ՍԱՂՄՈՍԱՎԱՆՔ, ԱՅՆ Է ՍՈՒՐԲ ՍԻՕՆ ԵԿԵՂԵՑԻ

410. Այս մենաստան յԱրագածոտն գաւառի, յարեւելից նոյն Արագած լերին յարեւմտից Արայի՝ ի վերայ բարձրադիտակ սարահարթի ձորոյն Քասաղ գետոյ յեզեր նորին արեւմտեան ձորն որ առաջի՝ զարհուրելի իմն խորութեամբ: Հեռի գտանի ուղղակի ընդ հիւսիս ի Յօհանավանաց իբրժամ մի: Հիմնարկութիւն մենաստանիս ըստ ազգային աւանդութեանն լեալ է ի ժամանակէ անտի սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչի, որպէս ցուցանէ առանձին կոնդակն յանուն այսր վանաց՝ նորոգեալ ի մագաղաթի ի թուականին Հայոց ՌՀԲ, այսինքն յամի 1623, յաւուրս վարդապետութեանն Մովսէսի Սիւնեցւոյ՝ որոյ կնիք տեսանի դրոշմեալ անդէն ի կոնդակի յերկուս տեղիս սեւերանգ դեղով: Տեսակ կնքոյն ի միջին տեղւոջ կիսով ի վեր պատկեր Փրկչին, յերկուս կողմանս կիսով ի վայր վերտառութիւն այսպիսի. «Յիսուսի Քրիստոսի ծառայ Մովսէս վարդապետ ի վիճակ Ստաթէի», յորում նշանակի բաց յայս մենաստանէս անապատ անուանեալ տեղի ի խորաձորի անդ: Գտանին ի խորաձորի աստ ինչ ինչ մասնաւոր տեղիք աղօթից խրճթաց՝ կոչեցեալ ի բնակչաց եւս Անապատ՝ յանուն Սաղմոսավանաց, Յովհանավանաց այլն, յորոց մին հանդէպ Մօղնի գեղջ ի ձորի անդ ունէր տաճար ի խարտեալ քարանց պարիսպս խրճիթս աղօթաւորաց, այլ յամին 1834, ի գարնանն կարի առատացեալ ջուրց գետոյն ի հալոցաց ձեանց յաւուրս քառասնորդաց պահոց, հիմնովին խլեալ զայն իսպառ անհետ արար: Օդ ջուր մենաստանիս առողջարար տեղին՝ հովասուն: Հայեցուածն կարի ընդարձակ գրեա թէ ընդ բովանդակ դաշտն Արարատեան:

Շէնք մենաստանիս եկեղեցւոյ նորա ի ժամանակէ անտի Լուսաւորչին մինչցամն 1215, թէ յորպիսի դրութեան եղեալ է ո՛յք ոմանք շինութիւն նորոգութիւն արարեալ իցեն՝ չի՛ք ինչ ծանօթութիւն: Ո՛չ նշանակին ի յիշատակեալ կոնդակին: Ապա ի նոյն յիշեալ թիւ Վաչէ իշխանաց իշխան տայ կառուցանել տաճար վայելուչ ի կոփածոյ քարանց է կրկին: Առաջինն՝ փոքր անսիւն ունի զմի սեղան խորհրդոյ պատարագի, իսկ երկրորդն՝ որ համարի գաւիթ նորա, մեծ քան զայն կառուցեալ ի վերայ չորից սեանց: Երկոքին եւս ունին զփոքրիկ կաթուղիկէս ի միջավայր տանեացն:

Այլ շէնք նոցա խախտեալ՝ յինչ ինչ տեղեաց որմոց տանեացն անկեալ են քարինք լքեալ կայ ի պահպանութենէ: Ուրանօր բնակին այժմ յազգէ Հայոց՝ տունք 4 աղօթատեղի է նոցա այդ եկեղեցի. ի մահմետականաց՝ տունք 6:

Ի վերայ դրան միջին տաճարի դնի սոյն արձանագիր շինութեանն՝ ըստ այսմ.

«Թվ. ՈԿԴ (1215):

Ի ճշմարիտ սիրոյն Քրիստոսի յորդորեալք ի սէր Արարչին վստահացեալք՝ ես, Վաչէ իշխանաց իշխան, որդի Սարգսի ամուսին իմ Մամախաթուն ծանեաք զաւրութիւն Տեառն մերոյ շինեցի զեկեղեցիս Սուրբ Սիօն ի փրկութիւն հոգւոց մերոց յիշատակ ամիրսպասալար Զաքարէի ի պահպանութիւն կենաց որդո նորին Շահնշահի, որ է լոյս աչաց ապաւէն կենաց մերոց: Եւ ողորմութեամբ պատրոնին տվաք զգեղն Աղկունծ ի Սուրբ Սիօն Սաղմոսավանացս հաստատեցաք զաւագ բեմն ամէն շաբաթ աւր պատարագ Զաքարիայի, որ կատարի անխափան մինչի հաստատութեան է սուրբ ուխտս: Ետ զՏանծագաւիթ այգին յիւր եկեղեցիս, ի Նորագեղ քարափաւն գետաւն ի նորաշինիկ զաղբոյրատնիսն դռնաբացէք եկեղեցւոյս»:

Ի վեր քան զվերոյգրեալ արձանագիր ի վերայ նոյն իսկ դրան գրի այս ինչ. «Շնորհաւք բարերարին Աստուծոյ, ես՝ Վաչէ, որդի Քրդին՝ որդո Վաչէի Տաւրխուշահի՝ դստեր Մարզպանա Մամիկոնէից, գնեցի զԵրերունս ի մեծ պարոնէն Շահնշահէ ետու ի վանս Սաղմոսի զկէսն իմ եղբաւրն Հասանա, որ շէն պահէ վանիցս համար: Եւ յորժամ եհաս ինձ փոխիլ ի կենցաղոյս տարաժամ կէս աւուրց, յանձնեցի զհոգիս իմ զգոյս հաւր մաւր իմո գնեցին յընչից իմոց ԺՌ (10000) սպիտակի զԱղկունծ յԻւանէէ յորդո Շահնշահի, որ է սեպհական տէր գաւառիս Անբերդո, զոր յառաջ պապն իմ Վաչէ գնել էր ի մեծ սպարապետէն Զաքարէէ գրել ի դուռն եկեղեցւոյս, զոր խափանել էր ի չար պատահմանց եկեալ ի վերա աշխարհիս:

Դարձեալ վերստին գնեցաք գրեցաք, զի որ գանձայգին յԱւշական զտունն Տորոզոնոնց ի Կարբի իւր հայրենիքն ետուն յիմքն արնասեւ գրեցին զհամբարձումն զգալուստ հոգոյն պատարագել զՔրիստոս յանուն Եւթաղի: Որք խափանէ յիմոց կամ յաւտարաց, անէծս առցէ յերից սուրբ ժողովոյն պատասխանի տայ առաջի Աստուծոյ կատարիչքն աւրհնին ի Քրիստոսէ, ամէն»:

Կից ընդ հարաւային որմն գաւթի տաճարին է եկեղեցի մի անսիւն ունի զմի եւեթ սեղան կամար սեղանոյն ձգեալ ի խոնարհ՝ ունելով ի վերայ զփոքրիկ սենեակ իբրմատուռն դռնակ նորա ընդ հիւսիս՝ ընդ որ հնար է սանդղովք ելանել, ուր ըստ վկայելոյ արձանագրութեանն, որ զկնի պահէին զմատեանս այսր մենաստանի: Միակ դուռն տաճարիս ի հիւսիսոյ ի մէջ յիշատակեալ գաւթին:

Արձանագրութիւն շինութեան եկեղեցւոյս դնի ի ներքուստ յորմն ներքին դասուն յայս օրինակ.

«Ի թվ. ... [Ո]ՁԴ [1235], ես՝ Քուրդս ամուսին իմ Խորիշահ շինեցաք զգրատունս հաստատեցաք զմատուռս յանուն դստեր մերո Մամախաթունին, որ տարաժամ փոխեցաւ ի Քրիստոս: Եւ մեք զարդիւնք նորա արարէք խաչ ոսկի Աւետարան ոսկետուփ, Է նափորտ վառ զարդք եկեղեցո սահմանեցաք զՅայտնութիւն զԶատիկն ճրագալուցովն, զԱստուածածինն զսուրբ Խաչն նաւակատովն յայսմ խորանի պատարագել զՔրիստոս յանուն Մամախաթունին: Կատարիչ գրոյս աւրհնին յԱստուծոյ: Ով խափանէ, դատի Տեառնէ, ամէն»:

Տանիք եկեղեցւոյս ի միջակիտին ունի ըստ միւսոցն զփոքրիկ կաթուղիկէ յորոյ միջին կողմն գտանի երկկարգ արձանագրութիւն զբոլորակութեամբն յայս օրինակ.

«Թվ. ՌՃԺԸ (1669) նորոգեցաւ սուրբ Աստուածածինս... հոգաբարձութեամբ Գաբրիէլ վարդապետի, աւժանդակութեամբ... »: Կացարանք հոգեւորական ուխտի վանացս իսպառ անհետացեալ՝ մինչչնշմարիլ տեղւոյ այնց: Յիշատակին յինչ ինչ գրուածս վանահարք այսր մենաստանի: Գրիգոր վարդապետ ականատես կոչեցեալ յաւուրս շինութեան եկեղեցւոյս ի Վաչէ իշխանէ՝ ըստ աւանդելոյ վերոյիշեալ մագաղաթեայ կոնդակին: Սարգիս եպիսկոպոս, որ ամփոփեաց ի շիրմի զանապական մարմին ուրումն կրօնաւորի վախճանելոյ յանծանօթս յայրի միում՝ յԱրագած լերին, յամի 1609: Գրիգոր վարդապետ նորոգող մագաղաթեայ կոնդակին յամի 1623: Մանուէլ եպիսկոպոս յամի 1636: Յովհաննէս Պարոնտէր յամի 1651: Սա ինքնին հրաժեշտ տուեալ կարգէ փոխանակ իւր զԳաբրիէլ վարդապետ զեղբօրորդի իւր ըստ Զաքարիա Սարկաւագի (հատոր Բ, գլուխ 29): Ոսկան վարդապետ Երեւանցի, յիշատակեալ ի Սիմէոն կաթուղիկոսէ, յամի 1661: Գաբրիէլ վարդապետ ի վեր անդր յարձանագիրն փոքրիկ յամի 1669: Աւետիք վարդապետ յամի 1736՝ յիշատակեալ ի Սիմէոն կաթուղիկոսէ:

411. Որդկան գիւղ: Մերձ ի Սաղմոսավանք յարեւմտից հարաւոյ նորա: Յիշատակի այսու անուամբ ուրեք ուրեք յարձանագրութիւնս ի գրուածս Զաքարիա Սարկաւագի (409): Այժմ կոչի այս գիւղ Իլանչալան անուամբ ի բնակչացս, ուր բնակին արդէն հայազգիք՝ տունք 11:

412. Եղիվարդ գիւղ: Որպէս ի հինսն, նովին անուանակոչութեամբ այժմ յԱրագածոտն գաւառի՝ ի հարաւային ստորոտի լերինն Արայի ի տափարակ դաշտավայր տեղւոջ, ուղղակի յարեւելից Կարբւոյ ի միջոցի Քասաղ Հրազդան գետոց: Բնակիչք նորա ի վաղուց անտի որպէս այժմ յազգէ Հայոց: Դաշտավայրն անդաստանաց այսր գեղջ բերէ սպիտակահատ ցորեան ընտիր: Ի գեղջէ աստի էր Բ Մովսէս կաթուղիկոս, որ եկաց յԱթոռ հայրապետութեանն յամի 551: Յառաջագոյն բազում բնակիչք եղեալ են ի սմա, որպէս ցուցանեն աւերակքն, այլ այժմ գտանին գերդաստանք (139): Եկեղեցի գեղջս յանուն Սուրբ Աստուածածնի, որ է փոքր դրութեամբ ըստ տարածութեան, այլ եռայարկ կարի բարձր նման մեծի զանգակատանն Կաթուղիկէ եկեղեցւոյ Սրբոյ Էջմիածնի՝ համակ ի սրբատաշ կարմրերանգ քարանց: Ներքնայարկ նորա ունի զմի սեղան տեղի պատարագելոյ հանդերձ բարձր բեմբիւ: Միջնայարկ նորա եւս ունի սեղան սրբազան խորհրդոյն, իսկ եռայարկն է սիւնազարդ կաթուղիկէ զանգակատուն, այլ զի որովհետփոքր է այս տեղի յաղագս աղօթից ժողովրդեանն, շինեալ են յարեւմտից կից այնմ ժողովրդանոց ընդարձակ ի հասարակ քարանց ի փայտէ: Չգտաւ յորմունս այսր շինութեան արձանագիր կառուցանողի այնմ, այլ միայն թուական շինութեանն գտանի յերկոսին կողմանս միակ մեծի դրան նորա, որ ընդ յարկաւ ժողովրդանոցին, ի գլուխս երկուց վիմարդեայ սեմոցն. «Ի թվ. ՉՀ (1321) շինեցաւ եկեղեցիս»: Եւ ի վերնայարկի ի մէջ սիւնազարդ կաթուղիկէին սպիտակ դեղով գրեալ են այս ինչ. «Ի թվին ՉՀԷ [1328] շինեցաւ»:

Յարեւմտից ի հիւսիսակողմն դրան միջնայարկին յորմն անդր դնի այս արձանագիր.

«Ես Մանուէլ եպիսկոպոս, որդի պարոն Աւագին, թոռն պարոն Ազբեկի, ետու զիմ այգին Աշտարակ, որ է Ազիզեան, ջաղաց իմ որ է տեղն բնական վանիցս, հաստատեցի Սուրբ Աստուածածինս: Ով որ ... իմոց կամ աւտարաց, ԳՃԺԸ հայրապետաց անիծած եղիցի: Թվ. ՋԻ (1471)»:

413. Ընդ հարաւային որմով եկեղեցւոյս ամփոփեալ կայ մարմին նահատակ կուսին Թամամ անուանելոյ՝ դստեր Մալխաս անուն առն Շաղկերտցւոյ ի Գողթն գաւառէ, որ չարութեամբ անզգամ հօր իւր տուաւ ի հարսնութիւն Մուրթուզաղուլի խանին Երեւանայ՝ որդւոյ Մահմատ Ըռզա խանին Նախիջեւանայ, այլ չեւս եղեալ հարսանեացն՝ օրիորդն Թամամ՝ այն է Կատարեալ, յառանձին պահու տեառնագրեալ զանձն՝ անկաւ ի պալատէ խանին ի ձորն Հրազդան գետոյ անվնաս մնացեալ՝ փախուստ առնէ անտի անցեալ ընդ այգեստանսն գայ հասանէ յայս գիւղ Եղիվարդ: Եւ ի պատճառս այսր փախստեան՝ մերձ յայս գիւղ հեղձամահ լինի ընդ խեղդ առասանաւ յանօրէն ձեռաց ապա քահանայական պաշտամամբ ամփոփի անդէն յամի 1691 (Բ, գլ. 62, Զաքարիա Սարկաւագ):

Այս գիւղ ունի ի հիւսիսոյ զլեառն Արայի յարեւմտից զՔասաղ գետ իբրմիով ժամաւ, յարեւելից զՀրազդան գետ իբրերկու ժամ հեռաւորութեամբ, ի հարաւոյ դաշտ ընդարձակ, որպէս գրեցաք ի վերոյ: Յայս ընդարձակութեան դաշտավայրիս եհար Թահմազ Ղուլի խան (Նատր) զզօրս օսմանեանց յամի 1735, յ8–րորդում աւուր յունիսի՝ կրկնակրկին հատուցանելով զվրէժն, քանզի ի սոյն դաշտավայրի ԺԵ ամաւ յառաջ քան զայս պատերազմ զԺԲ հազար պարսիկս կոտորեցին օսմանեանք: Իսկ պարսիկք յայս նուագ՝ զԽ հազարս յօսմանեանց:

Ի յարեւելեան հարաւ դաշտիս են ինչ ինչ բլրակք յորոց ի միոյն վերայ հարեալ էր Թահմազ խան զվրան իւր. այն բլրակ անուանէր յառաջն Ախի թափէսի, այլ զկնի այնօրինակ յաղթութեանն ետ անուանել Մուպարէք թափէսի: Եւ հրամայեաց Գ Աբրահամ կաթուղիկոսի, զոր առ իւր ունէր քաղցրութեամբ, տալ շինել ի բլրակի անդ կոթող մի ի ձվրանին իւրոյ, որ կատարեցաւ զկնի քառասուն աւուր ի կոփածոյ քարանց, այլ այժմ կայ աւերեալ այն կոթող:

Զայս ամենայն պատմէ նա ինքն Գ Աբրահամ կաթուղիկոս ի գիրս իւր, ի գլուխսն 14, 16 17: