Դաւթար (1778-1800)

Ամենաօգոստափառ թագաւոր

Տարագրական վիՃակաւս մերով անկանիմք առ սրբագունեղ ձերոյ կայսերական մեծութեան գարշապարաւն, եւ ամենահպատակօրէն խնդրեմք հայիլ ի հնազանդութիւնս մեր առ ամենայն Ռուսաստանեայց Աթոռոյն, որպիսաբար ի վաղ ժամանակաց հետէ եւ նախնիքն մեր բացայայտեցին առ Տէր հանգուցեալ` երջանիկ եւ յաւիտենական փառաց եւ յիշատակաց արժանաւոր հաւոյն ձերոյ թագաւորին եւ կայսեր Պետրոսի Մեծի, զորս վկայեն ստացելոցն ի նոցին բարձրագոյն բարեհաՃութեան հրովարտակս. եւ թէպէտ ո'չ նոքա նախնիքն մեր, եւ ո'չ մեք` ամենախոնարհքս մինչեւ ցարդ կարօղացաք բարէօրութեամբ բաղդաւորիլ. սակս յատկագոյն հպատակութեան մերոյ, ի բարեհաՃութեանց ամենաօգոստափառ դրանէն ամենայն Ռուստաց, բայց կայծն այն` ի սրտի մերում մաքրապէս եւ անշիջանելի կայ առ նա. եւ ամենայն հաւատարմութեամբ պահպանի մինչեւ ցարդ. եւ այն ամենայնում ժամու վկայեցեալք են, որպէս գործովք, նոյնպէս եւ թղթովք մերովք, որ առ սահմանական ձերդ Կայսերական Մեծութեան ենարալացն. զորս յորժամ քնեազ Պօտեմգին եւ միւս նորին անուամբ ենարալով, ըստ վեհագունի հրամանի իւրոհւոյ Մեծութեան հանգուցեալ թագուհւոյն եւ ամենասիրելի ծնօղին Ձերոյ Կայսերական Մեծութեան, գրովք կոչեցին զմեզ, առ ազատութեան, ի լծոյ բարբարոսական, ո'չ զանց արարաք մեք հրատարակել եւ ջերմեռանդութեամբ ընդհանուր աշխարհի բացայայտել շարժելոյ ամենեսին, իսկականապէս գոլով մեք գործով իսկ պատրաստի միաւորել զմեզ զօրութեամբ մերով, առ զօրութեան Տէրութեանն ամենայն Ռուստաց, յաղագս որոյ` եւ յայնժամ ունեցաք համարձակութիւնս գրելոյ առ հանգուցեալ ծնողն Ձերոյ կայսերական մեծութեան. եւ սակս անխափան յառաջ ընթանալոյ այնց եւ որ բազում ինչ դժուարին եւ անկարելի էր հաւատալ ի թղթի նշանակեալն, վասն այնմ առաքեցաք ի մէնջ յատուկ անձինս առ աստ եղեալ սրբազան արքեպիսկոպոսին մերոյ Յովսէփայ քնեազ Երկայնաբազուկ Արղութեանին ծանուցանել սոյնոյ եներալաց Ռուստաց որոց գիտել պիտոյ էր. ընկալնլով ի նոցունց ըստ վեհագոյն կամաց հանգուցեալ ծնողին Ձերոյ Կայսերական Մեծութեան յուսադրութիւնս զի ըստ ցանկութեան մերոյ ազատութեան եւ ի ձեռնտուութենէ նորին Կայսերական Մեծութեան զրկեցեալք ոչ լինիմք: Բայց` ըստ անախորժ ապաբաղտութեան որ ի դառնալն անհագօրէն հալածէ զմարդն. դիպեցաւ մեզ զայն վիՃակ, որ սոյնս ամենայն սպասեցեալ լինիւր բարութեամբ յանգ ելանելոյ, դարձաւ ի վնաս եւ ի սեպհական կործանումն մեր, խանն Իբրահիմ ունելով զիւր բնակութիւն ի Շուշի, որոյ հայրն ո'չ այլ ինչ էր եթէ ոչ նախընթաց վրանաբնակ բնակչաց, ի վերայ մեր հողոյ ի աննշան մահմետականաց. որ ի ձեռն զանազան չարութեան կորզեաց ի յինքն ժառանգութիւնս մերս տէրութեան եւ տեղեկացեալ ի առաքեցելոցն առ մեզ ի ենեռալ Պօտեմկինին, եւ սակս համակամութեան եւ հպատակութեան մերոյ առ ձերդ Կայսերական Մեծութեան ամենայն Ռուստաց աթոռ. նախագահսն ի մէնջ, այսինքն Աղուանից կաթուղիկոսն Յովհաննէս եւ զՄելիք Բախտամն մահացոյց. եւ զՄէլիք Մէջլումն եւ քեռին իմ Մելիք Ապովն խաբէութեամբ ըմբռնեալ յափշտակեաց զամենայն գոյս նոցա մինչեւ իսպառ. եւ մեք թէպէտ բազմիցս ապրեցուցեալ էաք զանձն նորա ի ձեռաց թշնամեաց բայց կասկածն ոչ ելանէր ի սրտէ նորա. եւ մանաւանդ ես ի ժամ գալստեան զօրացն Ռուստաց ի Պարսս առաքեցի զքեռորդին իմ զՄելիք Ֆրիդօնն որ այժմ աստ է ընդ յիս. առ գրաֆ Զուպովն, սակս նախաընկալման զզօրաւոր հնարս ընդդէ'մ թշնամեացն. բայց, ի դառնալն անտի գրաֆ Զուպօվին զօրօք, Իբրահիմ խանն առաւելապէս զօրութիւն ընկալեալ, եւ ինձ Մէլիք Ջիմշիտի սակս ուղարկելոյն իմոյ զէլիք Ֆրիդօնն իբրեւ իրաւունս գտեալ, տուգանեաց զիս յափշտակելով յինէն ոչ սակաւ գոյս. եւ վերոյիշեալ քեռորդին իմ Մելիք Ֆրիդօնն, կալեալ սաստիկ պատժեաց յափշտակելով զամենայն կայս նորա. փոյթ զկնի այնմ դիմեաց անդր զօրօք Աղայ Մահմադ խանն, որոյ երկիւղէն հպատակքն մեր փախեան ի զանազան կողմունս աշխարհին. եւ մեզ ասպատակեալ ըմբռնեաց եւ կալանաւորեաց, եւ վերջին մնացեալ ինչս յափշտակեալ էառ եւ զրկեաց զմեզ. որեւ զրկեցեալ եղեւ եւ ինքն ի կենաց. եւ մեք զկնի այնքան տառապանաց եւ վնասուն կրելոց, որք յառաջ եկին սակս ջերմեռանդութեան եւ հպատակութեան մերոյ առ աթոռն ձերոյ մեծութեան, բաժանեալ կորուսաք ստորադրեալս. շարժական եւ անշարժ կայս մեր միանգամայն ամենայն զօրութիւնս մեր. ընդնմին եւ զիշխանութիւնս. եւ խոհեցաք յաղագս ապրեցուցանելոյ զանձինս, միայն մերձաւոր ընտանեօք ե եթ հեռացեալ անտի եկաք ի Թիֆլիզ, զի եւ անտի դիմիցեմք ենթ հովանաւորութեան Ձերոյ Կայսերական Մեծութեան:

Ներ որպիսի թշուառ կացութեան ընկղմեցեալ լեալ` վերոյգրեալ որպիսութեամբ համարձակօրէն դիմեմք առ ամենաողորմածագունեղ հովանաւորութիւն Ձերոյ Կայսերական Մեծութեան, ոչ ի ձեռն հրեշտակաց մերոց որպէս յառաջ, այլ մեք ինքնին անձամբ ներկայացեալ անկանիմք ենթ Ձերոյ Կայսերական Մեծութեան գարշապարի. եւ ամենահպատակօրէն խնդրեմք. զի խոնարհեցուսջիք զլսելիս ձեր, ի լսել զտարաբաղտ անցուածոց մերոց զոր եղեն ի ջերմեռանդութիւնէ մերմէ առ Ձերդ աթոռ. արարէք մեզ ողորմութիւն. այն զոր մեծ հաւն ձեր խոստացեալ է նախնեացն մերոց, եւ այնու բարեբախտս առնել որպէս զմեզ նմանապէս այնց անհամար քրիստոնէից, որ յետ Աստուծոյ ի քէն ողորմութեան ակն ունին եւ աներկբայ յուսալով սպանին. զի զոր ինչ խոստացաւ Աստուած մեծ նախնեաւն ձերով Պետրոսիւ, այն լրացուցանելոց է այսօր Մեծ Պօղոսիւ իսկական փոխանորդի եւ համահետեւողի մեծագործութեանցն նորին, ուստի` ամենաողորմածագունեղ Թագաւոր ամենախոնարհաբար խնդրեմք ի բարեբուխ արդարադատութենէ եւ վեհագոյն ողորմութենէ Ձերմէ զներքոյ հետեւեալսն:

Մեծ Կայսր,

1.

Փրկեա զմեզ զանօգնականս, հասո' փրկութեան զկործանեցեալս. սակս հպատակութեան առ աթոռն ամենայն Ռուստաց. Ճշմարտեա' խոստումն յուսացելոցն ի ամենաօգոստափառ անուն ձեր, եւ մի ի բաց ընկենուր զաղաչանս այս:

Կարողութեամբ ամենաբարձրելոյն հալածելով զնշանս հակառակորդ թշնամոյ խաչին Յիսուսի Քրիստոսի. ընկալ ենթ բարձրագոյն հովանաւորութեան եւ իշխանութեան, Ղարապաղու աւանն մեզ մելիքացս պատկանեալ ժառանգութեամբ, որպէս մէլիք Ջիմշիտիս եւ Ֆրիդօնիս նոյնպէս եւ այլոց եւ ոչ Իպրահիմ խանին, որ յափշտակիչն է եւ խանգարիչ երկրին մերոյ. եւ հինգ աւանն Ղարաբաղու ունի հինգ մելիքս իւր. սոյն կալուած մտանէ ենթ հովանաւորութեան ձերդ Կայսերական Մեծութեան գաւազանի. այնու հարկեցեալ լինին ամենայն ազգն հայոց որք տարակացեալք են եւ հեռացեալք վերստին գալ եւ բնակիլ ի սահմանի իւրեանց, աներկիւղ եւ վստահ միշտ պահպանեցեալ գոլով ի ներքոյ ամենազօր աջոյն Ձերոյ, տալով ի կողմանց անտի կայսերութեան ռուստաց զնոր զօրութիւնս ընդդէմ հակառակամարտիցն իւրոց ի կործանել եւ ի քակել զզօրութիւնս թշնամոյն:

2.

Եթէ այն ամենայն չլինիցի ձերդ Կայսերական Մեծութեան հաՃոյ, որոյ եւ իցէ պատՃառաւ, առ այն ամենախոնարհաբար խնդրեմք արժան առնել մեզ հաւատալով յաղթանակիր զօրաց քոց երկոտասան հազարս. համայն պարագայիւք իւրեանց, որպէս զի զօրութեամբ նոցին կարողասցուք մտանել ի կալուածս մեր. եւ հանել անտի զքրիստոնեայս եւ զմահմեդականս որ ի բնէ հպատակք են մեր եւ հաւատարիմք. որոց թիւ աւելանայ քան զքսան հազար տունս. որոց բարի դիտաւորութեանց եւ հաւատարիմ հպատակութեանց ձերդ Կայսերական Մեծութեան կարէ վկայել վերոյիշեալ սրբազան արքեպիսկոպոսն, ունելով ընդ նոսա գրոց երթեւեկութիւնս: Շնորհելն խնդրեցեալն ի մէնջ զօրս պաշարօք շինումն Օսէթինու կամրջաց թողեալ լինի վեհագոյն կամաց ձերոյ Մեծութեան բարեկարգելոյ. բայց` հասուցանելն նոցա կերակուր եւ այլ ինչ ի պիտոյութիւն եւ ի բաւականութիւն նոցա, վեհագոյն գթութեամբ հայոց ժողովրդեանն ելելոց յանձն առնումք եթէ հաՃութիւն կամաց իցէ ձերոյ Կայսերական Մեծութեան. եւ ի հանելն զժողովուրդս ի Ղարապաղու գաւառէն ամենահպատակօրէն խնդրեմք վասն բնակեցուցանելոյ զնոսա վեհաբար հրամայեսջիք տալ մեզ այն ընդարձակ երկիրն, որ է ՄաՃառու մինչեւ ցԵկատերինէղրատ. եւ զշրջակայս նորին որ կարիցեն բնակիլ, ոչ միայն այս նախկին ելանօղքն, այլ եւ այնոքիկ որ առ ապա ելանել ունին, եւ բազմանալով օր աւուր ենթ բարերջանիկ կալուածոյ ձերդ Կայսերական Մեծութեան, կարեն փութով կացուցանել նոր Փոքր Հայաստան ի երկրիս Ռուստաց. վասն հողագործութեան որք ունին հայք առաւել առ այն տեղեկութիւնս, նոյնպէս ապրշումապահութեան եւ այգեաց առաջացուցման, որոյ յաղագաւ անդառնալի հարկաւոր է լայն ընդարձակ երկիր, նոյնպէս մայրիք ջուրք բլուրք եւ դաշտք. թողացուցեալ լինի վեհագոյն կամաց եւ բարեհաՃութեան ձերոյ Կայսերական Մեծութեան ի մարդաբնակ առնելն մեր զերկիրն զայն. շնորհել մեզ մէլիքացս արտօն ի վերայ հպատակաց մերոց որպէս մինչեւ ցարդ ունեցեալ եմք. եւ այնց մերոց հպատակաց յատկացուցանելն զկենցաղավարութիւնս նոցա, զպատկանեալն ի դէմս մեր որպէս սուրբ կամք ձերդ Կայսերական Մեծութեան բարեհաՃիցի բարեբախտս առնել զմեզ զամենեսին. որք ամենեքին ոչ թողումք ամենահպատակագոյն խոնարհութեամբ պատկանաւոր բարէեռանդութեամբ եւ ջերմեռանդ Ձերդ հպատակ:

3.

Եթէ սոյն երկրքին խնդիրքն մեր ձերդ Կայսերական Մեծութեան ոչ ընկալեալ լինի ի բարեհաՃութիւն, յայնժամ թերեւս արժանացուսջիք հրամայել Արքային վրաց ի տէրութեան իւրում ունեցեալ դատարկ երկիրն որ հնումն կոչիւր Գուգարք եւ այժմ անուանի Ղազախ, որոյ երկարութիւնն ձգի մինչեւ գաւառն Լօռու, ի վերայ որոյ եւ ի նախնումն բնակեալքն էին հայք. որ ամայեցեալ կայ ի զանազան աւերածութեանց թշնամեացն Պարսից եւ այլոց ազգաց. զնոյն տալ մեզ ի կալուածս բնակութեան, որոյ սակս կապակցեալ լինիմք ամենայն ժամու Արքային Վրաց, ոչ միայն ի հպատակութեան, այլ ամենայնիւ ձեռնտու լինիլ ընդդէմ լինելով թշնամեաց նորին ի հարկի պահանջման: Այլ թողացուսցի մեզ ի վերայ հպատակաց մերոց որպէս հայոց նոյնպէս եւ ի վերայ թուրքաց, վարել զիշխանութիւն, այն կանօնաւ որպիսին ունիմք մինչեւ ցարդ. թէպէտ երկիրս այս է լեռնային, բայց պտղատու եւ արդիւնարար. լի զանազան հանքօք որք են ոսկւոյ, արծաթոյ, պղնձոյ, երկաթոյ, արՃիՃոյ եւ այլոց բազմաց, եւ ընդ այն ունի բազում մայրիս ի պիտանաւորութիւն այնց մետալեղէնաց, որովք հնար է նորոգել աւերեալ եւ ամայեալ ամրոցսն. եւ զթագաւորութիւն վրաց այնու իբրեւ պարսպաւ ամրացուցանել ընդդէմ թշնամեաց: Եւ առաջացուցանելով այսց ամենից օգտութեանց, ի կարՃ միջոցի, ըստ առատազեղ օգնականութեան աջոյն ձերոյ կայսերական Մեծութեան կարեմք ժամանել ի ծաղկեալ կեցութիւն, եւ բազումք ի համազգեացն մերոց տեղեկանալով զմերս բարօրութենէ միահաղոյն դիմեսցեն առ մեզ եւ միաւորեալ բազմասցին. ոմանք երկիրն գործելով, ոմանք զանազան հանքս հանելով եւ ոմանք վաՃառականութիւնս ընդարձակեցուցանելով` սակս արդիւնաւորութեան անձին եւ հասարակութեան. եւ ոմանք զֆապրիքս (որ է ոստայնկութիւն) յառաջեցուցեալ զապրանս իւրեանց փոխադարձութեամբ հասուցանելոց են մինչեւ ի Հնդիկսն որպէս ի յօգուտ իւրեանց, նոյնպէս եւ ձերդ կայսերական Մեծութեան. եւ ի փոքրիկ միջոցի կարեն ժամանել բնակութիւնս այն բազմամարդութեամբ. եւ ազգն բազմացեալ կարեն ի պատշաՃեալ միջոցի ո'չ սակաւ օգուտս բերել երկրին Վրաց ի հինից թշնամեաց ազատ պահելով զնա եւ յաւիտենականապէս կապակցիմք առ աթոռ ձերդ կայսերական Մեծութեան ի ամենայնում հանդիպման ընդիմամարդ լինել թշնամեաց ձերոց. ո'չ միայն սակաւուք այլ բազում եւ հզօր զօրութեամբ մերով. մերս ամենայն պատրաստութեամբ կապեալ գոլով երդման ձերդ կայսերական ամենայն Ռուսաստանեայց աթոռ. սակս փրկութեան եւ ազատութեան մերոյ. եւ կանգնելոց զանկեալ եւ զտարագրեալ ազգն ժողովելով ի մի ի հայրենի կալուածսն իւր: Եւ ի ժամանակս ժամանակս բազմացեալ ազգն այն ոչ սակաւ եւ արդիւնս կարելի է նոցանէ ժողովել:

Վասն այնպիսի յարգելի պատՃառաց լիցի բարեհաՃութիւն այնց սակս ամենաողորմածօրէն հրամայել առաքելն ի Վրաստան սակաւաթիւ յաղթանակող զօրս ձերոյ Մեծութեան, որպէս զի միաւորեցուցեալ զօրութիւնս իւրեանց ընդ Վիրս օգնական լիցին ազատելոյ զհպատակս մեր ի հնազանդութենէ բարբարոսաց. զի Վիրք ո'չ ունին այնքան զօրութիւնս որ թարց ձերդ զօրաց նոքա կարողասցին ինչ յառաջ ածել. այլ երբ ձերդ դրան օգնականութիւն ժամանեսցէ առ նոսա դիւրութեամբ կարեն մեզ ձեռնտու լինիլ. որեւ մեր բնակեալ ի տեղւոջն այնմիկ, մշտապէս լինիցիմք օգտաւէտք եւ փառաւորողք կայսերութեանն Ռուստաց:

Եւ եթէ ըստ ապաբախտութեան վիՃակի մերոյ բարեհաՃութիւն չիցէ ձերդ կայսերական Մեծութեան իջանել եւ ո'չ ի միում ի խնդրուածոցն մերոց վերոյգրեցելոց, եւ այնու ի բաց առեցեալ լինի ի մէնջ զամենայն յոյսս մեր, առ ի ազատեցեալ լինելոյ լծոյ բարբարոսաց, մինչ կամք աստ ի սեմոցդ դրանց օգոստափառ գահոյն Ձերոյ Մեծութեան, զրկեցեալք գոլով` հայրենեաց, ի հպատակաց, ի յիշխանութեանց, եւ ամենայն գոյից, ուստի մատուցանեմք վիՃակն ծանրագոյն կենաց մերոց Ձերդ բարձր բարհաՃութեանդ անկա'նելով առ մաքուր Ձերդ կայսերական Մեծութեան գարշապարացն, եւ առ ի սեփհական բարելաւութեան սրտից ձերոց ըստ արդարադատութեան տանջեցելոցս սպասեմք կենաց մերոց վիՃակի որպէս բարեհաՃութիւն լիցի թագաւորիդ մեծի վՃռել ըստ այնմ եւ մնամք ամենավշտակիրքս ջերմ հաւատարմութեամբ Ձերոյ կայսերական Մեծութեան ամենահպատակագոյն իշխօղ Ղարաբաղու գաւառին կառավարութեան Վարանտու եւ Շուշու

Մէլիք Ջիմշիտ Մէլիք Շահնազարով

Իշխող Իղիրմիտօրտու Մէլիք Ֆրիտօն Մէլիք Պեղլերով:

Ուզպաշի Պետրոս Մադաթով:

Մարտի Ե աւուրն

1798 ամի.