Ստորագրութիւն կաթուղիկէ Էջմիածնի

ՄԵՆԱՍՏԱՆ ՄԱՂԱՐԹԱՅ ԼԵՐԻՆ ՅԱՆՈՒՆ ՍՐԲՈՅՆ ՍՏԵՓԱՆՆՈՍԻ ՆԱԽԱՎԿԱՅԻ

 

579. Մենաստան մեծահռչակ ի պարգեւագիրս Աշոտոյ թագաւորի ի կոնդակս կաթուղիկոսաց՝ կառուցեալ անդ ի խորաձորս Երասխայ ի հարաւակողման նորին առ հիւսիսային ծոցաւոր ստորոտով մեծի լերին Մաղարթայ, մերձ ի գիւղն Շամբի (Դարաշամբ) յարեւելից նորա. անկանի ընդ մէջ աւերակաց Խրամ քաղաքի հին Ջուղայու հաւասարաչափ հեռաւորութեամբ յերկոցունցն եւս իբրմիով ժամաւ՝ ունելով զԽրամ յարեւմտից զՋուղայ յարեւելից ի հիւսիսակողման անդ Երասխայ:

Սկզբնաւորութիւն մենաստանիս եղեալ է յերկուց սրբոց առառելոցն՝ Թադէոսի Բարդուղիմէոսի ըստ վկայութեան պարգեւագրի թագաւորին Աշոտոյ կաթուղիկոսին Խաչկայ պարունակեալ ի մի կոնդակ գրեալ ի թուականի Հայոց ՆԻԵ, այն է՝ յամի 976, յաւուրս առաջնորդութեան մենաստանիս արքեպիսկոպոսին Բաբգենի, որոյ օրինակն պահեալ ի մենաստանիս ընդ այլ հնութեանց՝ է ըստ այսմ.

 

580. «Անուամբ անեղին Աստուծոյ Հօր ի փառս ծնիցելոյն ի նմանէ անեղապէս Որդւոյն Միածնի ի փառս բղխեցելոյն յէութենէ Հոգւոյն ճշմարտի: Այս մեր գիր հոգեւորական բարձր հրամանի հաստատութիւն է օրհնութիւն ի հոգեւոր հովուութեան տեառն Խաչկայ Հայոց կաթուղիկոսի ըստ մեծի մերոյ տէրութեան արեւելից հարաֆայնոյ Հայոց թագաւորի Աշոտ յորջորջեալ անուամբ բարեպաշտ մեծ շահանշահի: Ես՝ Աշոտ թագաւոր թաեւ գաւորաց ամենայն տիեզերաց եկեալ ի սուրբ ուխտս աստուածաբնակ Նախավկայիս հանդերձ զօրօք թագաւորականօքս իշխանօք տեառն Խաչկայ կաթուղիկոսի՝ երկրպագեալ սուրբ տաճարիս հին Մաղարդայ վանից: Երանելի կրօնաւորս աստուծամեծար մեծանուն տէր Բաբգէն Հայկազն նախաշաւիղ ի Քրիստոս ծնող հոգեւոր գառանց մանկանց եկեղեցւոյ... եղձեռնադրեալ արքեպիսկոպոսապետ: ՆԻԵ [976] տումարիս Արամեան մնացուածիս եղկատարումն շինութեան նորոգման աստուածաբնակ Սուրբ Նախավկայիս՝ ջանիւք աշխատութեամբ տեառն Բաբգենի, որ էր սա շինեալ սուրբ առաքելոցն Բարդուղիմէոսի Թադէոսի: Եւ ի սուրբ տաճարիս կայ հանգուցեալ սեւեռեալ բեւեռն բազկացն Յիսուսի յարքայական թագից փուշ պսակէն ճուղ մի. Քրիստոսի ձեռաց Գ [3] հատ մանանայն [1] բազմահաւաք սրբութիւնքս, որք աստ կան հաւաքեալ: Եւ ետու հնձէքս հայրենիքս դաստակերտ ընծայան հին Մաղարդայ վանից Սուրբ Ստեփաննոս Նախավկային, Տիրամայր Աստուածածնին Սուրբ Գէորգ Զօրավարին անդառնալի բարձր հրամանաւ մերով՝ թէմ վիճակ, որ սահմանեալ էր ի նախնեաց մերոց ի սուրբ հայրապետացն մերոց տեառն Ներսիսէ թոռին մերոյ սուրբ Լուսաւորչին. նախ առաջին հոյակապ հռչակաւոր մայրաքաղաքն Նախչուան, Կոկ (Կոգ) գաւառն բոլորովին, Խոյ՝ որ է Զարեւանդ գաւառն ամենայն վիճակ իւր բոլորովին մինչ ի Նուան, ի Ղարադարան՝ որ բաժանի ի Սալամաստայ. ի Երասխայ մինչ ի Մարանդայ գրիւէն, Մարանդ իւր վիճակովն, Շիրինթալն իւր վիճակովն գնայ մինչ ի դղեակն Խոսրովու, ի յԱզատ ի Գիրան, ի Ջուղա իւր վանքն, յԱստապատ իւր վանքն, ի Շամբ իւր վանքն, ի Ջաղաց տեղն իւր վանքն, յԱրարք իւր վանքն... տուաք ընծայ հայրենիք անդառնալի բարձր հրամանաւ մինչի գալուստն Քրիստոսի ահեղ դատաստանն. մի՛ ոք իշխեսցէ ի մեծաց ի փոքունց արգել առնուլ...: Եւ աւարտումն եղբանիս գրիս ձեռամբ մեծանուն տեառն Խաչկայ կաթուղիկոսի Ամենայն Հայոց տէր Բաբգենի մեծ իշխանացն՝ Ապլղարիպի իշխանին... Հայոց, Վասակ իշխանին Սիւնեաց, Գրիգոր իշխանին Ըռշտունեաց, Գէորգ իշխանին Գնունեաց, Շապուհ իշխանին Արծրունեաց: Նամակիս սիկիլիս կատարիչքն օրհնին յԱստուծոյ յամենայն սրբոց, խափանիչքն դատին ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ, որ է օրհնեալ յաւիտեանս, ամէն: Տէր Խաչիկ կաթուղիկոս Ամենայն Հայոց պատրիարգ արեւելեան տանս՝ առաքեցաք գրաւորական օրհնութեան հրամանաւս զմեծանուն երջանիկ տէր Բաբգէն արքեպիսկոպոսն գալ առ ձեզ առաքելաբար շրջիլ ի միջի ձերում՝ վարդապետել, խրատել ուսուցանել յօրէնս ի պատուիրանս Տեառն... լինել այցելու սրբոց այրեաց կարօտելոց, կարեկից սիրովն Քրիստոսի. կոչեսցէ զարժանաւորս զիմաստունսն ի կարգ յաստիճան կիսասարկաւագութեան, սարկաւագութեան քահանայութեան. կալցի հրամանաւ մերով ի վերայ ձեր իշխանութիւն առաքելական կապել արձակել յերկինս յերկրի:... Այլկանոնեալ հասք զիրաւունս զոր պարտիք տալ Աստուծոյ՝ բաժին Աթոռոյ. Տեառնականս, զԽաչօրհնեան զՍըրբանուէրս, զիրաւունս մատաղաց, կենդանեաց ննջեցելոց բազմականսն, զյանկարծամահ զառակամահ. զամենայն իրաւունս կենաց մահու լիով անթերի տուք ի ձեռս դորա զուարթ առատ սրտիւ...: Շնորհեցաք ի ձեռս դորա ձեզ պարգեւս հոգեւորական զիւղն օծութեան սրբալոյս եւ զաստուծագործակ սուրբ մեռունն ի լուսաւորութիւն նորածնելոցն աւազանաւ յորդէգրութիւն Հօրն երկնաւորի ի ժառանգակցութիւն Քրիստոսի Աստուծոյ յուսոյն մերոյ. զնոյն ի ճակատն նշան հաստատութեան, յօծումն քահանայութեան, ի նորոգութիւն սուրբ եկեղեցւոյ Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ, որ է օրհնեալ յաւիտեանս, ամէն:

Խաչիկ ծառայ Յիսուսի Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ, շնորհօք ողորմութեամբ նորին կաթուղիկոս Ամենայն Հայոց:

Գրեցաւ ձեռամբ Ագաթանգեղ դպրի ՆԻԵ (976) տումարի Արամեան մնացուածիս»:

Գտանի ի մենաստանի աստ խաչ մի ապակեայ տասնեւութն հատուածովք ագուցելովք յերկաթ՝ տասն հատուած անկիւնաւոր ապակիքն յերկայնութեան ութն նոյնօրինակ անկիւնաւոր յերկոսին թեւսն. բարձրութիւն խաչին իբրկանգուն մի. իսկ պատուանդան կամ բուն խաչին՝ որ ագուցանի ի ձող, է իբր թզաչափ մի արծաթի, յորոյ վերայ գոյ յիշատակութիւն յանուն Յովհաննէս թագաւորի Հայոց որդւոյ նորա Աշոտոյ, որ ունի օրինակ զայս.

«Յիշատակ է սուրբ խաչս Յովանէս թագաւորին Հայոց եւ կողակից Շուշան տիկին1 եւ որդի Աշոտ թագաւորս բազում զօրօք եկի ի սուրբ ուխտս. ետու Շամբա ջաղացներն, Երասխի նաւն Աստապատու հողն սուրբ Նախավկային՝ յիշատակ մեզ ծնողաց: Թվին ՆԺԵ (966)»:

Ի ստորին ծայրի պատուանդանի խաչիս ի բոլորակ շրջանի նորին՝ յոր ագուցանի ձող, է ամրացեալ փոքրիկ օղ իմն արծաթի՝ ընդ որ անցուցանի կապի ժապաւէն յամրութիւն ամբարձման խաչին ի գլուխ ձողոյն. ահա յայսմանէ ըստ իմիք գուշակի լինել նոյն ապակեայ խաչին՝ խաչ դրօշակի թագաւորին Հայոց Յովհաննու: Որպէս ունի այս մենաստան զայս խաչ հնագոյն պարգեւ, նոյնպէս ունի յօրէ անտի զկալուածսն արդեանց՝ զյիշատակեալսն ի յիշատակարանի խաչին սեպհականաբար մինչ ցարդ անփոփոխ ի բազմակի փոփոխութեան իշխանաւորութեանց աշխարհի ընդ այսչափ հոլովեալ դարս:

 

581. Բացի պարգեւագրէ աստի գտանին այլ զանազան կոնդակք կաթուղիկոսաց Աթոռոյ Էջմիածնի տուեալք յանուն արքեպիսկոպոսաց՝ առաջնորդաց սոյն վանաց վիճակի նորին, որք ցուցանեն զհնութիւն մենաստանիս զընդարձակութիւն վիճակին, որոց զմիոյն ամբողջ օրինակ առեալ եդաք աստեն յաղագս առաւել բացայայտ ծանօթութեանց յիշատակելեացն.

«Անուամբ անեղին Աստուծոյ Հօր ի փառս ծնեցելոյն ի նմանէ անեղապէս Որդւոյն Միածնի ի գովեստ բղխեցելոյն ի Հօրէ Հոգւոյն ճշմարտի. այս մեր գիր հոգեւորական բարձր հրամանի հաստատութիւն է օրհնութիւն:

Գրիգոր ծառայիցն Աստուծոյ ծառայ Յիսուսի Քրիստոսի Տեառն մերոյ՝ շնորհօք ողորմութեամբ նորին կաթուղիկոս ընդհանուր ամենայն Հայաստանեայց եպիսկոպոսապետ Մեծաց Հայոց պատրիարգ արեւելեան Վաղարշապատու, տեղապահ յաջորդ, աթոռակալ փոխանորդ սրբոց առաքելոցն Բարդուղիմէոսի Թադէոսի սրբոյն Գրիգորի մերոյ Լուսաւորչի. զոր գրեմք ի դրանէ աստուածադիր աթոռոյ լուսակիր տաճարէ աստուածաշէն Կաթուղիկէ Սուրբ Էջմիածնի բազմահաւաք սրբութեանց սորա. նախ յաստուածամուխ սուրբ Գեղարդէ ներկեալ արեամբն Յիսուսի Քրիստոսի ի թագն արքայական ի փշոց պսակէ եդեալ ի գլուխն Յիսուսի սեւեռեալ բեւեռացն բազկացն Յիսուսի ի ծածկոյթ յերեսացն Յիսուսի ի սուրբ վարշամակէն ի տէրունական աստուածընկալ սուրբ նշանացս ի շնորհաբաշխ աջոյն մեր Լուսաւորչին Գրիգորի ի սուրբ կուսանաց գերեզմանացս Հռիփսիմեանց եւ Գայիանեանց. այլ շրջակայ սրբութեանցս աստուածազարդ սուրբ աթոռոյս Էջմիածնի, զոր առաքեմք նախ ի Սուրբ Նախավկայի վանքն յիւր սեպհական թէմն վիճակն. նախ ի յամենօրհնեալ յաստուածապահ, յանուանի յականաւոր մայրաքաղաքն ի Խոյ, որ է Զերեւանդ (Զարեւանդ) գաւառ յամենայն վիճակն իւր բոլորովին, ի Ղարադարէն, որ բաժանի առաքելոց յերկրէն գնայ մինչի Ղարաթափայն բաժանի ի Սալմաստայ, յԵրասխայ մինչի Մարանդայ գրիւէն, ի Շիրինթալն իւր երկրովն, ի յաստուածախնամ գիւղաքաղաքն Ջուղա ի յԱստապատ, ի մեծ քաղաքն Նախչուան ի Շամբու ձորն բոլորովին, որոյ յայդոցիկ բնակչացդ ի միասին՝ պատուելի քահանայից, սրբասէր կրօնաւորաց, իմաստուն վաճակառանացդ, աստուածասէր ձեռագործացդ, բարեպաշտ տանուտերացդ, ձեռնահմուտ արհեստաւորացդ, աշխատասէր հողագործացդ ամենայն չափու հասակի՝ մեծի փոքու, արանց կանանց, ծերոց տղայոց, երիտասարդաց կուսից, հոգեւոր զաւակաց բազմաչարչար նահատակին սուրբ հօրն մերոյ Գրիգորի Լուսաւորչին, որով անուանք ձեր գրեալ են ի գրին կենաց յանմոռաց յիշատակութիւնն Աստուծոյ:

Գիտութիւն լիցի ձեզ ամենեցուն՝ հոգեւոր որդի՛ք մեր ի Քրիստոս, զի որպէս օրէն է աստուածային սահման մահկանացու բնութեանս՝ ամենայն որդի հարազատ ժառանգել զտուն զհայրենիս իւրեանց, այսպէս այսու օրինակաւ եկն առ մեզ ի յազդմանէ Հոգւոյն Սրբոյ ընտրեալդ Աստուծոյ ի մարդկանէ՝ հեզահոգի, բարեմիտ սրբասէր կուսան սուրբ վարդապետ տէր Աթանասդ, որ է սնեալ վարժեալ ի Սուրբ Նախավկայի վանքն. ուսեալ էր զիմաստս կրթական ի ձեռն Ստեփաննոսի քաջ րաբունապետի Սալմաստեցւոյ, որ եկն ի սուրբ աթոռս ձեր ամենայն միաբանից վկայութեամբդ, մանաւանդ բոլորեցունց ձեր թէմովդ վկայած՝ նայԱստուծոյ իսկ. իսկ մեք որպէս խնամածու գթած հայր ի վերայ սիրելի որդւոյ իւրոյ՝ պատշաճ իրաւունք համարեցաք զԱթանաս վարդապետդ լինել եպիսկոպոս Սուրբ Նախավկայիդ իւր սեպհական վիճակին զոչ այլ ոք օտար, զի օտարն վարձկան է ո՛չ ճշմարիտ հովիւ. վասն որոյ կոչեցաք զդա ի կարգ յաստիճան եպիսկոպոսութեան խորհրդով ձեռնադրութեան աստուածային իշխանութեամբ: Եւ զԱթանաս վարդապետդ՝ եպիսկոպոս աստուածամուխ սուրբ Գեղարդեամբս աստուածախօս սուրբ Աւետարանաւս շնորհաբաշխ սուրբ Աջովս մեր Լուսաւորչին Գրիգորի ի մէջ երկնանման սուրբ տաճարիս Էջմիածնի: Եւ պարգեւեցաք դմա յականաւոր սուրբ ուխտն Նախավկային՝ բոլորովին բնական սահմանեալ վիճակ իւր՝ զոր վերագրեցաք դմա թէմ, աթոռ հանգստեան տեղի. վասն որոյ առաջնորդութեամբ Միածնի Որդւոյն Աստուծոյ առաքեցաք զԱթանաս վարդապետդ՝ սրբազան եպիսկոպոս առ ձեզ մերով առաքելական հայրապետական իշխանութեամբ՝ հովուել զձեզ ուսուցանել, գնալ յօրէնս ի պատուիրանս անարատութեամբ սրբութեամբ՝ տալով զանձն օրինակ բարեաց ամենեցուն. մանաւանդ պահեսցէ զանձն իւր սրբութեամբ, արդարութեամբ խոնարհութեամբ՝ առնելով ինքն ապա ուսուցանելով ձեզ. պահելով զանձն իւր ի բամբասանաց առ մարդիկք անդատապարտ առ Աստուած: Կոչեսցէ զիմաստունսն զարժանաւորսն զվկայեալսն ի կարգ յաստիճան կիսասարկաւագութեան, սարկաւագութեան քահանայութեան. կալցի հրամանաւս մերով ի վերայ ձեր առաքելաբար իշխանութիւն կապելոյ արձակելոյ:

Այլեւ զամենայն կանոնեալ հաս իրաւունս ձեր՝ զոր յամենայն տարի պարտիք տալ աթոռոյ բաժին, տո՛ւք ի Սուրբ Նախավկայի վանքն ի ձեր հոգւոյ տունն. եթէ զի՛նչ է հաս իրաւնունք՝ ա՛յս է հաս իրաւունքն. զինչ էրէց որ ի թէմս կայ՝ նոցա տանէն զինչ հասք որ լինի, մուտքն Նախավկային է. տեառնական մատաղն որ լինի՝ երին, մորթին իւր աթոռոյն է. յանկարծամահ որ լինի՝ Խ–իցն ու մատաղն եպիսկոպոսին է. կողոպուտքն՝ լաւ խալի մի, կամ լաւ շուրջառ տան յաթոռն. զերախայրիս կալոց հնձանաց. երախայրիքն ա՛յն է՝ յեզնագլուխն կէս մարզան հաց, յամէն հնձանէ մէկ դորակ գինի տան. զսրբանուէրն՝ որ է սրբադրամ, այդ եկեղեցւոյ խաչի լուսգին է. այս՝ յամենայն աշխարհ յոր տեղ որ քրիստոնէութիւն կայ, զայդ կուտան իւրեանց աթոռոյն. եւս առաւել զսրբանուէրն, որ եկեղեցւոյ խաչի լուսագին է, որ ի շատէն շատ, ի փոքրէն փոքր, որպէս ասէ Տէրն յԱւետարանն թէ՝ Որում շատ տուաւ՝ շատ խնդրեսցի ի նմանէ, որում սակաւ՝ սակաւ, որ յամէն տարի մի անգամ սրբանուէր ժողովեն, որ սրբոյն է բաժին. այլ զինչ հարկ որ լինի, առանց աթոռոյ հրամանին չունիք իշխանութիւն կատարել՝ թէ մատաղ, թէ խաչօրհնէք, թէ այլ ինչ պատեհն՝ աթոռոյն, որպէս յամենայն տեղի. ա՛յս է հաս ու իրաւունք աթոռոյն բաժին՝ որպէս ասացաք զամենայն:

Եւ մի՛ ոք իշխեսցէ հակառակիլ դմա կամ խորհիցէ իրաւանց դորա կամ չի հնազանդի դմա, հակառակ լինի հրամանաց մերոց կաթուղիկոսարանիս. այնպիսիքն եղիցին ի ներքոյ պատժոյ եւ դատապարտութեան. իսկ հնազանդեալքն դորա հրամանի սուրբ աթոռոյս՝ օրհնեալ լիցին յԱստուծոյ ամենայն սրբոց ի մէնջ, ամէն:

Եւ դուք սպասաւորք Սուրբ Նախավկայիդ՝ Յովհաննէս վարդապետ Մկրտիչ եպիսկոպոս տէր Հերապետ եպիսկոպոս այլ մեծ փոքր միաբանք սուրբ ուխտիդ, սիրով ընկալարուք զԱթանաս վարդապետիդ՝ ձեզ եպիսկոպոս, որպէս արժանաժառանգ այդմ աթոռի գահի: Շնորհեցաք ի ձեռն դորա ձեզ զպատուական պարգեւս զիւղն սուրբ օծութեան զսրբալոյս մեռունն սուրբ՝ զոր Հոգին Սուրբ արասցէ ի լուսաւորութիւն նորածնելոցն աւազանաւն յորդեգրութիւն Հօրն երկնաւորի եւ ի ժառանգակցութիւն Քրիստոսի. նոյն ի ճակատն նշան հաստատութեան ի յօծումն քահանայից ի նորոգութիւն սուրբ եկեղեցւոյ. բայց յամենայն ամի նոր առցի ի մէնջ զհինն ի նորն խառնեսցէ, ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ՝ որ է օրհնեալ յաւիտեանս, ամէն:

Գրեցաւ գիր օրհնութեան բարձր հրամանի մեծի սուրբ աթոռոյս Էջմիածնի, ի թուականութեանս Հայոց Մեծաց ՋՂ (1541). եւս առաւել հաստատութեան՝ ձեռնագրեցաք մերով սովորական կարմիր ձեռնագրաւդ ի փառս Քրիստոսի:

Գրիգոր ծառայ ծառայիցն Աստուծոյ Յիսուսի Քրիստոսի շնորհօքն ողորմութեամբ նորին կաթուղիկոս Ամենայն Հայոց պատրիարգ Վաղարշապատու սուրբ Էջմիածնի»:

 

582. Ապա յետ ժամանակաց Յակոբ վարդապետ Ջուղայեցի (որ զկնի կաթուղիկոս) կացեալ առաջնորդ մենաստանիս մեծ ջանադրութեամբ հոգ կալեալ՝ նորոգէ ի հիմանց յամի 1643 զեկեղեցին եւ զբովանդակ շէնս մենաստանին պարսպաւն հանդերձ:

Եկեղեցին միջակ մեծութեամբ կառուցեալ ի կոփածոյ քարանց ուղիղ քառակուսի ի վերայ երկուց սեանց. ունի զմի սեղան պատարագելոյ զերկուս աւանդատունս զվերնատուն յարեւմտեան բաժնի՝ ի միջոցս սեանցն արեւմտեան որմոյն ի կոփեալ քարանց ի թրծեալ աղիւսոյ. այս վերնատուն՝ որ է տեղի աղօթից ուխտաւոր կանանց, ունի զերկուս ելանելիս (նէրտիվան) յերկոսին արեւմտեան անկիւնս եկեղեցւոյն ի նոյն քարեայ շինուածոց. ի միջոցս այսց ելանելեաց, սեանցն որմոց են երկու փոքրիկ մատռունք՝ որք են ընդ վերնատամբն. ի մէջ հիւսիսային մատրան ամփոփեալ կան մասունք՝ նշխարք հազար սրբոց՝ զորս անդէն եգիտ նա ինքն Յակոբ վարդապետ ի նորոգ հիմնարկելն զայս տաճար անդէն ի նոյն տեղւոջն դարձեալ հանգոյց եդ ի վերայ սպիտակ վէմ մարմարոնեայ տապանաձեւ, որ ունի գրուած ըստ այսմ.

«Թուին ՌՂ երկի,
Հիմնարկութեամբ այսմ տաճարի,
Սուրբ հազարաց նշխարքս յայտնի՝
Ձեռամբ Յակոբ վարդապետի.
Որ յետ իննեակ եռակ ամի՝
Կաթուղիկոս Հայոց լինի,
Դարձեալ ի տեղւոջս ամփոփի
Թվին ՌՃԷ (1658) ամի»:

Ճակատ բեմին սեղանոյ կիսաշրջանակն կամարի նորին բարձր իբրմարդաչափ յարդարեալ են թափանցիկ սպիտակ սեաւ մարմարոնեայ վիմօք. արեւմտեան մեծի դրան յատակի վէմն է միապաղաղ սեաւ մարմարիոն իբրչորից կանգնոց երկայնութեամբ, երից լայնութեամբ երկուց թզաց թանձրութեամբ:

Կաթուղիկէ տաճարիս՝ որ ի վերայ արեւելեան բաժնին, է կարի գեղեցկաձբազմանկիւնի՝ վայելչապէս զարդարեալ երկոտասան առաքելոց չորիցն՝ Տիրամօր կուսի, Յովհաննու Կարապետի, Ստեփաննոս Նախավկայի սուրբ Լուսաւորչի պատկերօք եղելովք քանդակեալ ի վէմ ի վեշտասան անկիւնսն արտաքուստ. նոյնաթիւ այլովք պատկերօք զանազան կենդանեաց ի գագաթսն անկեանց՝ յորոց իւրաքանչիւրոց բերանաց հոսին ջուրք անձրեւացն իջելոց ի սեպացեալ սրացեալ տանեաց կաթուղիկէին:

Ի հարաւակողմն եկեղեցւոյս կից ընդ որմն արտաքուստ բարձրացեալ երկ յարկօք է զանգակատուն վայելուչ՝ որոյ կրկին յարկն է գմբէթն ի վերայ չորից սեանց: Թէպէտ հոգացեալ են տալ կառուցանել զայլ երկուս զանգակատունս ի վերայ արեւմտեան դրանն ի հիւսիսակողմն հանդէպ հարաւային զանգակատանն, այլ որպէս երեւի պանդխտութիւն նորին Յակոբայ կաթուղիկոսի վախճանն իսկ անդ ի Կոստանդինուպօլիս եթող զայնս կիսակատար, քանզի երկոցունցն հիմունք եւս լքեալ յարդարեալ՝ կան այնպէս թերի: Թուական հիմնարկութեան աւարտման տաճարիս այսորիկ գտանի յանկեան արեւելեան հիւսիսոյ հիման կաթուղիկէի տանեացն արտաքուստ՝ այսպէս.

«Թվ. ՌՂԲ (1643) հիմնարկեցաւ: Թվ. ՌՃԴ (1655) աւարտեցաւ»:

 

Ի գագաթն կարի վայելուչ արուեստաւոր փորածու կամարի դրանն արեւմտեան՝ ի ներքոյ լուսանցոյց պատուհանին ի պատուանդանի մարմարոնեայ խաչվիմի հասարակ վիմին եղելոյ ի ներքոյ նորին՝ գրի սոյն արձանագիր.

«Յիշատակ է բարեխօս սուրբ խաչս Նախիջեւանցի Աղամալին կողակցոյն Մարիամին ծնողացն Աղաջանին, Նանագուլին. որ սայ է պատճառ արեւմտեան պատիս նորոգութեան: Թուին ՌՃԾԳ (1704)»:

 

Ի վերայ մեծի վիմին՝ որ եդեալ կայ ի վերայ դրանն արեւմտեան, գրի այս արձանագիր մի նոյն մտօք ըստ վերնոյն.

«Կամօք ողորմութեամբն Աստուծոյ նորոգեաց սրբոյն Ստեփաննոս Նախավկայի եկեղեցւոյս արեւմտեան կողմիս դրսի երեսն Նախչեւանցի Աղամալն յիշատակ իւրն կողակցուն Մարիամին ծնողացն Աղաջանին Նանագուլին»:

 

Ի վերին ծայրս վիմեայ երկուց սեմոց այսր արեւմտեան դրան գրի սոյն արձանագրութիւն: Ի ծայր հիւսիսային սեմոյն.

«Յիշատակ է դուռս Ագուլեցի խօճայ Նիկողայոսին կողակցացն Մարիամին Մարգարտին պապին Բարդուղիմէոսին ծնողացն Ղարտաշպալուն Չիչակին եղբօրն Նազարին որդւոց սոցին»:

Ի ծայր հարաւային սեմոյն.

«Տէրունին, Յարութիւնին, Ահարոնին, Սամուէլին, Եղիային, Խաչատուրին, Պօղոսին, Մովսէսին, Եղիազարին միւս Նազարին քվերն Եղիսաբեթին: Թվ. ՌՃԻԹ (1680)»:

 

Կից յայս տաճար ի հիւսիսակողմն է փոքրիկ եկեղեցի ընդ երկայնութիւն մեծի եկեղեցւոյն՝ յանուն սրբոց առաքելոցն Պետրոսի Պօղոսի, բայց օրոցաձ կամարայարկն խոնարհ: Գտանի արձանագիր ի ճակատ բեմին միատող ընդ երկայնութիւնն ի վէմ սեաւ մարմարիոն՝ ըստ այսմ.

«Յիշեցէ՛ք ի Քրիստոս Աստապատեցի խօճայ Աստուածատուրն ծնօղացն (ծնողսն) խօճայ Արզմանն Գիւլիխանն որդի Վարդանն կողակիցքն: ՌՃՀԵ (1726)»:

Այս մենաստան ունի կրկին պարիսպս՝ զմին շուրջ զտաճարաւն զմիւսն ի հարաւակողման կից նմին: Միջոց երկոցունցն են աւելի որմունք սենեկաց քան պարիսպ, որոց շինուածք որմունք կացուցանեն զպարիսպն յերկուս բաժինս: Յայս միջոցում են տնտեսատունք ձիանոցք՝ են որ քարայարկք են որ փայտածածք. ի հարաւակողման պարսպի են մեծ փոքր սենեակք առաջնորդին կամ վանահօրն միաբանից, նմանապէս քարայարկք փայտածածք, կրկնայարկք եռայարկք. բովանդակ շրջապատ պարիսպն հանդերձ բրգամբքն հիւսեալ է ի հասարակ քարանց է բաւականաչափ բարձր: Յարեւմտից կողմանէ պարիսպ տաճարին ունի դուռն մեծ երկփեղկեան երկաթապատ:

 

583. Հիւսիսակողմն մենաստանիս է զառիվայր իբրքառորդ մի ժամու ցգետն Երասխ. իսկ արեւելեան արեւմտեան կողմունքն են դիւր առապարք, բայց հարաւակողմն զառիվեր՝ խոտորագնաց ցգագաթն մեծի լերին Մաղարթայ: Ի պարսպէ մենաստանիս դէպ յայս կողմն՝ այն է ընդ հարաւ հեռի իբրքարընկեց մի են ժայռք ինչ յաւազուտի անդ՝ յարեւելակողմն հեղեղատին փոքու. ի ներքուստ այնց ժայռին ընդ երկրաւ ելանէ աղբիւր յորդ՝ խոնարհ յերեսաց գետնոյն աւելի քան զերիս կանգունս, որ ընդ երկրեայ կազմեալ ճանապարհաւ անցեալ ընդ հեղեղատն խոտորեալ զլանջօք արեւմտեան առապարին՝ գայ ելանէ ի դուրս հանդէպ արեւմտեան դրան պարսպին դարձուցանէ անդէն զփոքրիկ ջրաղացն: Եւ անտի իջեալ ի խոնարհ յաւազան մի մեծ՝ արբուցանէ զծառաստանսն զայգիս վանացն՝ որք ընդ զառիվայրն աղբեր ո՛չ այնքան ախորժ յարբումն ունի փոքր ինչ զօրութիւն լուծողական յսկզբանն:

Զայս աղբերէ աւանդեն բնակիչք մենաստանիս՝ բղխեցուցեալ առաքելոյն Բարդուղիմեայ. ընդ մէջ ական աղբերս հեղեղատին գոյ մուտ մարդոյ ի ճանապարհն ջրոյս. ընդ որ մտեալ իմ՝ գնացի ընդ ջրանցն ի վեր կիսահասակ փոքր ինչ ընդ աջկոյս քայլս քսան հասի յակն աղբեր լոյս ի ձեռին. ուրանօր բազմաբերան հոսի ջուրն ընդ պատառուածս ժայռին. անդ յաջ կողման իբր ի պատուհան ինչ դնի խաչ երկաթեայ կարի հնագոյն ձեւացութեամբ՝ որոյ ծայր վերին թեւոյն եւս բեկեալ. զորմէ ասեն շինեալ ի Բարդուղիմեայ. մտանեն աստ ուխտաւորքն ի տես աղբերս ի համբոյր նշանին սրբոյ, այլ անձուկ գոլով ճանապարհին չկարողանան մարմնեղ ստուար անձինք մուտ գործել:

Ի սպառուածս ծառաստանին այգեաց՝ որք անկանին ի հիւսիսակողմն մենաստանին, յարեւելեան եզեր անդ ճանապարհին կամ հեղեղատին են ապառաժք ինչ ուղղաբերձ՝ յորոց միոյն վերայ տեսանին ձեւակերպութիւնք քառաթնշանի խաչին, ի մէջ այնց զերիս եւեթ ցուցանեն ձեւացուցեալ ի ձեռաց վերոյիշեալ առաքելոյն սրբոյ չէ՛ օտար ինչ. քանզի ի յոլով տեղիս Հայաստանի՝ ընդ որ կոխեցին ոտք սրբոց առաքելոցն աշակերտաց նոցին. մանաւանդ ի դիւաբնակ տեղիս, երեւին հնագոյն ձեւացութեամբ նշանք տէրունեան խաչի, զորոց ճառեն եկեղեցական մատեանք:

 

ԱՌԱՋՆՈՐԴՔ ՄԵՆԱՍՏԱՆԻՍ

 

584. Բարդուղիմէոս առաքեալ նախկին հիմնող մենաստանիս:

Բաբգէն եպիսկոպոս յիշատակեալ ի թուղթն Աշոտոյ թագաւորի Խաչկայ կաթուղիկոսի, յամի 976:

Աթանաս եպիսկոպոս ձեռնադրեալ ի Գրիգոր ԺԱ կաթուղիկոսէ յամի 1541:

Մատթէոս եպիսկոպոս ձեռնադրեալ ի Միքայէլ կաթուղիկոսէ յամի 1563:

Մարտիրոս եպիսկոպոս ձեռնադրեալ ի Դաւիթ ի Մելքիսէթ կաթուղիկոսաց յամի 1587:

Շմաւոն եպիսկոպոս՝ որ ընկալաւ զնշխարս մասանց Յովհաննու Կարապետի, զգտեալն յաւերակս եկեղեցւոյն հին Ջուղայու յումեմնէ այլազգի մահմէտականէ. յԱռաքել Դավրիժեցի, գլ. ԽԳ, թղթ. 498 ց501. ի հայր Միքայէլ Չամչեան՝ հտր. Գ, յերես 646, 647:

Արիստակէս վարդապետ Շամբեցի մինչցվախճան կենաց իւրոց ըստ Առաքել վարդապետի Դավրիժեցւոյ (թղթ. 250):

Այժմ եւս այս մենաստան գտանի ի շինութեան են ի նմա քանի կրօնաւոր անձինք վանահարբ հանդերձ կան ընդ իշխանութեամբ արքեպիսկոպոսին Ատրպատականի: