Ստորագրութիւն կաթուղիկէ Էջմիածնի

ՄԱՐՄԱՇԷՆ ԵԿԵՂԵՑԻ Ի ՇԻՐԱԿ ԳԱՒԱՌԻ

569. Այս եկեղեցի կամ մենաստան՝ յորում էին շիրիմք հանգստեան նախնեաց Վահրամայ Պահլաւունւոյ իշխանաց իշխանի հօրեղբօր Գրիգորի Մագիստրոսի, է արդարի Շիրակ գաւառի, բայց ո՛չ առ ափն Կարուց գետոյ՝ որպէս յիշատակի ի ճանապարհորդութեան Լեհաստանի համար 116, այլ ի վերայ միւս վտակին Ախուրեան գետոյ՝ յարեւելեան եզեր ի ձորամիջի անդ ի դիւր տեղւոջ. եւ գիւղն որ առ սովաւ, կոչի այժմ ի բարբառ այլազգեաց Ղանլճայ. բնակիչքն են ի հայ գաղթականաց ի սահմանէն Կարուց. հեռի է այս տեղի յարեւմուտս հիւսիսոյ յԱլէքսանդրապօլսոյ (Կիւմրի) ժամ կէս: Եկեղեցին է կառուցեալ հաստատ շինուածովք ի սրբատաշ քարանց՝ բաւականաչափ բարձր միջակ մեծութեամբ առանց սեան. ունի կաթուղիկէ ի միջավայր տանեացն վայելչաշուք զմի սեղան զերկուս աւանդատունս զմի դուռն ընդ արեւմուտս. կայ եկեղեցին յամբողջութեան, այլ գաւիթ նորա խոնարհեալ իջեալ է բոլորովին. աստ աղօթեն գաղթական բնակիչքն:

Արձանագրութիւն շինութեան եկեղեցւոյս գտանի ի հարաւային որմն նորա արտաքուստ յայս ձօրինակի.

«Շնորհիւն Աստուծոյ ես՝ Վահրամ իշխանաց իշխան անթիպատ պատրիկ որդի Գրիգորի իշխանի Հայոց Մեծաց ի ցեղէն Պահլաւունի ի զարմից սրբոյն Գրիգորի Հայոց Լուսաւորչի, որ յաղագս ի Քրիստոս յուսոյն հիմնադրեցի զսուրբ զտիեզերական ուխտս Մարմաշէն՝ սկսեալ ի ՆԼԷ (988) թուականին Հայոց, յաւուրս Սմբատայ՝ որդւոյ Աշոտոյ Հայոց թագաւորի մինչի ժամանակս Յոհաննիսի որդւոյ Գագկայ Հայոց շահանշահի առն իմաստնոյ շինողի խաղաղարարի. ի թուականիս Հայոց ՆՀԸ [1029]. կատարեցաք մեծաւ ջանիւ բազում ծախիւք ես մայր իմ Շուշիկ Հայոց տիկնաց տիկին եղբարք իմ Վասակ իշխանաց իշխան, որ նահատակեցաւ ի թուրքաց պատերազմի, Ապլխարիպ Հայոց մարզպան մանուկն Համզէ: Որք էաք ամենայն տամբ տոհմիւ հաւատարիմք տերանց մերոց նահատակեալ ի վերայ տանս Հայոց աշխատութեամբ արեամբ մերով որդւոց մերոց գանձուց առատութեամբ ամենայն հնարիւք խնդրէաք զխաղաղութիւն աշխարհիս զհաստատութիւն եկեղեցեաց. շինեցաք այլ բազում եկեղեցիս վանորայս. բայց զտեղի հանգստեան մերոյ առաւել պատուով մեծացուցաք լիացուցաք ամենայն գոյիւք՝ լերամբք դաշտաւք. աւանդեցաք ի սա գեղս ագարակս գանձագինս՝ զԲագարանի գեղ զիւր ագարակն, զԳոդիսն զՊորտանգն, զԱրագէճ զԱզատազասմանէն զԵզնկայն, ի յԱւշականի այգիք Գ ջրաղաց Բ ջրաղաց ի Դողս, ի յԱշտարակի այգի, ի Կարբոյ դաշտի այգի, ի Սերկեւլի այգի, ի Վժան այգի, ի Մրենի այգիք, ի յԱնի տներ կղպականի. եւ զարդարեցաք զսա ամենայն կազմութեամբ ի յիշատակ յաւիտենից մեզ որդւոց մերոց. կարգեցաք ի ձեռն սուրբ հաւր Երեմիայի որ զկնի յաջորդեցաւ Սոսթենէս նորին որդիացեալ, փոխարէն հատուցման ընկալեալ մեր ի ժառանգաւորաց սուրբ ուխտիս՝ տարին Զ [6] քառասունք անխափան մինչի գալուստն Քրիստոսի: Արդ եթէ ոք ի մերոց կամ յաւտարաց աւագ որ զմեր տուրս ի սուրբ ուխտէս պակասեցուցանէ կամ հայր որ զմեր ժամս խափանէ, ինքն որոշեալ լիցի ի Քրիստոսէ դատող նորա սատանայ մի տեսցէ զփառս Աստուծոյ. իսկ որք հաստատուն պահեն զաւանդս մեր, աւրհնեալ եղիցին»:

Ի սոյն որմն, ի կողմն արեւմտեան վերոյգրեալ արձանին գրի եւ այս արձանագիր.

«Շնորհիւն Աստուծոյ ես՝ Մարիամ Ափխազաց Հայոց թագուհի, դուստր մեծին Սենեքերիմայ թոռն Գագկայ Հայոց արքայի, որ ետու զՏարուս ի սուրբ ի տիեզերական ուխտս Մարմաշէն առաջնորդութեամբ հաւր Սոսթենիսի վասն Գագկայ իմ պապոյն մեղաց թողութեան Կատային իմ հանկան. հատուցումն բարի ընկալայ ի սրբոցս՝ զսեանն եկեղեցին զսուրբ Պետրոս ի Քրիստոս պատարագաւ զտարին ողջոյն Կատային իմ հանկանն մինչի գալուստն Քրիստոսի: Արդ, եթէ ոչ ի մեծամեծաց կամ ի փոքունց ի Հայոց կամ ի Վրաց, որ այս գրոյս հակառակա զիմ գիւղն զՏարուս ի յայս ուխտէս հանէ, ինքն ելցէ ի կենացն Աստուծոյ պարտական լիցի արեանն Քրիստոսի: Եւ մի՛ տեսցէ զփառս Աստուծոյ. իսկ որ հաստատուն պահեն զաւանդս մեր՝ աւրհնեալ եղիցին»:

Ի հիւսիսային որմն անդր արտաքուստ դնի սոյն արձանագիր վերանորոգութեան եկեղեցւոյս.

«Ի ժամանակս բարեպաշտից աստուածասիրաց պատրոնաց մերոց աթաբակ Իւանէի մանդատորթախուցէ Շահանշահի, հրամանաւ սոցին վերստին նորոգումն եղհրաշափառ տաճարիս աստուածանիստ սրբոյ կաթուղիկէին մարմարոնեայ շինուածովք ի ձեռն Ապուղամրի Մագիստրոսի, տէր Գրիգորոյ արհի եպիսկոպոսի հարազատի Մուխարփի թոռանցն Վահրամայ իշխանաց իշխանին ի զարմից շառաւիղէ սրբոյն Գրիգորի շինողի ի հիմանց մեծաւ տենջմամբ յուսով բազմագումար նորանոր ստացուածովք. այսինքն՝ յոլով գիւղորայս, այգեստանս, կուղպակս ի քաղաքն Անի ջաղացս Գ, որոց արձանագիրն ցուցանէ մի ըստ միոջէ. փարթամացուցեալ զվանս ամենայն գոյիւ առ ի լնուլ առաւելուլ զպէտս կարեւորս զիւրեանց զեկաց. այլունէր սուրբն ժամանակս ոչ սակաւ. յետոյ աւերեալ յանաւրինաց զվանս գեւղ արարեալ եւ զկաթուղիկէն բերդանման ամրոց կայր ի խաւարի ի սգաւորութեան՝ զրկեալ յամենայն գոյիցն մինչցաւուրս յայսոսիկ: Իսկ ի ՈՀԴ (1225) թուականիս Հայոց քաջ արի զաւրականն Քրիստոսի սիրելի եղբայրն իմ Խարիպն՝ իմով կամակցութեամբ խորհուրդ բարի ի միտ արկեալ ազատել զսա ի զազիր մթնազգածութենէ հասուցանել յառաջին փառաւորութիւնն հանեալ արտաքս զշինականսն եղվանք քահանայից կրաւնաւորացն հաճոյացելոց Աստուծոյ. հուսկ յետոյ զարդարեցաք զսա սպասիւք, պայծառասգեստիւ սրբութեամբ, ոսկեղէն, արծաթեղէն, Հին Նոր Կտակարանաւք եկեղեցականաւք. ընծայեցաք ի սմա նուէր զմեր այրն զԱզատ գիւղն նոր ի նորոյ վանիցս ջաղացս վերաշինեցաք, ուստի անուանի Տիրաշէն. յայսկոյս գետոյն յայնկոյս գետոյն յԱնի՝ որ կամուրջէն ի վայր ի վեր զխոտ զջուրն զհողն. զոր ինչ ի սկզբանէ ունիմք ի քաղաքի ի մեր պապէն հայրենիք ստացուածք մեզ. նախ զսուրբ Ստեփաննոս եկեղեցին բոլոր ժողովրդեամբ. երկու այգի ի Մարմէտ՝ որ ի նախնեաց մերոց մեզ էր հասեալ, միաւորեցաք զվերին վանքն մեծ վանիցս իւր ամենայն ստացուածովք լիցի հրամանաւ միոյ առաջնորդի [1]. այսքանս կատարեցաւ, ընդ այն ժամանակս գեղեցկագեղ եղբայրն իմ Ղարիպն Մագիստրոսն գովեալն յամենայն լեզուաց մարտիրոսացաւ ի պատերազմի անաւրինաց միայն մնացի ես Գրիգոր եղկելիս զմարմին նորա բերեալ թաղեցաք առ դրան սրբոյ կաթուղիկէիս մերձ առն մերոյ Վահրամ իշխանին. փոխարէն հատուցանէք սպասաւորք սորա ընդ մերոյ արդեան՝ զոր արարաք զկաթողիկէիս զաւագ խորան յանուն նահատակիս վկային Քրիստոսի, զաւր նահատակին կատարել յամենայն յամի ի սկզբանէ տարւոյն մինչցկատարումն տարւոյն՝ յայսմ հետէ մինչ ի ծագումն որդւոյն Աստուծոյ. որ ոք խափանէ կամ շորթել ջանայ յընչից եկեղեցւոյս, որոշեսցի ի փառացն Աստուծոյ զրկեսցի ի մշտնջենական կենացն. կատարիչ գրոյս աւրհնեսցի յԱստուծոյ ի սրբոցն, նորոգի ի մարմին, ամէն:

Երեք ինչ նշանակին յարձանագրութեան աստ. Ա մարմարոնեայ շինուածք, որոց հետք չերեւին այժմ բնաւին, այլ գուցէ յառաջագոյն լեալ իցեն մարմարոնեայք՝ խաչկալ սեղանոյն սրբոյ ինչ ինչ շէնք ի խոնարհեալ գաւթի նորա կամ յերկոսին սիւնաձփոքրիկ տաճարսն, որ զկնի, յորոց անուանեալ իցէ ըստ հաւանական մտաց այս տաճար Մարմաշէն կամ ըստ ոմանց՝ Մարմարաշէն: Բ. Վերին վանք. տեղի սոյն վանիցս կայ տակաւին է բարձր քան զյիշատակեալն Մարմաշէն ի լանջս նոյն կողման ձորոյն յարեւելս հիւսիսոյ. արեւելեան որմն ինչ նորա կայ ի կանգուն հեռի է ի մեծ եկեղեցւոյն իբրձիարշաւ մի ընդ զառիվեր: Գ. Այրն զԱզատ գիւղն, ցուցանեն բնակիչքն ի հիւսիսոյ կողմանէ վերին վանաց զմեծ այր մի (մազարայ) կարի հարկաւոր ի պէտս բնակչացն. Ազատ գիւղն՝ նոյն է ընդ Ազատազասմանէ գեղջն, որ յարձանագրութեան անդ Վահրամայ իշխանաց իշխանի:

Յերկոսին կողմանս մեծի եկեղեցւոյս Մարմաշինոյ ընդ հարաւ ընդ հիւսիս կարի մերձ նմին՝ են երկու փոքրիկ մատուռք սրածայր կաթուղիկէիւք, որոց արտաքին տաշածու քարինք բոլորովին քակեալ յայլազգեաց՝ բարձեալ են այլուր ի պէտս այլ շինութեանց ըստ հաւաստի պատմութեան բնակչացն. ուստի եթէ արձանագրութիւնք լեալ իցեն ի նոսա, ընդ այնց քարանց անհետացեալ են իսպառ: Եւ զի գուցէ սեան եկեղեցի յանուն սրբոյն Պետրոսի՝ որ յարձանագիրն Մարիամ թագուհւոյ, իցէ մին յայսց երկուց մատրանց՝ որք են արդարսիւնաձշինուածք:

Չի՛ք ինչ հետք պարսպի կամ սենեկաց մենաստանիս, քանզի յոլովակի փոփոխութիւնք այլազգի բնակչաց ընդ ժամանակս ժամանակս անհետացուցեալ են զայնպիսի շինուածս:

ԱՌԱՋՆՈՐԴՔ ԿԱՄ ՎԱՆԱՀԱՐՔ ՄԵՆԱՍՏԱՆԻՍ

570. Յիշատակի ոմն նախքան զԵրեմիա ի կոնդակին Յօհանավանաց, որ ի Զաքարիա Սարկաւագէ, որ ո՛չ յիշէ զանունն:

Երեմիա, որ ի վեր անդր յարձանագրութեան, հրաժարեալ ի պարտաւորութենէ վանահայրութեան փոխանակ իւր կացուցեալ զՍոսթենէս՝ գնացեալ կրօնաւորի ի վանսն անդ Յօհաննու, որ ի Կարբի: Եւ անդ ընկալեալ զվախճան ամփոփի անդէն, յորոյ վերայ կանգնեն արձան խաչի՝ որ ունէր գիր այսպիսի ըստ յառաջ բերելոյ նոյն յիշեալ Սարկաւագի.

«ՆՁԲ (1033) թուին:

Ես՝ հայր Երեմիա, առաջնորդ սուրբ ուխտին Մարմառաշինու, սիրեցի զվարս միայնութեան, աւանդեցի զվերակացութիւն ուխտին իմոյ անդրանկին իմում Սոսթենէսի. ես եկեալ բնակեցայ յանապատի աստ ի տեղւոջս ընկալայ զփոխումս: Արդ՝ աղաչեմ յիշեսջիք ի Քրիստոս»:

Զկնի՝ նոյն Սոսթենէս. առ սա գրեաց Գրիգոր Մագիստրոս զերկուս թուղթս. առաջնովն խօսի զնմանէ իբրզառաքինի եւ զսուրբ առնէ. երկրորդաւն առաքէ զոսկի մատանի ծանրագին յակինթ ակամբ՝ պարգառ ինքն ի Մոնոմախ կայսերէ: Գովութեամբ խօսին զսմանէ այլ արձանագիրք: