Ստորագրութիւն կաթուղիկէ Էջմիածնի

ԳԱՒԱՌ ԱՆԲԵՐԴԱՅ ԿԱՄ ԲԻՒՐԱԿԱՆԱՅ

392. Անբերդ ամրոց. հեռի ի Բիւրականայ ընդ հիւսիս ի վեր անդր ի լեառն մեծ իբրերկուց ժամուց՝ յորմէ ի վեր անդր չի՛ք այլ տեղիք ինչ գիւղից կամ աւանաց, է կառուցեալ ի վերայ հատածի միջոցաց խառնուրդի երկուց ձորոց: Ի հարաւոյ՝ նոյն խառնուրդ ձորոցն ջուրց նոցին, յարեւելից յարեւմտից՝ նոյն խորաձորք: Երեքեանն եւս զառիթափք անմատչելիք: Այս հատած լեզուակ ի հիւսիսոյ կողմանէ որոշեալ է հաստատուն բարձր պարսպաւ՝ որձաքար մեծամեծ տաշածու վիմօք: Եւ է միջոցն բաւական ընդարձակ տարածութիւն եռանկիւնաձեւ, ուրանօր տեսանին հետք կիսաւեր շինութեանց՝ բնակարանաց, դիտանոցաց ջրշղջի (սառիջ): Եւ ի սպառուածի անդ հատածի հարաւակողման է տաճար գեղեցիկ միջակ մեծութեամբ՝ կառուցեալ առանց սեան յորձաքար տաշածու վիմաց. ունի զմի եւեթ սեղան զերկուս փոքրիկ աւանդատունս եւ զկաթուղիկէ ի միջավայր տանեացն զմի դուռն ի հարաւոյ: Թէպէտ յամբողջութեան կայ տաճարն, այլ ինչ ինչ քարինք ի ծայրէ որմոցն, ի տանեացն ի կաթուղիկէէն անկեալ կան շուրջ զեկեղեցեաւն. ունէր արձանագիր՝ թերեւս շինութեանն, ի վերայ դրան. այլ ի կարկտաբեր հողմոց յանձրեւաց հարթեալ գրոցն՝ չեղհնար ընթեռնուլ, քանզի հազիւ նշմարէին ստուերք ինչ ինչ տառից: Գտաւ ի մէջ եկեղեցւոյն յորմն նորա այս արձանագիր նուիրանաց առանց թուականի՝ թէյայտ իսկ է ժամանակն յիշատակեալ ի նմին իշխանաւորաց:

«Ի ժամանակի տէրութեան Իվանէի Շահնշահի, վերակացութեան գաւառիս Վաչէի մեք ամեն... տուաք... առուին կէսն Տեղերու: Եւ սոքա հաստատեցին զխաչին շաբաթն կիրակէ պատարագ մեր ննջեցելոց»:

Անուանակոչութիւն տեղւոյս նշանակի ի պատմագիրս Անբերդ Ամբերդ. այլ առաջինն ուղղագոյն երեւի, քանզի բացասական մասնիկն՝ ան, ի բաց բառնայ զիրական նշանակութիւն բերդի՝ որ կայանայ շրջապատ պարսպօք աշտարակօք: Այլ զայն չունի տեղիդ այդ բացի հիւսիսային միակ պարսպէն՝ որ ձգի ուղղագիծ բաշէ ի բաշ երկուց ձորոյն, վասն որոյ անուանիլ պարտի Անբերդ, իսկ Ամբերդն նշանակէ կից ընդ այլում. որպէս ամուսին՝ այն է, համուս. ուսակից (օմուզտաշ):

393. Բիւրական. գիւղ այժմ բնակեալ ի հայոց: Է ի վերայ արեւելեան եզեր մեծի ձորոյն Անբերդայ ի տափարակ դիւր տեղւոջ որ անկանի հանդէպ մեծի եկեղեցւոյն Տեղերայ ունելով զայն յարեւմտից յայնկոյս ձորոյն, զորմէ Զ Յովհաննէս կաթուղիկոս պատմիչ. «Եւ դարձեալ չու յուղի անկեալ չոգաք մինչի ձեռակերտ ամրոցիկն իմ Բիրական, զոր ստացեալն էր իմ գանձի գնոյ, ուր շինեալ յարդարեալ իսկ էի եկեղեցի հաստահեղոյս կոփածոյ քարամբք, պերճապաճոյճ պճնողութեամբ նկարակերտ յօրինուածով, վանս կուսակրօն միանձնացելոց զնա հաստատեալ: ... Եւ մարտամբոխ բազմութեան զօրաց հորդան տուեալ, զի գոնեա ի գաղտնիս իմն ծածկաբար ի վերայ ամրոցկանն Բիւրականու հասեալ (զօրք Նսրայ ոստիկանի) ի կապանս կալեալ տարցին զիս, որ ընդ իսն էին կղերիկոսք: ... Իսկ բնակիչք Բիւրականու ծանուցեալք զանբժշկելի միտս հեթանոսացն... փակեցին զդրունս առաջի իւրեանց: ... Էին ոմանք հեթանոսք ի բնակչաց տեղւոյն հողագործ մշակութեան պարապեալ, հարկս մեզ հարկանէին»:

Ի պատմութենէ աստի երեւի թէ եղեալ է աստ յառաջագոյն եւ ամրոց փոքրիկ՝ որոյ չիք նշմարանք այժմ: Եւ գուցէ հնութիւն ժամանակին ծախեալ զայն՝ անհետացուցեալ է: Գտանի տակաւին որմունք եկեղեցւոյն կառուցելոյ ի յիշեալ կաթուղիկոսէ յամբողջութեան, այլ կամարայարկ ծածկոյթ նորա իսպառ խոնարհեալ է. լեալ է առանց սեան բաւականին ընդարձակ: Ունի զմի սեղան տեղի պատարագելոյ զերկուս աւանդատունս յաջմէ յահեկէ սեղանոյն: Շուրջ զեկեղեցեաւս են բնակութիւնք ժողովրդոցն՝ տունք 33, ժողովուրդքն կատարէին զաղօթս իւրեանց ի սմին եկեղեցւոջ: Իսկ պատարագն այլ սրբազան խորհուրդք մատչէին ի միում յաւանդատանցն, մինչյանցեալ թիւ 1841, փայտայարկ արարեալ զեկեղեցին՝ յարդարեցին բաւականաչափ հարկաւոր պիտոյիւք կոչի եկեղեցին անուամբ Սուրբ Յովհաննէս:

Այս գիւղ ունի զբաւական արտորայս սերմանց, որոց ջուրն իջանէ ի գագաթանէ անտի լերինն ի մեծ լճակէն (343) հեռաւորութեամբ իբրհնգից ժամուց: Ունի զայգիս խաղողոյ ծառաստանս: Ունի կարմրախայտ ձկունս ի ձորամիջի անդ ի ջուրն Անբերդայ:

Ի վեր անդր դէպի լեառն ի գեղջէ աստի յարեւելակողմն Անբերդայ ձորոյն է ցածուն անտառ կաղնի փայտից՝ ուստի ամ յամէ հատեալ բնակչաց այսոցիկ կողմանց վճարեն այնու արքունի հարկն փայտից, իջուցեալ եւս ի դաշտ՝ ի Վաղարշապատ յայլս վաճառեն ի պէտս վառելեաց. առնեն անտի ածուխ (քեօմիւր):

Առողջարար է օդ տեղւոյս ջուրն. վասն որոյ յանցեալ թիւ 1835 շինեցան աստէն յարեւելեան եզեր գեղջս ամառնային կացարանք կառավարչի կողմանցս պարագայից նորին. իսկ ձմեռնային կացարանք են ի Զէյվա գեղջ Հայոց:

394. Արդ աւասիկ. կոչի մատուռն փոքրիկ սրածայր կաթուղիկէիւ է յարեւելակողմն Բիւրականայ ի մէջ փոքրիկ ձորոյն՝ յարեւմտեան եզեր փոքր ջրոյ ձորակին: Այս մատուռն կայր ի կանգուն ցամն 1840, այլ ի գարնան այնր ամի անկեալ խոնարհեցաւ ի հեղեղաց ջուրց ձորոյն: Վասն անուանակոչութեան շինութեան այսր մատրան աւանդեն բնակիչք թէ ի հնումն սրբակեաց այր ոմն ի

ճգնող արանց վախճանեալ աստէն՝ մնայ անթաղ: Եւ ապա հրեշտակ Տեառն ի տեսլեան երեւեալ քահանայի ուրումն բերեալ հանդէպ այնմ տեղւոջ ի բարձրաւանդակ ինչ վայր՝ որ է ի մատրանէն յարեւմտեան հիւսիս՝ յարեւմտեան եզեր ձորակին, ցուցանէ զմարմինն վախճանեալ ճգնաւորի, ասելով. «Արդ աւասիկ, ե՛րթ ամփոփեա՛ զայն»:

Զարթուցեալ նորա ի քնոյ՝ գնայ անդր որոնեալ գտանէ զմարմինն յարեւելեան եզեր ջրոյ ձորակին անդ ամփոփէ ի շիրմի: Յորոյ վերայ կառուցանեն ապա խաչվէմ մեծ, որ կայ ցարդ: Եւ զմատուռն սրածայր կաթուղիկէիւ հանդէպ այնմ յարեւմտեան եզեր այնր ջրոյ:

Ի գեղջէ աստի Բիւրականայ ուղղակի դէպ յարեւելս յառաջացեալ իբրկէս ժամ իջանի ի խոնարհ ի գոգաւոր դաշտավայր ինչ տեղի՝ պատեալ յերից կողմանց դիւրագնաց առապարօք ի հիւսիսոյ, յարեւելից յարեւմտից: Ուրանօր են գիւղօրայք երեք՝ Լազրեվան, Թէքքէ Փարպի:

395. Լազրեվան: Թերեւս Լազարու վան, կամ լաւ եւս ասել՝ Ղազարու վանք: Հին եկեղեցի գեղջս ի հարաւակողմն. կան որմունքն եւեթ, զի կամարայարկ նորին խոնարհեալ է բոլորովին եղեալ է առանց սեան: Ունի զմի սեղանատեղի, զերկուս աւանդատունս եւ զմի դուռն: Աւանդեն բնակիչք կողմանցս զայս եկեղեցի յանուն Ղազարայ Փարպեցւոյ պատմագրի զգերեզման նորին ցուցանեն ի հարաւային աւանդատան եկեղեցւոյս, որպէս աւերակն տեղւոյն ցուցանէ ի խոնարհ անդ զփոքրիկ ցածուն կամարայարկ ինչ: Որմունք աւերակ եկեղեցւոյս երեւէր կրկնաշէն, քանզի յաւերակէ անտի առաջին շինութեանցն առեալ զքարինս այլեւայլ դրութեամբ հիւսեալ էին յորմունսն: Եւս յառաջին շինութեանց անտի զհատուածեալ վէմսն արձանագրութեանց խառն ընդ այլ քարանց եդեալ էին ի շարի անդ, որք թերի գոլով ի շարակարգութեանցն՝ յայտնէին ոչինչ: Բնակին աստ այժմ այլազգի մահմէտականք՝ տունք 21: Յարեւմտից ի հարաւոյ տանց գեղջս յստորոտէ եկեղեցւոյս բղխին ականակիտ աղբիւրք առողջարար ջուրց, սկզբնաւորեն զփոքրիկ գետակն Շաղվերտ կոչեցեալ՝ կամ այն է ջուր Փարպւոյ, որ յառաջացեալ իբրժամ մի՝ անկանի ի գետն Քասախ յստորքան զՕշական. գոն ի սմա ախորժահամ կարմրախայտ ձկունք:

Ի հարաւային ստորոտէ տեղւոյ եկեղեցւոյն բղխեալ ջուրն յեօթն աղբերականց՝ անկանի յառուակ ինչ ընթացեալ ընդ լանջս առապարին անցեալ ընդ Փարպի յարեւելից՝ ոռոգանէ զարտորայսն եւ անուանի ի բնակչացն՝ Օխնակայ ջուր, այսինքն՝ եօթն ականց ջուր:

396. Փարպի. Գիւղ հռչակաւոր ի պատմագիրս յանուանէ Ղազարայ պատմագրի, յայսոսիկ կողմանս ի յիշատակութենէ մենաստանին, որ ի նմա յանուն սրբոյն Գրիգորի: Այս գիւղ հեռի է ի Լազրեվանայ աւելի քան զքառորդ միոյ ժամու՝ յարեւելեան եզեր փոքրիկ գետակին: Բնակիչք սորին հայազգիք՝ տունք 28: Գոն քանի մի գերդաստանք ի մահմէտականաց: Նիստ գեղջս տափարակաձեւ: Եկեղեցին կարի փոքր անմիջաբար յեզեր անդ գետակին ի բարձր դրութեան՝ կառուցեալ ի սրբատաշ քարանց ի վաղ ժամանակաց է խրթին մթին: Եւ զկնի՝ իբր յԺԳ–րդ դարու ի պատճառս երկիւղի ասպատակութեանց ի չորից կողմանց կարի ստուար կրաշաղախ մեծամեծ վիմօք հիւսեալ են զայլ որմն կից ընդ որմունս եկեղեցւոյն: Եւ այնպէս բարձրացուցեալ անդր քան զտանիքն՝ արարեալ են իբր աշտարակ հզօր ընդդէմ հինից ասպատակողաց: Եւ արդէն կան տեղիքն նետաձգութեանց կամ հրացանից ի բարձանց անտի՝ կոչեցեալ ռամկօրէն յայլազգի լեզուս Տօնղուզպուռնի: Ունի փոքրիկ անցս դրան միոյ յարեւմտից դուռն ի վերայ նորա միաստանի ամրակուռ սեաւ վէմ: Ի միջոյ այրս դրան՝ ասեն, էր գետնափոր ճանապարհ ի խոնարհ ցգետակն վասն առնլոյ անտի զջուր ի ժամանակի պաշարման:

397. Մենաստան. Յանուն սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչի է ի մէջ այգեստանեացն յարեւելից գեղջս: Կացարանք պարիսպ նորա շուրջանակի իսպառ քայքայեալ աւեր կան: Իսկ տաճարն խանգարեալ յառաջի շինութեանց անտի՝ կան որմունք նորա է ի փոքր դրութեան, զոր ծածկեալ փայտիւք բնակչացն գեղջս՝ տան անդէն կատարեալ զսրբազան խորհուրդ պատարագին: Իսկ զհասարակ ժամերգութիւնն ի միւսումն որ առ գետակաւն:

Գտանի արձանագրութիւն այսպիսի ի վերայ դրան եկեղեցւոյս արտաքուստ.

«Յանուն Հաւր ամենակալի, կամաւ որդւո Միածնի միջնորդութեամբ Սուրբ Հոգւոյն ես Աղբուղայ որդի Իվանէի որդւոյն մեծի Շահանշահի. ես Աղբուղայ թողի զՓարպոյ այգեաց շարիատն եւ արարի յիշատակ ազգէ յազգ: Արդ ամենայն ոք ի մերոց կամ յօտարաց խափանել կարէ որ խափանէ, ՅԺԸ հայրապետաց նզոված յամէն ազգէ նալաթ: ՉԺԳ (1264)»:

Ի հնումն կրօնաւորէին աստ բազմութիւնք կուսակրօն միանձնացելոց, յորոց մի էր Յովսէփ՝ որ ի վախճան ութներորդ դարու կացուցաւ յԱթոռ հայրապետութեան:

Յարեւելից այսր մենաստանի ի բարձրաւանդակի առապարին ի վայելուչ դիրս՝ է աւերակ տանց փոքրիկ խաչաձմատրան՝ զոր բնակիչքն անուանեն Սուրբ Թարգմանիչք: Եւ ի հարցանել զզիարդն, ասեն. «Աստ թարգմանեցին սուրբ վարդապետքն մեր զհոգեւոր օրէնքն»:

Միւս գիւղօրայք Անբերդայ տաճկաբնակք. Ագարակ՝ տունք 29: Բաթրինճ՝ տունք 11: Թաքեայ՝ տունք 26: Փէրսի՝ տունք 9: Անզրսաղ՝ տունք 7: Քեօթակլու՝ տունք 11: Ղօշապուլաղ՝ տունք 4: