսի եւ դառնայ անդրէն յԷջմիածին:

Զկնի վախճանին Յովսէփայ ի ճանապարհորդութեանն, բռնացեալ ի վերայ միաբանից ձեռնտուութեամբ խանին Երեւանայ օծաւ կաթուղիկոս ի 28 ապրիլի: Ետ բերել կապանօք զԴանիէլ յԵրեքխորան վանաց Բագրեւանդայ (Իւչքիլիսէ) յԷջմիածին ի 28 նոյեմբերի եւ եդ իբր ի բանտի ի փոքր կոչեցեալ Ղազարապատի: Ի գալ շահ արքային Պարսից յԵրեւան ընդդէմ զինուորութեանցն Ռուսաց եւ վերադերձին նոյն զօրացն Պարսից յամսեանն սեպտեմբերի, առաքէ ընդ նոսա զտառապեալն Դանիէլ յաքսորս ի կողմանս անդ Մարաղայի: Անկանի յիշխանութենէն ի 14 մայիսի յԵրեւան եւ բերեալ յԷջմիածին՝ դնի ի միում սենեկի ի կարգս միաբանիցն. կացեալ զկնի անկմանն ի նոյն սենեկի յԱթոռ Էջմիածնի բազում ջերմեռանդութեամբ ամս Ժ [10] եւ ամիսս Ե [5], վախճանեցաւ ի 31 հոկտեմբերի եւ եդաւ մարմինն ի տապանի ի գաւիթ տաճարի Սրբուհւոյն Գայիանեայ ի հիւսիսակողման:

310. Դանիէլ ի Սուրմարի աւանէ, ի գաւառէ Արշարունեաց, եպիսկոպոս Աթոռոյ Էջմիածնի առաքեալ ի Ղուկաս կաթուղիկոսէ յԵլլադա գործով նուիրակութեան. ուրանօր աւարտեալ զպաշտօնն՝ դառնայ ի Կոստանդինուպօլիս եւ անդ ընտրեալ յազգէն կացուցաւ յաթոռ պատրիարգութեան ի 17 մարտի. ընտրեցաւ ի միաբանից Աթոռոյն եւ ի կոստանդինուպօլսեցւոց ի կաթուղիկոսութիւն ի 28 ապրիլի: Եղեալ շփոթ տարաձայնութեան աքսորեցաւ ի Տենետոս կղզի (Պօղճայ ատայ) ի 13 մայիսի. զերծանի զաքսորանացն անարատ միջնորդութեամբ Չէլէպի էֆէնտիին՝ Քեօսէ Քէհեայ կոչեցելոյն ի 17 սեպտեմբերի. եւ այնպէս ճանապարհորդեալ եկն եհաս յԵւդոկիա ի 22 յունվարի: Զկնի վախճանին Յովսէփայ վերստին ժողովեալ միաբանից ի 16 մարտի ընտրեն զԴանիէլ ի կաթուղիկոսութիւն եւ գրութեամբ հրաւիրեն փութալ գալ յԷջմիածին. եւ այնինչ ժամանէ Դանիէլ ի Բագրեւանդ գաւառ եւ լսէ թէ Դաւիթ օծաւ կաթուղիկոս բռնութեամբ այլազեաց եւ չգտեալ հնար ազատութեան ի Դաւթէ, օծանի եւ ինքն յԵրեքխորան վանսն (Իւչքիլիսէ կոչեցեալ) ի 25 մայիսի բռնադատեալ յիւրոց կուսակցաց: Յետ յոլով վշտաց, աքսորանաց եւ տառապանաց՝ յաջորդէ զԱթոռն հայրապետական ի 14 մայիսի ի գալ զօրացն Ռուսաց յերկիր Երեւանայ, հարկադրութեամբ Պարսից գնացեալ հիւանդ անձամբ եմուտ ի բերդն Երեւանայ, ուր հասեալ յօր մահուն, վախճանեցաւ յ9 հոկտեմբերի. եւ մարմին նորա զկնի պատերազմին բերեալ յԵրեւանայ յԷջմիածին, ամփոփեցաւ առ հիման սեանն մեծի զանգակատան սրբոյ տաճարիս ի հարաւ կուսէ:

311. Եփրեմ. հայրենեօք ի Մանիսա գիւղաքաղաքէ վիճակին Զմիւռնոյ, ծնեալ յԵրեւան, որդի տէր Յովհաննու քահանայի, ի միաբանութենէ Աթոռոյ Էջմիածնի, որ պարապէր ի գործ նուիրակութեան ի կողմանս Ռուսաստանեայց, ընտրեցաւ կանխաւ ընդ Դանիէլ պատրիարգի ի կաթուղիկոսութիւն յամսեանն յունվարի ի միաբանից Աթոռոյն. զկնի վախճանին Դանիէլի վերստին ընտրեցաւ ի կաթուղիկոսութիւն եւ եկեալ յարքեպիսկոպոսութենէ Աստրախանայ յԱթոռ Էջմիածնի յամսեանն հոկտեմբերի, օծաւ յԱթոռ հայրապետութեան յիններորդ աւուր նոյեմբերի: Յաղագս զանազան պատճառաց դատարկութեան յայնժամ Աթոռոյն ի նախնի հարստութեանցն, խորամանկ հնարիւք ագահութեանց պարսկային իշխանութեանն, եւս եւ առատաձեռնութեանն իւրոյ, էարկ զԱթոռն ի ներքոյ ծանր պարտուց. եւ տեսեալ թէ օր քան զօր բազմանայ գումար պարտուց պարականոն տոկոսեօք եւ անկար է այնուհետեւ վճարել զայն, խոյս ետ ի կողմանս Արցախայ ի սահման տէրութեանն Ռուսաց յսկզբանն նոյեմբերի. եւ գնացեալ յամրոց Շուշւոյ կոչեաց առ ինքն զմեծանուն Ներսէս արքեպիսկոպոսն Հայոց Վրաստանի եւ խորհրդակցեալ ընդ նմա յոչ սակաւ աւուրս՝ արձակեաց ապա յիւրմէ զյիշեալ արքեպիսկոպոսն. եւ ինքն գնացեալ ի վանս Սուրբ Նշանի ի Հաղբատ յամսեանն հոկտեմբերի՝ զտեղի էառ անդէն մինչեւ ցամն 1826, ցամիսն յուլիս. յորում ժամանակի ի պատճառս երկիւղի ասպատակութեանցն Պարսից ազդարարութեամբ արքեպիսկոպոսին Ներսէսի ելեալ անտի ի վանացն գնաց ի Տփխիս եւ դադարեցաւ անդ:

Այն ինչ խաչակիր զօրք կայսրութեանն Ռուսաց քաջարութեամբ նուաճեցին զպարսիկս եւ զԱթոռն հայրապետական հանդերձ սահմանօք Երեւանայ արկին ընդ քաղցր հովանաւորութեամբ կայսեր, ել ապա ի Տփխիսայ եւ եկն եմուտ յԱթոռ հայրապետութեան իւրոյ ի կաթուղիկէ եկեղեցիս Հայաստանեայց, յետ իբր եօթնամեայ տարագրութեանն իւրոյ, ի 15-րդ աւուր յուլիսի:

Կացեալ յիւրումն հայրապետական Աթոռի այլ եւս ժամանակս եւ օր քան զօր տկարացեալ զգայութեամբք՝ առաւել տեսանելեօք ի պատճառս բազմամեայ հասակին, տայ զգրաւոր հրաժեշտ ի կաթուղիկոսական կողմանէն յ8-էն հոկտեմբերի յատեան սիւնհոդոսի Աթոռոյն. եւ տեսեալ եւս զօծումն յաջորդի իւրոյ յԱթոռ հայրապետութեան եւ զԱթոռն իսկ թեթեւացեալ ի ծանր պարտուց անտի, եւ այնպէս կացեալ եւս զկնի հրաժեշտ տալոյն ի բարձրագոյն աստիճանէն զամս 4, ամիսս ինն եւ զաւուրս ութն ամբողջ դատողութեամբ՝ կնքեաց զկեանս իւր ի 16-երորդ աւուր յուլիսի ի տասներորդ ժամուն զկնի կէսօրէի. եւ ապա ի 18րդ աւուր նոյն ամսոյն հանդիսաւոր ուղարկաւորութեամբ ամփոփեցին զմարմինն ի միջին տեղւոջ գերեզմաննոցի միաբանութեան՝ ըստ յանձնարարութեան իւրոյ, յորոյ վերայ եւ կառուցաւ փոքրիկ շինուած վիմակերտ եւ արկաւ ի վերայ շիրմին մարմարոնեայ վէմ պատրաստեալ յառաջագոյն, որ ունի գրուած յինքեան ըստ այսմ.

«Եփրեմ առաքինութեամբ սրբասնեալ հայրապետ, ծնեալ յամի Տեառն 1750. կաթուղիկոսացաւ ի 1810 եւ ընկալեալ ի թագաւոր կայսերէ ամենայն Ռուսաց զասպետութիւն սրբոյն Աննայի Ա, Աղէքսանդրի Նեւացւոյ եւ Անդրէի առաքելոյ, վերափոխեցաւ յաստեացս երջանիկ մահուամբ յանանց կեանսն յաւիտենից. եւ եդաւ յայս շիրիմ ի 1835, ի 16 յուլիսի»:

312. Յովհաննէս Ը-րդ Կարբեցի ի միաբանութենէ Աթոռոյ Էջմիածնի, որ ընտրեցաւ ընդ տեղապահ Մարտիրոս արքեպիսկոպոսին ի կոչումն կաթուղիկոսական ի Սիւնհոդոսէն Աթոռոյ Էջմիածնի եւ յարքեպիսկոպոսաց, յեպիսկոպոսաց, վարդապետաց, ի վանահարց եւ յաւագ քահանայից՝ ժողովելոցն յայնժամ բարձրագոյն կամօք ի մերձակայ վիճակաց յայս Աթոռ Արարատեան՝ ըստ ներելոյ միջոցացն ի 16-րդ աւուր մարտի, որոշեցաւ ապա ի Սիւնհոդոսէն ի յիշեալ հոգեւորականացն եւ ի պատուաւոր անձանց ազգին յաթոռ պատրիարգութեան. եւ ըստ հրովարտակի բարձրագոյն բարեհաճութեան նորին կայսերական մեծութեան, որ ի 1-էն յուլիսի 1831 ամի՝ ելեալ ի վիճակէ Հայոց Վրացտանի եւ ճանապարհորդեալ ընդ երկուց արքեպիսկոպոսացն առաքեալ յԱթոռոյ Էջմիածնի հրաւիրակացն Գրիգորի եւ Բարսղի եւ ընդ այլ բազմութեան ընդառաջ ելելոցն գայ, մտանէ աստ ի Սուրբ Էջմիածին: Եւ ապա յ8-րդ աւուր ամսեանն նոյեմբերի այնր ամի մեծահանդէս տօնակատարութեամբ բազմութեան ժողովելոցն՝ եկեղեցականաց եւ ժողովրդականաց ազգի Հայոց եւ մեծարու աստիճանաւորաց բարեխնամ տէրութեանն հանդերձ բաւականաչափ զինուորօք ըստ յանձնարարութեանն եղելոյ ի փառաւորութիւն հանդիսին, ընկալաւ զօծումն կաթուղիկոսական ի տաճարի աստ կաթուղիկէ եկեղեցւոյ ի բեմի աւագ սեղանոյ սուրբ Աստուածածնի ձեռնադրութեամբ երկոտասան եպիսկոպոսաց:

Եւ այն ինչ հեղաւ իւղն սրբութեան ի գագաթն նորին վեհափառութեան եւ արկաւ ոսկեթել քօղն ի վերայ, այն ինչ օծեալն հայրապետ կայր ի ծունկս զառաջեաւ սրբոյ սեղանոյն՝ երես առ ժողովուրդն եւ 12 եպիսկոպոսունք՝ 6 աստի եւ 6 անտի բազմեալ յԱթոռ զգեստուք իւրեանց, ասացաւ անդէն ճառ ըստ պատշաճի խորհրդոյ հանդիսի աւուրն ի Յովհաննէս վարդապետէ Շահխաթունեանց հեղինակէ գրոյս:

Եւ այնուհետեւ անցեալ յԱթոռ հայրապետութեան Հայաստանեայց՝ ի յաջորդութիւն մեծին Գրիգորի Պարթեւի, զհետ եղեւ օգտի հայրենի եկեղեցւոյ եւ ժողովրդեան, որոյ վասն յամսեանն հոկտեմբերի ել յԱթոռոյ աստի եւ գնաց ի Տփխիս քաղաք. եւ անդ յինն ամսեայ միջոցի՝ բաց յինչ ինչ շնորհաց օրհնաբանեալ տէրութեանն, ընկալաւ ի նորին կայսերական մեծութենէ զկանոնն կարգադրութեան յաղագս կառավարութեան հոգեւորական գործոց լուսաւորչական եկեղեցւոյ Հայաստանեայց զտուեալն ի 11-էն մարտի 1836 ամի եւ զլիուլի սեպհականութիւն հինգ գիւղօրէիցն (134, 135, 136, 137 եւ 138) հանդերձ հարկօք բնակչաց յանուն Աթոռոյ Էջմիածնի. եւ այնպէս վերադարձեալ անտի եմուտ յԱթոռ այսր հայրապետական ի 1 հոկտեմբերի:

313. Ի յաջորդ 1837 ամի, ի 22 փետրվար ամսոյն եբաց զատեանն լուսաւորչական Հայոց Սիւնհոդոսի Սրբոյ Էջմիածնի՝ զսկզբնապատճառն բարօրութեան հայրենի որդւոց Հայաստանի եւ այսր հին աւուրց նախագահ Աթոռոյ Սրբոյ Էջմիածնի, քանզի Հայաստան աշխարհ, որոյ գլխաւոր եւ առաջին մասն ի վաղ ժամանակաց անտի ճանաչի այս նահանգ Արարատ եւ այս նախագահ Աթոռ կաթուղիկոսական, անկանելով ընդ բազմակերպ անախորժ փոփոխութեանց ի միջոցի իբրեւ չորեքտասան դարու, փոքր միւս եւս խոնարհէր յանկումն անկանգնելի. թէ ո՛չ ըստ նախախնամող տեսչութեանն վերին ի 1827 ամի պահպանեալ էր զգոյութիւն իւր ի վերայ հաստատուն սկզբանց ընդ հովանեաւ բարերար տէրութեան մեծին Ռուսիոյ:

Կարգաւորութիւն մեծահանդէս բացման լուսաւորչական Հայոց Սիւնհոդոսի Սրբոյ Էջմիածնի: Ի նշանակեալ 22-րդ աւուրն փետրվարի, յ9-րդ ժամուն առաւօտուն կաթուղիկոսն Ամենայն Հայոց Յովհաննէս յուղարկաւորեալ յանդամոց Սիւնհոդոսի, ի պրօկուրօրէն ընդ ատենադպրին, ի գլխաւոր կառավարչէ այսր նահանգի Հայոց՝ ի ղեներալ մայիօր կնեազ Բարսղէ Յովսէփեան Բէհպուտեանց, ընդ ամենայն զինուորական եւ քաղաքական աստիճանաւորաց՝ ընդ պատուաւոր բնակչաց հասարակութեան Հայոց եւ Տաճկաց եւ ընդ անդամոց դատարանին (շարիաթ) Երեւանու Տաճկաց, ըստ նախընթաց հրաւիրանացն եկելոց յԷջմիածին ի միասին ընդ նահանգապետին եբաց զհանդիսաւոր ճանապարհ ի խորհրդարանէ սիւնհոդոսին ի տաճարն Էջմիածնի. ուրանօր առաջի աւագ սեղանոյն առ բեմբիւ ի վերայ յատուկ գրասեղանի եդեալ կային երկու հատորք կարգադրութեանն յաղագս կառավարութեան գործոց Հայաստանեայց եկեղեցւոյ ի Ռուս եւ ի Հայ լեզու՝ շուրջ զորովք յերկուց կողմանց գրասեղանին կանգնեալ կային երկու եպիսկոպոսունք եւ երկու վարդապետք յանդամոց Սիւնհոդոսին ընդ երկուց օգնականացն ատենադպրի ցաւարտ սրբազնագործութեանն:

Զկնի վճարման սրբոյ պատարագին ի նախամեծար անդամոյն Սիւնհոդոսի յարքեպիսկոպոսէն Բարսղէ ինքնին պատրիարգն Ամենայն Հայոց Յովհաննէս հանդերձ ամենայն միաբանութեամբ կատարեալ զգոհացողական մաղթանս վասն առողջութեան եւ ընդարձակութեան կենաց թագաւոր կայսեր Նիկողայոսի Ա եւ օգոստափառ տան նորա: Յաւարտ մաղթանացն՝ պատրիարգն ընդ ամենայն անդամոցն, ատենադպրի եւ աստիճանաւորացն Սիւնհոդոսի մերձեալ ի սեղանն իջման Որդւոյն Միածնի՝ ըստ սահմանեալ կարգին ընկալան զերդումն յաղագս հաւատարիմ ծառայութեան առ նորին կայսերական մեծութիւնն եւ վասն իսկութեամբ կատարելոյ զպաշտամունս իւրեանց:

Ի վախճան երդմանն, անդամք Սիւնհոդոսի ընկալան զբարձրագոյն կարգադրութիւնն, ունելով զերկոսին զայն առանձին առանձին ի վերայ թաւշեայ բարձից՝ յատկապէս վասն այնց պատրաստելոց եւ առաջընթաց լինելով պատրիարգին, որ գնայր ընդ մեծաշուք հովանոցաւ, վերադարձան առաջին կարգաւն ի խորհրդարանն Սիւնհոդոսի, ուրանօր պատրիարգն ընկալաւ զտեղի ատենադպրի. իսկ պրօկուրօրն Սիւնհոդոսի նատվօրնիյ սովետնիկ Ղօրղանեանն ցուցեալ իւրաքանչիւր ումեք յանդամոցն ըստ աւագութեանն իւրեանց զտեղի՝ ասաց զպատշաճաւոր այսմ հանդիսի զբան (որ զկնի այսմ): Յետ այսորիկ պատրիարգն ընթերցեալ զվայելուչ մաղթանսեւ զօրհնութիւն, ստորագրեաց ի միասին ընդ անդամոցն զառաջին օրագրութիւն յաղագս բացման Սիւնհոդոսին:

Ի վախճան ամենայնի պատրիարգն ելեալ ի տեղւոջէ իւրմէ եւ բացեալ զգլուխն՝ վերառաքեաց զջերմաջերմ աղերս յաղագս բարօրութեան ամենօգօստափառ կայսեր:

Յերկրորդում ժամու զկնի կէսօրէին անդամք Սիւնհոդոսի, նահանգապետն ի միասին ընդ զինուորական եւ քաղաքական աստիճանաւորաց, ընդ պատուաւոր բնակչաց հասարակութեանն Հայոց եւ Տաճկաց պատուասիրացն ի դահլիճն կաթուղիկոսական պալատան համադամ եւ մեծածախ հացկերութիւ, յորում պահպանեցան ճշդիւ ամենայն վաղեմի սովորութիւնք եւ ծէսք Աթոռոյ Էջմիածնի: Ի ժամ ճաշուն կաթուղիկոսն առաջարկեաց զբաժակ վասն առողջութեան եւ երկարութեան կենաց թագաւոր կայսեր եւ օգոստափառ տան նորա, ընկալան եւ ամենեքեան զայն մեծաւ ջերմեռանդութեամբ կից ընդ վայելուչ տաղերգութեանց. զկնի այնորիկ նահանգապետն առաջարկեաց զբաժակ վասն առողջութեան կաթուղիկոսի եւ բարեյաջողութեան նորաբաց Սիւնհոդոսին: Անդամք Սիւնհոդոսի առաջարկեցին վասն առողջութեան մեծանուն կառավարչին Կավկասեան կողմանցս, ղեներալ ատիւտանտի բարոն Գրիգոր Վլադիմիրիչի Ռօզենի, որպէս նախապատճառի այսր ազգաշէն կարգադրութեան. իսկ պրօկուրօրն՝ վասն առողջութեան նահանգապետին:

314. Ասացուած ի հանդիսի բացման լուսաւորչեան Հայոց Սիւնհոդոսին Էջմիածնի ի պրօկուրօրէ սորին ի նատվօրնիյ սովետնիկ Ղօրղանեանէ.

«Ներկայ հանդիսակատարութիւն բարձրագոյն կամօք կայսերն բացումն լուսաւորչական Հայոց Սիւնհոդոսի, է նախասկիզբն մերձաւորութեան Հայոց ընդ ոգւոյն եւ բարեկարգութեան լուսաւորեալն Եւրոպիոյ. սոյն այս մերձաւորութիւն, որում վաղ ուրեմն փափագէաք, որում ի վաղուց անտի ակն ունէաք, որքան խրախ առնէ զմեզ առաւել երեւելի ակնկալութեամբք եւ տենչալի յուսովք առ յապայն՝ այնքան առաւել զուարճացուցանէ եւ մխիթարէ եւ զայնոսիկ ի Հայկազանց, որոց վիճակեցաւ սփիւռ տարածանիլ ընդ երեսս աշխարհաց՝ օտարացելոց ի մերոց եւ որպիսութեամբ մտաց եւ որպիսութեամբ կառավարութեան. նոքա երանելով զփառաւորութիւն մեր, զհնազանդութիւն, զապահովութիւն մեր եւ զպաշտպանութիւն եւ զաղբիւր այսոցիկ ամենայն բարեաց՝ զհոգածութիւն զմէնջ իմաստուն կառավարութեանն, որ հանգոյն արեգական անընդհատ ջեռուցանէ զմեզ. երանեն եւ զժամանակն զայն, յորում նախախնամութիւնն վերին հաճեսցի եւ զնոսա, որպէս երբեմն զիսրայէլացիս ի լծոյն փարաւոնի վերածել ընդ անապատս, լերինս եւ ընդ ծովս՝ յայս նոր երկիրս խոստման՝ ի Ռուսիա:

Ապաքէն եթէ նոքա թերեւս անծանօթք քաղցրութեան անդորր եւ ամենայնիւ անխռով կենաց այնքան զուարճանան, հրճուին ընդ բարօրութիւն մեր, որչափ ուրեմն առաւել մեզ արժան է այսօր խրախանալ եւ տօնախմբել. մե՛զ ասեմ՝ մերձաւորագոյն վկայիցս բարձրագոյն կամօք շնորհեալ արտօնութեանցն անցելոց եւ ականատեսիցս սոյն ներկայից, որովք այսպէս ասել. որդեգրեցաք առ յաւիտեան բազմախնամ մօր մերում Ռուսիոյ: Ի սոյն յայս միտս Ռուսիայն հանդիսանայ մեզ արդէն իբրեւ ապահով ծննդարան, որ ընկալաւ ի ծոց իւր ո՛չ միայն զմեզ միայնակ, այլեւ զհայրենիս մեր զաշխարհն Արարատ՝ զընդունարանն այսր մենաստանի իջման որդւոյն Միածնի: Սոյնօրինակ հաստատուն եւ ըստ ամենայնի անքակտելի ազգակցութիւն մեր ընդ Ռուսիոյ՝ է հաւատարիմ երաշխաւորութիւն առ ներկայ եւ ապագայ բարեբախտ վիճակ մեր, որպէս ի մասին եկեղեցական, նոյնպէս եւ քաղաքական կենաց մերոց: Բայց աստանօր առաջի կայ մեզ՝ բարեպաշտօն հանդիսակիցք, յայս հասարակական խրախութիւն մեր համեմատելով զդառնաղէտ անցեալ ժամանակս՝ ընդ քաղցր ներկայիս, զանցեալ նեղութիւնս եւ զհալածանս՝ ընդ այժմեան շնորհեալն մեզ ազատութեան եւ անդորրութեան, զառաջին ատելութիւն կրօնի՝ ընդ այժմեան համարձակ կատարման աստուածային պաշտամանց. համեմատելով՝ երկրորդեմ զայս ամենայն. առաջի՛ կայ մեզ պարտաւորութիւն սրբազան՝ պարտաւորութիւն կարգեալ մեզ յԱստուծոյ եւ ի մարդկանէ. զայս վիճակ կացութեան մերոյ նախամեծար եւս դասել քան զվիճակն բազմամեայ կենաց մերոց յարքայական կառավարութեան եւ յանիշխանութեան միջի, այլ սակայն անմոռացն ի ժամանակագրութեան աշխարհի՝ այս հանդէս տօնախմբութեան որքան զուարճացուցանէ զմեզ՝ զհաւատարիմ որդիս եկեղեցւոյ եւ հայրենեաց, եւս քան զեւս ուրախ առնէ զքեզ, ով վեհաստիճանեալ հովուապետ, զջերմեռանդ կատարողդ բարձրագոյն կամաց կայսեր, քանզի եթէ կենագործեցաք մեք այսօր ի նոր կեանս, կենագործեցաք քոյին միջնորդութեամբ. եթէ ջեռնումք ջերմութեամբ մերս արեգական, այս ջերմութիւն նախ ի քեզ բորբոքեցաւ եւ ապա ելեալ ի քէն՝ տարածանի եւ ի մեզ. եթէ փառաւորեմք զայժմեան վիճակ մեր բարեբախտութեան եւ մխիթարիմք ընդ ապագայ լաւագոյն կեանս, այս ամենայն պատրաստի մեզ քոյով արթուն հոգացողութեամբ զմէնջ:

Ի վախճանի՝ եթէ խնդաս դու ընդ այս յոգնախումբ բազմութիւն սրբազնագործ հոգեւորականաց եւ ականաւոր աշխարհականաց՝ ծարաւելոց ի կատար ածելոյն ձեր զսրբազնագոյն կամս թագաւորին բարերարի. արդ եւ սոյն այս կամք քեւ վաստակեցաւ մեզ եւ արժանաժառանգ գործակցաւ քով յայս ազգաշէն գործ՝ մեծահռչակ կառավարչաւն կովկասեան կողմանց: Գծագրեսցի՛ ապաքէն յիշատակ այսորիկ գործառնութեան անեղծանելի տառիւք ի վերայ վաղեմի քարանց պարսպիս՝ պաշտպանողի զբնակարանս այս սուրբ. եւ զշնորհակալութիւն յաղագս առատաբուխ շնորհաց զԱստուած սիրեցելոյն ի մէնջ թագաւորի, որ յաւէտ զգացեալ լինի սրտիւ՝ քան պատմի լեզուաւ: Զայս շնորհակալութիւն դուք երկոքեանքդ ուրեմն յայտնեսջիք եւ հեղջիք առ աթոռով օգոստափառ խաղաղարարի մերոյ ինքնակալին ամենայն Ռուսաց:

Թո՛յլ տուք ինձ աստանօր, իբրեւ երջանկացելոյ բարեհաճութեամբ օգոստափառ թագաւորին իմոյ, կրել զկոչումն պրօկուրօրի բացելոյն այսօր լուսաւորչական Հայոց Սիւնհոդոսին Էջմիածնի, առաջի առնել ձեզ՝ ողորմած տեարք, հոգեռանդն խրախանօք եւ զայս, թէ իրաւունք եւ արտօնութիւնք շնորհեալք ի կայսերէն բարձրագոյն կամօք հաստատեալ կարգադրութեանն ի մետասաներորդն մարտի 1836 ամի, յաղագս կառավարութեան գործոց լուսաւորչական Հայոց եկեղեցւոյ, են յայտնի նշանակք առանձին բարձրագոյն բարեհաճութեան կայսեր առ գլուխս եկեղեցւոյ մերոյ, առ այս նորոգ բացեալ Սիւնհոդոսս եւ առ հաւատարիմ հպատակս իւր՝ առ ազգս Հայոց:

Ահաւասիկ՝ ողորմած տեարք, ճանապարհք բացեալք մեզ ի հասանել ապագայ փառացն. բայց որքան առաւել տեսանեմք մեք զհանապազօրեայ աճումն հոգացողութեան զմէնջ տէրութեանն, այնու առաւել պարտաւորիմք եւ մեք ջերմեռանդ ընթացիւք յասպարիսի ծառայութեան ջանալ զգործողութիւնս մեր յարմարել բարի խորհրդոց նորին: Եւ որչափ խստիւ առաջիկայ կոչմամբս պարտաւորիմ ես ճշդիւ զհետ գնալ ինձ աւանդեալ կանոնացն, այնչափ եւ ոչի՛նչ իւիք նուազ քան զայն հրաւիրիք եւ դուք սրբազան կարգաւորքդ անընդհատ գործակից լինել ինձ ի գործառնութիւնս եւ ի խորհուրդս՝ յընդհանուրս եւ ի մասնաւորս: Քանզի ի՛ւ առաւել յառաջանայ ամենայն բազմաճիւղն յանձնարարութիւն, եթէ ո՛չ համախոհ գործակցութեամբ անձանց, որոց յանձնեալ է այն: Եւ յիրաւի, եթէ համակամ գործառնութիւնք հանապազ ուղեկից լիցին մեզ, եթէ համակամ խորհրդակցութիւնք միշտ առաջնորդեսցեն մեզ, յայնժամ կատարեսցի, լցցի, պսակեսցի եւ նոյն ինքն յառաջադիմութիւնն ի գործս, որ մի միայն կարէ լինել ի կողմանէ մերմէ հատուցումն ակնկալութեանց տէրութեանն»:

Եւ ապա ըստ այնց կանոնադրութեանց տալով յառաջատութիւն գործառնութեանց ատենի Սիւնհոդոսին եւ խրախոյս քաջալերութեանն անդամոց նորին, տարածեաց զլուսաւոր շառաւիղս յեկեղեցիս Հայոց Ռուսաստանեայց բանալով յիւրաքանչիւր յատկացեալ արքեպիսկոպոսական վիճակս զհոգեւոր ատեանս եւ նոքօք զհոգեւոր կառավարութիւնս այլովք հանդերձ: Եւ այնպէս օր ըստ օրէ եւ ամ ըստ ամէ սերմանելով յանձնիւր հոգիս եւ ի միտս հայազարմ որդւոց հայրենի եկեղեցւոյ զսերմանս հիմնաւոր կանոնադրութեանցն այնց՝ ըստ ուղղաշաւիղ հետոց նախնի սրբոց հարցն Հայաստանի, եբաց զդուռն անսպառ գանձուց բարեբախտութեան, կամ լաւ եւս ասել՝ զաղբիւրս զովարար ջուրց յորդութեան, որովք գամ քան զգամ յառաջասցի ազգն բարեխոհ կառավարութեամբ արժանաւոր գլխոյ եւ անդուլ ջանադրութեամբ թէմակալաց եւ դիւրասցի, զովասցի յանցեալ տապախառն տոչորմանց:

315. Ապաքէն յայսպիսի բարեդէպ սկզբանց միջի, ընկալաւ այս վեհափառ հայրապետ եւ զներկայութիւն նորին կայսերական մեծութեան աստ ի գերագահ Աթոռ կաթուղիկոսական՝ ըստ յետագայ ստորագրութեանս:

Ի տասներորդում ժամու հինգերորդ աւուր հոկտեմբերի անցեալ 1837 ամի, օր՝ կարի նշանաւոր վասն բախտաւոր այսր Հայաստանի, ի մերձենալ նորին կայսերական մեծութեան ի վանս Էջմիածնի, կաթուղիկոսն Ամենայն Հայոց ձիաւորեալ ել ընդառաջ բարձրագոյն այցելուին մի վէրստ (մղոն) հեռաւորութեամբ ի պարսպէ աթոռոյս յարեւմուտս ընդ գետն Քասաղ՝ յուղարկաւորեալ ի նախապատիւ եպիսկոպոսաց եւ ի պատուաւոր վարդապետաց՝ նոյնպէս ձիաւորելոց, յերկուց շաթրաց այսինքն սենեկապետաց եւ ի պատուաւոր պահնորդաց կազմելոց ի յիսուն զինուորեալ հայազգի անձանց պատկանելոց Էջմիածնի եւ յերկուց հոգեւորականաց, յորոց մին կրէր զգաւազան կաթուղիկոսական եւ միւսն զխաչվառ ըստ նախնի սովորութեան Աթոռոյս. իսկ ախոռապետք վարէին առաջի բոլոր հանդիսին զերկուս նժոյգ երիվարս զարդարունս վայելչապէս: Ի մերձենալ կաթուղիկոսի առ կայսրն՝ նորին վեհաստիճանութիւն եւ հոգեւորականքն որ ընդ նմա, իջեալ յերիվարաց մատուցին նորին կայսերական մեծութեան զողջոյն ջերմեռանդութեան. եւ ըստ հրաւիրման նորա վերստին ձիաւորեալ՝ շարունակեցին զընթացս իւրեանց առաջի կարգաւն յուղարկաւորելով զկայսրն ի վանս էջմիածնի, որ գոգցե՛ս բազկատարած սպասէր ի պատրաստի ընդունել ի գիրկս զփրկիչն իւր բարձրագոյն: Աստ սկսան հարկանել զզանգակսն Էջմիածնի եւ շրջակայ վանօրէիցն. ուստի թողեալ զկայսրն նորին վեհափառութիւն աճապարեաց ի տաճարն առ ի զգեստաւորիլ:

Բոլոր միաբանութիւնն ուխտի տաճարին առաջնորդեալք ի բարձր սրբազան արքեպիսկոպոսէն Բարսղէ աւագ լուսարարէ Աթոռոյս եւ ասպետէ սրբոյն Աննայի Ա աստիճանի՝ զգեստաւորեալք ամենայն հոգեւոր հանդիսաւորութեամբ սպասէին բարձրագոյն այցելուին արտաքոյ պարսպի վանացս հեռաւորութեամբ քառորդ մասին միոյ վերստի. եւ ի մերձենալ կայսերն առ նոսա՝ ժամասացք իսկոյն սկսան զհոգեւոր երգս վայելուչս այսմ մեծաշուք եւ քաջաբախտ հանդիսիս: Իսկ երկոքին արքեպիսկոպոսունք յեպիսկոպոսական զգեստս մատուցին կայսերն, մին զհրաշալի պատկեր սրբոյ Աստուածածնին, իսկ միւսն զաղուհաց. եւ այսու կարգաւ ընթացան ի տաճարն Էջմիածնի: Չգիտեմ արժան իցէ արդեօք պատկերացուցանել աստանօր զպայծառութիւն դիմաց ամենեցուն՝ հոգեւորականաց եւ ժողովրդականաց ընդ տեսանելն նոցա ի միջի իւրեանց զանձն, որում պարտական են նոքա եւ բարօրութեամբ կենաց եւ ազատութեամբն հաւատոց, այլ այս ամենայն թողեալ լինի իմաստասիրել ամենայն զգալի հոգւոց ի հայազգեաց մերոց:

Ի մերձենալ կայսերն յեկեղեցին ընթանալով ի վերայ ծաղկանց սփռելոց ընդ ճանապարհն ողջոյն՝ սկսեալ ի տեղւոջէ դասաւորութեանն հոգեւորականաց մինչեւ ցդուռն Տրդատայ եւ անտի մինչեւ ցտաճարն ընդ զանազան ոսկեթել, կերպասեայ սփռոցս (փիանդազ)՝ կաթուղիկոսն զգեստաւորեալ հանդերձ երկու նոյնպէս զգեստաւորեալ եպիսկոպոսօք մատոյց նորին մեծութեան ի համբոյր զսուրբ խաչն եւ ցօղեաց զջուրն օրհնութեան. իսկ ի մտանելն յեկեղեցին ի հրապարակի անդ հանդիսին առ սեղանաւ իջման տեղւոյն ասաց նորին վեհափառութիւնն զբան ինչ առ շնորհաբեր գալուստն բարեմաղթութեամբ հանդերձ, ըստ այսմ.

316. «Վերջապէս կատարեցաւ ակնկալութիւն քեւ փրկեալ Հայաստանի. զցանկութիւն սրտի մերոյ ետ մեզ Տէր [4]: Ահա՛ կաս արդէն առ սեղանաւ տաճարիս, յորում ի դարուց անտի հանդերձեալ է քեզ օրհնութիւնն երկնից: Ահա՛ տեսանեմք զամենասիրելի զթագաւորն մեր եկեալ կատարելագործել զհաստատութիւնն, զոր պարգեւեալ է նա աստուածային տաճարիս: Ապաքէն զի՞նչ արժան է մեզ առնել՝ որդի՛ք Արամեան նորս Ռուսաստանի եւ զի՞նչ բարբառել. մատուցանել նախքան զամենայն զփառս եւ զգոհութիւն բարձրելոյն՝ այնքան բարերարողին մեզ, եւ ապա առաջի սրբազնացեալ երեսաց արքային մերոյ աղաղակել եւ ասել. Եղիցի Տէր Աստուած մեր օրհնեալ, որ հաճեցաւ ընդ քեզ տալ զքեզ յաթոռ թագաւորութեան իւրոյ, զի յաղագս սիրելոյ Տեառն Աստուծոյ քո զնորս Իսրայէլ՝ զՀայաստան եւ կացուցանելոյ զնա յաւիտեան, եդ զքեզ ի վերայ մեր թագաւոր եւ կացոյց ի վերայ մեր առնել զիրաւունս եւ զարդարութիւն [5]:

Եւ արդարեւ Աստուած, նոյն ինքն Տէր Աստուած ընտրեաց եւ կացոյց զքեզ թագաւոր ի վերայ մեր. եւ այսօր, ո՜վ օրհնեալ եղիցի օրս այս ցյաւիտեան. այսօր յայսմ տաճարիս սրբութեան, յայսմ տեղւոջ փառաբանութեան իւրոյ առ սեղանաւ իջման Որդւոյն Միածնի մեծաշուք իմն հանդիսիւ հաստատեաց եւ սուրբ արար զհրճուանս մեր՝ հաւատարիմ որդւոց քոյ: Այլ ամենաբարձրեալն Աստուած յայսմ ներգործութեան նախախնամութեան իւրոյ եցոյց քեզ մեծի արքայիդ զառանձին օրհնութիւնս իւր. զի նա ունելով զամենայն թագաւորութիւնս երկրի ի ձեռին իւրում, պարգեւեաց քեզ յարքայութեանց անտի զթագաւորութիւն զմեծին Ռուսիոյ, որոյ սահմանք տարածութեան ծաւալին յարեւելից յարեւմուտս եւ իշխելով ամենայն ազգաց իբրեւ թագաւոր թագաւորաց, գլուխ կացոյց զքեզ եւ ի վերայ ազինս Արամեան՝ նշանաւորին համայն աշխարհի հաւատարմութեամբ եւ բոլորապտուղ անձնաւորութեամբ առ աթոռ քո սուրբ. ահա՛ նշան աստուածային շնորհացն որ առ քեզ. բայց սոյն սա է միանգամայն եւ առանձին իմն նշան սիրոյ նորա առ աշխարհս Հայաստանի եւ հայրենի խնամոց նորա զբարօրութենէ այնորիկ եւ զորդւոց նորին՝ սփիւռ տարածելոց ընդ ամենայն երեսս երկրի: Եթէ քեւ ազատեալն Հայաստան զհաւատն, որ ի Տէր մեր Յիսուս Քրիստոս Փրկիչն աշխարհի, զոր դաւանէ սուրբ եկեղեցի մեր եւ խոստովանի, վարկանի գլխաւոր սկիզբն եւ աղբիւր ամենայն անդորրութեան, խաղաղութեան, զօրութեան եւ փառաց իւրոց, որքա՞ն ուրեմն մեծագոյն է վասն նորա ողորմութիւնս այս Աստուծոյ, զի Տէր շնորհեաց նմա յօգօստափառ անձին կայսերական մեծութեան ձերոյ զհաւատարիմ պաշտպան այսմ մեծագոյն գանձու նորա՝ գանձու հաւատոյ. արքայ պաշտպան սրբութեան հաւատոյ, արքայ ուղղափառ եւ բարեպաշտօն. այս անուն իբրեւ իւղ անոյշ հեղեալ [6], վասն ուղղափառն Հայաստանի, եւ ի նոսա միայն ամենայն յոյս նորա եւ ապաւէն. քանզի գիտէ նա՝ թէ բարեպաշտօն թագաւորք միացեալ ընդ իւրեանց ժողովրդոց միով հաւատով եւ միով յուսով ի Քրիստոս, կառավարեն զնոսա իբրեւ հարք հարազատք ոգեւորեալք միայն աստուածային հաւատովքս. թէ նոքա լուսաւորեալք այսու ճշմարտութեամբ՝ թէ արդարութիւնն գործէ աստուածային, արդարապէս եւ անաչառ դատին զփարթամն եւ զաղքատն, զհզօրն եւ զտկարն. ուստի եւ թագաւորեն նոքա վասն ճշմարիտ երջանկութեան հաւատարիմ հպատակացն իւրեանց եւ փառացն Աստուծոյ:

Հայք ի պատճառս զանազան բերմանց ժամանակին տարամերժ օտարացեալք ընդ զանազան ծագս աշխարհի ի հայրենի աշխարհէ իւրեանց քեւ ազատելոյն, այժմ ակն յանդիման տեսանելով թէ դու արքայ բարեպաշտօն, արդարացուցանես զայսոսիկ մեծագոյն ակնկալութիւնս նոցա. եւ խորագոյնս զգալով թէ՝ արդարեւ սիրեաց Աստուած զՀայաստան եւ կացոյց զնա յաւիտեան թագաւոր կացուցանելով զքեզ ի վերայ նորա, ո՛չ անագանեսցին գալ մտանել ի ծոց նորա, որ այժմ համբուրէ զբարօրութիւն ընդ հովանեաւ բարերար տէրութեան քոյ:

Զայս ուրախութիւն խնդութեան մերոյ ի քեզ կրկնապատկեաց ի մեզ Աստուած եւ այնու, զի արկ ի սիրտ քոյ արքայական զմիտս արժանաւորելոյ զեկեղեցին մեր սուրբ բարձրագոյն այցելութեան քում, քանզի արդարեւ հաւաստի եմք մեք, զի պատիւս այս եւ փառք զորս զգեցուցեր նմա, եղիցի վասն նորա նոր պարտաւորութիւն եւ նոր խրախոյս աղաչելոյ զթագաւորն թագաւորաց եւ զտէրն տերանց քաղցր եւ անդորր առնել զթանկագին կեանս քոյ ծանրաբեռնեալս ի մեծամեծ եւ յանընդհատ վաստակս աշխատանաց հեզութեամբ եւ խոնարհութեամբ ի կատարեալ առողջութեան եւ յաջողութեան միջի:

Յայսմ միաբանական տօնախմբութեան մերում վասն մարդասիրաբար այցելութեան քոյ հին աւուրց տաճարիս այսմիկ սրբոյ, եկեղեցիս մեր սուրբ մատչի առաջի քոյ սխրալիր յարգութեամբ. ի տաճարիս յայսմիկ ընդառաջ ելանէ քեզ՝ իբրեւ անդրանկի քրիստոսեան որդւոց, ընդառաջ ելանէ գրկախառն եւ ինքնին իսկ անկանի առ քեզ անձնընծայութեամբ եւ աղերսանօք, որպէս զի ընկալցիս զնա յարքայական գիրկ քոյ, քանզի ի քեզ միայնում խոստովանի նա զնեցուկ եւ հովանի եւ զպաշտպան ինքեան եւ ուղղափառ հաւատոյն. վասն քոյ կոչէ նա զօրհնութիւնս եւ զշնորհս Հոգւոյն Սրբոյ եւ միանգամայն ի քէն ակն ունի անկասկած պտղոց նոցին առ բարօրութիւն իւր եւ ամենայն Հայոց՝ քոց հաւատարիմ հպատակաց:

Ապաքէն սերկեանս այս հանդէս տօնախմբութեան է տօնախմբութիւն բոլոր հայրենեաց մերոց, ընդ նմին եւ ողջոյն եկեղեցւոյն Քրիստոսի. տօնախմբութիւն յիրաւի մեծապայծառ եւ արդարեւ զուարճալի. մատուսցո՛ւք ուրեմն բարերարողին մեզ Տեառն Աստուծոյ զողջակէզ փառաբանութեան եւ գոհութեան եւ հանդերձ միաբանութեամբ մերով եւ ուխտիւք եկեղեցւոյ միաբերան աղաղակեսցուք ընդ սաղմոսերգու արքային. «Ուրախ եղիցի թագաւօրն ի Տէր. որդիք Սիովնի ցնծասցեն յանուն Տեառն» [7]. «Եւ ամենեքեան փառաւորեսցեն զԱստուած. օրհնեալն, եկեալ արքայդ յանուն Տեառն» [8]: Իսկ ես իբրեւ հովուապետ քոյով բարձրագոյն բարեհաճութեամբ եդեալ ի վերայ ազգին Հայոց՝ քեզ հաւատարմի, մեծաւ ջերմեռանդութեամբ առաջի երեսաց թագաւորին իմոյ՝ առաջի առնեմ յանձնեալ իմումս հովուութեան զքրիստոսեան հօտն բանաւոր քումդ. ո՛վ արքայ մեծ, հայրական գթոյ եւ հովանաւորութեան եւ միանգամայն ի մուտս արեւու կենաց իմոց բազկատարած անկեալ աղաղակեցից. «0րհնեսցէ (Տէր պահեսցէ) Տէր զմուտ եւ զել քոյ յայսմհետէ մինչեւ յաւիտեան» [9]:

Յաւարտիլ որոյ նորին մեծութիւնն բարեհաճեցաւ զննել զամենայն զգեստս, զսուրբ մասունս եւ զայլ ամենայն եկեղեցական անօթսն, որք ի պատրաստի կային յայնժամ կարգաւ դասաւորեալք ի վերայ գրասեղանաց, զորս ցուցակաւ ի ռուս լեզու մի առ մի ցուցանէր նմա հայազնեայ մեծապատիւ պրօկուրօր սիւնհոդոսին Էջմիածնի եւ ասպետ զանազան նշանաց Թովմա Յովսէփեան Ղօրղանեանց՝ բաւարարեալ զամենայն զհետաքրքիր հարցմունս նորին մեծութեան ի մասին եկեղեցւոյ մերոյ շինութեան այնորիկ եւ դաւանութեան մերոյ եւն: Յելանել նորին մեծութեան յեկեղեցւոյն արժանացոյց իւրումն բարձրագոյն այցելութեան զսեղանատունն հասարակաց միաբանութեան, զնորոգ տպարան Աթոռոյս եւ զուսումնարանն նոյնպէս նորոգեալ եւ կարգաւորեալն ի ձեւ եւրոպացի. ապա եւ զՍիւնհոդոսն Էջմիածնի, նոյնպէս կարի վայելուչ զարդարեալ ըստ արժանաւորութեան այսր սրբազան ատենի, որով յիրաւի կայսրն կարի բաւական գտաւ յոյժ եւ բարեհաճեցաւ յայտնել զիւրն ամենողորմ հաւանութիւն առ կարգադրութիւնս նախագահ Աթոռոյն մերոյ. յատեան սիւնհոդոսին նորին կայսերական մեծութիւն զգոհունակութիւն իւր յայտնեալ կաթուղիկոսին Ամենայն Հայոց Յովհաննու վասն բարեկարգութեանն, յորում եգիտ զնախագահ աթոռն Էջմիածնի անընդմիջական տեսչութեան նորա յանձն եղեալն, բարեհաճեցաւ ցուցանել ամենեցուն, որք ի հանդիսի անդ, զիւրն կայսերական ցանկութիւն, զի ամենեքեան ի մերազանց հետեւեսցին շաւղաց վեհափառ գլխոյն եկեղեցւոյ մերոյ. եւ ապա դարձեալ առ անդամսն սիւնհոդոսին, յայտնեաց նոցա նոյնպէս զկամս իւր բարձրագոյն, զի իւրաքանչիւր ոք ի նոցանէ աշխատեսցի ըստ մասանցն նոցա յանձն եղելոց ի գործառնութեան սիւնհոդոսին՝ շարունակել զպաշտօն իւրեանց առ բարին հասարակաց. յարեալ յայն եւ զառաջին բանս իւր թէ՝ եթէ նոքա ջանասցեն միշտ հետեւիլ գլխոյն իւրեանց, անշուշտ յառաջասցին եւ մեծամեծ յառաջադիմութիւնք առ բարին հասարակաց եւ յօգուտն եկեղեցւոյ: Զկնի որոյ առանձնացաւ ի պատրաստեալն վասն նորա սենեակն՝ կոչեցեալ Ծաղկեալ Այվան ի կաթուղիկոսարանի անդ, որ նոյնպէս արժանացաւ բարձրագոյն հաւանութեան նորին կայսերական մեծութեան. ուրանօր կաթուղիկոսն Ամենայն Հայոց մատոյց թագաւոր կայսերն զհարկաւորագոյն վասն ազգի եւ եկեղեցւոյ զհայցուածս՝ բերանով հարազատին աթոռոյս յիշեալ Թովմասու Յովսէփեան Ղօրղանեանց ի ներկայութեան կուսակալին կողմանց ղեներալ օտինֆանտերի ղեներալ ատիւտանտի բարօն Ռօզենի Ա, զորս ընկալաւ կայսրն բարեմիտ յօժարութեամբ՝ խոստացեալ ըստ կարելութեան տալ ամենայնի զկատարումն: Եւ յառաջի առնել կաթուղիկոսին Ամենայն Հայոց խնամոց նորին կայսերական մեծութեան զբոլոր ազգ մեր Հայոց՝ թագաւոր կայսրն բարեհաճեցաւ խոստանալ զխոստումն մեծ ըստ շաւղաց բարեյիշատակ նախորդացն իւրոց ունել զազգ մեր համայն ի շնորհս ողորմութեան իւրոյ անզանազան յազգէ իւրմէ Ռուսաց: Բանք արդարեւ ցանկալի եւ խոստումն գերերջանիկ վասն ազգիս Արամեան: Եւ ի վախճան ճառիս եթող յԷջմիածին զկայսերական շնորհս իւր՝ պարգեւատրելով զկաթուղիկոսն Ամենայն Հայոց ասպետական նշանաւ սրբոյն Վլատիմիրի Ա աստիճանի եւ շնորհելով զ1000 ոսկիս Հոլանտիոյ իբրեւ խաչահամբոյր սրբոց մասանց աստանօր հանգուցելոց:

Բախտաւորեալ միանգամայն զկաթուղիկոսն Ամենայն Հայոց՝ ընդունելով ի նմանէ ամենահպատակ ջերմեռանդութեան նորա առ Աթոռն նորա մեծ եւ յապացոյց երախտագէտ զգացողութեանց իւրոց առ անհուն բարերարութիւնս կայսերն առ Աթոռս Էջմիածնի եւ առ բոլոր ազգն մեր զփոքրիկ խաչ, յորում ներփակեալ էր մասն սրբոյ կենարար խաչափայտին Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ. այսու մաղթանօք. «Նշան յաղթութեան խաչն փրկարար առաջնորդեսցէ քեզ եւ բարձրագոյն տոհմի քում ընդդէմ երեւելի եւ աներեւոյթ թշնամեաց յայսմհետէ մինչեւ ցյաւիտեան»: Յառաջին ժամանակս ի գալստեան յայս նախագահ Աթոռ Էջմիածին արքայազնից Պարսից, որք թէպէտ եւ զարդարեալք իբրեւ հարսունք պճնեալք ի զգեստ մարգարտայեռ եւ ոսկեճաճանչ, այլ միաբանութիւնն բոլոր չգիտէր զո՞ր խորշս գտանել ի խցի իւրում առ ի թագչել յահէ երեսաց նոցա, բայց կայսրն բարեպաշտ թէպէտ եւ ի սոսկական հանդերձս զինուորի, այլ ամենեքեան առհասարակ ոգեւորեալք գողտրական իմն զգացութեամբ առ նա, ոչ միայն իբրեւ առ աշխարհակալ ոմն տիրող կիսագնտին բոլոր տիեզերաց, այլ իբրեւ առ հայր գթառատ, իբրեւ առ սեպհական ազատիչ իւրեանց, ջանային յառաջել քան զմիմեանս ի համբոյր սրբազան աջոյ օծելոյն Աստուծոյ, որ նոյնպէս քաղցր գթութեամբ ընկալեալ զնոսա յիւրմէ կողմանէ, մեկնեցաւ ի նախագահ աթոռոյս, թողեալ ի սիրտս ամենեցուն զանեղծ տպաւորութիւն մեծանձնութեան իւրոյ, քրիստոնէական բարեպաշտութեան եւ գերբնական իմն առաքինազարդ խոնարհութեան:

Յիշեսցէ, ընդ երկար յիշեսցէ Հայաստան զայս օր ցանկալի. ընդ երկար տօնեսցեն եւ որդիք նորա հարազատք զայս օր սխրալի, յորում արժանացան տեսանել զփրկիչն իւրեանց մեծ, որում եւ պարտական են ազատութեամբ հաւատոյ իւրեանց եւ բարօրութեամբ կենաց, զորս միշտ համբուրեն ընդ հովանեաւ խնամոց կայսերական մեծութեան նորին:

Այսօրինակ յաջողուածք եղեն ի հայրապետութեան սորին վեհափառ օծութեանն յօգտաբեր նպատակս հայրենի ազգի եւ եկեղեցւոյ. եւ ինքն եւս զգալով, թէ այն ամենայն են ի խնամոց աներեւոյթ շնորհաց վերին այցելութեանն, որ զամենայն կառավարէ ըստ նախախնամութեանն եւ ըստ առանձին շնորհաբաշխութեանն, յորդոր եղեւ եւ խոհական տնօրէնութեամբ կառավարութեանն ազատեաց զԱթոռն ի պարտուց եւ յիւրմէ սեպհականութենէ եւս եդ զգումար ինչ յաճումն ի Ռուսաց կայսերական ատեանն լոմայաշահութեան յանուն Աթոռոյն. եւ այնուհետեւ ապա տեսեալ թէ օրըստօրէ նուազի ի բնական կարողութեանց անձինն, պատրաստեաց զանձն առ հրաւէր վերին կոչմանն եւ արար արժանապէս կտակագրութիւն բովանդակ կայից իւրոց, յորում յատկացոյց ըստ ազատակամ յօժարութեան իւրոյ ում զինչ եւ կամեցաւ. յատկացոյց առանձին եւ գումար ինչ ի լրութիւն շինութեան թերի մնացեալ եկեղեցւոյ արքեպիսկոպոսարանին յԵրեւան. եւ այնպէս ազատ կացուցեալ զանձն յամենայն երկրաւոր զբաղմանց եւ տկարացեալ՝ անկաւ ի մահիճս յամի 1841, յամսեանն նոյեմբերի եւ եկաց այնպէս տկարութեամբ մինչեւ ցմարտ. եւ ապա խոստովանութեամբ եւ հաղորդութեամբ մարմնոյ եւ արեան Տեառն վճարեաց զերկրաւոր կեանս ի 26 այնր մարտի յեօթներորդ ժամու զկնի կէսօրէի եւ յետ երից աւուրց ի կիւրակէի ամփոփեցաւ փառաւոր ուղարկաւորութեամբ ի դիրս հանգստեան ի հիւսիսակողման անդ մեծի զանգակատանն սրբոյ Աթոռոյս: