Մ. Նալբանդեանի աշխատանքների համաբարբառը և յաճախային բառարանը

ս չի հասնիլ: Կաթողիկոս, Воронцов Ведь {բա} քու տղիս տղէն Մի վարդապետ опытной Ողջ

ել այնպէս, ինչպէս կը պահանջէր արդարադատութիւնը, {բա} ՛ նորա այնքան ցոյց տուած բարեկամութիւնը, խնամքը ե

ավարութեան աստիճանաւոր) կամ եսաւուլ, որ գալիս ա {բա} նրան հաց չի՞ պէտքը, պատիւ չի՞ պէտքը, հաւի միս չ

ա միտք անում. մեր աղէն ա, որ տեսութիւն գնանք, {բա} մի կարաս գինի, մի հինգ լիտր արաղ չպիտի տանի՞նք.

թողիկէ. նոյնպէս եւ ուրիշ հեղինակներ, Կաթողիկէ, {բա՛յց} Էջմիածին՝ եւ ո՛չ մէկը։ Մեր խնդրից դուրս է ցոյց

ութիւն, կեցցէ աշխատութիւն: Ասացի, այս վերջացած {բա՛ն} է, այժմ մտածենք խնջոյքի վերայ: - Խնջոյքի վե

Մեր Աստուածաշնչի վկայութիւնը, որ բերինք այստեղ, {բա՛ռ} առ բառ ուղի՛ղ է բո՛ւն հրէական բնագրի հետ։ Թովմա

ա, - տակը զընջըլած քար ա. Ես քեզ թաքուն սիրեցի, {բա՛ս} ո՞վ արաւ աշկարայ, Իմ եարն ինձ եար պըտի, - ձեռում

եւս աւելի վատթար կեղտերով: Յիշատակարանիս աչքերը {բա՛ց} են եւ ականջները սո՛ւր... Բարւոք է իւր անձը մաքրե

, Ընդ վայրայօն պչրանաց, Որոց բախեն՝ {բա՛ց} զքո դուրս, Մի մերժեսցի ոք ի բաց։ Եւ

էր, ժամը երթար, պասը պահէր հաւատքով, Արի՛ {բա՛ց} թող այդ ուսումը, դու որ այժմէն՝ չես հաւան

ող ի քայլ զճեմ առնուլ ի լուսեղէն ի կամար, Ի {բա՛ց} ընկեա՛ զախտ արծաթին եւ որ զոսկւոյն ցանկութեան,

օրերում հոգի չկորուսանել"։ - Ուրեմն {բա՛ց} թող, որ ես գնամ իմ տունը: " Իրաւն աս

հերոսները Ու քանդուիլն Եղիոնին։ {Բա՛ւ} է, որքան Արարատը Մնաց զրկուած քո ձայնից.

ակն իմ էս: " Օ՜, այո՛, այո՛, այդ ինձ բաւ է, {բա՜ւ} "... Ես սողոսկում եմ ճեղքը շտապաւ: " Կուտ, կ

ռաջին լծորդութեան բայերի եմ վերջաւորութիւնը էական {բա՞յ} չէ դարձել եւ միայն այն պատճառով, որ երկու երեք ժ

անհաւատ մարդերի պէս ապացոյց պահանջելով, տեսուած {բա՞ն} է Հայերի մէջ օրինաւոր, կապակից, հիմնաւոր ապացոյ

նդուկ պոչատին Քաշեցէք կպրէ կարաս, Մի {բաբաթի} մկրտուին Սանչու հետ, փառաց ի փառս"։

էի տեսել քեզ հեռուից, եւ ահա սիրտս սաստիկ սկսեց {բաբախել} կուրծքիս մէջ: Քո բանաստեղծական կերպարանքը, քո տ

ւ մեզանում լսւում են ձայներ, եւ մեր մէջ սկսում է {բաբախել} մի կենդանի սիրտ: Արդարեւ, Հայոց ազգը այնքան

ռչին Բեկորք մանունք ի գետին, Ճարտարին {բաբախէ} սիրտ, Բեկորք փայլին ի յակինթ... Երգի ի ք

սրբոց Թադդէ ի եւ Բարթողոմեայ: Շատից քան սակաւուց {բաբախին} սիրտք ի վերայ Ձեր, եւ ամենեքին դէտ ակն կալեալ ըղ

որի դարաւոր փոշով ծածկուած յիշատակարանների վերայ {բաբախում} է նոցա կուրծքը, եթէ նոցա ազգութեան հասկացողութիւ

: Համբոյրները խաղո՜ւմ են Կուրծքի վրայ հոլանի, {Բաբախում} են սրտերը... Արդարոց բի՜ւր երանի: Վճիտ սիրով ա

ւմ են մանր Փայլուն բեկորներ նման յակինթի... Ու {բաբախում} է սիրտը սիրավառ Գոհարը տաշող քերթող-վարպետի. Գով

նորա շնչառութիւնը, սիրտը մի առանձին խռովութեամբ {բաբախում} էր կուրծքի մէջ. երեսի վերայ, երբեմն, երբեմն եր

Եղիազար եպ[իսկոպոսին] 111 Մկրտիչ վարդապետին, {Բաբամեանց} 112 Քալանթար[եանին], ստրախ[ովոյէ] 24 113 Սանա

ի Մայիս ամսոյ յերեսնոջն ՚ի Կալկաթայ: Մասէհ {Բաբաջան} կամ Մարտիրոս Վկայեմք, որ ստորագրեաց եւ կնք

ն 1795, Ապրիլի ամսոյ մինն ի Կալկաթա: Մասէհ {Բաբաջան} կամ Մարտիրոս։ վկայեմք որ ստորագրեաց, կնքե

ցն, ծանոյց թէ տունն եւ կրպակք հանգուցեալ Մասեհի {Բաբաջանեան}, հանդերձ արդեամբքն գումարելովք ընդ այսքան ամս,

որից հրիտական առաքեմ ի Հնդիկս: Նախ, վասն Մասեհի {Բաբաջանեան}, երկրորդ, տիկնոջն Կատարինեայ Խօջամալեանց, երրո

մք: Յայտ իսկ է ձեզ ՚ի կտակէ հանգուցեալ Մասեհի {Բաբաջանեան} եւ ի գրութենէ իմմէ, թէ նա հանգուցեալն թողեալ է զ

գումարէ յայսմէնէ 400 ռուփին ի պէտս գործոյն Մասեհի {Բաբաջանեան}, իսկ 300 ռուփին՝ Կատարինեայ Խօջամալեան: Բ

ն ատենի պետութեանն Անգլիոյ: Ահա ներկայ վիճակ {Բաբաջանեան} գործոյն. եկից այժմ առ հրիտակն հանգուցեալ Տիկնոջ

. ՎՐԹԱՆԷՍԵԱՆՑ Արգոյ պարոն, հանգուցեալ Մասեհն {Բաբաջանեան} կամ հասարակ կոչմամբ Աբդըլմսեհ Մարտիրոս վախճանեալ

արելոց յարդեանց տանց թողելոց ՚ի հանգուցեալ Մասեհէ {Բաբաջանեան}, այլ որովհետեւ ընդհանուր հաշուարարութեամբ հրիտակ

ն եւ պահանջէ զ700 ռուփիս զ400 վասն գործոյն Մասեհի {Բաբաջանեան} իսկ զերիս հարիւրս վասն հրիտակին Եկատարինեայ Խօջամ

առաքէ զսպեալ օրինակ գործոյն եւ բողոքանաց ի մասին {Բաբաջանեան} հրիտակին: 11. Տպեալ օրինակ Բաբաջանեան բողոք

մասին Բաբաջանեան հրիտակին: 11. Տպեալ օրինակ {Բաբաջանեան} բողոքաց: 12. Տպեալ օրինակ Կատարինէ Խօջամալեա

ազգակցաց մերոց բնակելոց 'ի Հնդիկս, որ գո՛ն Մասեհ {Բաբաջանեան} կամ, հասարակ կոչմամբ, Աբդըլմսեհ Մարտիրոս, Եղիա

աքինի հայերից գլխաւորն է յիշատակի արժանաւոր Մասեհ {Բաբաջանեան} կամ հասարակ կոչմամբ Աբդալմասէհ Մարտիրոսը, որ երկ

տէր Մատթէոսէ, տեսանի, զի բաց ի հանգուցեալ Մասեհ {Բաբաջանեանէ} եւ ի բարեպաշտ տիկնոջն հանգուցելոյ ՚ի Կատարինեայ Խ

ոյ ի ձեռս գտանի եւ հաստատեալն կտակագիր հանգուցեալ {Բաբաջանեանի}: Օրէնսգէտն այն որպէս եւ այլք նմանքն նմա,

ադատութիւն դատաւորաց: Կտակն հանգուցեալ Մասեհ {Բաբաջանեանի} գտանիւր ՚ի ձեռս հայազգի օրէնսգիտի պ. Պօղոսի Բայ

զմանրամասն հաշիւ ելից եւ մտից տան եւ կրպակաց պ. {Բաբաջանեանի}, սկսեալ յօրէ, յորմէ հետէ անցեալ են այնք ՚ի տեսչ

իւնք վերաբերին առ մի տուն եւ առ կրպակս հանգուցեալ {Բաբաջանեանի}, որք, ըստ զօրութեան երկրորդ կտակի նորին, ստոր

ի գլխաւոր Ադմինիստրաթորին - Հագ, ՚ի մասին կայիցն {Բաբաջանեանի}: 4. Գրութիւն գլխաւոր Ադմինիստրադորին Հագ ՚ի

զթուղթսն ստացեալս ՚ի պարոն Բայլէ ՚ի մասին գործոյն {Բաբաջանեանի} առաքեալ է առ փաստաբան իւր խնդրելով զնորա (1 անըն

ագս ստանալոյ յինէն զ700 ռուփիս վասն գործոցն Մասեհ {Բաբաջանեանի} եւ վասն գործոյն Եկատարինայ Խօջամալեան 300 ռուփի:

ղոք իմ, պատճառելով, եթէ առաջին կտակն հանգուցեալ {Բաբաջանեանին} իցէ օրինաոր, ըստ որում ի նմա գտանի ստորագրութիւն

դն, այդ լոկ պարգեւագիր է, ի կենդանութեան Մասեհի {Բաբաջանեանին} արարեալ, յորում զտունն զայն ՚ի բաց հանէ յիշխանու

ետամուտ են եղեալ ի ձեռս բերել զգումարն դրամոց Մ. {Բաբաջանեանին}, առ ՚ի հիմնել ՚ի Փարիզ զդպրոց: Երեւի դարձեալ

ս: § 3. Ձեզ քաջ հայտնի պիտի լինի, որ Մասեհ {Բաբաջանի} թողած կայքը վաճառելի բան չէ, այլ միայն նորա եկամ

ԵՒ ՍՈՒՐԲ ՀՈԳԻ Կեցո զիս ներքոյ կամ ստորագրող {Բաբաջանի} եւ կամ հասարակ կոչմամբ Մարտիրոսի որդի Մասէհս, որ

լիցի ամենեցուն, զի ես ներքոյ ստորագրող Համադանցի {Բաբաջանի} որդի Մասէհս (որ հասարակ կոչմամբ Աբդալ մասէհ Մարտ

եւ կնքեաց հռչակեաց եւ հաւանեաց վերն յիշեալ Մասէհ {Բաբաջանն} կամ հասարակ կոչմամբ Մասէհ Մարտիրոսն, թէ այս իմ կ

են Սուրբ Կաթուղիկէի եկեղեցում։ Մեր մե՜ծ հայրապետ {Բաբգէն} կաթողիկոսը, Քաղկեդոնի ժողովը դատելու համար, Վաղ

ողովը եղած լինէր մի այլ եկեղեցում, մանաւանդ, որ {Բաբգէն} կաթողիկոսը, ինքն Դուին նստելով, ժողովը չէր կարո

սպէս է վկայում մեր խօսքին. " Մեծ հայրապետն Հայոց {Բաբգէն} առնէ ժողով եպիսկոպոսաց Հայոց, Վրաց եւ Աղուանից '

ք, ինչ էք կարծում, ոչ աւելի եւ ոչ պակաս, որպէս {բաբելաբանութեան} վրայ, եթէ միայն ներելի է ex uso in abuso գործ դն

ներից եւ շնչականներից, մնում է անկերպարան խաւարի {բաբելոնեան} գերութեան մէջ, իւր ծնողքի յաւիտենական դատապարտու

կարելի է աշխատել հլու հպատակ, պահել ազգը խաւարի {բաբելոնեան} գերութեան մէջ: Շահասիրութիւնը: Սուտ ազգասէր

նդունում էր հիւսիսային Ամերիկան: " Այս ի՛նչ {բաբելոնեան} խառնակութիւն է, - կարող է մտածել մի մարդ: - Անգլի

րանց դէպի յափշտակութիւն եւ կողոպուտ, մի խօսքով, {բաբելոնեան} խառնակութիւն: Բայց չէ պիտոյ մոռանալ, որ մի այսպ

դարձեալ այդպիսի մարդերից չէ՞ր բաղկացած: Այս ի՛նչ {բաբելոնեան} խառնակութիւն է"։ Բայց չէ՛. սխալը այստեղ չ

լինի նորա փորձական հետեւութիւնը եւ կ'երեւեցնէ մի {բաբելոնեան} խառնակութիւն: Եթէ Փիւնիկեցիք իւրեանց վերայ կրած

մ այս իրողութենների մէջ. այնուհետեւ ծագում էր մի {բաբելոնեան} խառնակութիւն: Այսպիսի կերպով գործ յառաջ կ՚երթա՞ր

յիշատակարանների մթութեանց, շփոթութեանց եւ երբեմն {բաբելոնեան} խառնակութեան այնպէս, որ մարդ մոլորւում է եւ չէ ի

արքայ, իսկ ժողովուրդը թագաւոր: - Այդ ի՛նչ {բաբելոնեան} խառնակութիւն է. ես ամենեւին չեմ հասկանում այդ պա

արդւում էին, եւ ինչ էին կամենում դուրս բերել այս {բաբելոնեան} խառնակութենից: Այս գործից ես հնար ունեցայ տալ ձե

անեցի խաղաղ եւ օգտակար գործերից եւ ձգեցի նոցա այս {բաբելոնեան} խառնակութեան մէջ, ուր անտարակոյս անհետ կը լինին

որի թերթերը ցիրուցան, որը ցեցակեր. մի խօսքով, {բաբելոնեան} խառնակութիւն: Ահա այս պահարանի մէջ սկսեց որոնել

սարդի կողմը, միւսքը պաշտպանում են ծերի կարծիքը. {բաբելոնեան} խառնակութիւն: Բայց այս բոլորը չէ դեռեւս․ այնտեղ

ուիրական է, որովհետեւ մեք նորա մէջ ենք... Ո՛վ {բաբելոնեան} խառնակութեանս մտքերի. բայց փոքր է այս, մտաւորակ

ըստ որում տեսութիւն չէ դոցա սեպհական), զայդպիսի {բաբելոնեան} խառնակութիւն ի խելապատակս հայոց ո՛չ գովեմք մեք,

ուհետեւ լոյս եւ ճշմարտութիւն եւ ազատութիւն խաւարի {բաբելոնեան} գերութիւնից ", միեւնոյն ժամանակին տետրակը գրկելո

ասում, թէ հայը երթայ սկսանէ իւր երկրագործութիւնը {Բաբելոնի} սահմաններում: Այն ժողովուրդը, որ դուրս չէ

ղի վրայ: Ասես թէ Հայաստանի աղջիկները հին կամ նոր {Բաբելոնների} աղջիկներն են, ասես թէ բորբորիտոն Շամիրամի թոռնե

հազարամյակներ տեւող ստրկության առջեւ Եգիպտոսում, {Բաբելոնում} եւ, վերջապես, ամբողջ երկրագնդի վրա: Այդպիսի սի

յն ձեան, Կրծովք իւրով լուսազգեաց: Եւ {բաբէ} ՜ երանութեանն, Զի տարուբեր անդ, մարմաջ

քով վիճակաւ զանխուլ ի քէն դու կարօտ։ {Բաբէ} ՜, խաւար մտայց հոգւոյդ, սին սաղարթիւք քո անձին,

բեմն զնոսա իսկ ի հրովարտակս վաւերացուցանէր: {Բաբէ} ՛ չարաբաղդութեան հիքացելոյս. թերեւս աղաչէի զմեծիդ

էր այսպիսի ստորագրութիւն՝ " Աբրահամ Դիոսկորոսեան {Բաբկենեանց} "։ Պ. Բաբկենեանցի նամակը կարող է մի փոքր ճա

ն՝ " Աբրահամ Դիոսկորոսեան Բաբկենեանց"։ Պ. {Բաբկենեանցի} նամակը կարող է մի փոքր ճաշակ տալ մեր ընթերցողների

Մեզի պէտք եղածն ու ազգային իրաւունքնիս այն է, որ {Բաբկէն} իր ատենին երեւելի Հայրապետն էր եւ տասնը հինգ միլլ

ենք յիշել, որ Հայոց ազգը իւր յիշատակի արժանաւոր {Բաբկէն}, Աբրահամ եւ այլ կաթողիկոսների ձեռքով մերժել է մի

իսկ ես մնամ եւ այլն... Աբրահամ Դիոսկորոսեան {Բաբկէնեանց} Տարակոյս չկայ, որ, կարդալով այս նամակը, կը

հայհոյութիւնքը. - Պ. Խուդաբաշեանի գիրքը. - Պ. {Բաբկէնեանցի} նամակը. - Սկայորդու տարածած լուրերը. - " Հիւսիսա

նդունել, եթէ ոչ կատակաւ: Գիտենք, որ յանուն {Բաբկէնի} վերի գրած յիշատակութիւննիս, Մխիթարեան համախոհաց

անաւորութիւն մը չունիք եղեր: Հայոց եկեղեցին {Բաբկէնին} ըրածը տարուէ տարի նորոգելէն շատոնց դադրեցաւ, իսկ

ուսցեն: Նույնպէս եւ իմ հաւատարիմ հեթանոս Մօհանայ {բաբուն} եւ իմ սարքար Պալիչերեն Դէյն, ամսական վարձիւք պահ

զիլբեր գրոշ: իզվոշ[չիկ] 30 մինչեւ Կաստ[էլ] 42 {բագաժ} 20 ծառային 12 ծառային 12 տոմսակ 27 гро[ш] իզվոշ

1-10 թէյ եւ այլն, եւ այլն 25 մինչեւ Փրես. 15-21 {բագաժ} 3-10 Ֆրանկ[ֆուրտից] Դրեզդ[էն] 20 I/2 II - 11 -

ւտ անդրիս եւ ընդ մեհեանս Աշտիշատու, Արտաշատու եւ {բագնայ} Գիսանեայ եւ Դեմետրեայ եւ այլոց բազմաց դատին անխնա

` Արուսեակ պայծառ Էր կոչւում հնում, Պաշտըւում {բագնում}: Իսկ քեզ, ով դու կոյս, Շուշա՜ն դեռաբոյս, Լ

դ փարփառ Կոչեր առ նախնեօք, Եւ պաշտէր {բագնօք}: Իսկ զքեզ, ո՛վ կոյս, Շուշան դեռաբո

դրախտ եղած կը լինէր. բայց ո՜ւր է: Նոյնպէս {Բագրատ} աղան (եր. 139-140), Սօսի անունով երեք ոչխար է

անի զօրութիւնը եւ շատ քնքուշ կերպով խայտառակում է {Բագրատ} աղայի խաբեբայութիւնը եւ նենգութիւնը: Նա այն մէկի

ծակ թող դիպչի էլ, գա՛յ էլ, ի՞նչ վէճդ ա"։ {Բագրատ} աղայի գլուխը խնամի Յարութիւնի գլխիցը շատ պինդ է:

: Լուսաւորչից հարիւրաւոր տարիներ յետոյ կանգնեցան {Բագրատունեաց} եւ Ռուբենեաց թագաւորութիւնքը, չեմ ասում Արշակուն

, սրբեալ զարտասուս կարեկցութեամբ իմաստուն իշխանցն {Բագրատունեաց}, որք բազմօք սատարեցին լուսաւորութեան նորա՝ երեւ

8 թուականէ ի թագաւորութենէ Գագկայ առաջնոյ ի տանէն {Բագրատունեաց} մինչեւ ց1071 թուականն: Պատմէ նա զաղետալի կործանո

եւիլ զարդիս ուրեք " բանիցն չափաւ յինքն եւ ի Սահակ {Բագրատունի} ", այսպես եւ նզովիցն, զոր թողեալ էր գրով ի վերա

աց-կամաց: Հայոց ազգի մէջ մտած են հրէայք, ինչպէս {Բագրատունիք} եւ ուրիշ շատ հասարակ ցեղեր: Հայոց ազգի մէջ մտած

սպէս էր գրում մեր անզուգական Քերթողահայրը, Սահակ {Բագրատունուն}: Աւանդութեանց մէջ, ամէնից աւելի անհաստատը

նց մինչեւ ցաւուրս իւր, զոր արար ի խնդրոյ Սահակայ {Բագրատունւոյ}, կցորդեալ յայն եւ զԱշխարհագրութիւն՝ ըստ ժամանակ

հանայութեանն՝ երանելոյս տուեալ զեպիսկոպոսութիւնն {Բագրեւանդայ}, իբրեւ դեղ մահու հեղձուցանեն ի նմին, եւ զի ընդ

շտակ ծերունին չարաչար հալածուեցաւ, որին ի վերջոյ {Բագրեւանդի} եպիսկոպոսութիւնը, որպէս մահադեղ տալով, անհանգիս

որ իրեն կատարյալ չարած եդ չի դարձուցին: Եվ իրեն {բադորոժնայի} մասի կամ իրեն գալու մասի խիստ շուտով թե տարիք տես

րեւս կգա եւ այդ ժամանակը, որովհետեւ Դոն-Չեզար դե {Բազանի} հետ կրկնում եմ՝ " Աշխարհում ամեն ինչ չափ ունի,

լ ի յանդիմանութիւնէ նորին վեհափառութեան ի Ղարասու- {բազար} ի գլուխ հ. Մինասայ Բժշկեան, քանիցս դիպեալ էր ին

եւ կրպակք, գտանին մերձ յեկեղեցին հայոց ի " Չինի- {բազար} " ասացեալ փողոցի, որ գրեա՛ թէ առաջինն է ի Կալկաթ

արո՞ղ ես իբրեւ դրամ գործ դնել նորա մետալիօնները։ {Բազար} որ տանիս, շինականը քեզ ալիւր ու եղ կը տա՞յ, որ

քուչայ, արեւմտեան կողմն է փողոց վաճառի, որ Չինի {բազարի} սկիզբն կոչի, ուր է իմ դուքանները են, իսկ հիւսիս

մնացեալ եկամտովն, եթէ յիշեալ տանն մերձ կամ Չինու {բազարումն} կամ յափն գետոյն տուն, դուքան, քուդամ, գաթ եւ մ

որուսած, Ինչպէս յուսահատ անմեղ աղաւնին, {Բազէի} աչքից անգութ հալածուած: Անդունդի վերայ

ի համար: Առաջին ամբիոնը դասախօսութեան հիմնուեցաւ {Բազըլ} քաղաքում եւ Թէոֆրաստ Պարացելսոսը հրաւիրուեցաւ ուն

գործելոյ, ո՞վ ամօթոյ ազգիս, օտարազնեայց ոմանց, {Բազըլեան}, ասեմ], աւետարանական [ընկերութեան միաբանից) Դի

ն յառաջանալու, որ եւ ապա հարկադրեց նորան հեռանալ {Բազըլից}: Նա զրկուած ամենայն օգնութենից, ման եկաւ շատ քա

եւ եղինճ, եւ ուր պիտոյ է բոյն շինեն մողէսները եւ {բազիլիսկները}, պիտոյ է վայեն բուերը եւ այլ գիշատող թռչունները

՞րը. Բարոյական մարդկութեան Ո՞վ շօշափեց {բազկերակը}, Գրեց ֆիզիոլոգիան. Լո՜ւռ... ահա մե

յր ի թոյր, Քնքուշ մատանց Կազմեալ պսակ {բազմաբոյր}, Սրտացելոյն Վառեն զճակատ եւ հնչէ

քո ձայն։ Թո՛ղ սրբէ նա արտասուքը {Բազմադարեան} երեսից, Սատուռնոսի անխիղճ գործը Թո՛ղ հ

րտութեան սէրը, նոյնպէս եւ գիտական լուսաւորութեան {բազմադարեան} աշխատութիւնը, արդէն իրագործել են այն, ինչ որ չկ

ամար իւր գիտութիւնը հայկական լեզուի մէջ: Մի քանի {բազմադէմ} կամ, աւելի լաւ է ասել, անդէմ մարդիկ փոքր էր մնա

ակ, որ ճշմարտութեան պաշտօնեայքը հանդիպած չլինէին {բազմադիմի} տհաճութենների եւ անախորժութենների։ Այս հիման վեր

մնալու վերացնել իւր թերութիւնքը եւ լցուցանել իւր {բազմադիմի} կարօտութիւնքը: Ապա եթէ ազգը լուսաւորուի, եւ ինք

ից ընկած հատուածը, օտարութեան մէջ, պատերազմելով {բազմադիմի} նեղութենների հետ, քունը կտրել է Հայոց հին լեզուն

նք եւ աշխատություն գործ դնեք, որ ինչքան կարելի է {բազմաթիվ} լինեն ստորագրողքը, մանավանդ այժմ, որ վարում եք

իրիկ է, շատ բաների նկատմամբ չի կարող հաշիվ տալ: {Բազմաթիվ} " ինչո՞ւ " եւ " ինչի՞ հիման վրա " հարցերին մենք կ

գարժան պրոֆեսորը, որը նոր հայերեն լեզվով գրած իր {բազմաթիվ} աշխատությունների գիտական առաջաբաններում ամբողջ հի

վասն ի Հռոմկլայ բնակելոյն անուանեցաւ եւ Կլայեցի: {Բազմաթիվ} են գրուածք սորա եւ առ ուսումնական եւ աստուածաբանա

չագիրների մասին՝ ասում է (տե՛ս երես 460). " Ի {բազմաթիւ} աւետարանաց զմինն առի ընդ իս, ըստ որում արտագրեալ

Ղռմաճեանց (որ գրել է Ղռմզանց), յորում ուսանին {բազմաթիւ} աշակերտք զՀայերէն եւ զՌուսերէն"։ Հեղինակը գ

դիրների մօտից: Այս չորս խնդիրքը հասել են մեզ {բազմաթիւ} նամակներով, թէպէտեւ առ ի սրտէ պատրաստ էինք յարգե

ք, եթէ, ինչպէս Յիշատակարանիս սկզբումը ասացինք, {բազմաթիւ} նամակներ անհանգիստ արած չլինէին մեզ: Մի քանի տող

ած նամակի պատճէնը: Բայց երբ Կոստանդին կայսրը {բազմաթիւ} զօրքով խաղաց Հայաստանի վերայ, որ հպատակեցնէ իւրե

առականների հազիւհազ կարողանում են ապրիլ, բաւական {բազմաթիւ} մասը զոհ գնաց Թիւրքիայի դրամական անկարգութեան: Ա

րում, իւր տարագրութեան եւ թշուառութեան մէջ, իւր {բազմաթիւ} հոգսերի եւ տառապանքի մէջ, այո՛, վաղուց արդէն զգ

ակէտում, իր փառքի բարձրութեան մէջ, իրեն հետեւող {բազմաթիւ} ամբոխի խոր յարգութիւնը կատարելապէս վայելելով: Նո

ործարանը իւր կարճատեւ, խռովալից շրջանի մէջ գրեթէ {բազմաթիւ} վերակացուք եւ շատ հոգատարք ունեցաւ, որոնցից երկո

: Արդէն պապի նոյնիսկ մահուան օրին նա գործարանումը {բազմաթիւ} պաշտօնակիցների մօտ խօսում էր այսպէս. հո՞ մեռաւ պ

յ համարձակ: Եթէ այս ճշմարտութիւնը կ՚ուրանան նորա {բազմաթիւ} պաշտօնակիցքը, վախենալով դորայ վրէժխնդրութենից,

Եւ որովհետեւ նորա պարտականութիւնը շատ մեծ է, մի {բազմաթիւ} ժողովրդեան կենդանի օրինակ համարուելով, պիտոյ է ն

պսակելու համար յանկարծ երեւում է զէնքի շողշողիւնը {բազմաթիւ} ճրագների լուսով: Ներս են գալիս նոքա կարգով, եւ

ւ ոմանք բուն ուղղափառք, թէպէտ այժմ շնորհիւ տեառն {բազմաթիւ} երեւին։ Իսկ երկրորդ մասն, որ կազմէր զբաժանեալսն

ուամենայնիւ երբեք ճշտութեամբ չի գործադրուել: Կան {բազմաթիւ} օրինակներ, որոնք ցոյց են տալիս, թէ Երուսաղէմի պ

անակ, մի բան, որ չէր եղել երբեք: Կան նաեւ {բազմաթիւ} այդպիսի որոշումներ, որոնց հազիւ թէ ընդունի ազգը

նքն գոլով ծնեալ եւ սնեալ ի սմին քաղաքի նամանաւանդ {բազմաժամանակեայ} պաշտօնատար գրագրութեան դմին Ատենի, միթէ չգիտէր թ

ցն, յորժամ] բանականն հոգի առ հայս [զարթուցեալ ի] {բազմաժամանակեայ} [իւրոյն քնոյ], զհետ լինէր լուսաւորութեան եւ. [հ

ւնկանէ, քարոզեսցի ի վերայ տանեաց ", վասն այն եւ {բազմախարդախ} հեղինակութիւն քահանային Պոպովեանց աստանօր մերկապա

մանում, երբ տեսանում են պատերազմի դաշտի ծածկուած {բազմախուռն} զէնքով, բայց թշնամի չկայ: Ասում են, եթէ այսպէս

քաշեց սրտից, յոյսը եղաւ ողջ ունայն. Տեսաւ {բազմած} Նիկողոսի գահումը նոր թագաւոր Ու դէպի նա տես

բազմեցան. Իսկ նոցա մէջտեղ մի մարդ էր {բազմած}, Պաշտօնին յարմար զգեստներ հագած, Մօրո

ընկերի վերայ: Եւ քանի որ տնտեսական խնդիրը՝ այն {բազմակնճիռ} Գորդիասի կապը լուծուած չէ, հասարակութիւնը իւր ըն

եծ մասը քրիստոնեայք էին. մանաւանդ զինուորւում էր {բազմակնութեան} ընդդէմ (Հնդկաստանի քրիստոնեայք շատ հարճեր պահում

եռնարկել, եղբա՛յր, եւ ըստ կարելույն լիակատար եւ {բազմակողմանի}, եթե չասեմ համակողմանի: Հետո, վերլուծական մասը

թէ ունեցած էր Նախիջեւանը մի ազգային կամ եւրոպական {բազմակողմանի} ուսումնարան, որի խորհուրդը եղած լինէր պատրաստել

" խօսքը, թէեւ իսկոյն վերաբերած ենք Եւրոպական եւ {բազմակողմանի} որպիսութիւն յայտնող բառերը, այնուամենայնիւ աւելո

ես այնքան լայն հոգի եւ լայն սիրտ ունիմ եւ այնպիսի {բազմակողմանի} մարդ եմ, որ կարող եմ ամենայն կրօն բովանդակել իմ

կարգը, որոնք իւրեանց լայն հոգով, լայն սրտով եւ {բազմակողմանի} հայեացքով վերջապէս Աստուծոյ սեղանի վերայ դրեցին մ

ինակը իւր պարտականութիւնը։ Այսպիսի խելացի եւ {բազմակողմանի} վերահասութիւն առնելուց յետոյ տալիս է կրիտիկայն իւ

չելով իւր անձը, բարոյապէս հաւաստի էր, թէ այնքան {բազմակողմանի} գիտութեամբ կարող էր հանդէս դուրս գալ այդ տաժանելի

երեւեցած դոցա մէջ մի ուսումնական անձն՝ Եւրոպական {բազմակողմանի} եւ տիեզերական կրթութեամբ. դոցա գիտութիւնքը այս ե

։ Ո՛չ, մշակութիւնը պիտի լինէր աւելի ազատ, աւելի {բազմակողմանի}, աւելի հեռատես՝ օրէ օր այս երկու բարբառների ներ

էջ երեւում է ազգայնութիւնը աւելի շատ, քան թէ այլ {բազմահայ} քաղաքներում, ուր շատ անգամ ձգել է մեզ բաղդը: Փա

՝ մտքումը հաստատեց որոնել իւր համար վերին դպրոցի {բազմահայեաց} կրթութիւն։ Այս խորհրդով ուղարկուեցաւ նա վերոյիշե

խատութիւնքը կարդալով չէ կարելի չզարմանալ հեղինակի {բազմահայեաց} գիտութեան վերայ, յայտնի բան է հաշուի տակ ձգելով

շարուած մարդիկ գոռալու էին. " Մխիթարեա՞նք չունին {բազմահայեաց} եւրոպական կրթութիւն"։ Այո՛, պատասխանում ենք,

րթ ասես, որ առանց վէպի օր անցնէ։ Թողում ենք այն {բազմահատոր} վիպասանութիւնքը զանազան հեղինակների եւ զանազան ազ

ամար, որքան այդ գրքի մէջ. պատճառ, աշխատասէր եւ {բազմահմուտ} հեղինակը ամենայն տեսակ եւրոպական ծաղիկներից, ճաշ

տակները մինչեւ այսօր եւս կան: Ես տեսայ Քարկեդոնի {բազմաղէտ} կործանումը. երեք օր Հռոմայեցիք կոտորում էին դաւա

զլուսաւոր բանականութիւնն, ճախարակեալ եւրոպէական {բազմաճիւղ} կրթութեամբք, կատարեալ է գործ մեծ եւ արժանի անկապ

իկերոնեանն լեզու, մինչ ի նմանէ յառաջ եկին այնքան {բազմաճիւղ} բարբառք Եւրոպիոյ՝ Հռովմէականս անուանեալք. ո՛չին

ալով եւ ամենեւին ծանօթութիւն չունենալով եւրոպական {բազմաճիւղ} լուսաւորութեան մասին, իւրեանց անունը մի անուսում

անել՝ ի՞նչ էր դոցա գրածը՝ բաղդատելով եւրոպէական {բազմաճիւղ} եւ բազմօրինակ լուսաւորութեան հետ։ Քանի մի աբեղայ

ի, լաւ ու վատ գործ են կատարում։ Թող նոցա ներքին {բազմամասն} ճիւղաւորութիւնքը, բայց արդեօք ուշադրութի՞ւն լինւ

այ կրելու: Այժմեան ժամանակումս, թո՛ղ նորա ուրիշ {բազմամասնեայ} թերութիւնքը, միմիայն այն ուղղութիւնը՝ ամենայն բ

կաւոր սուր յազդիր գահ պահէին յաջողակ։ ԶԱնի գիտեմ {բազմամարդ} յորժամ բրգամբք երկնաբերձ Գլուխ յոխորտ ամբառն

խորամանկ են, թէեւ դժուար էր, Զգուշացի՛ր, {բազմամարդ} ու կարող է Արեւելք"։ " Արեւելքից չեմ վախե

ընդդէմ եկաց թեմակալ արքեպիսկոպոսն Փարիզու: Եւ ի {բազմանալ} խռովութեան ՚ի ժողովին, լուծաւ այն, զոչինչ որոշե

այնտեղ կայ: Սառը բնաւ վերաբերութիւն չունի մոծակի {բազմանալուն}, թերեւս կարելի է ենթադրել, թէ ծառը մի մասով պաշ

ղի շահին հակառակ է, եթէ նոյն ապրանքով վաճառականք {բազմանան} նորա չորս կողմում, իսկ բնական բերքերի համար այս

րծ կարելի է տեսնել մի հողի վերայ, ուր աճում է եւ {բազմանում} է ամենայն ընտանի անասուն եւ գրաստ, ուր բուսանում

, ուր ամենայն ընտանի գրաստ աճում է, ապրում է եւ {բազմանում} է, հետեւաբար նոցա բերքը եւս, այսինքն բուրդը, մ

կ անգամ դրուած օրէնքով, ինչպէս մարդը ապրում է եւ {բազմանում} է, թէեւ առաջին մարդը միայն դուրս էր եկած բուն աս

փը լցուցանելու համար մահադեղով վախճան է դնում այն {բազմաշխատ} մարդու կեանքին, որի սիրել ոչի՛նչ մարդկային իշխան

ն միաբանութիւն։ Մխիթարը աւարտեց ու կնքեց իւր {բազմաշխատ} կեանքը աշխարհի վերայ ապրիլի 16-ին՝ 1749 թուակ.

աղաքն կոչեցեալ Հալաբ, ազգաւ հայ եւ ի դաւանութենէ {բազմաչարչար} Հօրն մերոյ Սրբոյն Գրիգորի լուսաւորչին Հայաստանեաց

ում է նա Փարոսի հուր - շողը պայծառ. Եւ ստրուկը {բազմաչարչար} Ինչպէ՜ս տենչում ազատութիւն, Կամ բռնութեան շղթա

ն է երգում. " Խոստովանօղ Քրիստոսի ճշմարիտ վկայ, {բազմաչարչար} նահատակ Տէր Գրիգորիոս. զպակասութիւն չարչարանաց Տ

: Չեն պետք ծանօթաբանութեան զանձնէ իմմէ, արդէն {բազմապատիկ} նամականիք նորին բարձր սրբազնութեան յանուն վեհազնե

բ. մեկնեցայ ի Թիֆլիզէ դէպի Փոթի, եւ անտի, թէեւ {բազմապատիկ} նեղութեամբ, այլ աստուծով անվտանգ հասի ի Կոստանդն

ետերբուրգէ ՚ի 11-էն փետրվարի 1850 ամի, առ Ձեզ են {բազմապատիկ} բողոքանք զանազան հասարակութեանց ազգի մերոյ զզանազ

այսպիսեօք պարապիլ, մինչդեռ պարանոցաթաղ լինիմք ՚ի {բազմապատիկ} աշխատութիւնս յաւէտ օգտակարս ե՛ւ մեզ, ե՛ւ ազգին։

վ, եթէ գլխաւոր կոչեցան սոքա, աղբիւր գոլով այլոց {բազմապատիկ} մեղանաց: Բայց յետոյ հարցանէ " գլխաւոր մեղքերուն

սապէս դիւր առնելով շատ այն է տաժանեալ մարմնոյ ընդ {բազմապատիկ} ծառայութեամբ, որ ի հայթհայթանս հանապազորդն հայի

, թէ այսպէս եւ թէ այնպէս, ի վերայ այսր ամենայնի {բազմապատիկ} փաստից եւ ապացուցութեանց ոչինչ օգտիմք, զի սիրտք

լինի նա " - շարունակում է հեղինակը - " սորայ միջի {բազմապատիկ} թերութիւններին"։ Պ. Պռոշեանցը շնորհակալու

ալութեան արժանի բան է, որ գերապատիւ հեղինակը իւր {բազմապարունակ} գրքի մէջ այդքան հանդէս է բացել ժողովրդական լեզուի

րա՛կը տես, որ պատկերների բովանդակութիւնը այնպիսի {բազմապարունակութիւն} եւ այնպիսի փոփոխական եւ շարժուն տեսարաններ է ստան

նն Հայոց ի նորոյ կառուցաւ աղիւսակերտ, եռայարկ եւ {բազմասենեակ}, արդեամբ աղայ Մկրտչի ` արդէն հանգուցելոյ, եւ ջա

գնիմ ընդ Ձերով թեւարկութեամբ ` յառեալ է յայն, զի {բազմասցին} երկրպագուք Տէրութեան Ձերոյ, որով եւ մերս փառաւոր

նք ի՞նչ ունինք մերժել այդ բառը։ Հին լեզուում չկան {բազմավանկ} բառեր։ Բայց այս կայ, որ անհնար է մէկ օրվայ մէջ կա

ովրդին) պիտի թոյլ տալ երբեմն, եթէ նոր յոգնականը {բազմավանկ} է, մանաւանդ եթէ երկու կամ երեք այդպիսի սեռականք

վայր մի զկայ առնուլ եւ սքանչանալ ընդ այրն եւ ընդ {բազմավաստակ} արդիւնս նորա: Յետ զամս եօթն յԱլեքսանդրիա վարժելո

առ այդունակ ուղղութեանն: Եկեսցուք այժմ ի զննել " {Բազմավէպ} " օրագրոյն Մխիթարեանց անցանելով զկնի " յԵւրոպա "

ոռ նորա ՚ի վնաս եկեղեցւոյն հայոց, եւ միացեալ ընդ {բազմավնաս} Խալիպեանի, զրկեաց զեկեղեցիս Նախիջեւանայ, գուն գ

լով, բաւական հարստացուցել է իւր հայկական տպարանը {բազմատեսակ} տառերով: Այդ տպարանի մէջ գործածական տառերը սովոր

ը, ուրախութիւնը, ասում եմ, նախահօրս եւ այնպիսի {բազմարդիւն} զաւակի սկզբնապատճառիս: Խնդացէք ուրեմն, խնդ

է ասելու էիր ինձ համար, թէ այս ինչ անծանօթ մարդը {բազմարդիւն} քամիներ է փչել, ետ ու առաջ չնայելով. միեւնոյն ժ

ծ քննութիւններ, բայց սա լինելով մի ճարտարամիտ եւ {բազմարուեստ} անձն, մանաւանդ որ նորա հակառակորդները ապուշ մարդ

ՈՒ ՍԱՐԳԻՍ, ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ ԸՍՏ ՀՈԳՒՈՅ Ի ՔՐԻՍՏՈՍ, Ի {բազմաց} հետէ զրկեալ ի տեսութենէ Ձերմէ, ի թախիծ համակիմ,

բերեցից այսմ: Այժմ նպատակ գրութեանս է այս. ի {բազմաց} հետէ շարադրեալ եմ " զՄարդեղութիւն Քրիստոսի ", որ

ռն ոմանց խռովասիրաց ոչ անյայտ եղելոց ձեզ եւ այլոց {բազմաց}, այլ եւ զայս թէ յետ աւուրց իբր երկուց կամ երից ե

նելի պաշտօն քաղաքագլխութեան եւ ահա ընկալայ զխնդիր {բազմաց} 'ի հասարակութենէ մերմէ, յաղագս ոչ անագան բարձրաց

ան գէթ հոգի Ետ յողջակէզ դժոխոց, Այլ եւ {բազմաց} առաջնորդ Հանդիսացաւ յայս հուր, բոց: Ց

ամ ենախրթին բառիւք, եւ իբր ի բազումս անծանօթիւք {բազմաց}, այլ, սմին հակառակ], պատարուն եւ ճոխ հոգեսնուն

րտաշատու եւ բագնայ Գիսանեայ եւ Դեմետրեայ եւ այլոց {բազմաց} դատին անխնայ ի հուր, [ցաւ զանբուժելի] թողեալ հնա

ել եւս՝ ականաւոր ի հայկաբանութեան մասին, մինչեւ {բազմաց} ի կարծիս լինիլ, թէ սորա է գրած գիրն " Պիտոյից "

անդր Խուդաբաշեանց իւրով աշխատասիրութեամբ օգնեալ է {բազմաց} ի թարգմանութեան մասին, որոց գայթ ի գայթն ընթանալ

նջատուեցաւ: Նորա հեռանալուց յետոյ իմ ցաւերս {բազմացան}, եւ ես օրէ օր մաշւում էի: Իմ ցաւերս մի փոքր մոռ

ալաթիայի Սուրբ Լուսաւորիչ եկեղեցումը, ուր օրէ օր {բազմացան} նորա լսողքը։ Արդէն իւր առաջին տարու կեցութեան մի

ած զՆոյ եւ զորդիս նոցա, եւ ասէ ցնոսա, աճեցէք եւ {բազմացարուք} եւ լցէք զերկիր եւ տիրեցէք դմա " (Ծնունդք, գլ.

տնի: Հավանորեն նույն կերպ կարելի է նաեւ ստերլյադ {բազմացնել}, հետեւապես՝ նաեւ ամեն տեսակ ձուկ. սա շատ կարեւ

եւ մասնագիտորեն ուսումնասիրի արհեստականորեն ձկներ {բազմացնելու} խնդիրը. սա մի մեծ բան չէ, տեսականորեն ֆիզիոլոգի

, որ Սուրէնայ անապատն ասի"։ Յայտնի է, թէ, երբ {բազմացնում} էր կրօնաւորների թիւը, պիտի այդ բազմութեան չափով

Հայս վերստին մեծապէս նորոգեաց, զդասս կրօնաւորացն {բազմացուցանել}, որ Սուրենայ անապատն ասի, վերակացու նոցա կարգեա

որոգելը պատմելով, յարում է. " զդասս կրօնաւորացն {բազմացուցանելով}, որ Սուրէնայ անապատն ասի"։ Յայտնի է, թէ, երբ

ք ձեր. բայց յանցանք ձեր է սակաւաթիւ լինելն ձեր, {բազմացուցէք} զթիւն. եւ ուրախ էին 'ի վանս ընդ այս դիպուած, որ

յք Զաստուած տեսին պիրկ ի փայտ, ի գլուխ պսակ {բազմաքուք} ։ Ընդ տարապարտ մինչ ընդ մահ երկիր դողայր լայնատար

նցը այս տեսակ աբեղաներին անուանում է երանաշնորհ, {բազմերախտ} եւ սրբազնագործ, եւ նոցա գործը՝ յիշատակ ճշմարիտ

կ ճշմարիտ ազգասիրութեան, եթէ այդ գործակատարքը են {բազմերախտ}, երանաշնորհ եւ սրբազնագործ, թո՛ղ նոցա բարեխօսու

թեւութեամբ այնքան են յանդգնում, մինչեւ գուցէ մեր {բազմերախտ} եւ առաքելանման թարգմանիչների գահից են բռնում: Քչ

ն նորա Նոր"։ Յայտն. գլ. Գ. համ. 12։ Թէ մեր {բազմերախտ} եւ առաքելանման Լուսաւորիչը ամենայն նախանձայուզութ

ացքը նո՛յն գծի վրայ, ուր կանգնեցրել էր նորան մեր {բազմերախտ} Հայրը, որ մնա՛ց ինչպէս որ կար սկզբից, նո՛յն անա

գլ. Ա, համ. 24)։ Ամենայն Հայոց եկեղեցին մեր {բազմերախտ} Հօրն է երգում. " Խոստովանօղ Քրիստոսի ճշմարիտ վկա

գ անհնարին պաշարեաց զերանելին, այն ինչ ետես՝ թե {բազմերախտ} վարդապետք իւր յառաջեալ ի կոչ վերին Կոչողին, թողե

նց է սիրում. Եւ բուրաւէտ ու ծիծղուն Ծաղիկներից {բազմերանգ} Նուրբ մատներով իր սիրուն Կազմած բուրեան մի պսակ

ատրաստած տեղում Կարգով, տխրութեամբ, կարծես {բազմեցան}. Իսկ նոցա մէջտեղ մի մարդ էր բազմած,

րը, դուրս եկաւ խաւարի թագաւորը, մտաւ դահլիճը եւ {բազմեցաւ} իւր գահի վերայ. բոլոր ներկայ գտանուողքը հպատակօր

թէ ինչպէ՞ս այն ժողովուրդը, որ ովսաննայ գոչելով, {բազմեցրեց} նորան հռոմէական եկեղեցւոյ քահանայապետութեան աթոռի

Աստուծոյ՝ եւ զաստուածայնոց. յերկրորդականն գահ՝ {բազմի} Ագաֆանգելոս յոյն պատմիչ, ճառելով զանցս՝ որք անց

նը: Այս Վարդապետարանն էր, որի վերայ մեր գրած {բազմիջեան} քննութիւնը ընդհանուր հայոց վեհափառ կաթողիկոսը ընդ

յ առ ազգն մեր, շատ այն է՝ նշկահեալ զմրրկօք, որ {բազմիցս} սպառնացաւ զմեզ նաւաբեկել։ Վեհափառ Տէ՜ր, ո՛չ

՚ի պաշտօնի ՚ի Հիւպատոսարանի օսմանեան պետութեան, {բազմիցս} հետամուտ են եղեալ ի ձեռս բերել զգումարն դրամոց Մ

ղարկածին՝ անկեղծ շնորհակալ եմ, բայց ես, ինչպես {բազմիցս} ասել եմ քեզ, մի անգամ էլ կրկնում եմ - ինձ ոչինչ

նուիրելով եւ հոգեւորականաց զառատ աջահամբոյր. ես {բազմիցս} ջանացայ ի խափանել զայն վնասակար սովորութիւն եւ կա

արկելով զնոր Հաստարան նոր հայախօսութեան: Այլ յետ {բազմիցս} յընթացս ճառիս յիշելոյ զնորգ հայախօսութիւն, արժան

լցրած թաբակով նոր ահա վառում էր, իսկ կինը նստած {բազմոցի} վերայ, մաքրում էր մի ունդեղէն, պահոց կերակուր պ

ծանր յայս գործ, խրթնացեալ առաւել քան կիսդարեան {բազմութեամբ} ամաց, եթէ դէպ լիցի ինձ դիմել առ վսեմապատիւ ընդհա

րծանուելուց յետոյ հայերը Լեհաստան գաղթեցին ահագին {բազմութեամբ}. եթէ նոցանից մի մասը փրկուեցաւ եւ այսօր հայութեա

արօտ էր: Բենկալայի եւ մօտիկ ծովեզրեայ բնակիչները {բազմութեամբ} դիմում էին ծովի ափը ականատես լինելու այս ահաւոր տ

ական բարբառների էական տարերքը, որ իրենց ձեւով եւ {բազմութեամբ} աւելի ընդունական են կենդանի՝ ընդհանրութեան լեզու

իկ խայթէ, դորա միակ ճարը պար գալն է. եւ պար գալ {բազմութեամբ}, խմբովին, ոչ այնպէս յամրաշարժ, ինչպէս մեր " կո

միմիայն խաբեբայութեան համար, եւ համարձակւում էին {բազմութեան} մէջ՝ ամենայն ամօթ ու պատկառանք յետ դրած, մեծ-մե

, մանաւանդ, ուշադրութիւն դարձուցանելով հաւաքուած {բազմութեան} մեծ մասի հասկացողութեան չափի ու աստիճանի վերայ,

կցութեան պատուհասը ընդունեց մի կտրիճ բանասէրից մի {բազմութեան} մէջ, մինչեւ որ անուանուած Հոմերոսը ինքը ուրախութ

եցաւ, բայց այդ շատը, համեմատելով աղքատ եւ սոված {բազմութեան} հետ, շատ աննշան էր եւ չնչին։ Թերեւս եթէ հնար լի

ն մշակներ են, ծառայ եւ գործաւոր: Այդ միլիոնաւոր {բազմութեան} միջից այն մարդիկը, որ դրամագլուխ ունին, վարձում

յդ ազատութեան միւս օրը պատերազմ ունենալ 23 միլիոն {բազմութեան} հետ, որ սովամահ լինելու երկիւղից եւ յուսահատութե

ցած, եւ երբ յառաջանում է, վաղուց արդէն ապրող մի {բազմութեան}, կազմում է նոր դարագլուխ կեանքի եւ գոյութեան:

թեամբ կատարելուց, որով արարուածը չվերջացած գրեթէ {բազմութեան} մի մասը գնաց. քանզի կէս գիշեր էր: Այսպիսի գործե

Արեւմուտքը տեսաւ հեռուանց, տեսաւ սիրտը {բազմութեան}, Խոր հառաչանք քաշեց սրտից, յոյսը եղաւ ողջ

ոտին, Որ սովոր է հըրամայել Ծառայից շատ {բազմութեան}, Այն հարո՛ւստն է, որոյ համար Մահ է՝

վերայ է այժմ մեր խօսքը, ազգի փոքր ի շատէ գրագէտ {բազմութեան} եւ զարգացած մանուկների համար, է մի ընտիր, պատու

եամբ արմատացած եսականութիւնը եւ ամէնից աւելի ազգի {բազմութեան} անհասկացողութիւնը, նոյնպէս եւ խաժամուժ ամբոխի ախ

էր իր ենթակայութիւնը հրովարտակների (акт) ահագին {բազմութեան} պատրաստութեամբ, ինչպէս մի հրովարտակների գործարան

բում էին մեր կորուստը: Միայն հինգ անձը կային այն {բազմութեան} մէջ, որ, ինչպէս պատմեցին մեզ յետոյ, կարեկից չէ

, երբ բազմացնում էր կրօնաւորների թիւը, պիտի այդ {բազմութեան} չափով տեղ էլ պատրաստէր, ուստի եւ անհասկանալի չէ

ատիւ Ստեփանոս Եսայեան Նազարեանց հանդէս դուրս եկաւ {բազմութեան} միջից եւ ասաց մի դամբանական ճառ՝ այնպիսի սրտաշար

ասնագլուխը, - գոռաց նա բարկացած: Յանկարծ դեւերի {բազմութեան} միջից դուրս պրծաւ մի ոգի, միջակ հասակով, բաւակա

յ է քննութիւն բանալ: Այս միջոցին անիծեալների {բազմութեան} միջից դուրս եկան երեք ուրուականք, հայր, որդի եւ

ւմ է պ. Յովնաթանեանցի ներքին ընտանեկան կեանքին: {Բազմութեան} մէջ նա դարձեալ երեւելի Հայ է, մինը այն ազգասէրնե

ացին, թէ հարկաւոր է սպանել նորան, եւ անյայտացան {բազմութեան} մէջ։ Դուքս դ'Էպիրնօնը՝ թագուհու սիրելին եւ Յիսո

ին, որ է որքան կարելի է առաւել շատ եւ առաւել մեծ {բազմութեան} հասկանալի կերպով խօսել։ Այս պատճառներով, նոր լե

քը: Պաշտօն ունին սովորութիւնքը եւ ծէսերը, որպէս {բազմութեան} հասկացողութեան արդիւնք աւելի, քան թէ այդ սովորու

նչեւ այսօր նստած չէ՞ ազգի մէջ: Հայաստանից այնքան {բազմութեան} դուրս գնալն, նորա թափառական պանդխտութիւնը Արեւմտ

ին, որ է որքան կարելի է առաւել շատ եւ առաւել մեծ {բազմութեան} հասկանալի կերպով խօսել: Այս պատճառով, նոր լեզու

ելոյ, պատուաստեալ ի վերայ հայկական հոգւոյ, մնաց {բազմութեանն} միշտ օտար եւ միշտ անմատչելի: Ազգ Հայոց չէ եղեալ

որա ձեռագործութեան աստիճանին, նայելով միլիոնաւոր {բազմութեանց} անհող վարձկանութեանը, միշտ եւ միշտ կարօտ է թէ՛ է

անաչում մարդու անունով, այլ շատ անգամ միլիոնաւոր {բազմութեանց} գոյութիւնքը ուրանում են՝ չնայելով, որ այդ բազմո

րի կարեկցութիւնը դէպի նա օրէ օր աւելանում էր, որ {բազմութենով} գալիս էին նորան տեսանելու։ Իգնատիոսը, կարծելով

տով, այնպիսի ոգեւորութեամբ, որ ժողովուրդը խուռն {բազմութենով} հաւաքւում էր նորան լսելու։ Մինչեւ անգամ երկու եր

ասակի մարդիկ՝ ծերից բռնած մինչեւ մանուկը, խուռն {բազմութենով} վազում էին նորա մօտ, որ տեսանեն այս հրաշալի մարդ

ին երեւում են այր եւ կին մարդերի, զանազան հասակի {բազմութիւն}, իւրեանց խայտաբղէտ զգեստներով, ասիական գնացքով

եանքը: Մի փոքրից յետոյ ասես թէ տեսանում էի խուռն {բազմութիւն} կատաղիների՝ ձայն, աղաղակ, խռովութիւն, էշաֆոտ

քաղաքում մի քանի գործարանք փակուելով, մի ահագին {բազմութիւն} գործաւորների կը դատապարտուի դէպի մուրացկանութիւն

ից գէթ երկուքը կամ երեքը բաւական են հարստացնել մի {բազմութիւն}, որ արիաջան փութով պարապում էր այն նուիրական գոր

քին հոգաբարձութիւնը լուսաւորել եւ կրթել մի ահագին {բազմութիւն}, եթէ այդ բազմութիւնը ինքը չէր դիմում դէպի լուսաւ

ն, որ երբ չքանում է, կենդանի մարդերի միլիոնաւոր {բազմութիւն} օր ու ցերեկով համարւում է չքացած, եւ երբ յառաջան

շահը: Ազգը, այսինքն՝ կենդանի մարդերի մի ահագին {բազմութիւն}, համարւում է կենդանի, եթէ կայ եւ չէ մեռած նորա

րկուն դուրս է գալիս դահլիճը, ուր հաւաքուած է մեծ {բազմութիւն} հաւատարիմ դեւերի ` խաւարի իշխանները, դժոխային կե

տանայի աշտարակաձեւ սեւացած գահը եւ դեւերի անհամար {բազմութիւն} նորա չորս կողմում. ծայրագոյն Բրամինը իւր հասակի

ղիկները անուշահոտութեամբ լցուցին օդը, եւ անհամար {բազմութիւն} ուրախ թռչունների սկսեցին զրուցել կանաչ ճիւղերի վե

րապարակական փորձեր փորձեց, մինչ ներկայ էր մի մեծ {բազմութիւն} ժողովրդի: Թագաւորական Հասարակութիւնը, որ յառաջո

մեծ ուռիների տակ տեսանում է դայեկը շատ ճրագներ, {բազմութիւն}, սեղանի պատրաստութիւն, երաժիշտներ, բայց ձայն,

ազգն: Յայս գործ Մագիստրոսիդ] տեսանեմ յաւէտ խուռն {բազմութիւն} վկայութեանց աստի եւ անտի հաւաքելոց, քան [թէ ընթե

անգամ՝ Ապրիլի 23-ին, տեսանում են իւրեանց քաղաքի {բազմութիւնը} Սուրբ Գէորգ եկեղեցու մօտ։ Այդ օրը Թաթարի բառով ա

կամ հինգ միլիոնից փոքր պակաս: Յայտնի բան է՝ մեծ {բազմութիւնը} գտանւում է Տաճկաստան: Մինչ Սամսոն գնալու համար ա

ութիւն կայ մէջտեղում. այդ ազնուականի հողը մշակող {բազմութիւնը}, եթէ այն ազնուականի անունը չգոռայ, վաղը հող չու

ուսաւորել եւ կրթել մի ահագին բազմութիւն, եթէ այդ {բազմութիւնը} ինքը չէր դիմում դէպի լուսաւորութեան արեւը: Եւ այ

դիմում դէպի լուսաւորութեան արեւը: Եւ այդ ահագին {բազմութիւնը}, որ առաւօտը զարթելով՝ պիտի մտածէ, թէ ի՞նչպէս ս

ւնել այս երեւոյթը որպէս իրողութիւն: Մարդերի {բազմութիւնը} ազգ ճանաչելով՝ շատ անգամ ուրանում են նոցա սերուն

ն, որ այսօր երեւէր եւ կենդանի մարդերի միլիոնաւոր {բազմութիւնը} մեռելոց կարգը չանցնէր: Ամաղեկացոց համար միայն վկ

է, քանի որ սա է կենդանի"։ Ժողովրդոց {բազմութիւնը} ըստ կրօնի կրօնի Վազեց երդուել եկեղեցին սուրբ

ջ զօրացած էր շնորհը, իսկ երբ տեսան, որ ժողովրդի {բազմութիւնը} յօժարութեամբ էր լսում, երբ տեսան, որ մարդիկ, մ

ցաւի մէջ: Սորան տեսանելով, ծննդականի շրջակայ {բազմութիւնը}, ճեղքւում է իսկոյն, դայեկին ճանապարհ տալու համա

սաստիկ մրրիկները մի րոպէի մէջ հալածում են ամպերի {բազմութիւնը}: - Ամենեւին ո՛չ, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլու

արդ, ո՛վ է եկեղեցին, ո՛չ ապաքէն հաւատացեալների {բազմութիւնը} անխտիր: " Աստուածային եւ երկնաւոր շնորհ, որ միշ

այնպիսի երեւոյթների եւ անցքերի, որին մասնակից է {բազմութիւնը}, որպիսի են Մողնու կամ Վարդավառի ուխտերը, վիճակը

մ է: Աշնան Մողնու ուխտից Էջմիածին թափուող ահագին {բազմութիւնը} մեր սիրելի ազգակցաց, շատ ցաւելի տպաւորութիւն է գ

եւից վազել, ինչպէս սիրահարը վազում է, որովհետեւ {բազմութիւնը} աւելի առողջ է, քան թէ սիրահարը, որ մաշւում է սէ

, կնճռադէմ եւ անշնորհք անիծեալ դեւը, անցաւ բոլոր {բազմութիւնից} եւ յառաջ եկաւ դժոխատիրոջ դիմաց: Այս դեւը զին

աղակ սուլում, ձայն տալիս, Խռնըւում ճամբորդ հոծ {բազմութիւններ}: - Դէպի՜ Փարիզ, դէպի՜ Փարիզ... Եւ շտապում են

համօրէն յոտին է. ոչ կարգաւորք միայն, այլ եւ Հայ {բազմութիւնք} սկսեալ 'ի ծագաց աշխարհի, ոչ դառնութեամբ սրտի, ո

թեանց գոյութիւնքը ուրանում են՝ չնայելով, որ այդ {բազմութիւնքը} ներկայ են. երբ թթուածինը եւ ջրածինը միանալով, կ

ոգի, կար մի մեծ աղմուկ եւ շփոթ: Մտածեցի մոտենալ {բազմության} եւ հասկանալ պատճառը, բայց հազիվ թե կարողացել էի

յց հազիվ թե կարողացել էի ոտքս շարժել տեղից եւ ահա {բազմության} գլխի վերա շողացին երկու սուր: Շրջակա բազմություն

ն, նորա ժամանակի համեմատ, պարտական է խոսել ազգի {բազմության} հետ, ինչպես սա կարող էր հասկանալ, այսինքն այնպի

ին, Մեսսինայի նավահանգստում կանգնած էր մի ահագին {բազմություն} աշխույժ երիտասարդների, որոնց կարմիր շապիկը վկայո

եւին նորա արդյունքը եւ պտուղքը: Ստորագրողների {բազմությունը} մեր համար, բացի նյութականից, ունի եւ բարոյական

բազմության գլխի վերա շողացին երկու սուր: Շրջակա {բազմությունը} ՝ հեռացնելով միմյանցից այդ ջերմացած գլուխները, հ

սով տեսութեան երկնառաք Հօտապետիդ: Այն յոյս՝ յետ {բազմօրեայ} ակնկալութեան այսօր լնանի, եւ մենք տեսանեմք զքաջ

ն եւ վարձ հարազատութեան առ եկեղեցին ազգային, եթէ {բազմօրինակ} ծեքաբանութիւնք խաբեբայ կաթոլիկին յարգեսցին յատենի

ւական գիրք ընթերցանութեան։ Նորա միջի յօդուածքը, {բազմօրինակ} եւ զանազան նիւթերի վերայ լինելով, տարակոյս չկայ

ր դոցա գրածը՝ բաղդատելով եւրոպէական բազմաճիւղ եւ {բազմօրինակ} լուսաւորութեան հետ։ Քանի մի աբեղայական մտքեր կամ

րունի եւ աղքատ Ռեթեոսին (Ավետ) 50 ռուփի ՚ի վարձ {բազմօրյա} աշխատությանն: Ընդունեցեք, խնդրեմ, իմ անկեղծ

գործ դնել վասն բանալոյ այդրէն զդպրոց ինչ ազգային {բազմօք} գերազանց, քան զայլոցն, յորս բռնաբարի ազգային ոգ

ն, եթէ ստուգեսցի այժմէն, թէ կորուստ ազգին մերոյ {բազմօք} առաւել իցէ քան զծախս, զոր անհրաժեշտ պիտի առնել ա

կարեկցութեամբ իմաստուն իշխանցն Բագրատունեաց, որք {բազմօք} սատարեցին լուսաւորութեան նորա՝ երեւեցուցանէ ի մի

այլ գտան եւ այնպիսիք՝ որք ի հայկաբանութեան մասին {բազմօք} յետնեալ են յարդեան հեղինակաց, որպիսիք եղեն եւ են

թիւն ինչ, զի սպանանիցեն զնա. եւ ոչ գտանէին։ Զի {բազո՛ւմ} սուտ վկայութիւն վկայէին զնմանէ. եւ նման միմեանց

ցն եւ խոր, Թէ յիմ վերայ հովանասցի ամենակալ {բազուկդ} Հօր: Քեւ բղխեցաւ յանապատին ջուրն ի վիմաց ար

կարող էինք մոռանալ, որ նա կարկառեց մեզ իւր հզօր {բազուկը} ծովի անդունդի մէջ, եւ մեզ դուրս խլեց նորա կոկորդ

նն կենդանի գոլով ոչ կամիցի առնել, զոր արժանն է, {բազուկն} արդարութեան, ժողովուրդն Աստուծոյ չեն խորտակեալ։

երկրագործին այն դրամը, որ հարկաւոր է նորա լքեալ {բազուկները} զօրացնելու համար: Վաճառականը կամ փոքրիշատէ

ը խիստ սուր են, Ճակատը լերկ մազերից, {Բազուկները} չոր ոսկոր, - Մարդ սոսկում է տեսնելից:

ն ծածկում հրեշտականման երեսները: Իւրաքանչիւրք աջ {բազուկների} վերայ ունէին ոսկի ապարանջան հիանալի քանդակած:

նդադար, Մօրս քունը խանգարած, Խնդրում էի նորանից {Բազուկներս} արձակել. Ես այն օրից ուխտեցի Ազատութիւնը սիրել:

նդադար, Մօրս քունը խանգարած, Խնդրում էի նորանից {Բազուկներս} արձակել. Ես այն օրից ուխտեցի Ազատութիւնը սիրել:

ԵՏԵԱՆԻՆ ԱՍՏՈՒԱԾԸՆՏԻՐ ԲԱՐՁՐ ՍՐԲԱԶԱՆ ՀՈՎՈՒԱՊԵՏ, {Բազում} ժամանակք են, յորս բանաւոր փարախս այս կայ առանց Հ

ներորդէ ամսեանն Մարտի համարաւ 132, զոր ընթերցեալ {բազում} մխիթարութեամբ՝ խնդացի ընդ աղօթս եւ օրհնութիւնս,

րատութեանց Խալիբեանի, ծանրացելոց ի վերայ ազգին ի {բազում} ամաց հետէ: Իբրեւ զօրաւոր բանիւք ընդդէմ զինեցա

առակորդացն զկնիք յաւիտենական խայտառակութեան: {Բազում} են այժմ գրաւոր տեղեկութիւնք հասեալք առ իս ի մասին

եկամուտք վանացն մինչ եւ դպրոցն ազգային ՚ի Ջուղա ի {բազում} ամաց հետէ պահի եւ յոտին կայ միմիայն ծախիւք բարեպա

րիտ. հաճեցարուք ունկն մատուցանել այնմ, քանզի ոչ {բազում} անգամ հանդիպի վեհագոյն կացուցելոյն ճշմարտութիւն ա

ցեալն հասկանալով, թշնամիք են լուսաւորութեան, եւ {բազում} ուրեք շանթիւք նզովից մտանեն ի պայքար ընդ լուսաւոր

հայեցեալ ի պատմական իրողութիւնս ներկա ժամանակիս: {Բազում} են առ մեզ օրինակք աննուէր քահանայից եւ անկնդրուկ

նա ՚ի մեզ, եւ ՚ի հաշուի իւրում չսխալեաց. ազգն, {բազում} անգամ նենգեալ ՚ի պապականաց, գտաւ եւ յայս նուագ ա

ընթերցանութեանս, բաշխեալ յուրոյն յօդուածս, յորս {բազում} ուրեք զանց արարեալ ի մէջ բերել ըզբանս կրօն ուսոյց

զուխտն կտակին։ Պապական եկեղեցին, որոյ խորհուրդ {բազում} ուրեք քաղաքական ուղղեցեալ յօգուտ եւ յանձնապահութի

բել զօր շաբաթուց, կացուցաւ առ Մովսիսիւ: Քրիստոս {բազում} ուրեք ելոյծ զշաբաթսն, որպէս տէր շաբաթուց եւ դատա

Ի մկրտութեան Քրիստոսի անդէն իսկ յերեւեցաւ Հոգին։ {Բազում} ուրեք, որպէս եւ ի մկրտել Փիլիպպոսի զներքինին, ի

նատ մարդիկ տեսնելով այս վտանգը, Գուշակեցին {բազում} անգամ անշուշտ նաւի կորուստը. Սովոր են միշտ

լ, եթէ բանտիւ, աւելի քան զնոսա, եթէ մահուամբ, {բազում} անգամ։ 'Ի Հրէից, հնգիցս, քառասուն միով պակաս ա

տի՛ւ եւ զգիշեր յանդունդս տառապեցայ. 'ի ճանապարհս {բազում} անգամ։ Վիշտս 'ի գետոց, վիշտս յաւազակաց, վիշտս

ւտ եղբարց։ 'Ի ջանս եւ 'ի վաստակս, 'ի տքնութիւնս {բազում} անգամ. 'ի ցուրտ եւ 'ի մերկութեան։ Թո՛ղ զայլ նեղ

իշխանն Վրաց Աշուշայ աղաչէր զաւագս դրանն արքունի, {բազում} եւ անհամար կարասի ծախեալ իւրաքանչիւր ումեք. եւ մ

ընդունել։ Մամիկոնեան Համազասպի համար ասում է. " {բազում} անգամ հանգոյց զիս եւ 'ի հալածման կերակրիչ իմ եղեւ

եւանքը միշտ անպակաս է ազգի աչքից։ § 67. " Մի {բազում} վարդապետս լինել եղբա՛րք իմ, գիտասջիք, զի մեծ դա

ւացեաց Սեւուկ անուն եւ իշխանն Մոկաց Յոհան անուն, {բազում} այրուձիով ընդ առաւօտն ծագել։ Եւ սոցա զգացեալք կէ

նուն, որ էր նորա սպարապետ արեւելից, առաքեաց առ նա {բազում} գանձիւք։ Եւ արք Պարսիկք, որ փախուցեալ էին վասն Քր

անապազորդելով իբր զմի 'ի վարդապետաց նոցա. եւ յետ {բազում} դիպուածոց ո՛րպէս եկն 'ի միտս ժողովել զաշակերտս եւ

օգուտ ազգին։ Եւ եկեալ 'ի Կոստանդնուպօլիս յետ {բազում} քարոզութեանց յեկեղեցւոջ Սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչի

եւ հալածանաց, որպէս պատմի 'ի վարս նորա, եւ յետ {բազում} ծանօթութեանց զոր ստացաւ առաջոյ եւ զկնի 'ի վերայ Ե

լեճեանց, որ ոչ ունէին զայս փօլիթիքա. մինչեւ յետ {բազում} բանից եւ թղթոց կոչեցաւ Մխիթար աբբայ հայր 'ի Հռովմ

ա յառաջիկայից գտաւ Հ. Միքայէլ Չամչեան, որ եւ 'ի {բազում} ժամանակս շրջեալ 'ի քարոզութիւն 'ի հեռաւոր երկիրս

'ի գործ ած զայն յամենայն տեղիս եւ 'ի Հայոց ստացաւ {բազում} բարեկամս. եւ բանք նորա եղեն միշտ համաձայն 'ի բար

լի Չամչեանց 'ի տիպ արձանացեալ, յորում եւ գտան եւ {բազում} բանք հոմաձայնք, չասացից թէ եւ Հայաձայնք եւ աղմկե

, որոյ նման ո՛չ ուրէք երեւի յազգի մերում, եւ թէ {բազում} գիտութեամբ եւ գրոց տպագրութեամբ պայծառացոյց զազգն

նոցանէ իշխեաց ցայժմ ախոյեան ելանել ընդդէմ իմ յետ {բազում} անգամ թախանձելոյ իմ զնոսա, այլ փախուստ տուեալ տա

ալ։ Զի՛ կայր քո եւ սոյնպիսեացդ, հա՛յր Միքայէլ. {բազում} ինչ ամենայն իրօք հայեցեալ իս Հայոց գտի զնոսա առաւ

փաղփ Աստուածաբան կարծելոցն։ Իսկենտեր պէյ յետ {բազում} աշխատ առնելոյ յՕսմանեանս հիւանդացաւ, լուեալ Օսմա

այլ ոմն ապարան մի, ընդ այս չկարացեալ տանիլ առն, {բազում} ինչ արար եւ ծախեաց զի բարձցէ զայն գո՛նէ ըստ կիսոյ

եւս դնել 'ի վերայ միաբանութեանս մերոյ, որոյ վասն {բազում} անգամ ժողով արարեալ, եւ զերկոտասան իշխանս կարգեա

ինի, բայց ընդ վայր, զի կամ 'ի դերեւ ելանէ, կամ {բազում} ժամանակաց ակնկալէ ըստ սովորութեան տեղւոյդ, որպէս

յայն զփոխառեալս յօտարաց անշքացոյց մինչ իսպառ, եւ {բազում} այն է ըստ քաղաքաց եւ ըստ՝ աշխարհաց կերպարանագործ

թացեալ ճանաչել զլուսափայլ ճշմարտութիւնն, դեռ եւս {բազում} հանճարոյ եւ իմացականութեան պէտս ունին առ ի ճանաչե

ացեալ սրբոյն Մեսրոպայ, որպէս այր, որ գտանէ աւար {բազում}, անդէն առ նմին աջակցութեամբ աշակերտաց իւրոց Յովհ

ցուածոց ուրումն Թէոդորի " զԳիրս պիտոյից " եւ զայլ {բազում} եկեղեցական երգս, որք մի առ մի յիշատակին ի յառաջա

նորա առ անգիտութեան " փաթաղիկէս " կոչէին. եւ այլ {բազում} ինչ իրօք թշնամանեալ՝ յետոյ ապա յաղագս այլոց ամօթ

վարդապետ Սեբաստացի մեկնեալ ի Հայոց Մեծաց, եւ յետ {բազում} տառապակրութեանց անկանի ի Վենետիկ Իտալիոյ՝ հիմնել

իկ, իմացեալ սովին զուխտն Մխիթարեան՝ համարին զնա {բազում} ինչ վճարեալ, այլ այս, որպէս ասացաք, կարծիք է ա

եւ ի հոգի աշակերտին քան թէ գրուածքն լոկ. թող թէ {բազում} են եւ յաշխարհիկ մատենագրութեան առանց ի վերայ յաւե

րումս, թէեւ չէր ախորժելի ասել վասն վերջնոյս, թէ {բազում} ուրեք գթեալ ի սխալանս եւ ի յանցանս ընդդէմ հայկակա

ք անկարանայ ուղղագործել, առ այս պիտին ժամանակ եւ {բազում} գրողը: Մերձ է առ մեզ եթէ չունիմք զայնքան համբերո

ինչ յարաբերութիւն առ այն զդաւանաբանական գիտելիս, {բազում} այն է անդուլ կրօնամոլութեամբ, եւ ջատագով գիտակցո

հելոյ զկենդանութիւն նորա: Հայք հարուածեալ են յետ {բազում} հարուածոց եւ պատժոց նաեւ կորստեամբ լեզուի, զոր չ

ակի չզօրեն ինչ առնել, այլ միացեալ ի կամս եւ հոգի {բազում} ինչ է լուսաւորութիւն համազգեաց: Ոչինչ անտեղի

նական խնամարկութեամբ, որ ո՛չ միայն յիս, այլեւ ի {բազումս} ի մերայնոց երեւի յայտ յանդիման եւ հեռաւորաց եւ մե

՝ ամենախոնարհ յայտարարութիւն Զամս {բազումս} յառաջ քան զայս, ոմանք 'ի բարեպաշտօն ազգակցաց մեր

ոքել յատեանն Քրիստոսի, զի յետ վաստակելոյ իմ զամս {բազումս} 'ի պատիւ եկեղեցւոյ, 'ի ձեռն գողոց դատապարտեցայ '

մատեանն եւ քանի մի պատմաբանական [մատեանք], իբր ի {բազումս} պակասեալք եւ ի կանոնաց՝ պատմագրութեան եւ ժամանակ

զի լիցէ՝ յերիւրեալ ամ ենախրթին բառիւք, եւ իբր ի {բազումս} անծանօթիւք բազմաց, այլ, սմին հակառակ], պատարու

այախօսութեամբ, զի որ ի նոսա են շեղջակոյտք [իբր ի {բազումս]} անգործածական բառից, շարունակելոց յողջոյն ընթացս

սի փեսին եւ զկնքեալն զկրպակ նորին արքունի կնքով: {Բազումք} համարեն զնա լինել ի Տփղիս, ոմանք ի Հնդիկս, կէսք

ամբ եւ ի փորձոյ՝ զպատասխանին ճահեցուցանեմք. ո՞չ {բազումք} իցեն, քան եթէ սակաւք, զի առ ծանր թեթեւութեան ան

ին վսեմ ճարտարութիւն, որով սակաւք յոյժ, քան եթէ {բազումք}, խիլային ի բնութենէ՝ աստուածային գոգցես կայծակա

կաց հինգերորդ դարու. այս ինքն է ասպարէզ, յորում {բազումք} ի հեղինակաց յաղթահարեալ յանձին փառասիրութենէ սայթ

ածաբանականք. Կիւրղի Աղեքսանդրացւոյ գիրք, եւ այլ {բազումք}: Յիններորդ դարու Հայաստան աշխարհ, սրբեալ զար

զհին լեզուն իսկ՝ որ անհասկանալի է նմա, թէպէտ եւ {բազումք} ի կամակոր հնամոլաց եւ զայդ փորձ փորձեցին եւ փորձե

ցի մեզ խոստովանել զճշմարտութիւնս մերկանդամ, թէեւ {բազումք} առ տկարութեան աչաց չկարէին յայս հայել, այո՛, չո

ֆլիս մտայ Թիֆլիսից ելայ Փոթի մտայ Փոթուց ելայ {Բաթում} Տրապիզ[ոն] Տրապիզ[ոնից] ելայ Պոլիս մտայ Պոլսի

Լիցի՜ ի թերափ, Իսկ խարամանւոյն՝ {Բաժա՜կ} մահաթոյն "...:...................

նրա դեմ է, ու չի մնացել այլեւս փորձության որեւէ {բաժակ}, որ չթափեին այդ ժողովրդի գլխին: Մեղադրել նրանց

Երկուշաբթի օրից սկսած առավոտները խմում եմ մեկական {բաժակ} դառը ջուր, բայց տակավին " ավելի լավը " չի երեւու

աբարձութեամբ ոչ եթէ գիտութեան կաթն, այլեւ ո՛չ մի {բաժակ} լոկ ջուր խմած չլինելով: Պ. Իսահակեանցը ասու

ն կը վարձատրէ քեզ Նա, որ խոստացաւ իւր անունով մի {բաժակ} ջուր մի աշակերտի տուողի վարձը եւս չմոռանալ:

տակիցքը գալիս են նորան մխիթարելու: Մի երկու {բաժակ} գինի... մի քահանայ, մի " Հոգւոց ", եւ պանդուխտ

ւ կենսաղբիւր թող լինի, Դեւի համար ` դառնութեան {Բաժակ} - մահու թոյնով լի՛՛... "................

նդարտել էր պ. Շաքարեանցը, պ. Մարկոսը խնդրեց մի {բաժակ} արաղ․ եւ մի փոքր նախաճաշիկ: Նա ասում էր, որ այդ

շատ վաստակած եմ, - կրկնեց պ. Մանթուխեանցը, - մի {բաժակ} արաղ արժէ՛ որ խմեմ. ասում են, թէ․ " Ծերաց գաւազ

աղախինքը կամ սպասաւորքը զզուելով տալիս են ինձ մի {բաժակ} արաղ, կամ առաջեւս դնում են կերակուրը. շատ անգամ

ղ թղթախաղ խաղալու առանց վճարի, կամ թէ շատ շատ մի {բաժակ} ղահուէով, որի արժողութիւնը գիտես: Ես ինքս, շատ

պարապիլ Տէրութենական գործերով, խմում էր քանի մի {բաժակ} Շամպայնեան գինի, որ արծարծէ իւր անզօրացած կարողո

այս բոլոր տառապանքը, վիշտերը եւ վերջապէս՝ մահու {բաժակը} ազգի անունով, ազգի լաւութեան եւ եկեղեցու հաստատո

րոշումով յօժարում է մինչեւ տակը խմել թշուառութեան {բաժակը}: Այո՛, մնում է նա, բայց տունը մարեցաւ: Մի գեր

օր իմ սեղանում Բաքոսն ազատ խնդումով Իմ {բաժակը} միշտ լցնում է Անմահարար նեկտարով. Երբ

անակ, իսկ երբ մինչեւ բերանը լցուած էր փորձութեան {բաժակը}, այնուհետեւ նոցայ սգազգեստ ժառանգների վերարկունե

իսի թշնամիք մարդկութեան թունաւորեցին քո փրկութեան {բաժակը}: Դու կորցրեցիր քո առաջին փառքը, եւ շիջուցիր քեզ

եան միջին դարերի ասպետների նման մի բան, որ գինու {բաժակը} ձեռքում մօտենալով կռուողներին մխիթարում էր վշտացա

աց պ. Մարկոսը, արաղը խմելուց յետոյ, ցած դնելով {բաժակը}: - Խօսենք, եղբա՛յր, խօսենք, - պատասխանեց պ

ւնակուեցաւ ամբողջ ճաշի ժամանակ․ բայց գինու վերջին {բաժակը} խմելով, իսկոյն անհետացաւ ամառը, եւ ցուրտը դարձե

ի մէջ եւ տուեց Մանթուխեանցին: Պ. Մանթուխեանցը, {բաժակը} ձեռք առած չառած, կարդաց տակի գրերը... - Չ

ջեւս դնում են կերակուրը. շատ անգամ տեսել եմ, որ {բաժակը} կամ ամանը, որ եւս գործ էի դրել, իսկոյն կոտրում

Ին՜չ կարեկցութեամբ, ի՛նչ անմեղ սիրով Թունալի {բաժակը} տեղափոխեց նա, Որով դաւաճանը թունաւորուելով,

Եւ ճշմարիտ, որ կիսով չափ դատարկել էր Մանուշակը {բաժակը}, եւ նորա փոխանակ յաւելացրել էր ջուր եւ թէյ, որո

: Այս խօսակցութիւնից յետոյ խմեցին թէյի վերջին {բաժակը}, եւ Թիւթիւճի-օղլուն նոյնպէս, ինչպէս առաջ, ուրա

որ օրիորդը, վեր կանգնեցաւ իւր տեղից եւ չցրեց իւր {բաժակը} պատուական, մաքուր սառն ջրով, ամենեքեան հետեւեցա

ամենեքեան հետեւեցան նորա օրինակին, նա բարձրացրեց {բաժակը} օդի մէջ եւ ասաց. - Խմելով այս բաժակը օրիորդ Թ

րձրացրեց բաժակը օդի մէջ եւ ասաց. - Խմելով այս {բաժակը} օրիորդ Թիւթիւնճի-օղլուի անունով, ես պարգեւում եմ

յղփացած էր, ցոյց տուեցին Գողգոթայն եւ չարչարանքի {բաժակը} եւ այս պատճառով եւս յաղթեցին, եւ յաղթական հանդիս

ներին խմել մինչեւ տակը Յիսուսեան Կարգի ատելութեան {բաժակը} ։ Այս եւս հարկաւոր է իմանալ, որ Յանսէնական էին ա

լիք. Հռովմի սուրբ ջրի աւազանը ծառայում է այստեղ {բաժակի} փոխանակ, եգիպտոսեան մարմարոնեայ դագաղներից մինը

արեցէք: Այս ասելով պ. Շաքարեանցը լցրեց արաղը մի {բաժակի} մէջ եւ տուեց Մանթուխեանցին: Պ. Մանթուխեանցը, բ

ւմ է ` Լաւ հերկուած կոյս արտը այն... Սիրահոսան {բաժակն} քամած Կպչում է նա ամուր ` կոյսին, Մկանները հեշ

ար նեկտարով. Երբ տակառի վերայ նստած Նա {բաժակն} է ինձ տալիս, Գլխից բռնած մինչի ոտըս Եր

բ ծարաւի է. իսկ մարդը եւ ծարաւի չլինելով կարող է {բաժակներ} դատարկել: Անասունը խմում է միայն լոկ ջուր, իսկ

բ աւարտել էին խմելը: Երկու րոպէ չքաշեց նոր լցրած {բաժակներ} յայտնուեցան երկուքի առաջեւում եւս: - Ուրեմն,

որպես այդ բոլորի անհրաժեշտ ատրիբուտներ՝ շշերն ու {բաժակները} "։ Ճիշտ է ասում Շիլլերը, թե՝ " կյանքի մայիսը մ

Շաքարեանցը լցրեց արաղը բաժակների մէջ: Մեծ սիրով {բաժակները} միմեանց զարկելուց յետոյ խմեցին: Բայց Մանթուխեանց

աքարեանցը յառաջամատոյց գտանուեցաւ եւ իսկոյն լցրեց {բաժակները} արաղով: Այս րոպէից սկսած Մանթուխեանցի եւ Շաքարեա

ոցին Մանուշակը, հասարակ սկուտեղի վերայ դրած թէյի {բաժակները}, բերեց Շահումեանցին. սա պատուել կամենալով տանու

ազգին. նա, երկար ժամանակ սովորելով այդպիսի դառն {բաժակների}, մոռացել է աւելի լաւը որոնելու գաղափարը: Ներկայ

լով նստած աթոռների վերայ, Շաքարեանցը լցրեց արաղը {բաժակների} մէջ: Մեծ սիրով բաժակները միմեանց զարկելուց յետոյ

կը, որ աչքերը տնկած նայում էր հօր եւ Շահումեանցի {բաժակներին}, իսկոյն վեր առեց, երբ աւարտել էին խմելը: Երկու

անիր ու խաւեար եւ այլ շատ բաներ, Ոսկի {բաժակով} օղին կարապետ, - Ե՞րբ մադերայից նա կմնայ յետ

ում եմ, Իմ կեանք, իմ փոր, իմ Բաքոս, {Բաժակումս} փըրփըրում է Առատ գինին երկնահոս։ Թէ հո

րանից սովորեցի: Բայց այդ նյութերն ինձ մոտ դեռեւս {բաժան} -բաժան են, որովհետեւ գրում եմ յուրաքանչյուր թեզի

սովորեցի: Բայց այդ նյութերն ինձ մոտ դեռեւս բաժան- {բաժան} են, որովհետեւ գրում եմ յուրաքանչյուր թեզի մասին

նք բուն էական բայի հետ չ'շփուելու համար չէ կարելի {բաժան} գրել, երբ բայը գրում ենք ամբողջապէս, ինչպէս " ն

յս եմը որպէս էական բայ։ Եւ եթէ նախադաս դրվելով՝ {բաժան} է գրվում, ինչի՞ չէ կարող բաժան գրվել եւ վերջադաս

նախադաս դրվելով՝ բաժան է գրվում, ինչի՞ չէ կարող {բաժան} գրվել եւ վերջադաս լինելով։ Ստոյգ է, որ շատ անգա

ոլոր խօսքի զօրութիւնը այս է, ա) թէ բայերը չպիտի {բաժան} գրվին իրենց բայական վերջաւորութիւնից, ինչպէս, փ

դ Վիեննացու քարոզած մատենագրութիւնը դանակով կտրած {բաժանած} է ժողովրդից. դա ազգի հոգու բղխուածքը չէ, այլ մի

յանցանք է ասել, թէ մատենագրութիւնը դանակով կտրած {բաժանած} է ժողովրդի կեանքից։ Ուրեմն ի՞նչ յանցանք է ասել,

կինթներով (եաղութ): Գլխի մազը շատ խնամքով երեք {բաժանած} եւ մի գէս հիւսած ընկած էր թիկնամիջումը ողնաշարի վ

ելու ժամանակ: Շագանակագոյն մազերը ճակատի վերայից {բաժանած} եւ ականջի վերայով ետ տարած ու մի գէս հիւսած, ինչ

այն չքաւոր, խեղճ, ողորմելի վիճակում, եւ կտրած {բաժանած} իւր ազգից, ոչինչ քաղաքական հանդէս չէր կարող ունե

ընդհանրական նահանգապետը՝ Դօն Մատիա-դը-Հօրտարին, {բաժանած} էր երեսուն վեց եկեղեցական գաւառներ (վիճակ), որ

ական եկեղեցւոյն Քրիստոսի, եւ ո՛ր է այս եկեղեցի, {բաժանեալ} ի բուն եկեղեցւոյ, բայց պահեալ զբնաւորութիւն եւ զ

եւ ո՛չ զներկայութիւն մարդկային բանական հոգւոյն որ {բաժանեալ} ի մարմնոյն էջ ի դժոխս ի փրկել զնախահարս: Այ

ոքր ի միջերկրէից յեղափոխի յեզերականս. յեօթն ազգս {բաժանեալ} ի Ստեփանոսէ, զոր յառաջ բերէ Յովհան Երզնկացի ի մե

ի Քրիստոս ըստ շփոթմանն Եւտիքեայ, եւ ո՛չ զերկուս {բաժանեալս} եւ անլծորդս ըստ Նեստորի: Խոստովանիմք զմիաւորեալ

րերաց. առ մեզ, որպէս եւ առ կիսալուսաւոր ազինս, {բաժանեալք} այդոքիկ ունին զիւրեանց յատկութիւնս, զառանձին կեր

է, որ կարող էր մագիստրոսութիւն եւ վարդապետութիւն {բաժանել}. այդ արտօնութիւնքը ստացւում են շատ մեծ՝ ե՛ւ ուս

ѣлять բայերը վերացական գաղափարների վերաբերութեամբ {բաժանել} էին թարգմանում, օրինակ՝ je partage votre opinio

ստասիրել, թէ ինչպէս անհնարին բան է գոյնը մարմնից {բաժանել}, նոյնպէս եւ անկարելի է չարութիւն դարձած մարդս դէ

ս ու արեւ հանել, տօնի, զատկի աղքատներին հանդերձ {բաժանել}: Անտարակոյս այս բոլորը կ'առնենք մեք քո հետ. բաց

կտելի կապերով, որ մարդու ձեռքը իշխանութիւն չունի {բաժանել}: Դո՛ւք չարաչար գործ դրեցիք ձեր ծնողական իշխանութ

նատիոսը, այսպիսի հարկաւոր ժամանակում չ'կամենալով {բաժանել} իւր հասարակութիւնը, միմիայն Լիսաբօն ուղարկեց երկ

թեան պակասութենից, վախենում են միանգամ այն կտրել {բաժանել} իւրեանց անձը տխուր անցածից եւ ոտք կոխել վճռաբար ն

եջ, որ թողնում էին կա՛մ յուրյանց մարմնի մի կտորը {բաժանելով}, կա՛մ բովանդակի պատկերը մի կաթիլ հեղուկի մեջ պար

ճշմարտուի, եւ Բուլուէր ասպետը, հինգ հարիւր հաց {բաժանելով}, չէ կարողանալու դարման տանել վերահաս վտանգին:

այր եւ քվերոյն իմոյ, ֆի ոմն՝ մին բաժին. այսպէս {բաժանելով} յամենու բաժինն. վասն ապահովության ապագայ պատահմա

ւս մին բաժինն՝ Նոր Նախիջեւանայ դպրատանց, այնպէս {բաժանելով} կամենու բաժինն, ըստ ժամանակին հասանիցէ ըստ իւրաք

ի գետաբերանը, որ արեւմտեան Հնդկաստանը երկու մասն {բաժանելով} վազում է եւ վիշապօրէն յառաջ խաղալով թափւում է Բեն

մասսան իրար ատող դավանաբանական մի քանի պարտիաների {բաժանելու} համար: Իհարկե, Դռնից խնամքով թաքցրին մեդալի մյո

միակ հնար է՝ փտած եւ ճարակած խոցը առողջ մասներից {բաժանելու} եւ հեռացնելու համար: Ես, ճշմարտութիւն քարոզելով

եւ բառերի վանկերը եւ տառերը հաւասարաչափ միմեանցից {բաժանելու} ձգտողութիւնը։ Եւ առողջ աչքերով նայողը կը տեսնէ,

Երրորդ. Թագաւորութեան բնակիչները կարգերի վերայ {բաժանելուց} յետոյ ամենողորմ գթութեամբ ազատում ենք ամենեքեանքդ

երն եւ նորա քրէհն եւս իմ միւս տներիս քրէհի խտուրն {բաժանեսցեն} իմ համեմատ իմ ներքոյ գրեալ Բ հատորեալ պատուիրանին

սի մապլաղն եւս վերն յիշեալ իմ տներիս քրէհի խտուրն {բաժանեսցեն} համեմատ իմ ի ներքոյ գրեալ պատուիրանին: Արդ դարձե

առավարչաց ձեռն, եւ երկու սամն նոյն ջաներ ամսումն {բաժանեսցեն} Հայաստանիցն եկեալ ղարիպական բիռուզիգար մարդկանց,

ապարհի համար արծաթ տուեցին նորան, բայց նա բոլորը {բաժանեց} աղքատներին եւ ինքը ապրում էր ողորմութենով, այսին

զգատոհմից։ Սա վաճառեց իւր ունեցած կայքը, արծաթը {բաժանեց} աղքատներին, իսկ ինքը ապրում էր ողորմութենով։ Այ

երի մէջ, ինձ ենթադրեալ օրագիրները աշխարհի երեսին {բաժանեցի} ես զանազան կարգերի եւ իւրաքանչիւր օրագրի տուեցի ա

տանց: Արդիւնք ի տանցս յայսոցիկ, հանգուցեալն {բաժանէ} ի վեշտասան մասունս, յորոց զկէսն, այսինքն զութն

էր, որ իբրեւ առանձին առնված էական բայ բայարմատից {բաժանէին}. ի՞նչ են կարծում այդ պարոնները, խոնարհածները ան

պատշաճաւոր խնամով, հազարաւոր օրինակներով ձրի կը {բաժանէր} ազգի աղքատ եւ չքաւոր մարդերին՝ հարուստ մարդերից

Հայոց։ Յորում ժամանակի վիճակ կրօնին Հայոց յերիս {բաժանէր}, որպէս եւ յայսմ ժամանակի, այսինքն՝ սակաւաթիւ ո

յս նախահարց Հայկայ բողբոջեալ յԱրարատեան աշխարհի՝ {բաժանի} յոստանիկ եւ յեզերականս եւ որպէս կշռադատութեամբ բ

, բայց առաւել ընտրէին մնալ միաբան ընդ ազգին, քան {բաժանիլ} 'ի նմանէ. որք եւ ազգասիրութիւն առդնէին եւ անհակա

կտակին, որով բովանդակ կայք շարժականք եւ անշարժք {բաժանին} ի վեշտասան մասունս, յորոց ութն անկանին Նախիջեւան

մօտ Անապատի անցաւորքը: Անմխիթար {բաժանմա՞ն} մէջ Թառամեցաւ նա, որպէս դու, Թէ ցրիւ

ին նաեւ մայր Սիրուն Գուլին եւ քոյր Մարիամին այսու {բաժանմամբ}, զի կտակակատարն իմ ընկալցի չորս բաժին. վեց բաժի

ր ազգայնոց ներքին սէրն ատելութեան, կապակցութիւնը {բաժանման} եւ խաղաղութիւնը խռովութեան փոխելու պատճառ ըլլան։

. " Հայոց հոգեւորականութիւնը, որ հասկացել էր այս {բաժանման} (Հայոց եւ Յունաց) կորստական մի բան լինելը, իւր

ն յինէն եւ զայս պարտ է կտակակատարն իմ առնել ի ժամ {բաժանման} զստացուածքն եւ զոր ինչ որ բովանդակվի, յանձնեսցէ

նոյն օրը պատասխանեցի: 13-ին յայտնեցին ինձ երրորդ {բաժանման} հրամանը իմ աշխատութեանց մասին: 16-ին նամակ ստաց

առայական եւ ազատական կամ քրիստոնէական։ Այս տեսակ {բաժանման} հիմքը ամփոփւում է դոյն իսկ կրօնների բնաւորութեննե

, թէ " Հայոց եկեղեցու ընդհանրականի հաղորդութենից {բաժանմանը} յարակից եղան կորստական հետեւանք ազգի բարօրութեան

ժառանգել զմիւս տներն եւ ստատն ըստ ցուցմանն եւ ըստ {բաժանմանն}, որ ի նոյն կտակին տեսանի: Յետ այսորիկ եւ վ

ծս ավարտելուց հետո ես պատիվ ունեցա ներկայանալ III {բաժանմունք} ՝ ետ ստանալու այն բոլորը, ինչ որ գործի մեջ բոլոր

այում Ալաջալյանը, դարձյալ հիվանդանոցի բանվորական {բաժանմունքո՞ւմ}, թե տեղափոխվել է մանկատուն՝ Воспитательный дом

ցանողն, եթէ զիա՞րդ ընդունի նա ինքն, որպէս զի թէ {բաժանող} ոք իցէ. ասասցէ նմա զխոստովանութիւն միոյ բնութեան

ընկերական կեանք, այնտեղ թագաւորում են միմեանցից {բաժանող} եւ հեռացնող եսական սկզբունք, որի հիմքի վերայ ոչ

ելով, ամրացնելով, օրէ օր այդ բարբառքը միմեանցից {բաժանող} պատի այս աղիւսը, այն քարը, միւս սիւնը քակելով։

լ բնութիւն կը դաւանենք ի Քրիստոս, ընդդէմ չարաչար {բաժանողաց} զմի Քրիստոս, եւ երկու բնութիւն կը դալան ենք ընդդ

ութիւն, դրականապէս եւ ընդդէմ շփոթողաց եւ՛ ընդդէմ {բաժանողաց}, առանց երբեմն յայս եւ երբեմն յայն կողմն շեղլոյոր

ւթիւնքը։ Եթէ եմը էական բայ է, ինչպէս կարծում են {բաժանողքը}, հարկաւորապէս պիտի խոստովանեն նոյնպէս, որ նոր լ

երում է նրա լրագրին - նա ունի ընդամենը 24 իսկական {բաժանորդ} (փա՛ստ է), մնացած օրինակները տարածում է այնպես

Ռուսը, այդ կորած ու գտանուած արծաթի հաշուից պիտի {բաժանորդ} դրուէի " Մասեաց աղաւնուն ", " Մեղուին " եւ " Ճռա

ցա, որոնք յառաջուց գրուած էին այս հրատարակութեան {բաժանորդ}: Լսում ենք, թէ տասն եւ չորս հատոր պիտի լինի բոլ

ծներիցս պարզ երեւում է, ընկեր չէր, ուրեմն եւ ոչ {բաժանորդ} Բէգզադէի շահին կամ վնասին։ Նա պարտակա՛ն էր վաճառ

րեկցութիւն կը գտանէք ձեր եղբայրակիցների մէջ. մեք {բաժանորդ} լինելով ` ձեր վշտերին, արդէն բաժանորդ կացուցանու

մէջ. մեք բաժանորդ լինելով ` ձեր վշտերին, արդէն {բաժանորդ} կացուցանում ենք ձեզ մեր հնարներին, որով օրհնել է

ունակութիւնքը, ո՛չ այն րոպէները, որոնց միջոցին {բաժանորդ} էինք գտանուած միմեանց վշտին եւ ուրախութեանը։ Քեզ

ութիւն։ Եւ այդ մարդը կամ ազգը կամ ընկերութիւնը, {բաժանորդ} լինելով այս ողորմելի եւ թշուառ կրօնին, դառնում է

ի ուղղութիւնը եւ այս է այն մարդերի դրութիւնը, որ {բաժանորդ} էին այդ կրօնին։ Այս ողորմելի եւ թշուառ դրութեան

հանդիսաւոր օրերում նա իւր մերձաւոր մարդերով, որ {բաժանորդ} էին նորա կարծիքներին, եկեղեցի էր գնում, ժողովու

գորիային ոչ մի կերպ չի համապատասխանում: Նա երբեք {բաժանորդագրության} վրա հույս չի դրել եւ անվանական բաժանորդներից երբե

երի մէջ մեր անունը առաջին տողումը պիտոյ է տպուէին {բաժանորդների} կարգումը: - Ամենեւին ճշմարիտ է ձեր ասածը,

բաժանորդագրության վրա հույս չի դրել եւ անվանական {բաժանորդներից} երբեք ոչինչ չի ստացել, այլ ինքն է դեռ վճարել նրա

ելագործեց սա: Մնում է միայն մեզ հրաւիրել Երեւակի {բաժանորդքը}, որ իւրեանց շնորհաւորութիւնքը փութացնեն....

մինը, ի՛նչ է պատճառը, որ ժողովուրդը՝ միմեանցից {բաժանուած}, պառակտուած, չկամի ամենեւին ունենալ մի որեւիցէ

զան բաղադրութիւնք, որոնցից մինը է նաւթը: Սա իւր {բաժանուած} տեղից բարձրանում է որպէս շոգի եւ, պատահելով ջրեր

առանձին, իսկ միւսի մէջ՝ դասատունքը՝ երեք կարգ {բաժանուած}: Վարժարանը ունի եւ մի բաւական գեղեցիկ եւ բաւական

հասկանայ, որ նա, թէպէտ արդէն քառասուն տարու չափ {բաժանուած} Մխիթարեան միաբանութենից, գտանւում է Փարիզում, ո

դութեամբ: Լուսաւորութիւնն է միակ հնարը միմեանցից {բաժանուած} եւ շատ անգամ, կրքերի եւ ախտերի խաղալիկ դառնալով

ս տուեցին մարդկութեան: Այդ կացութիւնքը, կտրուած {բաժանուած} հասարակաց մարմնից, ոգեւորուած դժոխային եսականութ

յստեղ քաջ յայտնի երեւեցաւ, որ Մխիթարեանք կտրուած {բաժանուած} են ազգից եւ աշխատում են Հայոց համար, որպէս պապակ

ւնն է այն աստուածային շունչը, որ աշտարակի օրերից {բաժանուածքը} միաւորում է դէպի մի կապ եղբայրակցութեան եւ սրտակց

ւն ունիմ, որ եթէ միանգամ սիրեմ, ասես միւս անգամ {բաժանուել} լինո՞ւմ է. ինչ պիտոյ է առնել, գիտեմ, վատ սովոր

ել: Գիտեմ, ծանր բան է զաւակի եւ ծնողի միմեանցից {բաժանուելը}, բայց ինչ պիտոյ է առնել, բնութեան կանոնն է, որ

էր եղանակը, եթէ քամին չէր ցրւում, այն գազը, որ {բաժանուելով} մեռած մարմնից, նստում էր գերեզմանի հողաբլուրի վե

լ իմ ցաւի ճարը: Ո՜հ, թէեւ շատ արտասուք թափեցի՝ {բաժանուելով} այն կտակից, բայց այնուամենայնիւ փոքր էր. նորա գ

ստական հետեւանք ազգի բարօրութեան վերաբերութեամբ: {Բաժանուելով} Ասորաց եկեղեցուց, որպէսզի կախողութիւն չունենայ

Երթաս բարեա՛ւ, սիրական, - պատասխանեց Մանուշակը ` {բաժանուելով} նորա գրկից: Մանուշակը հազիւ թէ դուրս էր եկել

րում են նորան մի անհաւատարիմ, վատթար որդի, որ, {բաժանուելով} իւր մայրական եկեղեցուց, միացել է օտար ազգի ու կր

ահուց յետոյ դրուած է Հայոց եկեղեցու ընդհանրականից {բաժանուելու} կորստական սկիզբը։ Ներսէսի յաջորդ Սահակը, ջերմեռ

ոյն) մերժելով այդ հաղորդութիւնը, ցաւէին իւրեանց {բաժանուելու} վերայ: Եթէ պիտի ցաւէին, նշանակում է հոգով եւ սր

էին, իսկ թէ ընդունել էին, ի՞նչ հարկ կար վերստին {բաժանուելու}: Չգիտենք, թէ ի՛նչ աղբիւրից գիտէ Պ. Խուդաբա

մարմնին. չափաւորենք սուգը, մեր բարեկամի մեզանից {բաժանուելու} վերայ, որովհետեւ գնացել էր նա մի աւելի երջանիկ ե

ծնողքին իւր պարկեշտութիւնը եւ տխրութիւնը նորանցից {բաժանուելու} համար, լաց կը լինէր. լաւ որ մի օտար մարդ չկայ,

Մկրտիչը գունաթափուեց եւ առանց հրաժարական ողջունի {բաժանուեց} քահանայից: Քահանան չկարողացաւ հասկանալ նորա այս

, ձանձրացած լինելով անորոշ եւ անհանգիստ կեանքից, {բաժանուեցան} իւրեանց վարժապետից, վասնորոյ Իգնատիոսը, բարձելո

ակերտ, Պ. Շահազիզեանը։ Մեք բոլոր յուղարկաւորքս {բաժանուեցանք} գերեզմանից, այն ժամանակ, երբ քահանայն դրեց խաչի

ան: Ը․ Կոմս էմմանուէլը, տխրութեամբ լցուած, {բաժանուեցաւ} մահու թագաւորութեան սպասաւորից եւ սկսեց դիմել դէպ

մբ ձեռնտու են լինում, որ բարակացաւական բլրակները {բաժանուէին} արիւնից եւ նստէին թոքերի կազմուածքի վերայ: Բաւակ

յնպիսի սովորութիւններ եւ կանոնադրութիւններ, որով {բաժանուէր} Կարգը աշխարհականներից, թէ տուել են նորան աւելորդ

ինին այնուհետեւ, այլ ով որ եւ կին ունէր, նա եւս {բաժանուի} ՝ թելադրելով ժողովրդին ներկայ չլինել այն եկեղեցակ

ինչեւ ցվերստին տեսութիւն, որովհետեւ ես չեմ կարող {բաժանուիլ} նորանից. միանգամ սիրել եմ: Եւ ես մի վատ սովորու

. խոստովանում ենք մեր տկարութիւնը, որ չենք կարող {բաժանուիլ} երկրագունդի մակերեւոյթից: Պ. Չամուռճեանը, գ

անց դառնութեան մրուրը, եւ մեզ ստիպեցին միմեանցից {բաժանուիլ}: Նա հառաչելով էր ասում ինձ, վկայ է աստուած, որ

ովհետեւ այն տխուր օրը ո՛չ ոք մեզանից չէր կամենում {բաժանուիլ} իւր ընկերից։ Բաւական երկար միջոց մնացինք Պ. Սար

Հենրիկոս չորրորդ Ֆրանսիայի թագաւորը, կամենալով {բաժանուիլ} իւր Մարգարիտ թագուհուց եւ սորա կենդանութեամբ կին

t optimum) Այս միջոցին Հենրիկոսը մտածում էր {բաժանուիլ} իւր Մարգարիտա Վալուա կնոջից, որ քանի տարով մեծ է

՝ սկսած հոգու թանձրանալուց մարմնի մէջ մինչեւ նորա {բաժանուիլը} ։ Բայց մի՛թէ մի իր, մի էակ՝ զգայուն կամ անզգայ

ութիւնը եւ այլ կրօնական պիտոյքը, պիտոյ է ձրիաբար {բաժանուին} ։ Նա խլեց դպիրների ձեռքից սուրբ գիրքը, այն խաբեբ

ւրդը եւ որոնք անանցանելի պատի նման գրականությունը {բաժանում} են ժողովրդից: Նոր լեզվի մի քանի ձեւերը նույն

գը ճղակոտոր հանեցիք ու ընտանեաց մէջ հուր, սուր, {բաժանում} եւ ատելութիւն ձգելէն ետեւ, ազգութիւննիս մահուան

նը, կամենում էին վեր առնուլ այն որոշող պատը, որ {բաժանում} էր միմեանցից այդ ազգերը, որպէսզի հեշտ լինի նոցա

ճակը մի այնպիսի աշխարհում, որ բոլոր երկրագունդին {բաժանում} է իւր ձեռագործքը, որ պէտք ունի միլիոնաւոր ձեռքեր

rtage votre opinion, я раздѣляю ваше мнѣнiе, ես {բաժանում} եմ ձեր կարծիքը եւ այլն այսպիսիք անխտիր եւ մինչ մե

ում է հասարակ մարդու եւ ժողովրդի հետ, եղբայրորեն {բաժանում} է յուր ճոխ ստացվածքը մարդկային ընկերության բոլոր

ր հրաշալի քարոզների մէջ բոլոր մարդեղէն գիտութիւնը {բաժանում} էր երեք տեսակ, օդական, շնչական եւ դիւական.

ճարտարութեամբ քարշում էին նորանց իւրեանց կողմը, {բաժանում} էին մինը միւսից եւ յաւիտենական հլու եւ հնազանդ էի

խոստովանելով այդպիսու անարժանութիւնը, կտրում է, {բաժանում} է նորան իւր հետ հաղորդութենից, երբ ազգը, զզուել

չծագի։ Բայց մեզ կարող են ասել, թէ ինչի՞ ուրեմն {բաժանում} ենք, երբ այդ վերջաւորութիւնքը դնում ենք նախադաս

պայմանների տակ են ապրում: Ով որ միայն ազգ ազգից {բաժանում} է անունով եւ կրօնով, այնպիսին չէ կարող պատասխանե

ս, լուեալ էք եւ լսէք զվիճակ ուղղափառաց քաղաքիս, {բաժանումն} անզօդելի, գայթագղութիւն անասելի, բամբասանք սոսկ

մինչեւ նշանակյալ ամսաթիվը բոլոր տոմսակները չլինին {բաժանված}, այդպիսի դիպվածում, մի միայն մի նամակով տեղեկու

յժմ հաճախ է կրկնում Ռեպետիլովի խոսքերը. " բոլորը {բաժանվեցին}, մեկը կորած, մյուսը բանտարկված "... բայց պետ

յալ, որ մնացած տոմսակները եւս, որքան կարելի է, {բաժանվի}: Խնդրեմ ասացեք տեր Գեորգին, որ այս մասին աշխատի

ութեան առարկայ: Դեռեւս չգիտեն մտածել, որ մի ազգ {բաժանւում} է միւսից իւր լեզուով, եւ լեզուն է, որ գլխաւորապ

տէզը՝ այդ սարի ոտքում մի տափարակ տեղի վերայ, որ {բաժանւում} է սարից վանքի աղբիւրի առատ վտակով: Վանքից մինչեւ

կորուսանելով իւր ամբողջութիւնը, նորա միաբան ոյժը {բաժանւում} է նախ եւ յառաջ երկու կամ երեք մեծ հատուած, յետոյ

տարելով՝ վերջապէս մի ուրբաթ առաւօտ, մինչդեռ նոր {բաժանւում} էր մութը լոյսից, մտանք Շամիլի աթոռանիստ քաղաքը:

տպւում են " Շար Հայ մատենագրաց " մակագրութեամբ եւ {բաժանւում} են նոցա, որոնք յառաջուց գրուած էին այս հրատարակո

Փիլիսոփայութեանը ըստինքեան գրեթէ երեք ճիւղ է {բաժանւում}, տրամաբանութիւն, բնական փիլիսոփայութիւն, բարոյ

տանեցաւ դէպի այն կղզին, որ միայն մի նեղ ջրանցքով {բաժանւում} էր Ֆրանսիուց եւ այն օրից մինչեւ այսօր, մինչդեռ ց

րժ կառքով: Նոր էին լոյսն ու մութը միմեանցից {բաժանւում}, որ մէք Բօրդօյից շոգենաւով մտանք Ատլանտեան ովկիա

էին: Բայց պիտի այս եւս ասել, որ այս մարդիկը եւս {բաժանւում} են զանազան դասակարգ: Ծեր կամ հին ժամանակներից հա

նեմ որ այդ պարոնը եւս ման է գալիս իւր բակում, որ {բաժանւում} է իմից միայն մի բարակ տախտակեայ պատով: Ման է գալ

ով այրողութեան, այսինքն քիմիական վերլուծութեան, {բաժանւում} է իւր բաղկացուցիչ նիւթերից եւ տարերքից, նորանցից

Փիլիսոփայաբար նայելով՝ կրօնը աշխարհի երեսին {բաժանւում} է երկու մեծ ճիւղ՝ ստրկական կամ ծառայական եւ ազատ

նշանակում այս տնօրէնութեան ժամանակ։ Ժողովողները {բաժանւում} էին՝ Հոգեւորական եւ աշխարհական։ Առաջիններից պահ

, իսկ ես քո հաւասար կրում եմ միայն ծանրութիւնը: {Բաժի՛ն} տուր ինձ քո հողից, մեք մի հայրենիքի որդիք ենք,

ւ կրում ես հայրենիքի բեռը, նոյնպէս կրում եմ ես: {Բաժի՛ն} տուր ինձ քո հողից, այն ժամանակ ես չեմ աշխատելու

րագրություն Ձեր ծանոթների եւ բարեկամների մեջ: 16 {բաժին} առնելով այդ գումարը, յուրաքանչյուրին կհասանի 25

ույս ունիմ, որ մի բաժինը նա ինքը ստորագրեց եւ մի {բաժին} կամ ավելի ուրիշին տա ստորագրել: Հավաստի եմ,

է, առ սրբազնակատար Եփրեմ կաթողիկոսն, երեւի, թէ {բաժին} Նախիջեւանայ, թողեալ ի Կատարինեայ Խօջամալեանց ի

գումար դրամոց եղելոց ի ձեռս իւր, յորում գտանի եւ {բաժին} ինչ յարդեանց տանն, զոր մեքս պահանջեմք: Յայտ

երությունը 80 անգամ ավելի է այն էկվիվալենտից, որ {բաժին} է ընկնում մեկին, առնված վերը մեջ բերված ավելի քա

նելով, ստացել է մարդկութեան ընդհանուր լուսից իւր {բաժին} մի քանի ճառագայթ։ Եթէ գանգատ ունի Հայաստանը, թո

ւատ, հերետիկոս, հերձուածող, անաստուած, դժոխքի {բաժին}, Չիք յարութիւն դաւանող, Մուտ եւ տես... - Հ

Բայց ագահութիւն մի՛ արէք այդ պատուի մէջ, մի փոքր {բաժին} տուեցէք նորանից եւ ձեր միականի նախագահներին... Ն

եւ շատ կարելի է, որ մեր արտասուքից մի քանի կաթիլ {բաժին} հասած լինի եւ Պ. Իսահակեանցի գլխին: Ինչ որ

, դուք պիտի հաշտուէիք նախ եւ յառաջ, որ ազգը եւս {բաժին} բաժին չլինէր: - Լոյսը չէ կարող հաշտուիլ խաւա

ք պիտի հաշտուէիք նախ եւ յառաջ, որ ազգը եւս բաժին {բաժին} չլինէր: - Լոյսը չէ կարող հաշտուիլ խաւարի հետ

ներին եւ ճիզուիթներին, որոնց հետ չունինք մասն եւ {բաժին}: Եւ ոչ միայն այսչափ, այլեւ չենք ցանկանում, որ

այրը կամ հայրը զոհեց: Ազնուականը հայրենիքի հողից {բաժին} ունի բիւրաւոր մղոններ, իսկ հասարակ ժողովուրդը չո

որչափ որ ինձ կամ իմ ազգի իւրաքանչիւր անհատին պիտի {բաժին} ընկնի: Խոստանում եմ ձեզ, որ դուք յաւիտեանս յաւի

յաւիտեանս յաւիտենից կարող էք մշակել եւ գործել ձեր {բաժին} ընկած հողը, առանց վաճառելու կամ գրաւ դնելու իրաւ

եամբ կամ այլ գործերով, չկամիս կամ ձեռնհաս չես քո {բաժին} ընկած հողը մշակելու, կամ մարդիկ վարձելով մշակել

է այս. դու ունիս այսչափ հող, իսկ ես ոչինչ, քո {բաժին} միայնակ վայելում ես հայրենիքի բարին, իսկ ես քո հ

ի բաժնուին քո զաւակների մէջ, որոնց իւրաքանչիւրին {բաժին} պիտի հասնի քո ունեցածի կէսը, կամ քառորդը, կամ ա

եալ տեղեացն այսպէս։ Իմ ամենայն կայքն տասն եւ վեց {բաժին} եւ կամ մասն համարելով, ի նոյն տասն եւ վեց մասնից

ր տեղ որ մահն իմ հանդիպեսցէ, հինգ հարիւր ռուպլին {բաժին} հոգոյս մնալով Մադրասայ սուրբ եկեղեցում, որ յամէն

այսու բաժանմամբ, զի կտակակատարն իմ ընկալցի չորս {բաժին}. վեց բաժին երկու հարազատ եղբարցս համահաւասար, ֆ

մամբ, զի կտակակատարն իմ ընկալցի չորս բաժին. վեց {բաժին} երկու հարազատ եղբարցս համահաւասար, ֆի ոմն՝ երեք

երկու հարազատ եղբարցս համահաւասար, ֆի ոմն՝ երեք {բաժին} եւ մնացեալ երկու բաժինն՝ մայր եւ քվերոյն իմոյ,

րկու բաժինն՝ մայր եւ քվերոյն իմոյ, ֆի ոմն՝ մին {բաժին}. այսպէս բաժանելով յամենու բաժինն. վասն ապահովու

նոցա, փոխարկվի այսու կերպիւ որպէս ի վայր: {Բաժին} հարազատ եղբարցս, թէ օրինաւոր ուստր եւ կամ դուստր

տէր հանգուցեալ հօրն իւրեանց. ուստր զաւակն երկու {բաժին} եւ դուստր զաւակն մին բաժին ընկալցին, որքան որ զա

ց. ուստր զաւակն երկու բաժին եւ դուստր զաւակն մին {բաժին} ընկալցին, որքան որ զաւակ եւ իցէ. այլ եթէ զաւակ

ւին չիցէ ի Տէր հանգուցեալ որ մին եղբօրս, յայնժամ {բաժին} չորս միւս եղբայրս գտանէ, բայց նախ պարտ է տալ հին

վերն երրորդ հատորի յատկութենում գրեցելոյս։ {Բաժին} մօրն իմոյ չորս բաժին լինիցի. մին բաժինն յանձնվի

ատկութենում գրեցելոյս։ Բաժին մօրն իմոյ չորս {բաժին} լինիցի. մին բաժինն յանձնվի Հալաբայ սուրբ քառասու

մատուցանվի վասն թողութեան մեղաց ննջեցելոյն. մին {բաժին} քոյրս ստանայցէ եւ մնացեալ երկու բաժինն երկու հարա

ախկին զաւակացն նոցա ուստեր կամ դստեր՝ ֆի ոմն մին {բաժին}: Բաժին քուերս թէ օրինաւոր ուստր եւ կամ դուս

ն նոցա ուստեր կամ դստեր՝ ֆի ոմն մին բաժին: {Բաժին} քուերս թէ օրինաւոր ուստր եւ կամ դուստր զաւակ ունի

ցի, նոյնքն ստանայցեն այսպէս. ուստր զաւակն երկու {բաժին} եւ դուստր մի բաժին, որքան որ զաւակ եւ իցէ։ Բաժի

են այսպէս. ուստր զաւակն երկու բաժին եւ դուստր մի {բաժին}, որքան որ զաւակ եւ իցէ։ Բաժինն կտակակատարոյս՝

ալցին: Վեցերորդ, իմոյ հայրենական մնացած իմ {բաժին} ժառանգութեանն զոր պիտի գտանեմ, բայց զի լուեալ եմ

Ստեփաննոս Յարութիւնիցն, միաւորած ընդ իմ ապրանաց {բաժին} գննի եւ մի եւ նոյն ջուքամում կգոյ տեղս եւ յետ վաճ

րամն հանդերձ վաշխովն, որքան որ բովանդակվի, երիս {բաժին} լինիցի, մին բաժին սուրբ Էջմիածնայ, մին բաժին սո

ն, որքան որ բովանդակվի, երիս բաժին լինիցի, մին {բաժին} սուրբ Էջմիածնայ, մին բաժին սուրբ Երուսաղեմայ եւ

իս բաժին լինիցի, մին բաժին սուրբ Էջմիածնայ, մին {բաժին} սուրբ Երուսաղեմայ եւ միւս մին բաժինն՝ Նոր Նախիջե

Ես անխիղճ չեմ, ոչ երկերես, Կըտամ {բաժին} ամենքին. Միայն քնարս հնչեն նոքա Իւրեա

Իսկի կայ մարդ, որ ստանար Այս խօսքերը իւր {բաժին}, Առատութեամբ, որ նա տուեց Ուսանող Ամի

, ե՛ւ մարդասպանին Քո լուսից կը տաս հաւասար {բաժին}: ԱՌՕՐԵԱՅ ԱՇԽԱՐՀ Ի՛նչ ես գոռում

ւթ ոխերիմ Մատռուակէ թոյն, լեղի Իւր սափորից, ինձ {բաժին}: Բայց ո՛չ երբեք պիտ՚ սողամ Ոտքիդ տակում, ինչպէ

ի... ա՛յ դու մարդասպան, Անխիղճ, անհոգի, {բաժին} դիւական. Ի՞նչպէս իշխեցիր ձեռներդ Յուդայի

ծում: Աոաջինը չի կարնալ իր անշարժ սեփականութիւնը {բաժին} -բաժին անել, այլ պարտական է թողուլ անդրանիկ ժառան

Աոաջինը չի կարնալ իր անշարժ սեփականութիւնը բաժին- {բաժին} անել, այլ պարտական է թողուլ անդրանիկ ժառանգին,

ւլիս 2. 1864 Արտաքին գործոց դեկտեմբեր 1 {Բաժին} հայկական Համար 86 Ամենահպատակ Տէր Ձեր

․ մի չոր հոգի ունինք, պէտք է աշխատել, որ դժոխքի {բաժին} չլինի մեր խեղճ հոգին: Ուսում ստացողը նոյնպէս պիտ

ենք։ Հարկաւոր է մեր ճարելու հարստութենից մասն եւ {բաժին} հանել Վարագայ սուրբ նշանին, Վանկոյ սուրբ նշանին

է այն օրուայ ճաշի համար ծախսուած արծաթից. որքա՛ն {բաժին} հասանում էր այն վերջին, ամենափոքրիկ հացի փշրանքի

ին հերետիկոսական է, Հայերը հերետիկոս են, դժոխքի {բաժին} են (եկեղեցուց դուրս) եւ այլն եւ այլն։ Բայց մի

ունքի պտուղը պատկանում էին Յիսուսեաններին, որոնք {բաժին} էին տալիս աշխատողներին այնքան սահմանափակ, որով հ

էս ներկայի լուսին, այնպէս եւ ապագայի հետ մասն ու {բաժին} չունին, եւ նոցայ հետ չէ մեր խօսքը: Մենք եւ ոչ ի

րը ինձի գրել էր մեկ անգամ Պետերբուրգ, թե դուն քո {բաժինդ} հարսնությանդ ժամանակ ավելոքով առիլ իս, եւ ինքն է

սացեք, որ նա եւս աշխատի. ես հույս ունիմ, որ մի {բաժինը} նա ինքը ստորագրեց եւ մի բաժին կամ ավելի ուրիշին տ

ստորագրությամբ կգրեք տետրակի մեջ, որի աջակողմյան {բաժինը} կտրելով կտաք ստորագրել պարոններին, որպես անդորրա

մնացորդ մասը, որ կազմում են տետրակի ձախակողմյան {բաժինը}, հանդերձ սույն հաշվի մեջ երեւեցած արծաթի գումարո

դ գործարանների արտադրանքի ընդհանուր արժեքը եւ այն {բաժինը}, որ վերցնում է Նախիջեւանը, կարող կլինեի այն ժամ

վունքը եւ ըստ այնմ յուրաքանչյուրին յուր պատկանյալ {բաժինը} տա: Այս խնդրի մեջ, որ այսօր այս թղթիս հետ փո

ութեանը, քարաձիգ եւ նետաձիգ էին լինում դէպի միւս {բաժինը}, որի դրօշակի վերայ լուսեղէն տառերով գրած էր՝ "

առնալ, թռչնավաճառութեամբ պարապիլ եւ օգուտների մի {բաժինը} ստանալ: Տեսանո՞ւմ էք, սիրելի՛ ընթերցողք, ինչպէ

գեղի բնակիչքը հաւասար իրաւունքով ազատ են իւրեանց {բաժինը} գործել եւ մշակել, քանի որ գտնւում են այն գեղում

լեզուներից թարգմանած աշխատութիւնք, որոնց մի լավ {բաժինը} հասնում էր ընտիր վէպերի։ Բայց, ինչպէս առաջ էլ ա

ցանք եւ հասկանում ենք անգլիական հասարակութեան այն {բաժինը}, որ ուղղակի կամ անուղղակի մասնակից է կառավարութե

ւ աւազակների ընկեր էր եղել եւ նոցայ գողութեան կէս {բաժինը} ինքն էր ստանում, փոքր գողութիւնքը յայտնում էր,

ատճառ, իմ գրածը կարդացող ամուսնացած մարդերի երեք {բաժինը} արդէն ծանօթ է նորա հետ. այսքան միայն պիտոյ է ասե

աեւ ամէն ազգ, եթէ հանենք նոցայ միջից լուսաւորեալ {բաժինը}, հաւատում է կախարդութեան, խնդիրը այդ չէ, եւ մե

ղինակին չեն վերաբերւում, այլ մանաւանդ աւելի փոքր {բաժինը} կարող է հասնիլ նորան, քանի որ նա ուրիշների պէս ի

շուրթի վրայ յարձակուող մոծակներից անհնար է թէ մի {բաժինը} չնստի ծառերի վրայ, եթէ սոքա լինին, որով ճեմելիք

, յայսկոյս որմոյն ի հարաւ հանդերձ որմովն իմ տանս {բաժինն} է, որպէս տանս Բէլսէլն, այսինքն Շաբալէն եւս վկայ

տատն տասն եւ վեց սամ խuեպվի, ահա այս երեք տեղեաց {բաժինն} եղեւ տասն եւ վեց սամ որպէս վերն uամ արածիցն յայտն

ամահաւասար, ֆի ոմն՝ երեք բաժին եւ մնացեալ երկու {բաժինն} ՝ մայր եւ քվերոյն իմոյ, ֆի ոմն՝ մին բաժին. այս

յ, ֆի ոմն՝ մին բաժին. այսպէս բաժանելով յամենու {բաժինն}. վասն ապահովության ապագայ պատահմանց յանձնվի Մադր

յս։ Բաժին մօրն իմոյ չորս բաժին լինիցի. մին {բաժինն} յանձնվի Հալաբայ սուրբ քառասուն մանկանց եկեղեցւոյն

ելոյն. մին բաժին քոյրս ստանայցէ եւ մնացեալ երկու {բաժինն} երկու հարազատ եղբարցս օրինաւոր նախկին զաւակացն նո

աժին եւ դուստր մի բաժին, որքան որ զաւակ եւ իցէ։ {Բաժինն} կտակակատարոյս՝ թէ ունիցի օրինաւոր նախկին արու զա

ւնիցի օրինաւոր նախկին արու զաւակ երկու բաժնէն մին {բաժինն} ստասցէ եւ միւս մին բաժինն երկու հարազատ եղբարցս ն

զաւակ երկու բաժնէն մին բաժինն ստասցէ եւ միւս մին {բաժինն} երկու հարազատ եղբարցս նախկին արու զաւակացն նոցա.

նկալցին, այլ եթէ կտակակատարս եւս ունիցի ոչ, մին {բաժինն} սրբոյ էջմիածնայ տպարանումն մնասցէ, ի Տէր հանգուց

րդ հատորի յատկութենում գրեցելոյս եւ մնացեալ երկու {բաժինն} երկու հարազատ եղբարցս թէ ունիցին օրինաւոր նախկին

ոյն ջուքամում կգոյ տեղս եւ յետ վաճառվելէն յամենու {բաժինն} ըստ իւրաքանչիւր տիրէ։ Ութերորդ, կտակումս

միածնայ, մին բաժին սուրբ Երուսաղեմայ եւ միւս մին {բաժինն} ՝ Նոր Նախիջեւանայ դպրատանց, այնպէս բաժանելով կամ

ր Նախիջեւանայ դպրատանց, այնպէս բաժանելով կամենու {բաժինն}, ըստ ժամանակին հասանիցէ ըստ իւրաքանչիւր տեղով:

այտնի է, թէ մեր սքանչելի պարոնների կշտամբանքի մի {բաժինն} էլ ուղղակի ինձ էր հասնում։ Ամեն այսպիսի դիպուածն

անսիան, որի հողը կտրտուած է մինչեւ մանրացուցական {բաժիններ}, ուրիշ կերպով նոյնպէս չէ՞ զգում այդ համակարգութե

մնարանն է, որ կարող էր հաշտեցնել երկու հակառակող {բաժինները} ՝ ճշմարտութիւն քարոզելով նոցա, որ նուիրելով իւրե

բան գրելու ժամանակ չպատկանել այս եւ այն հակառակող {բաժիններին}, խօսել սառն հոգով եւ հաւատարիմ մնալով լօգիգական

բան գրելու ժամանակ չպատկանել այս եւ այն հակառակող {բաժիններին}, խօսել սառն հոգով եւ հաւատարիմ մնալով ճշմարտութե

վրա.. Ամսագիրը կազմված է լինելու հետեւյալ {բաժիններից}. 1. Հոդվածներ ընդհանուր երկրագիտության վեր

իջեւան քաղաքի շրջակայքումը, որոնք նոյնիսկ քաղաքի {բաժիններն} են, կան զանազան տեղեր, որոնց անունը մի արհաւիրք

ց, աղքատանոցի, հիւանդանոցի եւ որբանոցի, երկուս {բաժինս} յատկացուցեալ իւրաքանչիւրոցն: Իսկ զմնացեալ զութն

որ իւր քարոզութիւնքը, իւր ճշմարտութիւնը պիտոյ է {բաժինք} յառաջացնէին: Բայց ծածկել եւ վարագուրել ճշմարտութ

նման գերդաստան: Իւր կարգով, նոցա քեզնից ստացած {բաժինքը} պիտի բաժնուին նոցա զաւակների մէջ, որ ասել է, թէ

Բնութեան հետ պինդ կապով, Ցանցառ միստիկի {բաժնածը} ` Մարմին, ոգի, մի օղով: " Ոգին մարմ

-է, այլ անբաժան, ինչպէս փայլումէ։ բ) Կարելի է {բաժնել}, եթէ այս վերջաւորութիւնը նախադաս է դրվում, ինչպ

րոյս՝ թէ ունիցի օրինաւոր նախկին արու զաւակ երկու {բաժնէն} մին բաժինն ստասցէ եւ միւս մին բաժինն երկու հարազա

՝ Բնակութիւն ունիմ ի Քիշինեւ քաղաքի յերկրորդ {բաժնի} քաղաքին յանդիման նոր որգոստային: Ի սմին խնդր

տպանքը հրատարակեն սորա իրաւունքը իւրեանց ազգի այն {բաժնի} մէջ, որոնց առաւել սիրելի էր խաւարը: Հաշտուելով

տասն եւ երեք հոգի մատնուել են ծերակուտի հինգերորդ {բաժնի} ձեռք, այսինքն՝ քրէական ատենի ձեռք, որովհետեւ ս

թիւն նշանագրացն եւ այլոց կարեւոր ուսմանց ի Հայս ի {բաժնի} Պարսից՝ դիմեն փափագանօք ի նոյն առաքելութիւն եւ ա

փագանօք ի նոյն առաքելութիւն եւ առ Հայս, եղեալս ի {բաժնի} Պարսից՝ դիմեն փափագանօք ի նոյն առաքելութիւն եւ ա

փագանօք ի նոյն առաքելութիւն եւ առ Հայս, եղեալս ի {բաժնի} Յունաց. այլ հանդիպեալ ատելութեան եւ ո՛չ ընդունել

յսերական արասցեն հրաման ընդ ամենայն տեղիս Հայոց ի {բաժնի} Յունաց՝ ընդունել զվարդապետութիւն սրբոյն Սահակայ

լեւս մնալ աստէն, վասնորոյ առ ժամս ՚ի հաշիւ կիսոյ {բաժնին} ստացայ ՚ի պ. Հագէ զվաթսուն հազար (60000) կումպ

ր տեղացի բնակիչներին, քառորդ մասը Դօն գետի, այն {բաժնից}, ինչքան որ այն գետի սահմանից ընկնում էր այդ հողա

ւն, զի ի լրութիւն եւ ի կատարումն վերն յիշատակեալ {բաժնիցն} իմոց, ահա՛ հաստատեցի ինձ նախկին տեղակալ առաջին կ

սուն ութն (60548) ռուպլին ի վերայ տասն եւ երկու {բաժնոյ} թողում Ժառանգութիւն նախ առ կտակակատարին իմոյ, եղ

կիսուեցաւ, քառորդուեցաւ, կամ աւելի փոքր մասերի {բաժնուեցաւ} ։ Բայց մի՛ մոռնար, որ այն իւրաքանչիւր մասերի տէր

այսօր մի ընտանիքի, բայց վաղը քո ստացուածքը պիտի {բաժնուին} քո զաւակների մէջ, որոնց իւրաքանչիւրին բաժին պիտի

ան: Իւր կարգով, նոցա քեզնից ստացած բաժինքը պիտի {բաժնուին} նոցա զաւակների մէջ, որ ասել է, թէ քո թոռներին,

բ կշարադրվի ռուսական պետության պատմությունը: Այս {բաժնում} հիշարժան տեղեկություններ կհաղորդվեն մարդկության պ

ափ մանրամասնորեն ու հանրամատչելի. հետագայում այս {բաժնում} կտրվեն կյանքի համար անհրաժեշտ գյուտերի, ինչպես ն

բօրս, նոյն օրը երեկոյեան նամակ ստացայ, թաբակ եւ {բալ}: 9-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս, որով ուղարկում է

նն այս է, զի մերձ Հայոց եկեղեցւոյն ունիմ մին մեծ {բալախանայ} տուն, որ ընդ լայնութեամբ տանն ի հիւսիսոյ ցհարաւ

այսինքն է մեր եկեղեցւոյ սահմանակից իմ նորաշէն մեծ {բալախանայ} տունն իւր ամենայն սահմանօքն, հանեցի իմ ստատիցն ե

գայ, Երեսիս մի բուռ հող գցես, Իմ տէր ու տիրական {բալայ}: Շնորհքով զոռով տղայ դա՛ռ. Սաղ աշխարհքը ձեռդ ա

թիւնն ցոյց կտայ թալապի չորրորդ հատորում միոյ քաթի {բալանս} տաջիկս տասն եւ չորս հազար ութ հարիւր քառասուն եւ

նին քաթումն թալապ եւս ունիմ գրած եւ մնացեալ քաթէն {բալանս} 41531/2 փարդաւ քոյր ջուքամում ինձ հետ տարայ որ Աս

ի հուշերը թեեւ հաճելի են, միայն մասամբ են բուժիչ {բալասան} դնում ներկայի վերքերին, եւ ոչ ավելին, մինչդեռ ն

թէ մոռանում էի իմ ցաւերը, ասես թէ մի զովացուցիչ {բալասան} թափւում էր այդ կտակից իմ թարախոտ եւ փտած վէրքերի

նօթն ընտրութեան Եռ էր գալիս շնչի տակ Վարդի - մեծն {բալասան}... Ամե՛ն. եղաւ հոտանուշ Ընծայաբերո՜ւմն բնութեան

Զգայ... ՚ւ ի մեղմ յոյժ աւաչ Վարդի արհին {բալասան}... Ամէ՛ն. եղեւ պատարագս Բնութեան ի

դարձեալ կը տամ... վա՜յ, վա՜յ, վա՜յ, Սարեպտի {բալասան} եւս մոռացել է. այդ ինչ խնջոյք կը լինի: Այս

գլիական ճին, երրորդ, Կօնեակ, չորրորդ, Սարեպտի {բալասան}, միւս ինչ որ հոգացել ես, լաւ է: Բայց այսքան պի

ակ, երկու շիշ անգլիական ճին եւ երկու շիշ Սարեպտի {բալասան}, - իսկոյն կցորդեց պ. Մարկոսը: Սարգիսը գլու

" 10 համարի իմ նամակիս պատասխանը, որ գրել է պ. {Բալասանյանցը}: Ես երկու օր մնում եմ Վարսովիա, որ հարկ մերժողո

նորան եւ հրեց հասցէն այսպէս. Պարոն Գէորգի {Բալդազարեան} Շահումեանց. Նախիջեւանի մէջ: Կը մտ

ս Տէր-Պօղոսեան Աստուածատուր Սիմէոնեան Չոռչաքեանց {Բալտազար} Էմմանուէլեան Խօճայեանց Ստաւրոպոլ ` Յովհաննէս Պօղո

ին, ունի միայն մի խմբագիր ի դեմս կաշառված Ղուկաս {Բալտազարյանի}, հիրավի հենց նա է քեզ այցելողը: Խնդրում եմ այլե

. 66) - " Նուրին (Լազարէ) էլ չեն ման ածում, {բալքի} աստուծոյ սիրտը քաղցրանայ վրըներս, մի լիս ու ճար

ախ մաշտոցին են ջան տալի, էլ չեն ասում թէ քարոզեն {բալքի} էս սովորոյթքը վերցուի"։ Բայց մենք երթանք

, որդի. շաղ գնալու (բօժօժ դառնալու) վախտն ա, {բալքի} ուտեն ռադ ըլէին կորչին. ծառերս վերջ արին էլի. բ

ա պահել, - ծալած գիւլբանդի նման, Կանգնել եմ ախա {բախա}, - շաւաղուս տուտը կախ ա, Շէկ տղայ, կարմիր աղջիկ

տեղը: Հասանում է տուն, եւ մինչ դուռը կամենում է {բախել}, իսկոյն անյայտանում են եւ բերողքը եւ ձին եւ սայլ

ո՛վ կոյս, Ընդ վայրայօն պչրանաց, Որոց {բախեն} ՝ բա՛ց զքո դուրս, Մի մերժեսցի ոք ի բաց։

Առաւել լաւ հաստատութիւն: Մի գիշեր գալիս են եւ {բախում} են Մանուշակ դայեկի դուռը. դայեկը վեր է կենում,

տ՚ պաղատիմ դէպի քեզ: Ես կ՚ընդունիմ կամակար, Թէ {բախտ} անգութ ոխերիմ Մատռուակէ թոյն, լեղի Իւր սափորից,

պարտականությունն է մեր շահը զատել Թեոդոսիայի որջի {բախտախնդիրների} շահերից, այնուհետեւ թող նրանք թեկուզ համբուրվեն

ելի գործերին կարողանանք խելահաս լինել, մեզ արդէն {բախտաւոր} կը համարենք: Ա. ԱՌԱՒՕՏԵԱՆ Ամեն առտու, թօթափած

է փչել, ետ ու առաջ չնայելով. միեւնոյն ժամանակին {բախտաւոր} կը գտնուէի, եթէ ինձ եւս չզոհէիր քո մէջ Բէգզադանե

իւրեանց սուտ փառքի վերայ են մտածել, ո՛չ թէ ազգի {բախտաւորութեան}, միայն իւրեանց օգուտն են խնդրել եւ ո՛չ թէ ազգի:

այն օրհնեալ փալախայի հարուածքը. Յիրաւի, որ մեծ {բախտաւորութիւն} էր ինձ համար, որ միեւնոյն ժամանակին ճիզուիտականն

ա, ընդհատելով իմ խօսքը. քանի՞ցս անգամ այսպէս քո {բախտաւորութիւնը} զոհեցին իւրեանց փառամոլութեանը այդպիսի վատթարամիտ

. նրա առողջությունից է կախված իր ամբողջ ընտանիքի {բախտը}, իսկ դա երկրորդական խնդիր չէ: Հանգստացրու նույն

Տարօրինա՜կ է հայերի թվի մասին եղած վիճակագրության {բախտը}: Զանազան պատահական մարդիկ ինչքա՞ն են գրել այդ փա

չեւ մահս անմեկնելի կը մնայի քեզանից, բայց դժնդակ {բախտը} հալածում է ինձ ամեն տեղ: Ես քեզանից մարմնով միայ

նորա կարծիքը եւ համաձայնում են նորա հետ. իսկ թէ {բախտը} բերէ պատահել ծերին, նորանից եւս չեն հրաժարւում,

արքայն Արտաշէս " եւ այլ մի քանիսը, որոնց շատիցը {բախտի} անգթանալովը այժմուս զրկված ենք, եւ այս քչիցը, ո

րութեան պատճառ լինելը, երկրից երկիր տարագրելը եւ {բախտի} անգութ հարուածներին մատնելը, իւր սարոք ի՛նչ ուղղ

աքից ֆիզիկապես մեկուսացած Անգլիան (անկասկած՝ իր {բախտից} ), եթե չենթարկվեց այն սատուրնալիային, որի հեղեղ

դադարեցնեին իրենց պարբերականները. լավ է, որ նրա {բախտից} դադարեցրին, եւ որ Բեգզադեն իր ժամանակին մնացուկը

տի Ջրհորիցըդ տաս խմի, Առատահոս աղբըրակիդ Անոյշ {բախտից} դու հրճուես, Չի՛ ցամաքի աղբիւրդ վճիտ, - Յար օր

մինչեւ այս րոպէս, Կամ գուցէ յաւէրժ զրկուեցայ {բախտից}: Չէ՛. այն երա՛զ էր... հեռի ինձանից

նդ հակառակն. երբեմնապէս պատահում էր, որ իմ կոյր {բախտից} չէի կարողանում ըստ արժան այն պատրաստել դասս. իսկ

ն ութն դարերից յետոյ հասել էր Հայերին: - Չար {բախտո՞վ}. ուրեմն չկամի այդ մարդը, որ մեր ազգը ստանայ եւր

ի քանի թեթեւահաւատ մարդիկ, եւ թէ նոր այժմ մի չար {բախտով} եօթն ութն դարերից յետոյ հասել էր Հայերին: -

ւթեան պատճառով նոր ի նորոյ ընկայ հոգսերի մէջ: Իմ {բախտս} փորձելու համար, գնացի մօտիկ բարեկամիս տունը, որ

Նորա մաքուր պայծառ լոյսը ` Չորս կողմը {բակ} բռնել է"։ - Ո՛հ, իմ դստրիկ, աղօ՛թ

պի քաղաքի ծայրը, դէպի մի պարսպաւոր եկեղեցի, որի {բակը} էր միեւնոյն ժամանակ եւ գերեզմանատուն: Կանաչա

անատուն: Կանաչապատ էր բոլորովին այդ եկեղեցու {բակը}, եւ շատ ծառեր տնկած կային պարսպի հետ զուգահեռաբա

հուրդը: Կոմս էմմանուէլը մտաւ Մահտեսի Թովմասի {բակը}: Արդէն երեկոյեան ժամը ինն էր համարեա, եւ շա

Երեկեան երեկոյին, երկինքը պայծառ էր, դուրս եկայ {բակը} մի փոքր ման գալու: Տեսանեմ որ այդ պարոնը եւս ման

ց Յուլիա Պաստրանայի պատկերը, ցած իջայ պատից նորա {բակը} եւ որովհետեւ միշտ համարեա բաց են նորա ախոռի դուռե

ճանապարհից ու կամաց-կամաց մտաւ Թիւթիւնճի- Օղլուի {բակը}: Թիւթիւնճի-օղլուն տանը չէր. նա այն օրը ճաշ ե

րայ երեւեցաւ այն մարդը, որ փողոցից մտել էր սոցայ {բակը}: Մանուշակը այլայլեցաւ, վեր թռաւ տեղից եւ ձեռքից

քնքուշ ձեռքերը ցաւեցին զարկելով: Նա իսկոյն վազեց {բակը} եւ կանչեց աղքատին բակի մէջ, աղքատը քթի տակից օրհ

աղքատը քթի տակից օրհնութեան խօսքեր ասելով, մտաւ {բակը}: - Ահա՛ քեզ ողորմութիւն, - ասաց Մանուշակը, -

քնած էր աղախինը, կամաց բացեց դուռը եւ դուրս եկաւ {բակը}... Մութ եւ մառախուղ: Փողոցից լսւում էր

ասն ժամին երկու ձիաւոր մտան Սուրբ Գէորգի եկեղեցու {բակը}. նոցա փոշոտուած հանդերձներից, երկայնացած մօրուք

վրայ, - առանց եար քուն չի գալիս: Ոչխարն արել եմ {բակը}, - դէմ տուել սելի ակը, Ով իմ սիրածը առնի, - չի վ

: Այցելուն աչքը ձգեց լայնարձակ, գեղեցկանիստ {բակի} վերայ. ոչի՛նչ, եւ ո՛չ ոք... Այնտեղ ապրում էր

- Յատուկ շնորհակալ եմ: Դեռեւս պարոն Մկրտիչը {բակի} դուռը չէր բացած, մինչ կարմրած աչքերով նստել էր ի

լ էր իւր տեղումը Մանուշակը պատուհանի տակ, երբ որ {բակի} դուռը բացուեց ու փակուեց, նա աչքերը ձգած պատուհա

զարկելով: Նա իսկոյն վազեց բակը եւ կանչեց աղքատին {բակի} մէջ, աղքատը քթի տակից օրհնութեան խօսքեր ասելով,

ՂԱԶԱՐՅԱՆ, Երեկի, որ էր ամսույս 9, շնորհավոր {բակլա} խորան տեյի, ստացա քո մեղադրության նամակը եւ այսօ

դու Ոչինչ վնաս տուած չէ. Այն լուսաւոր {բակն} է նորա Առաքինի գործքերը. Աղօթք արա,

տանուի այնպիսի տուն, որ մի երկու ծառ ունենար իւր {բակում}: Թէեւ բոլոր բնակիչքը մեծ նեղութեան մէջ էին ցեխի

գալու: Տեսանեմ որ այդ պարոնը եւս ման է գալիս իւր {բակում}, որ բաժանւում է իմից միայն մի բարակ տախտակեայ պա

այ եղբօրիցս նոյն օրից գրած, որով ուղարկեց ձուկ, {բակսիմատ} եւ փոշտի թուղթ եւ այլն: 24-ին տեսութիւն եղբօրս

նայ, - Ասում է զգոյշ մեր ազգասէրը. " {Բահ} ու հրացան, ի՞նչ եղան նոքա, Թէ՞ քշում էիր

Բայց Հռովմայեցոց Պալեստինին տիրելու ժամանակները, {Բահալը} եւ Աստարդը ունէ՞ին դարձեալ իսրայելացի պաշտողներ։

օրիտէտը, Իսրայէլը ինքը իրեն դադարեցաւ եւ խափանեց {Բահալի} եւ Աստարդի պաշտօնները։ Յայտնի է, թէ իսրայէլական

բարձրավանդակների վրայ եւ զոհերի ծուխը բարձրանում {Բահալին} եւ Աստարդին։ Բայց Հռովմայեցոց Պալեստինին տիրելու

ի մարգարէս, բայց մարգարէք լինին մարգարէի նման. {Բահաղի} մարգարէների համար վաղուց պատրաստ է Կիսոնի հեղեղատ

առոյգ ծերունի, ճաղատ ճակատով եւ սպիտակ մազերով, {բահը} ձեռքին փորում էր... Նորա խոշոր դէմքի գծագրութե

ն, ինչպես եւ նույն այդ պարոնները՝ գերեզմանափորի {բահի} տակ, այնպես, որպեսզի հետագա սերունդը մինչեւ իսկ

ալների մէջ. հասկանալով այս բանը, միւս մետալների {բաղադրական} մասները հաւասարելով ոսկու բաղադրական մասներին, ա

ւս մետալների բաղադրական մասները հաւասարելով ոսկու {բաղադրական} մասներին, անտարակոյս անագը, պղինձը, երկաթը եւ

աղի համ է տալիս: Իսկ կղմինդրը, որովհետեւ այսչափ {բաղադրական} մասունք չունի, վասն որոյ եւ չէ ձգում իւր վերայ ա

ւցիչ տարերքը երկու են, շատ սակաւ երեք, թէեւ կան {բաղադրեալ} հանքեր, բայց նոքա տարրական չեն, զոր օրինակ, եր

ր այդ մարդը իմանայ յառաջուց, թէ ինչ տեսակ օդ ինչ {բաղադրութեամբ} եւ ինչ չափով տարերքի հարկաւոր էր՝ առողջ մարմնի ա

ը: Ճակատը ճաղատացած, ինչպէս թւում է, ժիպակեղէն {բաղադրութենների} շոգիներից, քիթը մեծ (թէեւ իւրաքանչիւր ոք մեզանի

յն կարող էր իմանալ, որ այդ վառուող օդը է ածխային {բաղադրութիւն}, որպիսի գազով լուսաւորւում են այժմ եւրոպական քաղ

բուսական, փոխում են իւրեանց ձեւը, շատ անգամ եւ {բաղադրութիւնը}, պակասելով կամ յաւելանալով, եւ սկսում են մի այլ

ին նորան, այն սկզբնական տարերքն էին, որ զանազան {բաղադրութիւններով}, որ ստացուել էին մի այլ մարմնի մնացորդից, կազմե

րձրաստիճան ջերմութեան, լուծանւում է դէպի զանազան {բաղադրութիւնք}, որոնցից մինը է նաւթը: Սա իւր բաժանուած տեղից բ

ծողությունից հետո նրան անհրաժեշտ է աղաղային որեւէ {բաղադրությամբ} խառն քլորակրի հագեցած լուծույթի մի քանի վաննա ընդ

ն դասավորություններից է կախված միեւնույն քիմիական {բաղադրությունն} ունեցող նյութերի տարբերությունը, ինչպես օրինակ՝

բուն մակբայը կամ մակբայի սեփական վերջաւորութեամբ {բաղադրված} մակբայը չէ վարվում որպէս ածական։ Նոյն այս հին լեզ

ու հասկանալի մէկ պատճառը միայն դնենք։ Նոր լեզուի {բաղաձայն} բառով վերջացած հայցականը կամ որոշեալ ուղղականը իր

արի է շարունակ. ես կարդացել եմ, միտքս գալիս է, {բաղանդիստների} շարադրութիւնների մէջ, որ այդ աչքդ երեւելի Պետրոս

տասը... խելօք, ես քո համար շամպայնից վաննա ( {բաղանիս} ) կը շինեմ, որ լուացուիս. այն ժամանակ ինչ բան է

տինք: Քուն չկայ իսպառ: [Այսօր ընդունեցի] առաջին {բաղանիսը}: 15 լոյս 16 զարհուրելի գիշեր անցուցի. 5 ժամը (

ւնս թեթեւ էր: Երեկ[ոյեան] 9-ին ընդունեցի երկրորդ {բաղանիսը} եւ 111/2 ժամին, որ գրում եմ այս, գրեթէ հանգիստ

Փարպեցու առածը. " Ըստ խոզի հարսնացելոյ կոյաջուր {բաղանիք} ", այդպիսի տգէտ եւ կամակոր գիշերածին զաւակների ե

պ առածի բնագիրը. " Ըստ խոզի հարսնացելոյ կոյաջուր {բաղանիք} " (եր. 49)։ Թէպէտ եւ սովորաբար չեն թարգմանում

ններով, Խանլը-դերէ, աւէր կամուրջ, աւէր ջաղաց, {բաղանիք}, աղբիւրներ, խոր ձորեր, որոնց մէջ վազում էին վտ

արեկամի հետ առանձնութեան միջոցին, միւս սենեկումը {բաղանիքի} հանդէս է կատարուել, եւ, արդարեւ, քաղաքավարի մա

, պարարտ մարմինը երբեմն կարող էր աղիւս պատրաստել {բաղանիքի} հնոց շինելու համար, կամ ճեղքուիլ, տրորուիլ երկր

ք պիտոյ է տեսանեն միմեանց կամ եկեղեցու մէջ եւ կամ {բաղանիքում}: Օրիորդների վերայ խօսք եւս չկա. նոքա տարին մի ա

ոպ, զշանթ եւ փայլակն"։ - Եւ զի՞ յումպէտս {բաղբաղայս}, Յօդես, ասէ նախահայրն Առ սերովբէն,

, որ բաւական հարուստ տաղարան ունիմ, չնայելով որ {Բաղդասար} Խալֆայի բոլոր տաղերը Զիս քո սիրոյն, Արիք որ երթ

մյուռնիայից ժառանգության գործի համար եկած հայազգի {Բաղդասարը}, " Արշալույս Արարատյան " թերթի խմբագիրներից մեկը

ղբօրս, Ս[իմէոն] Գ[րիգորեւիչի], Սուլթ[անշահի] եւ {Բաղդասարի} հետ. առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 22-ին: Այսօ

ուածային օգնականութեան: Այնպէս եւ Աղքերմանոյ տէր {Բաղդասարն} գտանի հիւանդագին. այս ամենայն եղեւ ի գալստենէ փէ

թարգմանւում էին հաղորդել, հայկական ոգուն ընդդէմ {բաղդասելով}, ինչպէս լուր հաղորդել, նամակ հաղորդել եւ այլն ե

նախադասութիւնքը, եւ ռուս տրամաբանութեամբ եւ ռուս {բաղդասութեամբ} լոկ հայ ձայնով էին խօսում, այդպիսի սքանչելի պարո

անես, երբ բոլո՜ր ազգդ այդ տրամաբանութեամբ եւ այդ {բաղդասութեամբ} է խօսում։ Մոռցնել նորան այդ բոլորը եւ քաշել տանե

րացնելու համար " Հիւսիսափայլի " լեզուն գերմանական {բաղդասութեան} եւ գերմանիկ տրամաբանութեան ստրկացած էին քարոզում

եզուի բաղդասութիւնը տարել դրել էր բուն հին լեզուի {բաղդասութեան} տակ։ Ահա այն միակ եւ, կրկին ասում ենք, միակ սխ

յլոց հայկաբանից, ոճ գրությանն ստրկացեալ յունական {բաղդասութեան}: Ղազար Փարպեցի, որոյ կենաց եւ վարուց եթէ ոք

թիւնը պիտոյ է գրով արձանացնէին, Լայենէզ, Լատինի {բաղդասութեան} կանոնների վերայ հիմնուելով, հրամայեց գրել " Per

բերութիւնը էապէս հիմնված է բանի կազմութեան վրայ, {բաղդասութեան} եւ ձեւերի վրայ։ Ստոյգ է, որ հին լեզուի բառերի շ

մեր գրածը, եթէ հաւատարիմ մնանք նոր լեզուի ոգուն {բաղդասութեան} եւ օրէնքներին։ Առանձին առանձին առնված բառեր սորվ

ենք մաշում, մինչեւ սորվում ենք։ Մտքի զօրութիւնը {բաղդասութեան} օրէնքի մէջ է. եթէ այդ օրէնքը մեզ յայտնի է, մեզ

ը։ Սորա հակառակ, ինչպէս վերը ասինք, եթէ լեզուի {բաղդասութեան} օրէնքը անհասկանալի են մեզ, բանի զօրութիւնը կը մն

ը։ Այս պատճառով հին լեզուի առտաքին ձեւերը, նորա {բաղդասութեան} կճեպը (կեղեւը) նոր ժողովուրդը չի մարսիլ. այս պ

տայ։ Հեղինակի պարտականութիւնն է ժողովրդի լեզուի {բաղդասութեան} հաւատարիմ մնալ, եւ հին կամ օտար լեզուներից առնվա

ս, մեր նոր լեզուի բաղդասութիւնը մեծ մասով թուրքի {բաղդասութեան} պէս է. թուրքի՞ցն է մտել, թէ՞ ինչ բնական կամ ընկ

ւնը ամէն տեղ մէկ է: Խաչակիր արշաւանք քարոզել այդ {բաղդասութեան} ընդդէմ, հին լեզուի բաղդասութեան իրաւունքը պաշտպա

ւանք քարոզել այդ բաղդասութեան ընդդէմ, հին լեզուի {բաղդասութեան} իրաւունքը պաշտպանելով, համազօր է նոր լեզուն սպան

որ նոյն է այսօրուայ աշխարհաբարի կամ տաճիկ ասուած {բաղդասութեան} կամ ձեւի հետ. հերիք չէ այս. կան ոճեր եւ ձեւեր,

րօտ չէ այն դատապարտուած ձեւերին, թէեւ կարօտ միշտ {բաղդասութեան}, բայց երբ ուզէ նա ազգի կեանքի մէջը մտնել, ապա ո

արել են: Աւելցուր սորա վրայ եւ ֆրանսիական լեզուի {բաղդասութեան} եւ ձեւերի ազդեցութիւնը, որոնցից ժողովուրդը իսպառ

իր բաղդասութիւնը, նորա լեզուն ստրկացել է թուրքի {բաղդասութեան}... միայն լեզուն չէ՛, ինքը, ազգն էր ստրկացել

լեզուի տրամաբանութիւնը շատ մօտ է տաճկական լեզուի {բաղդասութեան}, բայց ինչ կանես, երբ բոլո՜ր ազգդ այդ տրամաբանու

յլ եւ մանաւանդ 1862 թուականում ժողովրդական լեզուի {բաղդասութիւնը} տարել դրել էր բուն հին լեզուի բաղդասութեան տակ։

որա հակառակ, եթէ այդ լեզուի կազմութեան օրէնքը եւ {բաղդասութիւնը} սորվենք, այլ բառ ոչ այնքան շատ, այնուամենայնիւ

անց հետ են կապվում այդ բառերը, մէկ խօսքով լեզուի {բաղդասութիւնը} այնպէս հեշտ չէ եւ երկար տարիներով կեանք ենք մաշու

մբողջ բանի զօրութիւնը մեզ հասկանալի է, որովհետեւ {բաղդասութիւնը} եւ ձեւերը ծանօթ են։ Ապա եթէ մի այնպիսի բառի պատա

ն բնութիւնը: Այսօրուայ օրս, մեր նոր լեզուի {բաղդասութիւնը} մեծ մասով թուրքի բաղդասութեան պէս է. թուրքի՞ցն է

րբառների տարբերութեան, նորա տրամաբանութիւնը, եւ {բաղդասութիւնը} ամէն տեղ մէկ է: Խաչակիր արշաւանք քարոզել այդ բաղ

յից եւ նորա տեղ բուն հայկական տրամաբանութիւնը կամ {բաղդասութիւնը} դնել, որ այսօր անսովոր է ազգին: Ի՞նչ էական խորհ

րանալով, նորա հազար տարի որպէս սեփական գործ դրած {բաղդասութիւնը} մերժելը եւ նորա տեղ հինը դնելու փորձը ինչ զանազան

բուն հայերէն եմ խօսում. ժողովուրդը խանգարել է իր {բաղդասութիւնը}, նորա լեզուն ստրկացել է թուրքի բաղդասութեան..

տքը այն ձեւերի տակ։ Տաճկական տրամաբանութիւնը կամ {բաղդասութիւնը}, նոր լեզուի վրայ ոչ Մարկոսը պատուաստեց եւ ոչ Կիր

եւ կարի շատ էր, եթէ միայն սքանչանային ընդ բառից {բաղդասութիւնս} ոմանց հեղինակաց յորս մանաւանդ դերբայն ի վերջոյ քա

իր պաշտօնը լիքը չափով: Էլ այստեղ իրաւունք չկայ, {բաղդատական} գեղեցկութիւնք կամ կատարելութիւնք հանդէս հանելու,

չունի: Անգլիոյ տնտեսական գերութիւնը, մանաւանդ, {բաղդատելով} նորա՝ այլ ճիւղերում ունեցած, ազատ օրէնսդրութեան

ւ ցաւելով հարկէ խոստովանել՝ ի՞նչ էր դոցա գրածը՝ {բաղդատելով} եւրոպէական բազմաճիւղ եւ բազմօրինակ լուսաւորութեան

կացողութիւն դժուար էր նորան առանց ձեռքում ունելու {բաղդատող} կշիռը եւ չափը: Վերջաբանի մէջ (տե՛ս երես 503

աթողիկոսի Եղիվարդացւոյ: Եօթներորդն դար, թէեւ {բաղդատութեամբ} առ այլ հոծ եւ հարուստ դարս, անբերրի եւ ամուլ գտա

ց մեծ կամ նորանից փոքր բանի հետ չբաղդատուի եւ այդ {բաղդատութեամբ} չափողի եւ չափուողի յարաբերութիւնքը չնշանակուին։

եռագործի վաճառականը: Մեք թողնում ենք համեմատական {բաղդատութիւնը} վաճառականութեան երկու մեծ ճիւղերի, այսինքն՝ ձեռ

է աղջիկ, աղջի՛կը կտրիճ պիտի խնդրէ, մէք կամեցանք {բաղդաւոր} առնել Թիւթիւնճի-օղլուի աղջիկը, իսկ պարոն հայրը ն

ւթերորդ դարու սկիզբը։ Այս դարը պիտոյ է աւելի {բաղդաւոր} ժամանակներ պատրաստէր Հայկական դպրութեան համար. ս

ահա, աղաչում եմ Աստուած, որ իմ յաջորդքը ինձանից {բաղդաւոր} լինին այս բանի մէջ. ահա՛, ինչ որ ես կարո՛ղ եմ ա

Իսահակեանցը, ասելով " երանի՛ կը լինէր, որ եւ իմ {բաղդը} յաջողէր այդ համալսարաններումը մի հիմնաւոր կրթութի

կմունքը: Ինչպէս յայտնի է մեր ընթերցողներին, {բաղդը} վիճակել էր իմ համար հիւսիսում հաստատել մի բնակութ

ձ, եթէ կարողանամ իմանալ, ովի՞ հետ շնորհել է ինձ {բաղդը} խօսակից լինել: - Ես Հայ եմ, - պատասխանեց,

լ բազմահայ քաղաքներում, ուր շատ անգամ ձգել է մեզ {բաղդը}: Փարիզում գտանւում է քանքարաւոր Պ. Ս. Ոսկանեան

ի պատիւը: Չէ մարդ, թէ միշտ գիտէ հանգիստ ` {բաղդը} իւր մօտ հիւր ունի, Վա՜յ եթէ մին հանդիպեցաւ

- Չեմ վախեցել. այդ սուտ է, Եւ թէ {բաղդը} ինձ սրիդ տակ ձգել է, Փոյթ չէ. բայց ես ինձ

իսի ճանապարհով, որ անպատճառ կը հանդիպէր Մաւրին։ {Բաղդը} յաջողեց եւ Մաւրը ոչինչ տեղում նորան չ'հանդիպեց։

էր իւր կողմը քարշել խելօք եւ ուսումնական մարդիկ։ {Բաղդը} յաջողեց նորան. նա հանդիպեց Պետրոս Ֆաբերին (Le f

ծ Պապականներից եւ մինչեւ այժմ։ Ֆրանսիայի մէջ {բաղդը} չ'յաջողեց Յիսուսեաններին։ Հենրիկոս II-ը, ինչ ժա

թէ ահա մեղաւորք են եւ յաջողեալ է նոցա, սոցա եւս {բաղդը}, մարդկութեան այն ոխերիմ թշնամին, սկսեց դարձեալ

կ որդի չէ մուսուլման ծնողների, դա հրէի տղայ է եւ {բաղդի} բերելով ընկել է մեր կրօնի մէջ: Շիյեաթների դաւանո

ստքը անչափ են կեանքում, Որ արտասւում է իւր {բաղդի} վերայ: Ո՛հ, պայծառ լուսին, դու պայ

պատակը, իսկ մեր միւս եղբայրակիցներին, որ կէս մի {բաղդի} անգթանալովը, կէս մի իւրեանց մեղքովը հեռի են մնաց

վերայ, Կայսրը համեմատեց նորան որսորդի հետ, որ, {բաղդի} վերայ յուսալով, նետում է օդի մէջ եւ սպանում է թռ

ին, իբրեւ ի պաշտպան տառապեալ որդւոց Հայկայ, ընդ {բաղդին} հազարաւոր հարուածովք. դուք ընդ Ձեր տոհմի յայտնեց

է իւր սովորութիւնը, չենք ագահում այդ աննախանձելի {բաղդին}: Պ. Իսահակեանցը, կամենալով ցոյց տալ իւր սր

խորհեն, անհոգ զազգէն գնացեալ, որ ընդ հարուածովք {բաղդին} զվերջին հեկեկանս արտաքս ի կրծոց արձակէ: Օտար լին

անդրանիկ ինձ թափառել վայրապար։ Ես ընդ կորուստ իմ {բաղդին} յողբ ընկլուզայ անմռունչ Նախամարդոյն մինչ գլո

ի քէն անմոռաց: Յիս հաստատէայ սիրտ անվկանդ {բաղդին} ընդդէմ հարուածոց Եւ ղեկավար կաց նաւակիս ում

եւ ցան ընդ համատարած մակերեւոյթ երկրի քամէ զմրուր {բաղդին}, զոր խառնեցին նախնիք նորա բնաւորեալ անմիաբանութե

հայոց սիւնհոդոսին Էջմիածնի, բայց այժմ ըստ բերման {բաղդիս} մահահրաւէր խոլերայն ըմբռնեաց զիս ի ճանկս իւր, զո

խառնուրդը եւ կարելի եղաւ քննել նորան... Ո՛վ, {բաղդիս}, գործողութիւնը յաջողուել էր այնպէս, որ առաւել լ

խոր տխրութեամբ չէ սպասում նա, Որ չէր ստացել {բաղդից} մի հարուած, Որ գոհ իւր օրից հասած գիշերին,

կսեց տակառը խառնել, լաւ պաքսիմատ որոնելով. նորա {բաղդից} հանդիպեցան նորա ձեռքին Իգնատիոս Փափազեանի Եկեղեցա

ընկնի որսը որսորդի օգտի համար: Պ. Յովնաթանեանցի {բաղդից}, ժամանակը ձեռնտու էր նորան, բաների կարգը եւս յա

դրութիւնը արդարացնելու համար, բայց Յիսուսեանների {բաղդից} այս արհամարհանքների փոխանակ Սուրբ Ինկվիզիցիօն ընդ

, այնտեղ իւրաքանչիւր անհատ միայն պարտք ունի: Մեր {բաղդն} է, որ անշունչ բնութիւնը մարդ չէ. ապա թէ ոչ, ի՛

որից անցան Հիւսիսային ամերիկացիք: Միայն Անգլիայի {բաղդն} է, որ հնդկացոց մէջ չկան Ֆրանկլիններ եւ Վաշիկթօնն

ւտ ազգասէրքը եւ օբսկուրանտները, որոնց մէջ մի չար {բաղդով} տեսանում եմ այս րոպէիս եւ Պ. Իսահակեանցը: Դա է

այթակղութիւնը մօտակայ Հայ ժողովրդին, որին մի չար {բաղդով} անձամբ անձին վկայ եմ գտանուած: Պ. Իսահակեանցը ա

յին Մովսէս Խորենացու ողբի մէջ, եւ որ ազգը մի չար {բաղդով} հարիւրին երեսուն աճեցուցած է մինչեւ մեր օրերը:

ի դաշնակից ` Նեղութեան մէջ ալեկոծեալ մի չար {բաղդով}, Արծուէնշան դրօշակս ես բաց արի Ու փո

ճշմարտութիւնքը ասելու ժամանակ, որովհետեւ մի չար {բաղդով} այս րոպէիս այնտեղ ենք հասած, որ չենք կարող, առա

ամբ, աւետաւոր լուրեր տալ մեր ազգին, բայց մի չար {բաղդով} այս րոպէիս հարկադրուած ենք մեր գրիչքը շաղախել արտ

եալները խոստացար հոգաբարձու լինել, բայց, մի չար {բաղդով}, ոչ մի հոգացողութեան նշան, որ ցոյց տուած լինէիր

թիւնը։ Բայց այս առաջարկութենով Մխիթարը չէր կարող {բաղխել} Վենետիկեան կառավարութեան եւ Պապի մարդասիրութեան դ

ոյսին, Մինչ նա տանը նստած էր, Յանկարծ {բաղխեց} նորա դուռ, Մի այլանդակ չոր պատկեր:

ւմ, քանզի պէտք կայ, քանզի հացի խնդիրը ամեն րոպէ {բաղխում} է նորա դուռը: Եւ մի այդպիսի վատաբաղդ մարդու համա

յժմ, ըստ նոր Կանոնադրութեան, նոյն ժողովը պէտք է {բաղկանայ} տասներկու անդամից, որոնցից եօթը որպէս մեծամասնու

նկարելի է այդ գործը կատարել): Երկրորդ՝ օրագիրը {բաղկանում} է չորս մասնից, այսինքն՝ Ուսումնական, Բանասիրակ

թէ ոչ իմ խօսքերից, եւ ո՞չ ապաքէն այդ իմ խօսքերից {բաղկանում} էր իմ քարոզութիւնը եւ նպատակը։ Այլապէս չէր կարել

իկ դասատու են այդ դպրոցներում: Ազգային վարժարանը {բաղկանում} է մի բաւական գեղեցիկ տնից, ուր գտանւում են արգոյ

արակւում է ամիսը երկու անգամ։ Իւրաքանչիւր համարը {բաղկանում} է մի քառածալ թերթից, տարեկան գինը Փարիզում է հին

թէ փտած էր այդ ազգի ընտանեկան կեանքը: Տէրութիւնը {բաղկանում} է ընտանիքներից, եւ սոցա որակութիւնը ոչ թէ միայն

թեան պատահի ապրուստի կողմից: Փոքրագոյն մասը, որ {բաղկանում} է վաճառականներից, չէ կարող անգործ մնալ, քանի որ

ւմ է մտածել մեր նեղսիրտը: - Ազգերը մարդերից չե՞ն {բաղկանում}, եւ ինչպէս կարելի է բաղկացեալը ընդունիլ, իսկ բա

անազան մետալներ, զանազան չափերով. բոլոր փորձերը {բաղկանում} են եօթանասուն եւ եօթն փորձից, ուրեմն մնացել են ե

: - Ոչխարը անբան անասուն է. բայց ժողովուրդը {բաղկանում} է բանական մարդերից. միթէ՛ ընդունում է ժողովուրդը

ութիւն չունիս մեր ազգի մասին: Ժողովուրդ ասացեալը {բաղկանում} է զանազան առանձին առանձին մարդերից, այնպէս չէ՞:

մէին մի նոր մարմին: Ֆիզիկապէս միաւորուածքը, եթէ {բաղկանում} են հազար մասնից, ապա այդ հազարը եւս պահում են իւ

ը, որպէս ստոյգ իրողութիւն: Մարդկային կազմուածքը {բաղկանում} է զանազան գործարաններից, որոնք մեծ յարակցութիւն

րդ-խաթուն քրոջ հետ, այլ այսքան պիտոյ է ասել, թէ {բաղկանում} էր երկու սենեակից, որի մինը առանձնապէս պատկանում

նչ պատճառաբանութիւն։ Նորա գլխաւոր էական մասունքը {բաղկանում} են ամուլ եւ անպտուղ ծիսակատարութենից, նիւթապաշտո

անում ենք հետեւեալ բաները. աղօթելու երրորդ կերպը {բաղկանում} է փոքր ինչ բառերի ու աղօթելու ժամանակի չափաւորութ

թագաւորութիւն։ Կարգի կանոնները, եւ թէ ինչպէս էր {բաղկանում} այս մարդկութեան թշնամի հասարակութիւնը արդարեւ յաւ

ենալի գաղտնիք էր նոցա Կարգը ու կանոնը։ Կարգը {բաղկանում} էր այս հետեւեալ գլխաւոր աստիճանակարգերից, այսինք

ւմ էին ամենաստոր պաշտօններ։ Երրորդ աստիճանակարգը {բաղկանում} էր ժողովողներից։ Այս աստիճանին կարելի էր հասանել

ց։ Վերջին, որ եւ ամենավերին աստիճանակարգը, {բաղկանում} էր " Չորս ուխտերի ուտապահերից"։ Սոքա էին հասարա

ւածքի մասին։ Յիսուսեանների ներքին կազմուածքը {բաղկանում} էր հետեւեալ հասարակութեններից (corporatio)՝ I

1. Կենտրոնական քաղաքական ժողովը վաղուց ի վեր {բաղկանում} էր քսան անդամից, մի բան, որ ոչ միայն սահմանուած

ս ձեռ-քե-րը, այնպէս էլ ձեռ-քեր-րն երեք վանկից են {բաղկանում}, իսկ թէ բայական վերջաւորութիւնը նախադաս դնենք,

, որ զայրացնում է զգայուն սրտի վէրքերը։ Ազգը {բաղկանում} է ընտանիքներից, ընտանիքը՝ անհատներից։ Ազգը ուր

ւմ էլ այլեւս չենք տեսնի: Ուսանողի կյանքի պոեզիան {բաղկացած} է՝ ցանկացածի պես ապրելուն արգելակող միջոցների դե

նելով օդը՝ հասկանալու համար, թէ ինչ գազերից էին {բաղկացած}, արդեօք բնական կերպով ազոտից եւ թթուածինից, եւ

Ազգը եղած ժամանակ, դարձեալ այդպիսի մարդերից չէ՞ր {բաղկացած}: Այս ի՛նչ բաբելոնեան խառնակութիւն է"։ Բայ

թէ մեր մատենագրութեան մեծ մասը այսպիսի բաներից է {բաղկացած} ։ Ո՞վ է դոցա կարդացողը եւ հասկացողը, եւ ո՞ւր է ա

ր բոլոր Ազգը առանց բացառութեան այդպիսի մարդերից է {բաղկացած}. եւ թէ, ինչպէս այն խեղճ մարդիկը չեն որոշում թոյ

րզ եւ շօշափելի կերպով: Երեսունից աւելի կտորներից {բաղկացած} նեղսիրտ եւ միմիայն ֆրանսիական մեծ յեղափոխութեան շ

րին իմացնել, որ գրաբառ կամ աշխարհաբառ խօսքերը չեն {բաղկացած} գիր եւ բառ կամ աշխարհ եւ բառ բառերից, այլ գիր եւ

Ջեբերի տեսութիւնը այսպէս է, թէ բոլոր մետալները {բաղկացած} են ժիպակից եւ շատ կամ փոքր մաքուր ծծումբից (բացի

իմիական շոգիների ազդեցութենից, որպիսի էին խլոռից {բաղկացած} աղերի շոգիքը, որոնք մեծ ազդեցութիւն ունին ներկան

եսակ զեղխութեան մէջ: Որդիքը, միանգամայն մարմնից {բաղկացած}, բթացած ուղեղներով եւ ասես թէ արբեցած իւրեանց հօ

նոքա տարրական չեն, զոր օրինակ, երկու հանք, որ {բաղկացած} էին առանձին առանձին երկու կամ երեք տարերքից, կար

բոլոր վհկական արարողութեան խորհուրդը: Գնդակները {բաղկացած} էին եօթն բլրի հողից եւ եօթն աղբիւրի ջրից. թուով

um non datur. Մխիթարեան միաբանութիւնը երբեմն {բաղկացած} է մօտ իբր 60 անդամից, որոնց թիւը նուազած է այժմ

են։ Այս բառերից բաշորթիկը թուրքի բառ է երեւում՝ {բաղկացած} բաշ-գլուխ եւ էօրթմէք-ծածկել, հովանացնել բայից։

ար լուծանելով այդ արտաշնչութիւնքը եւ քննելով նորա {բաղկացական} տարերքը: Մի մարդ, որ չգիտէր ֆիզիօլոգիա, որ

գերը մարդերից չե՞ն բաղկանում, եւ ինչպէս կարելի է {բաղկացեալը} ընդունիլ, իսկ բաղկացնողքը մերժել եւ ուրանալ:

աժամուժ ամբոխի ախտերը, ահա այն տարերքը, որոնցից {բաղկացել} է անգլիական սահմանադրութեանց կեանքը: " Անգլի

ւրիշ յանգամանքը, որ եթէ գրուին, մի հատ գիրք կը {բաղկացնեն}: Սա թէպէտ այս պաշտօնի մէջ թոյլ է, բայց ուրիշ գո

որ երբեմն բաղկացնում էին մի մարդու մարմին, յետոյ {բաղկացնեն} մի այլ մարմին. եւ ի՞նչ պատճառով մարդը ականատես լ

ք ասել, թէ Անգլիան հարուստ է, երբ այն միլիոններ {բաղկացնող} անհատների մօտ տեսնենք որեւիցէ նիւթական կարողութեա

կան, կամ այնինչ հին ազգը մեռաւ: Միթէ այդ ազգերը {բաղկացնող} անհատները ամենեքի՞ն մեռան, ամենեքի՞ն կոտորուեցան

ծքի, այնպէս եւս ազգութիւնը մեռնելուց յետոյ նորան {բաղկացնող} անհատները ընդունում են այլ բարոյական կերպարանք՝

վաճառական տուների թիւը. ասել է թէ այն միլիոնները {բաղկացնողը} է հասարակ ժողովուրդը, ուրեմն եւ՝ ազգի թէ՛ բարոյ

ւմ, եւ ինչպէս կարելի է բաղկացեալը ընդունիլ, իսկ {բաղկացնողքը} մերժել եւ ուրանալ: " Երբ մարդը, երեւելով ա

առուելու ժամանակ խլելով օդից երկու չափ թթուածին, {բաղկացնում} է ծծմբաթթու (ՏՕ2 сернистая кислота), որ, սաստ

ի մօտ, որ ճախինի մօտ բնակող շատ երեւելի ազգի հետ {բաղկացնում} է մի ամբողջ հասարակութիւն. չգիտեմ, լսա՞ծ էք երբ

՞չ ապաքէն ուրիշ անգամ, սոյն իսկ նիւթերով որ այժմ {բաղկացնում} են այս մետալը, փորձ արել էիր, ինչո՞ւ ապա այն ժա

ւթիւնը մեղանչում է, եթէ այն մասունքը, որ երբեմն {բաղկացնում} էին մի մարդու մարմին, յետոյ բաղկացնեն մի այլ մար

օշֆուկօ եւ մի քանի այլ մարդիկ։ Ուխտապահերի տները {բաղկացնում} էին Կարգի էական մասը եւ չէին կարող ոչինչ բանի տիր

բեղան պատասխանեց. " Յիսուսեան աբեղաները իրողապէս {բաղկացնում} են աշխարհական հասարակութիւն իւրեանց ուխտերին համա

միանալով օդի թթուածնի հետ, շինում է երկու տեսակ {բաղկացութիւն}, մինը ածխաթթու որ ցրւում է օդի մէջ, միւսը ածխայ

չէ, եթէ չունի լեզու։ Մեք տեսանում ենք մարդումս {բաղկացութիւն} երկու իրի, առանց որոց եւ չէր մարդ, այսինքն՝ հո

անի մերձ 2300 վերստից, որոյ գնալն եւ վերադառնալն {բաղկացուցանէ} զ4600 վերսս, առ որ անշուշտ պէտք են դրամոց իբրեւ

գործուելու, պատճառ, բնութեան օրէնքներն էին, որ {բաղկացուցին} նորան, այն սկզբնական տարերքն էին, որ զանազան բա

իւր տեսութիւնը եւ դարձաւ այսպէս. որովհետեւ ոսկու {բաղկացուցիչ} մասները շատ կամ սակաւ գտանւում են միւս բոլոր մետա

ր, ջուր, օսլայ, սոսինձ եւ աղեր, եւ այս բոլորի {բաղկացուցիչ} տարրական մասունքը երեք են - ջրածին, թթուածին, ա

այսինքն քիմիական վերլուծութեան, բաժանւում է իւր {բաղկացուցիչ} նիւթերից եւ տարերքից, նորանցից ջրածինը, միանալո

պիսի զգալի փոփոխութեան պատկեր: Առհասարակ հանքերի {բաղկացուցիչ} տարերքը երկու են, շատ սակաւ երեք, թէեւ կան բաղա

րմինը, լուծանել նորան եւ լուծանելով նորոգել նորա {բաղկացուցիչ} տարերքի եւ նիւթերի գործունէութիւնը, վերստին մի ա

իւն, որով համարիմ հասեալ զձեզ ի գագաթնակէտ ձերոց {բաղձանաց}, քանզի սրբազան հայրն յերեկի աւուր, որ էր 8 ամսո

[եան] տենդը տակաւին կայ, թէեւ խիստ թոյլ, պէտք է {բաղնիս} ընդունել: 27-28 idem 28-ին 6-երորդ բաղնիս 28

ք է բաղնիս ընդունել: 27-28 idem 28-ին 6-երորդ {բաղնիս} 28-ին նամակ գրեցի եղբօրս: 28-ին նամակ ստացայ ե

9 լաւ անցուցի գիշերը: 29-30 idem 28-ին 6-երորդ {բաղնիս}: 30 նամակ ստացայ եղբօրիցս այսօրից թուեալ: 30-3

ը] նշան[ակուած է] 25-ին: Այսօր ընդ[ունեցի] 3[-րդ] {բաղնիսը}: 18-ին լոյս 19 գիշերը իսպառ հանգիստ էի, 12-ին ք

ին պատասխանեցի, առաւօտ: 22-ին ընդունեցի 4[-րդ] {բաղնիսը}: 22 լոյս 23 քրտինք ունէի: 23-ին ձախ թուշս ուռա

ւ տենդի նման մի բան եմ զգում: Ընդունեցի 5[երորդ] {բաղնիսը}: 23-24 հանգիստ էի, երեսիս ուռեցքը աւելի է: 24

իկայ] տես[ութիւնը] 8-ին: Այսօր ընդունեցի 7-երորդ {բաղնիսը}: 1-2 idem 2-ին այսօր ընդունեցի 8-երորդ բաղնիսը

բաղնիսը: 1-2 idem 2-ին այսօր ընդունեցի 8-երորդ {բաղնիսը}, եղ ստացայ եւ մերժեցի. նամակ գրեցի եղբօրս, որ

ս ֆունտ եղ: 2-3 id[em] 3-ին ընդ[ունեցի] 9-երորդ {բաղնիսը}, նամակ ստացայ եղբ[օրիցս] այսօրիցս գրուած: 3-4 i

ցս գրուած: 3-4 id[em] 4-ին ընդ[ունեցի] 10-երորդ {բաղնիսը}: 4-5 id[em] 5-ին ընդ[ունեցի] 11[երորդ] բաղնիսը

բաղնիսը: 4-5 id[em] 5-ին ընդ[ունեցի] 11[երորդ] {բաղնիսը}: 5-6 id[em] 6-ին ընդ[ունեցի] 12[երորդ] բաղնիսը

բաղնիսը: 5-6 id[em] 6-ին ընդ[ունեցի] 12[երորդ] {բաղնիսը}: 6-7 id[em] 7-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 5-ից գր

սկսեցի ընդ[ունել] beladon եւ ընդ[ունեցի] 13-երորդ {բաղնիսը}: 9-10 լաւ էր: 10-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 9-ի

համար: 10-11 id[em] այսօր ընդ[ունեցի] 14[երորդ] {բաղնիսը}: 11-12 id[em] 12-13 id[em]. կոկորդս ցաւում է.

. կոկորդս ցաւում է. այսօր ընդ[ունեցի] 15[երորդ] {բաղնիսը}: 14-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս. 13-14 լաւ էի, 1

ան[ակուած է] 22-ին: 15-ին ընդ[ունեցի] 16[երորդ] {բաղնիսը}. պաղ էր, եւ սկսեցի վատանալ: 15-16 id[em] 16-1

id[em] 16-17 id[em]. այսօր ընդ[ունեցի] 17[երորդ] {բաղնիսը}: 17-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս գրած 16-ից, բայց

սածին համեմատ, թէ " Խո՛զի պէս հարսին կպրէ-կարասը {բաղնիք} "։ Իրա՛ւ որ, " թող չպատմուի այս Գէթի մէջ եւ չլ

ած յարձակուել Մեծ-Ռուսիայի վերայ: Այս միջոցին {Բաղչէ} -սարայի մէջ երեւում է մի դերվիշ Շեյիխուլիսլամ, որ

վանդակապատ շէնքովը, տեսանւում է մինչեւ այսօր եւս {Բաղչէ} -սարայում Խան-սարայի մէջ: Մեր ցեղապետը եւ խոհա

ով նորան Խանի կնիքով, անյայտանում են նոյն գիշերը {Բաղչէ} -Սարայից: Հետեւեալ օրը մտանում են նաւ, եւ փախչու

արակամ խնդիրը, անցեալ տարու Յուլիսի 16 թուականից {Բաղչիսարայ} քաղաքից, ձեզ վերահաս տառապանքի լծից եւ թշուառութ

եմ. ահաւասիկ. Նորին Նորին Նազարէթ Նորինը {բաղջան} էկիլ է Շալէ շապիկ հագիլ է Կարմիր գօտին կապիլ է.

.. Ամերիկան պատերազմ ունի իւր մէջ, չէ կարող {բամբակ} տալ Անգլիային, նորա բամբակեղէն ապրանքի գործարանք

ացաւ միմիայն պատերազմի պատճառով, ժամանակաւորապէս {բամբակ} չգալուց, ապա եթէ հարաւային Ամերիկայի միջից ստրկո

ամենայն ընտանի անասուն եւ գրաստ, ուր բուսանում է {բամբակ}, ցորեան, բրինձ, վարսակ, գարի, տօրոն, սուսամ

: Մեք ցոյց ենք տալիս մի երկիր, որ բուսուցանում է {բամբակ}, մետաքս, շաքար, ցորեան, բրինձ, սուսամ, տորո

մը, կանայք ստանում էին սահմանեալ չափով կանեփ կամ {բամբակ}, որ պարտական էին մաքրել կամ գործել նորանցից զանա

779-ին բերել էն Ղրիմից: Գլուխը կապած մի բարակ {բամբակեայ} ծաղկանկար թաշկինակով, որ այժմ եւս ստանում են Տաճ

նի իւր մէջ, չէ կարող բամբակ տալ Անգլիային, նորա {բամբակեղէն} ապրանքի գործարանքը փակւում են, գործարանատերքը սն

, նա կը զարկէ նշտրակը եւ այն ժամանակ միայն իւղոտ {բամբակը} կը դնէ վիրաբերանի վերայ, երբ պղնձի թասի մէջ հաւա

եօք կարող են անվաճառ մնալ եւ վնաս տալ երկրագործին {բամբակը}, մետաքսը, շաքարը, ցորենը եւ այլն: Մեք չենք կա

հարաւային Ամերիկայի միջից ստրկութիւնը վերնայ, եւ {բամբակի}, եւ այլ բուսականների մշակութիւնը ընկնի, այն ժամ

արդիկ միլիոններ դիզեն, այսուամենայնիւ ենթակայ են {բամբակի} եւ ժապաւէնի ազդեցութեան: Մի մրրիկ, մի փոթորիկ,

ր ունէին Պարագուայի բուսական բերքերի, մանաւանդ՝ {բամբակի}, շաքարի, թաբակի, զանազան մորթերի եւ այլ բաների

ը, մինչդեռ միլիոնաւոր ժողովրդի կեանքը կախւում է {բամբակից} եւ ժապաւէնից: Համաձայնեցէ՛ք, որ այդ երկուքը եւս

ը ծնգի եւ տառապի։ Մինչեւ ե՞րբ պէտք է նախատանաց, {բամբասանաց} եւ զրպարտութեան պարսաքարեր եւ թուք ու մուր արձակո

արցանում էք, թէ " մինչեւ ե՛րբ պետք է նախատանաց, {բամբասանաց} եւ զրպարտութեան պարսաքարեր եւ թուք ու մուր արձակո

ի սխօլաստիկները հասկացրել են նորան, թէ կրիտիկայն {բամբասանք} է կամ նախատինք (пасквиль), գրել են մի այսպիսի

իս, բաժանումն անզօդելի, գայթագղութիւն անասելի, {բամբասանք} սոսկալի, անուն քահանայութեան ընդ ոտիւք աշխարհակա

շարժառիթ եղաւ մեր վերայ քանի մի կամակոր մարդերից {բամբասանք} հաւաքելու։ Սորանով երեւում է, որ այդ պարոնները

հասանում է եւ պիտոյ է հասանի եւ դէպի նոցա անհիմն {բամբասանքը} եւ երեխայական դատաստանը։ Իսկ մեք, անխարդախ սիրտ

եշ անունս լսե՞լ են, թե նոցա անունը կոտրել եմ կամ {բամբասանքի} տեղիք եմ տվել: Կարծեմ, որ եթե իմ լավ անունս լսա

այն պատճառով, որ նոքա, ճշմարտութիւն քարոզելով, {բամբասանքի} տակ էին ձգում իւրեանց անձը հիւանդոտ եւ կարճատես մ

. Բէգզադէն, իմանալով, որ ես տկար մարդերի կողմից {բամբասանքի} տակ եմ ձգել իմ անձը, եզրակացուցել է, թէ հա՛, ա

տ թանգ կը նստի: Աւելի լաւ էր պատասխան տալ եւ {բամբասանքի} առիթները իրենց վերայից վերցնել, քան թէ, լռութիւ

- ընդհատում է խօսքը Բէգզադէն, - մեր ընկերութիւնը {բամբասանքի} ընկերութիւն է: Մեք հաւաքւում ենք, որ սորան բամբ

ւի " ուղղութիւնքը: Տհաճ չենք՝ տեսանելով սեւ {բամբասանքի} գունդերը մեր վերայ յարձակուած: Հայհոյութիւնքը,

թ շինելով, կամ, աւելի լաւ ասել, կերակուր տալով {բամբասանքի} եւ նախանձու օձին, որ վաղուց նստել է նորա փորի մէ

նայն լուսաւորութեան), այլ մանաւանդ, ուրիշներին {բամբասանքի} տեղիք չտալու համար, որպէս թէ զանցառու էր զաւակնե

թիւնը, իւր անձը մատնեց հազարաւոր նեղութիւնների, {բամբասանքի} եւ հալածանքի, չխնայեց մինչեւ անգամ իւր հայրենի կ

քնքշութեամբ խօսում էր իմ հետ: Մինչեւ այժմ, բացի {բամբասանքից}, քսութենից, ատելութենից եւ անիրաւ հալածանքից,

ւս կէսը, կամելով ազատ պահել իւր անձն Կոլլեգիացոց {բամբասանքից}, կամակորւում է աշխատիլ պապականութեան օգտի համար

շատ սեր չունի լուսավորության վերա, բայց այդպիսի {բամբասանքներ} լսելով սորանից եւ նորանից, հոժարակամ պատրաստ է ա

էս էլ, նախանձի պատճառով, իմ մասին հանել էին շատ {բամբասանքներ} ՝ ասելով, " թէ Ղազարն ասո՛ւմ է, որ պոռնկութիւնը

ատճառը, որ " Հիւսիսափայլը " լեզուի կողմից այնքան {բամբասանքների} տակ էր ընկնում, որովհետեւ նորա մէջ կար համակարգո

ւթիւնքը ուրիշ շատ տեղեր տանել բերելով, միւս սեւ՜ {բամբասանքների} վրայ այս էլ աւելցնելով՝ ասում էին. " Այդ մարդը

խարակուին, պատասխան տային ամեն իրենց եղած գրաւոր {բամբասանքներին}, ո՛չ որպէս վիճաբանասէր կամ խռովայոյզ ոգւով, այլ

աղափարք տալու համար, այլեւ պիտի տանի այն սեւ սեւ {բամբասանքներին}, որ անխորհուրդ խաւարասէրքը, անշուշտ, ուղղելու

: Նոքա հաւաքուած են այնտեղ, դատարկարանութենով, {բամբասանքով} վատնելու այն ժամանակը, որ տուել է Աստուած բարի ա

եխայամիտ օրագիրքը եւ լրագիրքը մինչեւ ուխտ են դրել {բամբասել} մեզ եւ մեր ասածի հակառակը պնդել, մինչեւ այն աստի

ամարելով ձեզ, քան թէ ձեր եղբայրը, տեղի՞ք ունէիք {բամբասել} Նախախնամութիւնը, թէ նա էր պատճառը, որ ձեր ընտան

առ ամենայն ազգս եւ առ մեզ, զի պատուելի հեղինակք {բամբասել} զժողովուրդն առ անուսումնասիրութենէ նորա, որպէս թ

, եւ քան թէ այդպիսի բաներով, այսինքն սորան նորան {բամբասելով}, մանաւանդ պարապին մտածելով օգուտը իւրեանց ազգի ե

ութեան շարժառիթքը։ Խնդրում ենք այդ պարոններից, որ {բամբասելու} էին մեզ, ձեռքը սրտի վերայ դրած վկայել մեր ասածին,

քը այդ խօսքերը բերան առել են միայն այն մտքով, որ {բամբասեն} հեղինակների արդարաբանութիւնը եւ դորանով ծածկեն իւ

անքի ընկերութիւն է: Մեք հաւաքւում ենք, որ սորան {բամբասենք}, նորան հայհոյենք, միւսին դաւ դնենք, սորա տունը

". Ծնունդք, գլ. ԼԷ, համ. 28։ § 30. " Եւ {բամբասեցին} Մարիամ եւ Ահարոն զՄովսէս վասն կնոջն Եթէովպացւոյ,

չէ հասկանալու եւ առանց իւր օգուտը ճանաչելու պիտի {բամբասէ} մի մարդ, որ ազգի համար ճշմարտութիւն էր քարոզում

չինչ ունիմ հասարակաց, դառնում է իմ թշնամին, ինձ {բամբասող} եւ վատաբանող: Միթէ՛ կարելի է այս, ո՛չ ապաքէն Մա

գաւորին. նա երկու պաշտօն ունի այնտեղ, պալատական {բամբասողի} եւ հրատարակողի այն օրագրին, որ քանի մի ամսամէջ մ

պատճառ, կնքահայր եւս կը շինէի նորան, մանաւանդ՝ {բամբասողների} սրտերը պատառելու համար: Բայց Պ. Իսահակեանցի այս

աչք է պահում այս միաբանութեան վերայ, եւ մի քանի {բամբասողների} խօսքը հերիք պատճառ է լինում Պապին, կասկած տանելո

ը յանձն է առել Հայկական դպրութեան համար։Թ՛ղ նորա {բամբասողքը} առաւել լաւ գործ կատարեն, թո՛ղ խրատ քաղելով նորա

ը իրաւունք տուեց այն բոլոր մարդերին, որ երբեւիցէ {բամբասուած} էին Պ. Չերքեզեանից. հասարակութիւնը ստուգապէս ճա

լով լեզուի անկատարութիւնը, թէեւ " Հիւսիսափայլի " {բամբասուած} լեզուն, նորա հրատարակողի եւ գործակցի բամբասուած

բամբասուած լեզուն, նորա հրատարակողի եւ գործակցի {բամբասուած} ձեւ եւ ոճերը սկսում էին աննկատելի կերպով ազդել նա

իսպառ ուրանալու համար, մանաւանդ եթէ կամենում էին {բամբասուած} դպրոցը պաշտպանել, ասել թէ Ալեքսանդր Մակեդոնացին

ւթիւնը Պապականութեան օգտին, որի մասին քանի անգամ {բամբասուած} էր որպէս անտես առնող։ Մի քանի Կոլլեգիացի պապ

ում նորա բողոքը... Սօսի կարծիքը այս տեսակ {բամբասուած} ազգային կառավարիչների մասին, թէեւ մենք պատրաստ ե

նը։ Մխիթարը, ինչպէս տեսանք առաջի յօդուածի մէջ, {բամբասուեցաւ} պապական աթոռի առաջեւ, որպէս կիսակատար պապական եւ

շաւղից, որ բացում էր մարդկային բանականութիւնը) {բամբասուիլ} եւ հայհոյուիլ, քան թէ Կրօնական ժողովի օրհնութիւն

գործ է. հեռի՛ մեզանից, եւ մեք անպարտ ենք: Թող {բամբասուինք} ճշմարտութեան համար, փոյթ չէ, միայն թէ Աստուծոյ

, բայց թե չեք կամենալ, այլ ինձ այդ բանով դեռեւս {բամբասում} եք, մեղքը ձեր վիզը, ես անպարտ եմ, կփաթթեմ, կ

թիւն: Ամենայն օր դուք մեր ազգը {Բամբասում} էք անխղճմտանք, Ազգի գլխից ձերպէսներով

Աղանդի անո՛ւնն անգամ, որով այդ յանդուգն մարդիկը {բամբասում} էին ինձ, գրով գրելու համար ես շա՛տ աղտեղի եմ համ

սպառնում են, դիւահարւում են, կեղծաւորւում են, {բամբասում} են. խռովութիւն, ապստամբութիւն, զրկանք, արիւն

րա պակասութիւնքը խայտառակողներին ատելով ատում է, {բամբասում} է եւ հայհոյում է նորանց եւ... ինչ այլեւս կամիք

ենք, եթէ այդ կերպով եւս օգուտ է բերում նոցա մեր {բամբասված} " Հիւսիսափայլը"։ " Հիւսիսափայլի " հրատարակութիւ

դեղ: Այսպիսի ասիական եւ անտեղի պատճառաբանութեամբ {բամբասւում} է այդ քաղաքի մէջ մեր գիտնական բարեկամ, խոհեմ եւ

նորա առանց օրինակի եղեալ է անպտուղ"։ Այստեղ {բամբասւում} է Սերովբէ Արքեպիսկոպոսը, որպէս թէ նա միայն էր Հա

Տեսնում է այս աստղը: Նորան տուեց {բամբիշն} իւր սէրը, Նորան ասաց. " ես քո՛ եմ"։

) նուագ է հնչեցնում հասարակ ժողովրդեան հետ նրա {բամբիռը} "։ Պարոններ, Աստծու սիրուն, խնայեցէք ժողովրդին

ած խօսքերը։ Խորենացու հնչեցուցածը նուա՞գն է, թէ {բամբիռը} ։ Եթէ հնչեցուցածը նուագ է (ինչ ասել է՝ նուագ հն

գն է խնդիր սեռի բայիս հնչեցուցանէ ", ուրեմն խեղճ {բամբիռը} մնում է անգործ, թէեւ տեսքի համար մէջտեղ է բերվու

թէեւ տեսքի համար մէջտեղ է բերվում։ Բայց անտիկեան {բամբիռը} չէ ուզում երկբայութեան տակ մնալ, նա դրականապէս բ

եռ ի չորրորդ եւ ի հինգերորդ դարս երգիչքն ի Գողթան {բամբռամբ} երգէին։ Հիմնեալ հաստատի ապա ի պատմութիւնս, թէ

եւին նշխարք, թէեւ մնացորդք երգոց զորս ի նախնումն {բամբռամբ} երգէին ի ցուցս..... ըստ ոմանց ապացոյց Հ

Խնկեմ զանուն քո, Երգեմ զսէր քո {Բամբռան} ի լար Կնտնտոցահար. Որմիզդ իսկ յերկինս

ը խնկարկեմ, Քո սէրը կ՚երգեմ, Զարնելով հեշտին {Բամբռի} լարերին - Այնպէ՜ս տենչարծարծ, Որ Որմիզդը վէս,

եզվի մեջ, ես այնպես, փորձի համար, խոնարհեցի մի {բայ} եւ ուրախությամբ տեսա, որ ժամանակները եւ եղանակնե

ն գործ դրինք, ապա թէ ոչ հայախօսութեան մէջ այսպիսի {բայ} տեղի չունի։ Ծանօթ. Հեղին. --------------- -

ն գործ դրինք, ապա թէ ոչ հայախօսութեան մէջ այսպիսի {բայ} տեղի չունի։ Ծանօթ. Հեղին. Պ. Աբովեա

-է, փայլում-է, կարողանում-է եւ այլն, այսինքն՝ {բայ} արմատի վրայ ումը թողնելով, իսկ բայական վերջաւորո

ս անել կամ կրել դէմքով, ժամանակով եւ այլն։ Գործ {բայ} չէ, այլ՝ անուն, իսկ գործեմը բայ է եւ ցոյց է տա

եւ այլն։ Գործ բայ չէ, այլ՝ անուն, իսկ գործեմը {բայ} է եւ ցոյց է տալիս անելու գործողութիւնը առաջին դէմ

ը դրված եմը։ Այս վերջաւորութիւնքը առանձին առնված {բայ} չեն, բայացուցիչ մասնիկներ, այնպէս որ թէ նոքա չմ

րութիւնը պէտք չէր, որ իբրեւ առանձին առնված էական {բայ} բայարմատից բաժանէին. ի՞նչ են կարծում այդ պարոննե

է, թէ ընդունելութիւն որ եմ, ես է'ն իբրեւ էական {բայ} գրում են առանձին։ Թերեւս մեր պահանջողութիւնը երի

լեզուին ի՞նչ)։ Ինչպէս թէ ինչ. հին լեզուի բայը {բայ} է, նոր լեզուինը բայ չէ՞։ Եթէ հին լեզուի առաջին

պէս թէ ինչ. հին լեզուի բայը բայ է, նոր լեզուինը {բայ} չէ՞։ Եթէ հին լեզուի առաջին լծորդութեան բայերի եմ

ունի իր սեփական վերջաւորութիւնքը։ Եթէ եմը էական {բայ} է, ինչպէս կարծում են բաժանողքը, հարկաւորապէս պի

էս, որ նոր լեզուի մէջ, բացի էական բայից, ուիրշ {բայ} չկայ։ Բայց կարելի՞ է թոյլ տալ մէկ լեզու, որ միա

այց կարելի՞ է թոյլ տալ մէկ լեզու, որ միայն էական {բայ} ունենայ, առանց ուրիշ բայեր էլ ունենալու. յետոյ

երը ներկում են " եւ այս ենը ընդունենք որպէս էական {բայ}, ուրեմն ներկումը դառնում է նորան խնդիր եւ ուրիշ

յ։ Եթէ եմ, ես, է բայական վերջաւորութիւնը էական {բայ} է, եւ նոր լեզուի բոլոր բայերի ծնող կամ կազմող,

պէս մեր լեզուի, նոյնպէս եւ օտար լեզուների մէջ մի {բայ} իր մի որոշեալ եղանակում, ժամանակում, դէմքում,

, յետոյ բերում վառում"։ Եթէ եմ, ես, է'ն էական {բայ} է եւ նոր լեզուի բայերի կազմող, ուրեմն առանց նորա

ի բայերի կազմող, ուրեմն առանց նորան, բայը չպիտի {բայ} լինի, բայց մենք վերի օրինակից տեսնում ենք, որ կ

, պառկում են։ Յայտնի է, որ թէ եմ, ես էն էական {բայ} լինէր եւ միւս բայերի կազմող, ուտում, խմում, պա

այս դիպուածում չէ հասկացվում այս եմը որպէս էական {բայ} ։ Եւ եթէ նախադաս դրվելով՝ բաժան է գրվում, ինչի՞

իսի դիպուածում եմ, ես, է'ն չեն կարող բուն էական {բայ} կարծվել, որովհետեւ էական բայի խնդիրը միշտ նախադա

ւմ, ներկումից չէ ընդունվում որպէս առանձին առնված {բայ} եւ ներկումը նորան խնդիր, այլ երկուքը միասին մէկ

եւ ներկումը նորան խնդիր, այլ երկուքը միասին մէկ {բայ}, թէեւ բայական վերջաւորութիւնը նախադաս։ Կան քանի

մ, ինչպէս, է փայլում։ գ) Եթէ մի որպիսի եւ իցէ {բայ} ամբողջ գրվում է, ինչպէս՝ գնումէ, կամ են գնում

ը, որ չեմ գրել, եղինջը գրեթէ աներեւութանում է, {բայ[ց]} կուրծքիս ցաւը եւ հազը, ինչպէս վերը ասուած է, հ

ն, այսինքն՝ բայ արմատի վրայ ումը թողնելով, իսկ {բայական} վերջաւորութիւնը՝ եմ, ես, է, առանձին գրելով։

հաշիւ տային, թէ ի՞նչ բանի վրայ են, այն ժամանակ {բայական} վերջաւորութիւնը պէտք չէր, որ իբրեւ առանձին առնվա

ւնը եմ է, այնուամենայնիւ միայն ինքը եմը չէ կարող {բայական} զօրութիւն տալ բառին, սահմանական եղանակում, պէտք

եռքերը ներկումեն ", այս տեղ ենը ընդունելով որպէս {բայական} վերջաւորութիւն, ումի հետ միացած, իսկոյն հասկանո

այլ ներկելու գործողութեան վրայ։ Եթէ եմ, ես, է {բայական} վերջաւորութիւնը էական բայ է, եւ նոր լեզուի բոլոր

, որ կարդում, բերում, վառում բայեր են եւ ամբողջ {բայական} զօրութեամբ, որի դէմքը, թիւը եւ ժամանակը երեւում

երջում ունենալու եմ, ես, է։ Եւ այս եմ, ես, է {բայական} վերջաւորութիւնք բուն էական բայի հետ չ'շփուելու հա

ը նորան խնդիր, այլ երկուքը միասին մէկ բայ, թէեւ {բայական} վերջաւորութիւնը նախադաս։ Կան քանի մի պատճառներ,

Կան քանի մի պատճառներ, որ պահանջում են շատ անգամ {բայական} վերջաւորութեանը նախադասութիւնը, որոնց մանրամասն

ս էլ ձեռ-քեր-րն երեք վանկից են բաղկանում, իսկ թէ {բայական} վերջաւորութիւնը նախադաս դնենք, այն ժամանակ ենը ի

ւնը այս է, ա) թէ բայերը չպիտի բաժան գրվին իրենց {բայական} վերջաւորութիւնից, ինչպէս, փայլում-է, այլ անբաժ

իրակոսը կարող է պատասխանել բուն հարցմունքին առանց {բայական} վերջաւորութեան, ինչպէս, " ուտում, խմում, պառկ

է լեզուի մշակութեան։ Հին լեզուի ումն վերջացած {բայանունները}, որպէս անկումն, հերքումն եւ այլն, ընկած է ժողո

ում են բայի կատարեալ ուժը եւ զօրութիւնը, մինչդեռ {բայանունները}, որ ճիշտ աներեւոյթ եղանակի նշանակութիւն ունին,

իրենց վրայից ձգելով։ Սորանից երեւում է, որ այս {բայանունները} կամ նոյն բայերի աներեւոյթ եղանակները կարող են միմ

գաները ունի եւ բայի պարագայք չունի, բայց հասարակ {բայանուններից} տարբերվում է նորանով, որ բայի լծորդութեան արմատը

անուն։ Բացի սորանից, ուած կամ ուածքը, միանալով մի {բայարմատի} հետ, ինչպէս ծեծուածք, ռուսի ость կամ ность, իսկ ֆ

ացուցիչ մասնիկներ, այնպէս որ թէ նոքա չմիանան մէկ {բայարմատի} հետ, իրենք իրենց ոչինչ նշանակութիւն եւ խորհուրդ

ւթիւնը, այսինքն՝ եմ, ես, էն նախընթաց է դրւում {բայարմատից}, ինչպէս չեմ տալիս եւ այլն, չեն ասում չեմ տալիս

իւնը պէտք չէր, որ իբրեւ առանձին առնված էական բայ {բայարմատից} բաժանէին. ի՞նչ են կարծում այդ պարոնները, խոնարհ

ն, որովհետեւ էական բայը ինչ բայի որ կպչի, նորան {բայացնում} է եւայլն։ Չպիտի մոռանալ, որ նոր լեզուի մէջ, թէ

ը։ Այս վերջաւորութիւնքը առանձին առնված բայ չեն, {բայացուցիչ} մասնիկներ, այնպէս որ թէ նոքա չմիանան մէկ բայարմա

առեցի 75 մանէթ եւ պիտի տամ Մոսկուա, պարոն Մովսէս {Բայենդուրեանցին}, на Большой Суконный ряд, № 16. Ֆրանկ[ֆուրտից

միշտ նախադաս է գործածված։ Նոր լեզուի մէջ կան {բայեր}, օրինակ՝ տամ, գամ, երբեմն եւ՝ լամ, որ իրենց

անի բուն կազմութիւնը հենվում է վեվի վրայ)։ Կան {բայեր}, որ երբեմն դուրս են գալիս այդ ընդհանուր կանոնից

լեզու, որ միայն էական բայ ունենայ, առանց ուրիշ {բայեր} էլ ունենալու. յետոյ կարելի՞ է մի այդպիսի լեզուով

ինակից տեսնում ենք, որ կարդում, բերում, վառում {բայեր} են եւ ամբողջ բայական զօրութեամբ, որի դէմքը, թիւ

ր դառնում!! Երբ Ֆրանկի partager, Ռուսի раздѣлять {բայերը} վերացական գաղափարների վերաբերութեամբ բաժանել էին

դառնում!! Երբ Ֆրանկի communiquer, Ռուսի сообщать {բայերը} անխտիր եւ ընդհանրապէս թարգմանւում էին հաղորդել,

յայտնի է թէեւ դպրութեան մէջ անընդունելի։ Նոյն այս {բայերը} Նոր Ջուղայի եւ Հնդկաստանի հայերի բերանում մի ուրի

ղ վերջաւորութիւնը մէկ անգամ երեւի, նորան հետեւող {բայերը} կարելի է դնել առանց այդ վերջաւորութեան. այսպիսի

րջաւորութեան. այսպիսի դիպուածում էլ այս հետեւեալ {բայերը} ցոյց են տալիս գործողութիւն, բայց եղանակ, ժամանա

ժամանակը, դէմքը եւ թիւը, պատասխանի մէջ կարելի է {բայերը} դնել առանց եմ, ես է'ի. օրինակ, " ի՞նչ են անում

ծը։ Այս բոլոր խօսքի զօրութիւնը այս է, ա) թէ {բայերը} չպիտի բաժան գրվին իրենց բայական վերջաւորութիւնից

ում է, ինչպէս՝ գնումէ, կամ են գնում, հետեւեալ {բայերը}, ինչպէս՝ կոտրում, բերում, վառում եւ այլն, կա

ացի գալ, տալ բայերից, ցոյց ենք տալիս բոլոր միւս {բայերի} նախդրիւ տրական հոլովված աներեւոյթ եղանակները՝ տե

պառնին եղէց է, մինչդեռ եմ լծորդութեան տակ գնացող {բայերի} կատարեալի եւ ապառնու վերջաւորութիւնքը եցի եւ եցից

ուինը բայ չէ՞։ Եթէ հին լեզուի առաջին լծորդութեան {բայերի} եմ վերջաւորութիւնը էական բա՞յ չէ դարձել եւ միայն

վերջաւորութիւնը էական բայ է, եւ նոր լեզուի բոլոր {բայերի} ծնող կամ կազմող, ուրեմն անհնար է, որ իւրաքանչիւ

լի, անթերի եւ անփոփոխ, այնպէս չէ մեր նոր լեզուի {բայերի} կազմութիւնը։ Նախ, հերիք է, շատ անգամ, եթէ եղա

մ"։ Եթէ եմ, ես, է'ն էական բայ է եւ նոր լեզուի {բայերի} կազմող, ուրեմն առանց նորան, բայը չպիտի բայ լինի

յտնի է, որ թէ եմ, ես էն էական բայ լինէր եւ միւս {բայերի} կազմող, ուտում, խմում, պառկում չէին կարող բայի

ժողովրդի բերնից. այդ բառերը փոխանակել է նա նոցա {բայերի} աներեւոյթ եղանակով, ինչպէս ընկնել, հերքել եւ այ

Սորանից երեւում է, որ այս բայանունները կամ նոյն {բայերի} աներեւոյթ եղանակները կարող են միմեանց փոխանակ գոր

ումն վերացական առքական անուններն փոխանակել է նոյն {բայերի} աներեւոյթ եղանակով, որ հեշտ հոլովվում է երկրորդ

ինչպես արտահայտվել եմ վերեւում: Չնայած ես դեռ {բայերին} չեմ հասել, բայց նախապես կարող եմ ասել, որ խոնար

ճառով ամբողջ նախադասութիւնք շատ անգամ Ռուսի անդէմ {բայերից}, Տաճիկ վերջաւորութեններով կամ Թաթարի բառեր հայկա

թողուլ պատերազմի ասպարէզը։ Մենք, բացի գալ, տալ {բայերից}, ցոյց ենք տալիս բոլոր միւս բայերի նախդրիւ տրական

սի ընդհանուր կանոն է, որ հին լեզուի հասարակ ասած {բայերն} էլ, ինչպէս՝ ծնանեմ, դատեմ եւ այլն, նոր լեզվու

Մեզանից ոչ ոք իրեն հաշիվ չի տվել, թե նոր լեզվում {բայը} քանի եղանակ եւ քանի ժամանակ ունի: Թեկուզ այժմ այ

ղ եւ թաց'ը-թաց լինել. բայց նոր լեզուն ունի թրչվել {բայը}, որ ամեն տեղ հասկանալի է, ուստի եւ աւելորդ է գործ

որի կազմուածքը աւելի պարզ է եւ կարճ։ Եթէ {բայը} դիմաւոր է, ներգործականից կրաւորական դառնալու համա

նը առ այժմ հերիք է։ Նոր լեզուի մէջ կրաւորական {բայը} վ տառը պիտի ունենայ խոնարհվող վերջաւորութեան նախը

։ Հին լեզվում ներգործականից կրաւորական է դառնում {բայը} միայն ներգործականի եչը ինի փոխվելով, օրինակ՝ գո

ամ հին կրաւորականը կամ, ինչպէս ասացինք, հասարակ {բայը} դարձել է ներգործական, ուստի եւ կրաւորականի բուն

են կարող արդարանալ։ Օրինակ՝ հին լեզուում հաշտեմ {բայը} նոր լեզուի մէջ եղել է հաշտվում եմ. էլ հաշտուում

սխալ է, որի մասին աւելորդ չէ մի քանի բառ խօսել։ {Բայը} մէկ մասն բանի է, որ ցոյց է տալիս անել կամ կրել դ

նոր լեզուին ի՞նչ)։ Ինչպէս թէ ինչ. հին լեզուի {բայը} բայ է, նոր լեզուինը բայ չէ՞։ Եթէ հին լեզուի առա

ւով խօսել։ Կարելի է, ասում են, որովհետեւ էական {բայը} ինչ բայի որ կպչի, նորան բայացնում է եւայլն։ Չպի

ւ նոր լեզուի բայերի կազմող, ուրեմն առանց նորան, {բայը} չպիտի բայ լինի, բայց մենք վերի օրինակից տեսնում

ի հետ չ'շփուելու համար չէ կարելի բաժան գրել, երբ {բայը} գրում ենք ամբողջապէս, ինչպէս " ներկում է ", որպ

ւթեամբ եթէ Մարկոսը իր հարցմունքի մէջ գործ է դնում {բայը} եղանակով, ժամանակով, դէմքով եւ թվով, ինչպէս "

(ինչ ասել է՝ նուագ հնչեցնել), ուրեմն հնչեցնել {բայը} հասել է իր դադարման կէտին նուագի մէջ, այսինքն՝

ժանաւորութեան մասին ընդհանրապէս ենք միայն խօսել: {Բայը} կատարել այս պարտականութիւնը, եւ այն քիչ թերթերի

ւնելութեան տեղ վարվել, մանաւանդ որ պատուածը պատել {բայի} կրաւոր անցեալի ընդունելութեան տեղ կարող է հասկացվ

ն մօտաւորութիւն ունէին հին լեզուին, օրինակ՝ բերեմ {բայի} կատարեալի երրորդ դէմքում ասում էին ի բեր փոխանակ

կը (ինչպէս երեւում է Սօս եւ Վարդիթերից), որ թէ {բայի} վերջաւորութիւնը, այսինքն՝ եմ, ես, էն նախընթաց

րական, որ, միանալով եմ, ես, է-ի հետ, դիմաւոր {բայի} զօրութիւն է ստանում. որպէս թէ ասէր, ի գալս իմ,

վ եւ թըվով։ Անելը կամ ցոյց տալը, այսինքն՝ բուն {բայի} պաշտօնակատարութիւնը երեւում է այս եմ վերջաւորութե

անալով գործի'ն հետ, գոյական գործ անունին տալիս է {բայի} զօրութիւն։ Հին լեզուի մէջ միայն եմ վերջաւորութիւ

ակի ներկայի եւ անցեալ անկատարի մէջ, որովհետեւ եմ {բայի} կատարեալը եղէ, ապառնին եղէց է, մինչդեռ եմ լծորդ

։ Կարելի է, ասում են, որովհետեւ էական բայը ինչ {բայի} որ կպչի, նորան բայացնում է եւայլն։ Չպիտի մոռանա

նող կամ կազմող, ուրեմն անհնար է, որ իւրաքանչիւր {բայի} իւրաքանչիւր ժամանակը, դէմքը եւ թիւը գրվեն առանց

անչիւր ժամանակը, դէմքը եւ թիւը գրվեն առանց էական {բայի} ։ Բայց մենք տեսնում ենք, որ ինչպէս մեր լեզուի,

ւն, բայց եղանակ, ժամանակ, դէմք եւ թիւ նախընթաց {բայի} վերջաւորութեան ուժով, ինչպէս՝ " գնում է կարդում

յերի կազմող, ուտում, խմում, պառկում չէին կարող {բայի} զօրութիւն ունենալ առանց, անպատճառ, իրենց վերջու

յս եմ, ես, է բայական վերջաւորութիւնք բուն էական {բայի} հետ չ'շփուելու համար չէ կարելի բաժան գրել, երբ բ

են կարող բուն էական բայ կարծվել, որովհետեւ էական {բայի} խնդիրը միշտ նախադաս է լինում բայից. չենք ասում "

գ է, աներեւոյթ եղանակը անունի պարագաները ունի եւ {բայի} պարագայք չունի, բայց հասարակ բայանուններից տարբե

ց հասարակ բայանուններից տարբերվում է նորանով, որ {բայի} լծորդութեան արմատը ունի իր մէջ՝ գործել, դառնալ

խանակելով, ինչպէս՝ մ, ս, է, արդէն ստանում են {բայի} կատարեալ ուժը եւ զօրութիւնը, մինչդեռ բայանուններ

եղանակի նշանակութիւն ունին, չեն կարող այս կերպով {բայի} պարագայք ստանալ՝ անունի պարագայքը իրենց վրայից ձ

ք ցոյց տուող տառեր առնելով՝ իր վերջը կատարելապէս {բայի} որականութիւն է ստանում, ուրեմն ժողովուրդը դատապա

ռաջին լծորդութեան վերջաւորութիւնը նման է էական եմ {բային}, բայց այդ պատահական նմանութիւն է միայն սահմանակա

ս " ներկում է ", որպէսզի ներկում խօսքը, էական է {բային} խնդիր չդառնայ եւ գաղափարի շփոթութիւն չծագի։ Բայց

ն է կամ Չամչեանի խօսքերով՝ " նուագն է խնդիր սեռի {բայիս} հնչեցուցանէ ", ուրեմն խեղճ բամբիռը մնում է անգոր

ական անուանք, արմատք ներգործական եւ ներգործակերպ {բայից} ընդ նոյնաձայն բայից, որպիսի զքուն ննջել, հարկ հ

ք ներգործական եւ ներգործակերպ բայից ընդ նոյնաձայն {բայից}, որպիսի զքուն ննջել, հարկ հարկանել, գերի գերել

բաղկացած բաշ-գլուխ եւ էօրթմէք-ծածկել, հովանացնել {բայից} ։ Բայց չալ-օխամը կամ չալ-շխամը) չգիտենք, թէ ի

ստովանեն նոյնպէս, որ նոր լեզուի մէջ, բացի էական {բայից}, ուիրշ բայ չկայ։ Բայց կարելի՞ է թոյլ տալ մէկ լե

որովհետեւ էական բայի խնդիրը միշտ նախադաս է լինում {բայից}. չենք ասում " ձեռքերը են ներկում ", եթէ անորոշ

անի գտանիւր ՚ի ձեռս հայազգի օրէնսգիտի պ. Պօղոսի {Բայլ}, որ եւ կատարէ միշտ զամենայն զդատաստանսկան զգործս

նէ եւ ՚ի նոյն միտս: 3. Գրութիւն օրէնսգ[էտ]ին {Բայլ} ի 15/27 թուականէ ամսոյս, որով առաքէ զբնագիր պատա

անուցանէ, թէ զամենայն զթուղթսն ստացեալս ՚ի պարոն {Բայլէ} ՚ի մասին գործոյն Բաբաջանեանի առաքեալ է առ փաստաբա

ւ լինիլ գործոյն մերոյ ամենայն ժրութեամբ։ Պ. {Բայլն}, խնդրեալ յինէն զթուղթն երեսփոխանութեան իմոյ, եւ

լկաթա, որպէս տեսջիք ՚ի կտակին: Օրէնսգէտ պ. {Բայլն}, ի թղթի իւրում առ Ադմինիստրատոր պ. Հագն, պահան

անի ՚ի փաստաբանէ իւրմէ ունի վերստին գրել առ պարոն {Բայլն}: 5. Գրութիւն տէր Յովհաննես Ա. քահանայի Խալի

"Լալիս եմ" քիչ ենք լսել, սովորաբար լինիմ {բայով} է վարվում, "լաց եմ լինում" եւ այլն։ Տալը, գալը, Ա

"լալու վրայ եմ". մենք գոնէ կարծում ենք։ NB Լինիմ {բայով} վարվում է տեղ տեղ եւ թաց'ը-թաց լինել. բայց նոր լե

կրորդ, շատ անգամ հերիք է, եթէ հարցնողը իր խօսքի {բայով} ցոյց տայ ժամանակը, դէմքը եւ թիւը, պատասխանի մէջ

, թիւը եւ ժամանակը երեւում միայն նախընթաց գնում է {բայում} ։ Երկրորդ, շատ անգամ հերիք է, եթէ հարցնողը իր խ

ն ցուցանեալ մեր Հայրապետին, հաճեցաք առնել զայն, {բայց} ակամայ, քանզի ակներեւ տեսանէաք, զի այս ծառ չորա

եալ էր լուսաւորչական հայոց սիւնհոդոսին Էջմիածնի, {բայց} այժմ ըստ բերման բաղդիս մահահրաւէր խոլերայն ըմբռնե

տ եւ ողորմութեամբն աստուծոյ ազատեցայ ի մահուանէ՝ {բայց} հետք ճիրանաց անագորոյն ախտիս թալկութիւն եւ մինչ ա

էտ լեալ զգրողէն թէ Նալպանտեանն էր թէ Ուստայեանն, {բայց} այնուամենայնիւ կրկին պարտաւորի նա քահանայն Պոպովե

ւս կգրենք դարձեալ, չենք թողուլ, որ դուրս մնայ, {բայց} մինն ալ բաւական է, եւ այն սկիզբն, որ դուրս մնաց

ր Աւետիս հարց պատրաստ էի մատուցանել զձեր ողջոյն, {բայց} տէր Աւետիսն գտանի քահանայագործութեամբ ի Գրիգորիպո

րետար Խալիպովին ուսանել ի նոյն Մկրտչէն Սիմոնեան: {Բայց} ո՛չ կարեմ ասել, թէ նորին վեհափառութիւնն գիտէր զլ

կոչիմս այժմ յէջմիածին վասն տալոյ զպատասխանի: {Բայց} որովհետեւ ըստ ամենայնի անծանոթ էին յինէն այդ գրու

ն հանգամանք գործոյն, որոյ վասն կոչիմ եւ յաթոռն, {բայց} որովհետեւ հանգամանք անձին իմոյ ամենեւին յայտնի են

բոլոր կոչնականաց, որոց զանուն դժուարանամ գիտել, {բայց} կարծեմ թէ Մարտիրոս քահանայն Թորոսեան գնացեալ էր ի

վրդովուիք. թէպէտ կանչել էին ինչպէս տէր Եղիային, {բայց} ես ժամանակ չունէի, վասն որոյ պատասխան տուի, ինչ

: Յուսամ, որ Պատկանովին յանձնած լինես 70 մանէթ, {բայց} ես մոռացա գրել այն ժամանակն, որ 9 ռուբլի քանի կո

կոպեկն թանսուխի փողն առնէիր, եթէ առիր, լաւ է, {բայց} եթէ չես առել, նա ես կը հատուցանեմ, միամիտ եղիր

ռ Ձերոյին գերազանցութիւնս՝ ի նոյն միտս դարձեալ: {Բայց} իշխանութիւն տեղւոյս Համալսարանի տեսեալ զայնս՝ ոչ

, ամենայն մարդու ինչպես կամենա, այնպես ճանաչե, {բայց} ես այսքան կասեմ, որ եթե Նախիջեւանից այստեղ եկողն

այդ կանե միայն այն մարդը, որ գիրին չի հավատալ, {բայց} ես հավատում եմ ձեր գրին, այն մասին էլ չեմ հարցրե

հավատում եմ ձեր գրին, այն մասին էլ չեմ հարցրել, {բայց} այս եւս իմացեք, որ այն մարդիկ չեմ հարցրել, որ ի

կ չեմ հարցրել, որ ինձ օտար էր, ամոթ համարելով, {բայց} պարոն Իվան Խրիստոֆորովիչ Ալաճալովից կարող եք իման

ի գրելու բան չունիմ, երկրորդը՝ ժամանակ չունիմ, {բայց} ամիսը մեկ կամ երկու գիր միշտ գրած եմ, եթե ձեռքեր

ես էլ իմանամ. կարելի է մեղանչել եմ, թող ներեն, {բայց} լավ կլինի, եթե ես էլ իմանամ իմ մեղքս, որ մյուս

երելովս, այդ ես բարի սրտով եւ խորհրդով արել եմ, {բայց} եթե այդ ձեզ կամ քրոջս ցավ է եղել, եղբայր, կերած

, մի ճանապարհի վերա կանգնեցուցի, որ մարդ դառնա, {բայց} թե չեք կամենալ, այլ ինձ այդ բանով դեռեւս բամբասո

բաները ես հավիտյանս հավիտենից բերանես չէր հանեի, {բայց} հարկադրեցիք նե, ասացի, խնդրեմ, եթե ձեզի այս բա

արդեն ծերացել են. այս բանը տեսանում ենք աչքով, {բայց} որովհետեւ մանկությունից մինչեւ ծերություն կան աստ

ութ պատենով. ուրեմն եւ լեզուն պիտո է մնա անմահ, {բայց} այս անմահությունը դարձյալ գործարանավոր մարմինների

հոգսի մեջ էի, լսած լինելով այդտեղի դրությունը, {բայց} այժմ միամիտ եղա, տեղյակ իմանալով Մարտին Մակարիչի

ասել էի, անպատճառ կգայի եւ Ավտուշին եւս կբերեի, {բայց} աստծուն հայտնի է, որ լսելով այդ խռովությունքըն,

տեսության համար. երբ հետ Մոսկվա գալը հայտնի չէ, {բայց} թե գա Մոսկվա, կարծիք կա, որ դիմացի ձմեռը այստեղ

ասխանն շուտով գրի, ես նորան եւս գիր պիտի գրեի, {բայց} չկարծեցի, թե քաղաքումդ կլինի: Ուրիշ բան չու

տալ չեն կարող, եթե բան ունին, այստեղ կհարցնին, {բայց} չկա ոչինչ, միամիտ եղիր. եւ դու, եղբայր, մեկ բ

միամիտ եղիր. եւ դու, եղբայր, մեկ բանը կգրես, {բայց} կիսակատար, չես գրիլ, թե ո՞վ է ծան տվողը կամ հար

ւ ինքդ գիտես նը, կարծում իս, թե ես ալ կիմանամ, {բայց} ուրիշ անգամ խնդրեմ միշտ տեղյակ գրիս, որ ես մտատա

ծ ձուկը եւ երեշկիկ ապուխտը ստացա, շնորհակալ եմ, {բայց} նա խոստացավ Նախիջեւան հասածովը մի գիր գրել, մինչ

տ է, զատկի վերա կուգան այստեղ եւ կմնա սրբազանը, {բայց} Ավետիքը չգիտեմ կուգա թե ո՛չ: Այստեղ ամեն բերա

ոֆորիչը այդտեղ է թե ոչ. ես նորան գիր պիտի գրեի, {բայց} կարծելով թե գիրս չի հասնիլ, ճանապարհ ընկած կլինի

դելու միշտ պատրաստ են. իհարկե այս ոչ այլ ինչ է, {բայց} եթե ապացույց նորա բարոյականության հիվանդությանը:

վազանով հետ դարձնել հայերի համար հինգերորդ դարը, {բայց} այդ պարոնները փորձով կտեսանեն. եւ աստուծով առաջի

քիմիայից քննություն ունեի, այժմ թեեւ ազատ չեմ, {բայց} խղճմտանքս տանջեց, ստանալով այս վերջին նամակդ, մ

, ստանալով այս վերջին նամակդ, մնալ անպատասխանի: {Բայց} այսքան ասեմ միայն, որ ես երկու նամակ ստացել եմ Ձ

իխայլիչն, ինչպես հայտնել եմ, գինիներն ծախել է, {բայց} մարդը տահա վերուցած չէ ապրանքը եւ փողը տված չէ:

բաները նույն դրության մեջ են՝ գրագրություն շատ, {բայց} դեռ բանի էսենցիալն չկա, այս քանի օրս ամեն բանը վ

երը կարգ ընկնին: Լեբեդեւան ավարտեց ուսումը, {բայց} բնակվում է դարձյալ շկոլայի մեջ մի տարի եւս այդպես

ն է գրել Ստրոգան[ովին] վասն եկեղեցական գումարաց, {բայց} մեզ ծանոթություն չէ տվել, ես մասնավոր կերպով իմա

ար գրելու, այսինքն այնպես արժանավոր բան չունեի, {բայց} մյուս փոշտին կգրեմ դարձյալ, ողջ եղիր: Քո անփ

է ազգին, մանավանդ Նախիջեւանի դաստիարակությանը, {բայց} եւ այնպես ինձ եւս քաջալերություն կլինի եւ կբարվոք

ի պատասխանին, որ գրել էի դեռեւս անցյալ տարումը, {բայց} մի ձայն եւս չլսելով Ձեր կողմից, վերջապես պատշաճ

ուշանալու մեղքը կքավենք, թեեւ դա մեր մեղքը չէ, {բայց} այժմ այնտեղն է հասած մեր բանը, որ միշտ մենք փոքր

դոքա պիտո է կամ կարող են միայն ազգը դաստիարակել, {բայց} մենք ցույց կտանք եւ կապացուցանենք, թե որքան սխալ

ույց տալ քեզ իմ երախտագիտական շնորհակալությունը, {բայց} քո առաքինությունը գերազանցեց քան թե իմ երախտագիտո

ն թշնամիների հույսը այն է, որ օրագիրը կխափանվի, {բայց} չէ պիտո թույլ տալ, որ այդ հարվածը ստանանք. հայտ

ակասածը միայն պիտի լինի Ղրիմում եւ Նախիջեւանում, {բայց} հույս ունիմ, որ դուք ձեր ազգասիրական օգնությունը

[венный] сов[ет], հույս կա, որ շուտով վերջանա, {բայց} թե որքան կթեթեւանա բանը, այդ գիտցողը աստված է.

Հյուսիսափայլի " համար, ես կարծում եմ որ ուշ չէ, {բայց} դու քո խորհուրդը հայտնել մեզ: Եվ մի փոքր կամ մնո

ր: Նոցա միակ հույսն է, որ օրագիրը խափանվի, {բայց} դուք պիտի պաշտպանեք մեզ ազգի եւ ճշմարտության համա

ւնը մեր ազգի մեջ, այնուհետեւ ինքը ազգը կխնդրեմ, {բայց} առաջին անգամը ծանր է: Հիվանդը դառն դեղը դժվար է

ը դժվար է ընդունում, եթե մերձավորքը չհարկադրեն, {բայց} մի փոքր առողջանալ սկսելով ինքը խնդրում է այնուհետ

նալու եմ մի քանի զորեղ թշնամիք, ինձ հակառակորդ, {բայց} անհույս չեմ, որ ազգի բարեմիտ անդամք կբարձրացնեն

ճառների եւս, շատ սեր չունի լուսավորության վերա, {բայց} այդպիսի բամբասանքներ լսելով սորանից եւ նորանից,

տի ասենք, ազգը դժվար է հասկանում առաջին անգամը, {բայց} եթե մի երկու տարի շարունակվի, այն ժամանակ հույս

վիճակը: Այս տարի ունինք մեզ մոտ 270 ստորագրողm, {բայց} այդքան ստորագրություն գալոց տարու համար աշխատել հ

հազ կարողանում ենք ծածկել, ասում ենք հազիվ տալ, {բայց} պիտի իմանալ, որ մենք մարդ ենք, անմարմին չենք,

տարի զոհեցինք ազգին մեր տարժանելի աշխատությունը, {բայց} ամեն տարի պարտական չենք էշի նահատակ լինել: Մե

առնում այս ահագին աշխատությունը եւ ծանրությունը, {բայց} ուրիշները չկամին 9 դ. 50 կոպեկով թեթեւացնել մեր

ւստ մարդիկ, այն ժամանակ հարկավոր չէր մեզ ոչինչ, {բայց} մեր նյութական կարողությունը քաջ հայտնի է Ձեզ: Գր

ւ առջեւ ցույց չենք տալիս մեր իսկական դրությունը, {բայց} պետք է մեզ մոտ մարդիկ իմանան այս բոլորը եւ իմանալ

իտեմ, որ այս բաները Դուք ինքներդ եւս լավ գիտեք, {բայց} հիշեցնում եմ Ձեզ եւ հայտնում եմ անկեղծորեն մեր դր

րայն կլսենք եւ կտնօրինենք, ինչպես նորա կամքն է, {բայց} (գրեցինք), Այվազովսկին ինքը վիրավորվելով օրագր

յանցն ստացել է Ձեր նամակը, շնորհակալ է Ձեզանից, {բայց} 62 մարդ, որպես ասաց պ. Սալթիկյանցն, ճշմարիտն ա

րության, եթե ձեռքերից գա, ամեն րոպե կխափանեին, {բայց} հույս առ աստված, ամեն բան կդրստվի: Ամենեւին վատ

արժանն էր, սպասելով քո վեհանձն օգնականությանը, {բայց} ինչպես տեսանում եմ, այժմ պիտի մի մարդուց առնուլ

նելումն. էգուց փոշտան մին ստրախավոյ գիր կուտամ, {բայց} նա ուշ կստանաս, բայց այս գիրս ստացածովդ իսկույն

մին ստրախավոյ գիր կուտամ, բայց նա ուշ կստանաս, {բայց} այս գիրս ստացածովդ իսկույն տնօրինություն գործես փ

ս արդարեւ հասուցել եմ Սիվերսին այդ բանի օրինակը, {բայց} ասացի թե քո հետ միասին Մոսկվայից ուղարկեցինք տաքլ

ս րոպեիս այնպես է, ինչպես թողել էիր Մոսկվայում, {բայց} հանքային ջրերը, հույս ունիմ, որ առողջություն տա

բարկացած ես իմ այսքան անկամ լռությանս պատճառով, {բայց} պիտի ներողամիտ լինես, եթե իմանաս իմ ողորմելի վիճ

մ, " Հյուսիսափայլի " վերա տիվ եւ գիշեր աշխատեմ, {բայց} " Հյուսիսափայլից " մի կոպեկ չստանամ, այդ ո՞ր գրք

ւ այժմ ես զոհ եղա, թող աստված ընդունե այդ զոհը, {բայց} տեսանում եմ, որ այսուհետեւ անկարելի է։ Քեզ քաջ

ս բարոյապես թուլացած չեմ, կարող եմ շատ աշխատել, {բայց} աշխատելու համար հարկավոր են պայմանք, որ ես չունի

րակրում է ճնճղուկները: Սիրտս արյունի ծով է, {բայց} այնքան հոգու զորություն ունիմ, որ ոչ ոք չի կարող

տալ. իմ ամեն բանը այսպես պատերազմով պիտի լինի, {բայց} երեւակայիր քեզ, եթե այս վիճակում Պետերբուրգ գնալ

ափ շնորհակալ եմ եւ հավատում եմ, որ պիտի ցավեիք, {բայց} եղբայր, ինչո՞ւ եք բարկանում իմ վերա, ինչ եմ արե

իմ կարծիքը եւ մտքերը այդ գործին վերաբերությամբ: {Բայց} պարզության համար, նախ եւ առաջ հարկավոր է մեջ բեր

ամբ դեպ ի Գառիբայլդի եւ դեպ ի Վիկտոր Էմմանուելը, {բայց} " Իտալիան " ամոքում է այս խոշոր տարբերությունը եւ

Մտածեցի մոտենալ բազմության եւ հասկանալ պատճառը, {բայց} հազիվ թե կարողացել էի ոտքս շարժել տեղից եւ ահա բա

ռաջընթացքը պիտի ոտք կոխեն մինչեւ Վատիկանի դուռը: {Բայց} Գառիբայլդին մի կողմից սպառնալով գնդակոծել եկեղեցի

ստոնեությունը ազդեցություն չգործեց նորա վերա: {Բայց} Իտալիայի ներկա վիճակը, խելքերի ընդհանուր խմորում

նակ կգրեմ քեզ դարձյալ եւ պատասխան եւս կպահանջեմ, {բայց} այժմ գրում եմ միայն, որ դու իմանաս թե ես ողջամբ

րասից Կալկաթա: Գործերս բավական լավ են գնում, {բայց} դեռ ավարտվելու աստղը ծագած չէ հորիզոնում. երեւու

ամիս եւ կես կամ երկու ամիս դեռեւս կմնամ այստեղ: {Բայց} վերադարձիս ո՛ր ճանապարհով կդառնամ Ռուսիա՝ Պոլսի՞

միշտ կատարվում է, թե ես պրոցեսից ազատվելու չեմ, {բայց} վերջը հաջող է եւ Նախիջեւանի մեջ մի հոյակապ դպրոց

ծանրությունը խլում են ինձնից իմ վերջին հնարները: {Բայց} դու աշխատիր գեթ մի հատ ազատամիտ բան թարգմանելու:

էս հակառակ կամաց կտակողացն, այո՛, զարմանալի է, {բայց} անդր քան զայս արժանի զարմանաց անյաջողութիւն նոցա

այթայթանս օրական հացին վարեալս անդր քան զովկիան: {Բայց} երանի թէ չէր իմ տեսեալ եւ լուեալ զքստմնելիս, զահ

ի ստրկացելոյ եւ կորուսելոյ զշաղկապ միաբանութեան, {բայց} ո՛վ արդեօք կարիցէ խաբիլ ի տեսանել ի թուղթս անդ զա

ուշացել էր, քանզի Եգիպտոսից ուղարկել էին Պոլիս, {բայց} ես արդեն դուրս էի ելած Պոլսից դեպի Լոնդոն: Ձե

ղ կտեսանեք, որ ես հաստատ եմ իմ խոստմունքիս մեջ. {բայց} թե ցարդ չկարողացա ինքս անձամբ կատարել ձեր հանձնար

ղ ես եզրակացնել, թե ինչ վիճակում եմ գտնվում ես: {Բայց} չնայած այս ամենին, լաց չեմ լինում եւ համբերությա

րաբերում է նրա ուղարկածին՝ անկեղծ շնորհակալ եմ, {բայց} ես, ինչպես բազմիցս ասել եմ քեզ, մի անգամ էլ կրկ

պի ինձ տածած սիրո մեջ: Այդ մասին ինքը լավ գիտե: {Բայց} նա, հավանորեն, ըստ իր սովորության, գնում է, ի

տացված է Չինաստանից: Չգիտեմ, կա արդյոք այստեղ, {բայց} Մոսկվայում անշուշտ կա. համենայն դեպս, նա կարող

րի ամբողջ հինգ ֆունտ, որ ստացված էր Չինաստանից, {բայց} դժբախտաբար, այն ճամպրուկը, որի մեջ էին սերմերը

արձյալ բերել տալ Հնդկաստանից՝ Չինաստանի վրայով, {բայց} տարի կտեւի մինչեւ ստացվելը, մինչդեռ առաջնակարգ ն

եւ այնտեղ հասունանում են խաղողը եւ եգիպտացորենը. {բայց}, այնուամենայնիվ, հարկավոր է փորձել տեղում, de

Հ. Գ. Չգիտեմ, երբ կստանաս դու այս նամակը, {բայց} ես, այնուամենայնիվ, նորից շնորհավորում եմ քեզ գ

ւրջ ուշադրությունը դարձնելու այս հանգամանքի վրա, {բայց} նրանք ոչ միայն ուշադրություն չեն դարձրել դրա վրա

հասարակական գործում: Ես հարստություն չունեմ, {բայց} ունեմ պատիվ եւ ես պատրաստ եմ առաջին հնարավոր դեպք

գտնվել հասարակական կառավարության մի որեւէ մասը: {Բայց} այն, չափից ավելի ջերմ սրտացավությունը, որ հայտա

ճանապարհորդությունը ում ասես, որ խելքից չհանի. {բայց} կատակը մի կողմը. նրա գալուստն ինձ շատ ուրախացրեց

գիստ եղեք. բոլորովին չեմ կարող պարծենալ նրանով, {բայց} հուսահատվել դեռ շուտ է, մանավանդ որ վաղուց արդեն

Ի դեպ, ես շարունակ ծախսեր եմ փաթաթում քո վզին, {բայց} արդյոք փող ունե՞ս. առանց այդ էլ ասում էիր, թե ա

ակ նավաստիների բռնի հավաքագրման մասին, եւ այլն: {Բայց} վրդովեցուցիչն այն է, որ պ. պ. թարգմանիչները թա

նցյալը ցույց տալ իբրեւ ներկա: Ես անգլիամոլ չեմ, {բայց} գերադասում եմ ճշմարտությունը։ Ֆոշեն, խախուտ այլ

ւմ է Հնդկաստանի եւ Կանադայի համար: Համաձայն եմ, {բայց} մի՞թե Ֆրանսիան պակաս մածուցիկ թաթեր ունի: Անգլիա

դեպքում, նրան չպետք է հանդիմաներ նվաճման համար. {բայց} ինչպես կարդարացնի Ֆոշեն " քաղաքական փիլիսոփայությ

մար.. թող հիշատակեր Նիցցայի եւ Սավոյայի մասին, {բայց} դա կլիներ մեղադրանք ex post facto, որովհետեւ գիր

նասիրեմ այդ գիրքն այժմ, եւ իմ այժմյան վիճակում. {բայց} այս մի քանի դիտողությունները թող մնան որպես հուշա

օգտվեցի 20 րոպե, կարող էի բաց օդում ավելի մնալ, {բայց} քամի էր ու հետեւելով առածին, թե՝ " լավից քիչ-քի

թվականի սկզբին, երբ ես մեկնում էի Ռուսաստանից, {բայց} պետք է ասեմ, որ նրանց մեջ ծանրակշիռ գրքերը քիչ ե

նացի երեք քառորդ ժամ. երեկ նույնպես զբոսնել եմ, {բայց} ավելի քիչ: Առողջությունս իմ - ոչինչ, բայց երեկվ

եմ, բայց ավելի քիչ: Առողջությունս իմ - ոչինչ, {բայց} երեկվանից փայծախս ինչ-որ բան է սարքում գլխիս, տե

բոքումից գերադասում են ընդունված գծից շեղվելուն: {Բայց} այդ մարդիկ պատկանում են բացարձակ դպրոցին, որն իր

եմ Ֆոշեով: Նրա գիրքը վերջնականապես ետ է մնում, {բայց} նրան կարելի է ընդունել իբրեւ արդեն կատարված փաստ

ուս ժողովուրդներից: Լավ չեմ հիշում, թե ով, {բայց} մեկը (կարծեմ Գրանովսկին), ի նկատի ունենալով Եվ

յալ մեղադրում են հրեաներին: Այդ եւս հալածանք է, {բայց} գոնե ո՛չ արյունահեղ: Հրեաներն արժանի են ամեն տես

Իհարկե, կարելի է մատնանշել Անգլիայի հրեաներին, {բայց} դա բացառություն է... Տա աստված, որ նրանք գոնե

լ այդ զարմանալի գրքի գրողները կամ էլ գրաշարները. {բայց} եթե հանդիպումն այդ բառերի հետ նույնպես նման լինի

րի հարցին վերաբերող հայտնի նամակների պատճենները: {Բայց} ի՞նչ նպատակով են այդ պատճեններն ինձ ուղարկված: Ք

ցներ ձեռնարկել այդ թվերը ճիշտ հետազոտելու համար, {բայց} տեղի ունեցած խառնակություններն ստիպեցին նրան այլ

ու այդ՝ հետաքրքրությունից ոչ զուրկ հարցի մասին, {բայց} այստեղ խոսելու տեղը չէ, բացի այդ, նման հարցերի

տ, չնայած դրան ես ոչ մի կերպ հավատալ չեմ կարող, {բայց} ո՞վ գիտե ղրանց ինտիմ գործերը. թերեւս Անանիան պատ

ուրի կյանքի պայմաններն ավելի քան սահմանափակ էին, {բայց} այն քաղցր բերկրանքն ավելի լայն պայմաններում էլ այ

սահմանափակ միջոցներին: Նա քչով բավականանում է, {բայց} այնուամենայնիվ, իր ուզածն է անում եւ ապրում է այ

՝ իմ մասին հայտնած շատ բարենպաստ կարծիքի համար, {բայց}, թվում է, թե դա մի փոքր չափազանցրած է: Եվ այսպ

ն պատմությունն " է: Ճիշտ է, մի փոքր հանգստացա, {բայց} այնուամենայնիվ, վախենում եմ, որ Բոքլն ամբողջ քա

ունի մասսայի վրա՝ նրա քաղաքակրթության գործում, {բայց} ես խոսում եմ հիմնական խթանի, այսինքն՝ ազդակի կա

պիսկոպոսի տեղակալության անմեղանչելի լինելու դեմ: {Բայց} նրանք այդ դրոշը բարձրացրին նոր դարաշրջանի սկզբին

ից: Դրանք (այդ գրքերը) շատ բան չեն տալիս ինձ, {բայց} գիտության մեջ չպետք է արհամարհել եւ շատ քիչը, մա

այժմ լուրջ գրող է, չգիտեմ ինչ կլինի հետագայում: {Բայց} բավական է այս հարցերի մասին: " Հոգով շնորհակա

իպել, որ մինչեւ իմ գործի վերջանալն այստեղ մնար, {բայց} ոչի՛նչ, ես այդ էգոիզմն ինձ թույլ կտայի, եթե միա

տեղի եւ կառապանի տեղի տակի արկղները պակասում են, {բայց} պատրաստելու պետք չկա, ինչպես քեզ հայտնի է, առաջ

: Իմ առողջությունը վատ չէ. այսօր չնայած արեւ է, {բայց} որովհետեւ սառնամանիք էլ է, դուրս չեմ գալիս, տես

ոսսերը ես արդեն ուղարկել եմ քեզ հանձնելու համար, {բայց} նրանք, երեւի, դեռ մի որեւէ տեղ ընկած են: Այժմ

թատրոն, իհարկե նրան առաջ տանելու վսեմ նպատակով, {բայց} հետո, վերջապես, դարձավ գանձվող դրամի հսկիչ. այ

ձախողվեցին գերազանցապես գրպանի թոքախտի պատճառով, {բայց} չէ՞ որ Գ. Այվազովսկու հիշյալ ամսագրերի հրատարակո

ղմունքն է, որից ոչ մի կերպ չի կարելի հրաժարվել: {Բայց} ինչ վերաբերում է Բոքլին, ապա խոստովանում եմ, որ

սիստեմների համար, որոնց վրա նա այժմ ծիծաղում է, {բայց} մի քանիսը դեռ պատվի են արժանանում: Չնայած դրանք

ւմ եք ինձ ձրի տեսնել: Ես ինքս կուղարկեի գնելու, {բայց} աստված գիտե, թե ինչպիսին կգնեն, դրա համար էլ քե

դրել եմ, որ գոնե զատկին թույլ տան տեսակցության, {բայց} մինչ այս րոպեն խնդրիս պատասխանը չունեմ, չնայած հ

ստեղ է նա, թե Մոսկվայում՝ ես նրան չեմ տեսնում, {բայց} այստեղ, այնուամենայնիվ, կարծես ինձ մոտիկ է, եւ

: Նախավերջին ֆունտը, չնայած շատ մանր էր կտրած, {բայց} ավելի լավն էր, քան սա, ուստի, եթե դեկտեմբերին

ս մի ֆունտ՝ մի քանի օր սրանից առաջ ուղարկածիցդ, {բայց} միայն՝ եթե կարելի է, հոգ տար, որպեսզի այդքան մ

ար չի ծխվում։ Չնայած այդ ծխախոտն ավելի թունդ է, {բայց}, համենայն դեպս, կոկորդդ ու քիթդ մրի նման չի ծած

ելու: Սպասում եմ զատկին եւ քեզ հետ տեսակցելուն, {բայց} հազիվ թե, եթե նույնիսկ թույլատրեն, հաջողվի առաջ

, առավոտյան ժամը 7-ին: Սպասած նամակդ չստացա, {բայց} միեւնույն է. սա վերջացնում եմ, իսկ բան է, եթե

ժանվեցին, մեկը կորած, մյուսը բանտարկված "... {բայց} պետք է հուսալ, որ մռայլ օրը հավետ այդպես չի մնա

Թուրքիայի հայ բողոքականների մասին ինչ է տպագրել, {բայց} զգում եմ, որ դա պետք է լինի մի աչառու ներբող՝ մ

այդ պարոնայք միսիոներները, նա անպայման կխաբվի, {բայց} ինձ չեն մոլորեցնի ո՛չ որեւէ Բարտոլդ, ո՛չ ինքը մի

ւմը շատ պարզ է: Այդ հարցը շատ պատասխաններ ունի, {բայց} դրանք կարճ են: Առաջին. - Քառասնական թվականն

դրան: Այդ առաջարկությամբ ինձ հաճախ էին դիմում, {բայց} ես այն ժամանակ հնար չունեի դրանով զբաղվելու, այժ

ինձ էլի հարկավոր են մի քանի գրքեր եւ բառարաններ, {բայց} այդ մասին ես այժմ չեմ գրում, որովհետեւ, թերեւս

ատում եմ հիշողությանս եւ 20-ամյա փորձիս շնորհիվ. {բայց} այդ բոլորը քիչ են: Ընդհանրապես մեզանում դեռ շ

իմ ներկա ձեռնարկության համար անհրաժեշտ նյութերը, {բայց} իմ միակ հույսն այն բանակռիվն է, որ առաջ կբերի իմ

չի ունենա: Կարելի է, թերեւս, սահուն էլ գրել, {բայց} նա խորթ կլինի ժողովրդին, որը նրան երբեք եւ ոչ մի

, լսվում էլ են նախադասություններ կենդանի լեզվից, {բայց} դրանք ընդհանրապես կորչում են խիստ սիստեմամոլությա

ը, եթե բարեխղճորեն մեզ ցույց կտան այդ սխալները: {Բայց} չնայած այդ բոլորին, ոչ ոք չէր խիզախում նախաձեռնե

ցից մի քանիսը մենք անգիտակցաբար գործ էինք ածում, {բայց} եւ մի քանիսն էլ, ի վնաս մեր նոր խոսքի, մնում էի

անել, հաճախ անհրաժեշտ էր լինում դրանց գործածել, {բայց} մենք, դեռեւս տատանվելով եւ ոչ բոլորովին հաստատ հ

րթության համեմատ: Լավ է թե վատ, դա այլ հարց է, {բայց} փաստն այն է որ նա, որպես ժամանակի լեզու, այնպիս

տեւապես, ժամանակի եւ քաղաքակրթության արգասիք է: {Բայց} եթե այդ՝ ժամանակը ոչնչով չնախատելով նախորդների ը

նոր հիմունքներով, միթե դա, ճիշտ է՝ լռելյայն, {բայց} փաստացի բացառումը չէ՞ ոչ միայն գեղեցկության, այլ

ական եւ կենդանի կինը՝ թող որ ոչ այնպես նրբագեղ, {բայց} այնուամենայնիվ կենդանի եւ, հետեւապես, իր սոցիալ

սին՝ ուղարկեցի՞ր եւ մերոնք ստացե՞լ են, արդյոք: {Բայց} այդ մասին կխոսենք երեքշաբթի: Խնդրում եմ աշխատես

ւղղությունը, որ այժմ դրվատվում է " Կռունկում ", {բայց} ես ճգնաժամ ապրեցի, եւ իմ աչքերը բացվեցին: Ինձ հ

ել 5-րդ կամ հաջորդ դարերի ամեն մի կլասիկ երկում, {բայց} եթե նրա (Տարոնի բարբառի) մեջ կան ժամանակի ընթաց

, որեւէ տեղ, ավելի կամ պակաս հետեւողներ կգտնի: {Բայց} լեզուն ուսմունք չէ, այն չի կարելի քարոզել, եթե

ւէ գավառում, մենք այդ պետք է մտցնենք լեզվի մեջ, {բայց} ոչ պարտադրաբար կամ պաշտոնապես, այլ որպես մաքսանե

սակներն իրար ձգում են, այսինքն՝ համադրվում են, {բայց} եղանակով միատեսակները՝ իրար վանում են եւ չեն համ

գավառի ժողովրդի բերանում իր քմահաճույքներն ունի ( {բայց} ոչ իրավունքը): Բայց լեզվի մշակման առաջին խնդիրն

ւմ իր քմահաճույքներն ունի (բայց ոչ իրավունքը): {Բայց} լեզվի մշակման առաջին խնդիրն այն է, որպեսզի նա հա

ան որոշ կապեր են ունեցել ռուս կառավարության հետ: {Բայց} այդ բոլորը, դարձյալ կրկնում եմ, կարող են հետաքր

մ վերեւում: Չնայած ես դեռ բայերին չեմ հասել, {բայց} նախապես կարող եմ ասել, որ խոնարհումները պակասում

ատ ավելի ճշգրիտ եւ ուղիղ են, քան հին լեզվի մեջ: {Բայց} այս մասին բավական է: Ես նյութեր եմ պատրաստու

անով ես պարտական եմ Բոքլին: Ես նրանից սովորեցի: {Բայց} այդ նյութերն ինձ մոտ դեռեւս բաժան-բաժան են, որով

ներածության հատվածներից մեկում կա մի շատ լուրջ, {բայց} եւ վերին աստիճանի ծիծաղաշարժ հատված, որտեղ պատմվ

՝ նմուշի համար թեկուզ այստեղ մի քանի տող կբերեի: {Բայց} բավական է։ Հույս ունեմ, որ արդեն ստացել ես 12-ի

եթե չեմ սխալվում, Բույնիցկու թարգմանությունից, {բայց} ընդհանրապես արտաքին հանգամանքները հօգուտ Բեստուժե

խոսում: Է՜հ, ոչինչ, առայժմ այդ էլ բավական է: {Բայց} բանն այն է, որ այդ մասը ես արդեն կարդացել եմ. պ

ր որեւէ բթամիտ երիտասարդ, ես այդքան չէի ափսոսա, {բայց} չէ՞ որ նա բոլորովին էլ սովորական ընդունակությունն

ուն է. միթե չի կարելի գալ ժամը 12-ին կամ մեկին, {բայց} ոչ ուշ, իսկ դու արդեն սկսել ես 2-ին գալ: 2-ը ան

, ժխտում է քաղաքատնտեսությունը որպես գիտություն, {բայց} չնայած դրան, նա դեռ հարկավոր է: Գիտությո՞ւն է ա

շալի գիտություն է. ճշմարիտ է, դեռ մանուկ է նա, {բայց} թե ինչպիսի՞ ապագա է սպասում նրան - խոսքով գրեթե ա

նի ղեկավար: Ես սաղմնաբանությունից ոչինչ չգիտեմ, {բայց} առաջին հնարավոր դեպքում պիտի զբաղվեմ այդ գիտությա

րում դեռ կաղում է, թեեւ նա դրական գիտություն է, {բայց} մինչեւ այժմ էմպիրիկ է, շատ բաների նկատմամբ չի կա

նների սահմանը եւ սկսվում է նոր ճշմարիտ ճանապարհ: {Բայց} հենց այստեղ էլ նրանք դժբախտաբար կանգ են առել:

, տեսականորեն ֆիզիոլոգիայից մենք ամենքս գիտենք, {բայց} իմ խոսքը գործնական ուսումնասիրության մասին է, որ

անում կար միայն երկու աղբյուր՝ հող եւ աշխատանք, {բայց} այժմ օդընտելացումից կարելի է օգտվել իբրեւ երրորդ

եպիսկոպոսը, ապա, անպայման, այժմ էլ ապրում են: {Բայց} առաջին գործն է՝ լավ ուսումնասիրել այս խնդիրը: Ա

եմ Անանիային, որ սկսել է հետաքրքրվել Գրիշայով, {բայց} ցանկանում եմ, որպեսզի այդ լոկ խոսքով չլինի, այլ

արցումներով եւ աշխատանքով բեռնավորեցի Անանիային, {բայց} չէ՞ որ պետք է աշխատել. թո՛ղ արիստոկրատները ձեռքե

քերականության վրա, մի վերին աստիճանի ծանր գործ, {բայց} թեեւ դանդաղ, թեեւ հավի քայլով, այնուամենայնիվ,

այդ գործը բանտարկության մեջ, եւ անկարելի էլ է, {բայց} նա անպայման կավարտվի իմ ազատվելուց հետո, իսկ թե

ի ամբողջ ժամ սպասեցինք. դա իհարկե, մեծ ցավ չէ, {բայց} պետք է ի նկատի ունենալ, որ ծառայողները, բացի մե

ում. " из кулька в рогожку ", թերեւս այդպես է. {բայց} մի՛ մոռանար, որ առաջ էլ ես աչքի չէի ընկնում իմ գ

միայն չորրորդ օրն է, ինչ կրկին սկսեցի պարապել, {բայց} մի՛ վախենա, ոչ թե ուժերս լարած, այլ ավելի ձանձր

Մինչ այժմ գրածս մոտ 15 տպագրական թերթ է in 8°, {բայց} հազիվ կազմի ներածության կեսը եւ քերականության քառ

նյութերի, թերեւս կարելի է նույնպես մի բան անել, {բայց} շատ դժվար է. հաճախ հիշողությունս հրաժարվում է օգ

արկավոր հարցերից, ցույց տալով նրան սոսկ օրենքը, {բայց} թե ինչո՞ւ եւ ի՞նչ հիմունքով - այդ մասին դատելը եր

Առո՛ղջ եղեք"։ Բոկը շատ խնդիրներում իրավացի է: {Բայց} նորից, իր հերթին, այնպիսի ծայրահեղությունների մ

ն նրան, իբրեւ ողորմություն, այդ չնչին գումարը: {Բայց} պետք է ճշմարտությունն ասել Անգլիայի վերաբերյալ.

ն ստանալու եւ միաժամանակ ետ կվերցնես այդ գրքերը, {բայց} քո նամակն ինձ համոզեց, որ դու չես եղել պ. պարետ

գրելու համար: Հիվանդությունս առաջ չի գնում, {բայց} եւ չի թուլանում: Այսօր քսան օր է, ինչ ընդունում

սած առավոտները խմում եմ մեկական բաժակ դառը ջուր, {բայց} տակավին " ավելի լավը " չի երեւում: Չար ժամին է կ

ո՛չ նյութական, ո՛չ էլ բարոյական վարձատրություն, {բայց} ես ինձ համար չեմ հոգս քաշում, այլ ուրիշների: Դո

յից բերել մի զույգ ընտիր կայսերական կոչված վագր, {բայց} զգուշացա, ցանկանալով իմանալ, թե ինչպիսի գնահատո

կառակ դեպքում ավելի կամ պակաս չափով պիտի տուժեր: {Բայց} ես արդեն ասացի, որ այդ վավերագիրը ոչ մի ուժ չուն

ր ժողովում քաղաքագլխի պաշտոնական նախագահությամբ, {բայց} ո՛չ երբեք ինքնակամ եւ հասարակությունից անկախ ու վ

տաբերել աճուրդով վաճառելու նաեւ մեր եկեղեցիները, {բայց} միթե՞ հասարակությունը պարտավոր է օրինական ճանաչել

ժամանակ ամբողջ հասարակությունը ներկա չի լինում, {բայց} դա կախված է յուրաքանչյուր քաղաքացու բարի կամքից ե

վերջինս փակե պատուհանը, որտեղից քամի էր փչում, {բայց} մի՞թե Պուասսոնը պակաս իրավունք ուներ, քան անդադր

∞ 0, ես կանվանեի նրա բնական եւ միակ խորհուրդը, {բայց} դա կլիներ շատ անվայել: Պ. պ. ստորագրողներն

ական կարգով հարց հարուցած կլիներ ստորագրողներին. {բայց} որովհետեւ այն զուրկ է օրինականության ամենափոքր նշ

րի միջեւ քաշում էին ինչ որ եգիպտական սահմանագիծ. {բայց} դա այլ բան չէր, քան տնաբույս մի հավասարեցում, հ

տության զորությամբ, որ ոչ մի իրավունք չի տալիս, {բայց} յուրաքանչյուրը մտնում է այն բանի զորությամբ, որ

նությունը, ո՛չ աստիճանը, ո՛չ էլ հարստությունը, {բայց} խնդիրն այն է, որ այդ քաղաքացիական եւ սոցիալական

ակության: Դիցուք թե պարտապանը ճանաչվի պարտապան, {բայց} դա ապահովո՞ւմ է արդյոք հասարակության պահանջը: Նա

ղին: Այս վերջին երկուսը իսպառ զերծ էին վտանգից, {բայց} ավա՜ղ: Այժմ ենթադրում եմ, հետքն անգամ չկա՛։ Տա

ծվող ճեմարանին: Ճիշտ է, այդ դեռ մի մեծ բան չէ, {բայց}, համենայն դեպս, մեկն ավելի է զերոյից, բացի այդ

ջին բարձրաստիճան հոգեւորականի հույժ ազնվությանը. {բայց} դրա հետ միասին աղաչում եմ աստծուն, որպեսզի հետեւ

ու արդեն գիտես, որ փորձն անցավ առանց հետեւանքի. {բայց} не все коту масленница, մյուս անգամ հետեւանք էլ

լի եղբայր Գրիգոր, Վաղուց ուզում էի քեզ գրել, {բայց} չէր հաջողվում: Շնորհակալություն եմ հայտնում քեզ

մ քեզ, որ դու այդքան անհանգստանում ես իմ մասին, {բայց} չպետք է վհատիլ. սպասենք մինչեւ վերջը: Ինձ ամ

կարելի գրել հայերեն, թե չէ ես ինքս նրանց կգրեի. {բայց} մի՞թե նրանք չեն հավատում Ղազարոս եղբորը, որ այդք

մարդու տալ եւ քո աղջկանը, իմ սիրելի Տիրուհուն. {բայց} ես հույս ունիմ ներկա լինելու նրա հարսանիքին:

զգամ ինձ: Ես պահած ունեի Tinctu[ra] Belladonae, {բայց} մենք այս անգամ չենք խլել այն հոմեապատներից, որով

յել Հ. Գ. Այս նամակը թեեւ սկսել էի կեսօրին, {բայց} չստանալով ֆիզիկան, մինչեւ որ հարկավոր տեղեկանքնե

եցի իմ HCI-ը: Ներկայումս բոլորովին ջերմ չունեմ, {բայց} եւ այնպես կոկորդս ցավում է: Եղբայր քո Միքայել

, իսկ ես բնավ չգիտեի, որ ես եւս իրավունք ունեմ, {բայց} դու միայն այն ես մոռանում, որ դեռ ոչ ոք չի կարող

հորս մասին: Ես դեռ շատ բան ունեի քեզ գրելու, {բայց} վերոհիշյալ պատճառով չեմ կարող: Ահա՛ իմ վերջին

եեւ ինձ համար մեծ ցավ է ու վիշտ գրել այս բառերը, {բայց} եւ այնպես, ազատ պահելով մորս ամեն մի վիրավորանքի

մ վերջին խոսքն է, որ ես համենայն դեպս ասում եմ: {Բայց} ավելի լավ կանես, եթե սպասես իմ վերադարձին, մի՛

ուտով տեսնվելու: Թեեւ ամեն բանի մասին լռեցի, {բայց} չեմ կարող լռել Խալիբյանին արած քո դիմումի մասին:

մակս շատ ձգվեցավ, եւ Ձեզ էլ երկար տաղտկություն, {բայց} կենդանի է Տերը եւ կենդանի է անձն Ձեր, թե թողից զ

հիշում է պարզապես, այսինքն " Արեւելեաց " գիրքը, {բայց} վերջը մեջ բերած Ձեր բանքը դղրդեցին մեր հավատը, ո

ագիր ասորերենը կա Ձեր ձեռքում կա գեթ ուրիշի մոտ, {բայց} վերջապես ոչ անհայտ Ձեզ, որովհետեւ քաղաքի անունը

անը կիմանաս նորանից. ինձի գիր ալ գրել պետք չէր, {բայց} այս քանի տողը դարձյալ գրեցի: Ուղարկեցի իմ պատ

իս անպատճառ: Ես իմ երթալու տեղես կգրեմ իսկույն, {բայց} մեկ քանի օր դեռ կմնամ այստեղ: Մեր բոլոր ազգականա

. ճանապարհին քաշածներս անտանելի էին իմ վիճակում, {բայց} դարձյալ վերջին ուժերս եւ ոգիներս գործ դնելով, դի

ր շոգենավերի եւ անցորդների հաճախության պատճառով: {Բայց} ես դրանից էլ օգուտ չպիտի քաղեմ. պատճառ, ապրիլի

չունիմ ուժ եւ զորություն: Այս տողերը գրում եմ, {բայց} կուրծքս եւ թիկունքս ցավից խեղդում են, երբ մի փոք

, պարապությունից այնքան գրեմ, որ դուք էլ զզվիք, {բայց} առայժմ ներեցեք: 1866 101. ԱՆՀԱՅՏ ԱՆՁՆԱՎՈՐ

ժիշկը ինձ պատվիրում է սաստիկ խաղաղություն հոգվո, {բայց} թողո՞ւմ են խաղաղ. մի չնչին խաղաղություն ինչերով

ի բաներ, հարկավ ձեռքս կպած ժամանակ կպատասխանեի, {բայց} այնպիսի թուղթերու պատասխանելը իմ գործս չէ: Որ

տք ունիս գալու ինձ տեսության, շատ շնորհակալ եմ, {բայց} այս է բանը, որ շոգենավերը հազիվ հազ ապրիլի 20-ին

ված՝ մայիս չէ, մարտին թարաքը կելլիս, կկանչեր, {բայց} այժմ սըքլիլ է, բանը քիչ մը աղեկ է, կասե: Աղ

լու. արդխ նայինք, ո՛րը ավելի շուտով կհրամային, {բայց} Խրիմը ինձի շատ լավ կըլլար: Տարին վաղուց անցավ,

եւես զզվիլ եմ. ասօր մեռնիմ նե, աչքիս չերեւնալ, {բայց} երեւումը տահա կերեզման չերեւնալ, կասե թուղթ նայո

մակս պիտ վերջացնեի, ինչու, որ լեշս ելած կգրեմ, {բայց} աս ալ հիշեմ ասի, որ Մագիստրատ տված թուղթիս մեջ ք

բանը պարոն Գրիգորին քիթն 'ի վեր չերթալուն գիտեմ, {բայց} նարա ասելովը բան չի ըլլալ, թե որ օրենքը կտրե: Ղ

Ղորդ է, պատկանած ժամանակն ալ մեկ մեծ բան մը չէ, {բայց} ինչ կուզե թող ըլլա, տղոց տեր իս, դուն ալ ան հոր

րջանա: ՀԱՎԵԼՎԱԾ Մ. ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻ ՁԵՌՔՈՎ, {ԲԱՅՑ} ԱՅԼ ՄԱՐԴԿԱՆՑ ԱՆՈՒՆՈՎ ԳՐՎԱԾ ՆԱՄԱԿՆԵՐ 1. ՄԱՏԹԵՈ

րիլի 20. այսօր շատ վաստակած եմ եւ բաւական թոյլ, {բայց} տկարութիւնս բաւական թեթեւ է եւ տանելի: Այսօրեան

ե՛ւ մինը, ե՛ւ միւսը, ազատապէս կարող ես խօսել, {բայց} այսքան խնդրում եմ հասկանալ, որ " Մեղուի " հրատար

ն ճանապարհը: - Ճշմարտութիւն, ճշմարտութիւն, {բայց} մոռանում ես, որ, այդ ճշմարտութիւնը ասելով, մեր

ած ճշմարտութիւնը գուցէ թէ կտրատում է ազգի սիրտը, {բայց} այդ սուրը միակ հնար է՝ փտած եւ ճարակած խոցը առող

չունիմ մի մարդ կամ մի ազգ անարգելու. քաւ լիցի, {բայց} ինչ որ խօսում եմ, խօսում եմ որպէս պաշտօնեայ ճշմա

թիւնը հաստատուած է Տէրութենական օրէնքների վերայ, {բայց} գուցէ " Մեղուի " հրատարակողը այն պատճառով անվաւեր

ւսումնական բաների մէջ, - պատասխանեց իմ հիւրը, - {բայց} ինչ որ վերաբերւում է վաճառականութեան եւ այն գործա

տեսայ վաճառականութեան մասին, թէեւ չեմ կարդացել, {բայց} գիտեմ, որ յիմար բան պիտոյ է լինի. պատճառ, չեմ

դ իմ արծաթը կերաւ, ինձ զրկեց եւ ինքը հարստացաւ: {Բայց} ինչ որ ասում ես դու, թէ բոլոր հարուստ մարդիկ իւր

ւ բանի տեղ են դնում " Մեղուի " ցնորաբանութիւնքը։ {Բայց} չէ պիտոյ մոռանալ Ղազար Փարպեցու առածը. " Ըստ խոզ

ասելուց յետոյ յանկարծ երեւեցաւ քաղաքավարի մարդը, {բայց} ինչ դրութեան մէջ, զարմանալի բան: Սորա կինը, չի

ն երբեմն տեղեկութիւնք տալ այդ պատուական օրագրին, {բայց} երկբայում եմ, մի գուցէ պարոն հրատարակողը տեղ չգտ

, արդեօք ստանո՞ւմ էք դուք այդ լրագիրը, թէ ո՛չ, {բայց} եթէ չէք ստանում, մի կորուստ չունիք. դորա գործակ

անել մի գործ, որ ազգային դիմակ ծածկելով երեսին, {բայց} էապէս հիմնուած լինելով նիւթական շարժառիթների վերա

արեմիտ եւ աշխոյժ երեւակայութեամբ մի երիտասարդ է, {բայց} ՝ շատ թոյլ դաստիարակուած, որովհետեւ նորա գրածի մ

թեանը, տեղեակ նորա կարողութեանը եւ տկարութեանը, {բայց}, չնայելով այս բոլոր բաների վերայ, ո՛չ մի տեղում

ակցութեամբ տնկած լինէր, եւ ազգային եղբարց կծու, {բայց} ճշմարտախօս մեղադրանքը ամենեւին յառաջանում է դոյն

ոյլ տալու, որ այդ հանդէսը բացուէր եկեղեցու մէջ, {բայց} եկեղեցուց դուրս։ Ի՞նչ մի պակաս բան է թռչնավաճառո

վ ձեր գրուածքը՝ խօսում էք ազգի հետ հասարակաբար, {բայց} յանկարծ տեսանում ենք յետոյ, որ գործ ունիք մի քան

կամենում են, որ թագաւորէ սուտը եւ թաքնութիւնը, {բայց} ամենայն բանիմաց եւ ճշմարտասէր Հայի վերայ պարտական

րսիսեան դպրոցի շնորհքով շատ հեռի չէք կարող գնալ: {Բայց} այս մի խորհուրդ է իստակ սրտից, ինչպէս կամիք:

ր յառաջադիմութեան վերայ, եթէ յաջողի ձեզ ստանալ։ {Բայց}, լսելով ձեզ, դիմել մեր բոլորովին մարմին դարձած

մեր մեծատունների տտիպ համը առել են մեր ատամները։ {բայց} եթէ դուք չէք փորձել, փորձեցէք, եւ կը գայ ժամանա

ճարելու համար թափում է իւր քսակից վերջին մանէթը, {բայց} ազգային գործի, մի վերացական առաքինութեան համար,

ւիրել էին իւրեանց անձը ստութեան սպասաւորութեանը, {բայց} ինչ պիտոյ է առնել. այդ նոր բան չէ աշխարհի երեսին

, իւր ճշմարտութիւնը պիտոյ է բաժինք յառաջացնէին: {Բայց} ծածկել եւ վարագուրել ճշմարտութիւնը աշխարհին հաճոյ

ցէ ձեր աչքումը շատ փոքր նշանակութիւն ունի բիւրը, {բայց} մեք տասն հազար համարում ենք մի բիւր: Նմանապէս մե

այդ չափով մոմ էր շինում եւ վառում էր եկեղեցում, {բայց} ոչ սովորական կերպով, այլ գլխիվայր։ Մոմի վերայ մ

նց բրդի յատկութիւնը: Շատ կան այսպիսի օրինակներ, {բայց} մեք այս փոքրից եւս տեսանում ենք ահա, որ բնական ա

ւմ է, բացւում են նորա հոգեկան ընդունակութիւնքը, {բայց} այդ ընդունակութիւնքը գտանւում են մի տարբեր վիճակի

թարութեան կերպարանագործութիւնը կարօտ է ժամանակի, {բայց} դոցա նշանքը կ'երեւին իսկոյն, իհարկէ՝ փոքր դրութ

իշտ, ճիշդ կերպով պաշտել բարոյականութեան օրէնքը, {բայց} մանաւանդ այս խստութիւնը պիտոյ է գործ դնել իւր անձ

մարդուն: - " Քնքուշ սիրով նորա հետ Վարւում էի. {բայց} յաճախ Օր անց կացնում առաւել, Ուրիշի հետ քնքշութե

" Իմ բոլոր սիրականքը Յիմար չէին, այլ գիտուն, {Բայց} ես նոցանից խելօք Գտանուեցայ, հաստատուն, Եկեղեցո

եռք փափկամորթ, Կանոնաւոր, սիրուն ոտք"։ - {Բայց}, մեծ մայր, ձեր ամուսնուն Չէի՞ք խաբում կամ նենգո

- " Այդ ի՛նչ կարելի բան է, Որ անմեղ օր անցանէ. {Բայց} ես իմ քահանայիս, Խոստովանքի միջոցին, Բոլոր գործ

պէս, Մեծ մայր, դուք ձեր ամուսնուց: - " Այո՛, {բայց} մեծ զրկանք չէր. Նոր չէր թէեւ տաճարը, Բայց շատ ջ

յո՛, բայց մեծ զրկանք չէր. Նոր չէր թէեւ տաճարը, {Բայց} շատ ջերմեռանդ զոհեր, Միշտ ըստանում էր կուռքը:

որհուրդ ունին մի աշակերտի կամ մի ուսանողի համար, {բայց} դորանից, եթէ մեծ չլինի, գոնէ փոքր չէ մի երեխայի

: Ո՞վ չէ ցանկանում վայելել այս երանութիւնը, {բայց} ով որ կամի, պիտոյ է արժանի կացուցանէ իւր մարդկու

իմաստուն հաշւումը ցոյց էր տալիս իւրեան պարտական, {բայց} որովհետեւ արգելք են դրել կայքի վերայ, վասնորոյ չ

նց իւր ծոցից արծաթ դուրս տալու) շատ լաւ բան էր, {բայց} որովհետեւ դա հիմնուած է ստութեան եւ խարդախութեան

ուշացաւ: Լսում եմ մի խօսակցութեան անորոշ ձայն, {բայց} բան չեմ հասկանում։ Վերջապէս ներս մտաւ ծառաս եւ յ

ար եւս կը լինի, որովհետեւ ի բնէ շատ սպիտակ չես, {բայց} երբ այս ամառնային ջերմութիւնքը սկսանում են, ասես

ու։ Դիցուք թէ փորդ պատառենք, միջումը այբ չկայ, {բայց} եւ խելապատակիդ մէջ հաւի խելք չկայ. ինչ յիմար բան

բանը: Ձեզանից շատերի տանը գտանւում է Էֆիմերդէ, {բայց} Սուրբ գիրք՝ շատ սակաւ։ Աչքերդ ձգեցէք, չասեմ այ

. ի՛նչ մարդ, ի՛նչ փոր: - Իհարկէ, չգիտես, {բայց} դու հարցուր մի ինձանից, Աստուած հեռի արասցէ, խե

պարզելով օդի մէջ, - այսօր քնած էի ճաշից յետոյ, {բայց}, երկիւղ կրելով, որ մի՛գուցէ անձրեւային եղանակի

ամաց ցրուեցան, եւ տեսանում եմ դարձեալ Արամազդը, {բայց} մարդու միսը վերան փուշ փուշ է լինում՝ Արամազդի ե

զդի երեսը տեսանելով: Գոռում է, աղաղակում է նա, {բայց}, ինչպէս տեսանում եմ, կռիւը Աթենասի հետ է:

շնորհքը, որ, քո ուղեղից ծնանելով, ստացել էի, {բայց} երբ տեսայ, որ կամակոր է դարձեալ եւ կամի իմ հետ պ

սաս է այդ Բրամինապետի անունը, ճանաչում եմ մօրը, {բայց} հօր անունը չկայ մեր մատեանների մէջ. այդ մասին պի

ւ համար աշակերտներ հաւաքեց այստեղից եւ այնտեղից, {բայց} որովհետեւ ինքը ոչինչ չգիտէր, վասնորոյ եւ աշակերտ

նչ ջուր էր դարձած: Շատ մտածեցի այս երազի վերայ, {բայց} խելքս բանի չհասաւ: Էֆիմերդէ չունէի, որ նայէի:

աւ: Էֆիմերդէ չունէի, որ նայէի: Օրացոյց ունէի, {բայց} երազի մասին բարի ու չար օրերը չկային նշանակած. ե

րդ էր: Միայն մի խաչ է դրել Յունիսի 27-ի առաջեւ, {բայց} այդ խաչը ցոյց է տալիս արիւն թողնելու համար օրի լա

պէտ այդ ոտանաւորը ունէր իւր մէջ անպատշաճութիւնք, {բայց}, այնուամենայնիւ, նորա հիմքը ճշմարտութիւն էր: Ա

հողաբաժնի մէջ՝ դէպի վեր Թեմերնիկ գետի բերանից: {Բայց} եթէ ձեր բնակութենների համար այնտեղ պակաս էր հողը

պիսի եւ լինէր ձեր կոչումը, տասն տարի ժամանակով, {բայց} այդ ժամանակի անցանելուց յետոյ դուք պարտական էք վճ

որպէս եւ քաղաքացիքը, ամենայն տնից երկու րուբլի, {բայց} նահանգական բնակիչքը, յատկապէս շինականքը, որոնց

ի՝ իւրաքանչիւր դեսիատինի համար հինգ հինգ կոպէկ, {բայց} չունեւորքը կ'ստանան ՄԵՐ գանձատնից ոչ թէ միայն ապր

կան էին դարձուցանել գանձատանը տասն տարուց յետոյ, {բայց} տների շինութեան համար, փայտ եւ այլ հարկաւորութիւ

ւնէին միայն լինել նոցա պաշտպանքը եւ հովանաւորքը: {Բայց} երբ որ այս կամ այն անձը մտած էր իւրեանց ընտրած կա

փոքրիկ չափերով ձեր բնակութիւն հաստատած տեղերում, {բայց}, դէպի Ռուսսիայի ներքին քաղաքներ դուրս հանելով,

ուած է ամենայն մարդու պատրաստել ֆրանսիական արաղ, {բայց} ոչ դուրս տանել Ռուսսիայի ներս, մի խօսքով՝ ամենա

, Քրիստոսի Ծննդից 1779 տարումը Նոյեմբերի 14-ին, {բայց} ՄԵՐ Թագաւորութեան 18-երորդ տարումը: Բնագրի վ

ն մի քանի մարդիկ բնակութիւն հաստատելու գետի մօտ, {բայց} աւազակներից երկիւղը ստիպել էր նորանց հեռանալ այդտ

իտ, մահացութիւնը չէր կարող այնքան շատ զայրանալ։ {Բայց} արի տես, որ մի տգէտ ռամիկ կա՛մ յիմարութեամբ, կա

տգէտ ռամիկ է՝ անուս եւ անկիրթ։ Նա ոչինչ չգիտէ։ {Բայց} հասարակ ժողովրդի աչքում լինում են վարսաւիրայք, ո

իկ զգեստաւորւում են համարեա՛ թէ եւրոպական ձեւով, {բայց} կին մարդերի մէջ, մանաւանդ պառաւների մէջ կան դեռե

եւանցիք: Մի մարդ չէ կարող այս բաները առնել, {բայց} եթէ հինգ-տասն երեւելի հարուստք միանային եւ միաբան

ութի անտառներ գոյացնել շերամադարմանութեան համար, {բայց} ոչ ով սիրտ չունի մօտենալ բնութեան եւ, փորելով նո

եստներ ծաղկեցուցած լինէին՝ բնութենից հեռանալով, {բայց} եւ այդ չկայ մէջտեղում: Նախիջեւանի մէջ չկայ ոչ մի

ով՝ ամենայն բան թանգ է, քան թէ Նախիջեւանի մէջ։ {Բայց} այդ քաղաքներում պատրաստում են ստէարինեան ճրագներ

քանչիւր ֆունտի համար 28, 29 կամ 30 կոպ. արծաթ: {Բայց} չկան մարդիկ, որ, ընկերութիւն կազմելով, բանային

զարմանալ, որ միեւնոյն բանը կրկնւում է եւ այսօր, {բայց} այն մարդը, որ անուանում էր իւրեան քրիստոնեայ, պ

անդիպում է զանազան անախորժ եւ վշտացուցիչ բաների, {բայց} մանաւանդ ողբալի է մի այդպիսի պաշտօնէի վիճակը մեր

ջեւանի դրութիւնը կը մնայ այնպէս, ինչպէս որ կայ: {Բայց} եթէ ճիշդ խօսենք, այդպէս եւս չէ կարող մնալ, որով

ծախքին: Գիտեմ եւ ընդունում եմ, այդ ճշմարիտ է, {բայց} դորա ընդդէմ կայ եւ ասելիք: Եթէ կամենայ քաղաքը,

Դիցուք, առաջին քսան եւ հինգ տարումը դժուար էր, {բայց} գոնէ այս տարու սկզբից, եթէ հոգաբարձութիւն արած լ

ն տարու մէջ մի բան յառաջացած կը լինէ՞ր, թէ ո՛չ: {Բայց} այսպիսի հոգաբարձութիւնք ես բոլորովին անտես արած ե

, եթէ այդ գործը վերաբերուէր մասնաւորապէս իւրեան: {Բայց} եթէ ճշմարիտը պիտոյ է խոստովանել, ուրեմն հասարակո

րեմն՝ եւ նորա երջանկութիւնը աշխարհի երեսին: {Բայց}... Ափսո՛ս եւ հազար ափսո՛ս, որ այս ասածներս մնալ

իւրեանց գիւղերումը պարծենան շինականների առաջեւ, {բայց} մի օրինաւոր ընկերութիւն այդպիսի անամօթ լրբութիւնը

ամար միեւնոյն է ուսումնարանի լինելը կամ չլինելը, {բայց} թէ, առանց մեր ձեռնարկութեան, մի գիւղում, մի գո

հաստատ պահում է դոցա իւրեանց կամակորութեան մէջ: {Բայց} այս հարցմունքին ամենայն ստուգութեամբ պատասխանելով

անարգողներից եւ չընդունել նոցա գիրը կամ բանը"։ {Բայց} ազգի մէջ, փա՛ռք Աստուծոյ, գտանուեցան մարդիկ, ո

ւմ են կամ գրում են, անպիտան է եւ անհասկանալի ", {բայց} ամենայն մարդ հասկացաւ, որ ընդունակութիւն եւ գործ

ճին: Խաւարասէրքը, թէեւ ոչինչ չեն տեսանում, {բայց} շօշափելով հասկացան, որ ճշմարտութեան քարոզիչքը չե

ծանր բան է զաւակի եւ ծնողի միմեանցից բաժանուելը, {բայց} ինչ պիտոյ է առնել, բնութեան կանոնն է, որ զաւակն

ռանց լոգիկայի գրէք, այնքան փառք ու պատիւ է ձեզ։ {Բայց} ագահութիւն մի՛ արէք այդ պատուի մէջ, մի փոքր բաժի

ւմ մարդու գլխին: Շատ անգամ դուրս եմ գալիս դաշտ, {բայց} չկայ այն ախորժ բերկրութիւնը, որ զգում է մարդ ամա

ինձ, կարող էին ցրուել իմ տխրութեան ամպերը: {Բայց} այս եւս կայ, որ ես միայնակ չեմ վայելում իմ կեանք

գրելու, անտարակոյս կը ցնծացնեմ քո Յիշատակարանը, {բայց} այժմ ամենեւին ժամանակ չկայ. հազիւհազ շատ մօտ բար

աճկաստանի Բրուսա քաղաքը՝ քննելու այնտեղի ջրերը, {բայց} ինչպէս պատմեց նա, փորձերի հետեւանքը շատ անմխիթար

հրաշք էր գործել դարձեալ " Մեղուի " 37 համարում: {Բայց} այդ յօդուածը գրելուց յառաջ դրականապէս բարեաւ մնայ

թերթերը, որովհետեւ նա ցած է ամենայն կրիտիկայից, {բայց} Պ. Իսահակեանցին առաջին անգամից շատ սիրեցի, եւ ա

մտածութիւն, Ղզլարից Րեդուտկալէ կնքահայր խնդրել: {Բայց} սոքա երկրորդական բաներ են, մանաւանդ թէ՝ ընտանեկ

տագրի ձեռքով " Մեղուի " համար պատրաստած օրհասին։ {Բայց} զուր է այս խրախոյսը եւ քաջալերութիւնը. պատճառ,

ւազակների այր չշինելով, արժանի չէ մեղադրութեան: {Բայց} ես, չտեսանելով մի այդպիսի տուն հայկական անշէն ան

մանաւանդ՝ բամբասողների սրտերը պատառելու համար: {Բայց} Պ. Իսահակեանցի այս մեծահոգութեան առաջեւ սեւերես

արո՛ն, խելացի եւ գիտուն մարդը կը դատէ իւր ազգը, {բայց} չի դատապարտել, նորա վէրքերը կը տեսնի փաթաթելու,

, այո՛, եւ բարոյական երկաթ ու կրակ գործ դնելով, {բայց} Պ. Իսահակեանցին թուել է, որ ազգի վէրքերը արեւին

ն ցոյց տալիս: Խիռուռգիայի մէջ այդպիսի բան չկայ, {բայց} գուցէ Պ. Իսահակեանցը վիրաբուժութիւն բառը, փոխան

տալիս արեւին չորացնելու եւ ապուխտ շինելու համար, {բայց} դարձեալ վէրքեր չէին, որ չորացնում են։ Գաստռօնօմ

պարտուէին. այդ արատները կարօտ են սրբուելու: {Բայց} ի՛նչ ասեմ ես այն մարդուն, որ չկամի հասկանալ, թէ

ստանը չէ տուել ինձ կրթութիւն եւ դաստիարակութիւն, {բայց} իրաւունք ունի մեր կողմից պահանջելու փոյթ եւ խնամք

՛ղ նա յառաջ սերմանէ, յետոյ հնձելու դուրս գայ"։ {Բայց} մեք ինքնին, որպէս մարդ, պարտական ենք օգնական գտ

ոց ազգի յառաջադիմութեան եւ լուսաւորութեան մասին: {Բայց} որպէս մարդ եւ որպէս քրիստոնեայ մեք ենք, որ համար

անգնեցնէին ընդհանուր ազգի լուսաւորութեան աւազան: {Բայց} թէ ո՛րչափ յաջողեցաւ նոցա իրագործել իւրեանց գաղափա

նիմ մուզաների խօսելու մասին Պ. Իսահակեանցի հետ: {Բայց} նա, առանց լուծանելու իմ երկբայութիւնը, մէջ է բե

եւ միւսներին եւ մեզ որպէս թէ վատամարդիկ շինելով։ {Բայց} զուր է անհանգիստ լինում. իմ համար միեւնոյն է ազգ

ս չէ կարելի խօսել, որովհետեւ բուն անմտութիւն է: {Բայց} արի տես, որ ես եւ իմ նման մարդիկ շատ, թող ասել

նելով, կարող էր գուցէ այբուբենք եւս ուսուցանել, {բայց} Պեդագօգիան շատ կարծր բան է նորա դիւրափխրելի ատամն

բարեկարգ դպրոցում ստանալ մի հիմնաւոր կրթութիւն։ {Բայց}, երանի տալուց յետոյ իսկոյն աշխատելով ծածկել իւր

մեղքը, շարունակում է ասիական կամակորութեամբ. " {Բայց} մի մեծ կորուստ չունիմ"։ Յառաջ երանի տուեց, յետ

առաւել աճեցնում են եւ կերպարանագործում են սէրը: {Բայց} ես, տեսանելով, որ Պ. Իսահակեանցը յօժարամիտ է շ

իւն չունի ճշմարտութեան հետ, խաւարը՝ լուսի հետ։ {Բայց} ես աւելորդ չեմ համարում յայտնել, թէ ճշմարտութիւն

եանցին, թէ ճշմարտութիւնը հալածւում է ստութենից, {բայց} ցաւելին այս է, որ այդ օրինակը եւս հերիք եղած չէ

րի մօտ եւ անդադար տեսանում է ճիւղերի կտրատուիլը: {Բայց} մի խորհուրդ ասեմ Պ. Իսահակեանցին. ես եւ իմ նման

մ ենք արմատը կտրել այդ չարին, որ իսպառ չորանայ: {Բայց} որովհետեւ Պ. Իսահակեանցը իւր իդէաները առնում էր

ւնը, որ ոչնչացուցած է երեւում աբեղաների ձեռքով: {Բայց} թէ լաւը կամի Պ. Իսահակեանցը, Ղազար Փարպեցու Մամ

ոյն այդ աբեղաների ձեռքով, որովհետեւ նոցա մասին, {բայց} ոչ նոցա օգտի համար, խօսում էր այնտեղ Ղազարը, ին

" եւ նորա հրատարակող երեւելի ուսումնականը (?), {բայց} թէ Պ. Իսահակեանցը ինչպէս է կարդացել, որ տեսել է

րեկամութիւն ունի Մասեաց դարեւանդի Մուզաների հետ, {բայց} աւելի երջանիկ լինելու չէ՞ր արդեօք նա, եթէ լօգիկա

ցական էակ: Թող բարեա՛ւ մնա Պ. Իսահակեանցը, {բայց} մինչեւ ցվերստին տեսութիւն, որովհետեւ ես չեմ կարո

. ինչ պիտոյ է առնել, գիտեմ, վատ սովորութիւն է, {բայց} միանգամ ենթարկուել եմ դորան, ճար չկայ: Ցաւ

մուտքը արժէր կէս մանէթ: Շուտով հատուցի եւ մտայ, {բայց} ինչպէս զարմացայ, վերահասու լինելով նորա տիրոջ խա

էր, որ ցոյց տուեց մի թռչուն՝ Կազուարի անունով, {բայց} ի՞նչ կազուար. մի մեծ թռչունի վերայ, որ ես որոշ

նդիսից: Լսած էի, թէ Կեսարիայում էշ ներկում են, {բայց} արագիլից եւ մօրահաւից կազուար շինել, ծածկելով մի

յ Պ. Բէգզադէին, որ նոր էր եկել մի այլ քաղաքից, {բայց} ինչպէս վշտահար, վատած եւ ցաւագարուած: Հարցանում

, - պատասխանեց Պ. Բէգզադէն: - Չեմ մոռացել, {բայց} ի՞նչ յարակցութիւն կայ քո տկարանանալու եւ այդ ցնոր

նալու եւ այդ ցնորքի հետ: - Ցնորք... Ցնորք, {բայց} այդ բանը մաշում է իմ հոգին: Դորա հետ միացաւ եւ ա

, Աստուծուց չե՞ս վախենում, ես մի մեղաւոր մարդ, {բայց} նա՝ սուրբ...: - Ինչի՞ց գիտես դու նորա սրբո

Այսպիսի աղօթքներով հեռացաւ ինձանից Պ. Բէգզադէն, {բայց} այս անգամ, ինչպէս տեսանում էք, շատ կակուղ վարու

յն մարդը, որ մի բանից այրւում է, վեր է թռչում, {բայց} չէ մնում վերեւումը, իսկոյն ցած է գալիս, այդպէս

ելու, որ գալոց օրի համար չունէր հացի գին անգամ: {Բայց} մի ուրախութիւն, որի որպիսութեան եւ պատճառի մասին

ս ուրախացուցել են ինձ, ինչպէս այժմ շատ մարդերի, {բայց} այս վերջին տասն նոր տարիքը ի՜նչ բաների վկայ են եղ

ն բանականութեան օրինաւոր ազատ հոսանքը: Տեղ տեղ, {բայց} շատ փոքր, երեւում են այլ մարդիկ, որ հոգիացած Աս

կային նախատինքը (այս է Բէգզադէի ճիշդ սահմանը): {Բայց} մի փոքր համբերութիւն. կը հասկանաք՝ կարդալով Յիշ

որովհետեւ երբէք չեմ ներգործել նորա կամքի ընդդէմ, {բայց} Պ. Բէգզադէն, իմանալով, որ ես տկար մարդերի կողմ

ձ իւրեանց եղջերային դարանակալ խայթոցներով... {Բայց} Գուլի-Շամաման չէր եկած իմ մօտ քսութեան համար, չէ

տի բոլոր երաժշտական գործերից պատուականն է: - {Բայց} միտքը ի՞նչ է, - հարցանում է Գուլի-Շամաման:

ր տանի, այրէ կրակում եւ դորանով հանէ մօր վրէժը: {Բայց} այդ միջոցին Ազուչենայի գրկում լինում է իւր որդին

ին։ Կամենում է ահա ձգել կոմսի զաւակը կրակի մէջ, {բայց}, նայելով անմեղ երեխայի վերայ, խղճահարւում է. գ

դին... Մանուկը մի րոպէում չքանում է բոցերի մէջ: {Բայց} ի՞նչ յուսահատութիւն, ի՞նչ ողբալի բան, երբ Ազուչ

բարձրացնում է սուրը, որ սպանէ իւր հակառակորդը, {բայց} մի ձայն վերեւից կանչում է նորան. " Խնայի՛ր, խնա

կօն, որ Լէոնորան հարկադրուի ամուսնանալ իւր հետ: {Բայց} օրիորդը ընտրում է կուսանաց վանք գնալ։ Այս բանը Մ

բանտ, որդին տեսանում է նորան եւ վազում է փրկել, {բայց} եւ ինքը ընկնում է թշնամու ձեռք եւ բանտ է դրւում մ

ց յայտնում է նորան, թէ ոչինչ միւս փափագ չունէր, {բայց} միայն իւր սիրականին մի հրաժարական ողջոյն տալ: Յա

է փրկել որպէս Մանրիկօն, նոյնպէս եւ նորա մայրը: {Բայց} երբ որ շատ աղաչում է Լէոնորան, կոմսը ասում է, թ

ստանալ նոցա փրկութիւնը: Լէոնորան երկբայում է... {Բայց}, մտածելով, թէ իւր պատճառով պիտի մեռանին անբաղդ

խատելու։ Նա գանչում է կոմսին դադարեցնել պատիժը, {բայց} կոմսը յայտնում է, թէ ամենայն բան վերջացած էր արդ

այրական գթով եւ խնամքով սնուցանել իւր որդու պէս, {բայց} ի՞նչ... Պատահում են այդպիսի բաներ... - Ի՛նչ

նելով նորա վերայ մահճի մէջ: Ողբ, լաց, աղաղակ, {բայց} այդ բոլորը չէին կարող յարութիւն տալ մեռած մանուկի

ի կարգում: Շինած էր դահլիճի ճակատում մի փոքրիկ, {բայց} նայելով հանգամանքներին, հնարներին եւ այլն, եւ ա

ւրբ Ներսէսը յանդիմանում է նորան: Պապը բարկացած, {բայց} սուտ բարեկամ կեղծաւորուելով, ճաշի հրաւիրում է իւ

էսը: Երկար ու ձիգ քննութեան արժանի խնդիր է այս, {բայց}, թողնելով այլ ժամանակի, յառաջ տանեմ խօսակցութեա

կութեամբ մի փոքր կենդանացնէին այդ եղերերգութիւնը, {բայց} ինչ օգուտ, նոքա ունին իւրեանց պատճառները. առաջի

եանց պատճառները. առաջին անգամն է, անփորձ են... {Բայց}, համեմատաբար եւ ներող աչքով նայելով, մանաւանդ,

ու կամ լսելու թէատրոնական բեմից մայրենի լեզուով: {Բայց} Մոսկուայում այդ երգը չերգուեցաւ այնպէս, ինչպէս ն

թէ ծնած կարապետ լինէր... Միւսերը եւս խիստ լաւ, {բայց} պետերբուրգեցի աստիճանաւորի պաշտօնը չափից դուրս ան

տի եւ նոքա եւս ազգին համար գործելու պարտական են: {Բայց} այսպէս չէ. ազգի ուսումնական զգացմանը համար նոքա

ր թէեւ անգործակից ազգային մարմնոյ կենդանութեանը, {բայց} ըստ որում այնտեղ կը գտնեն սնունդ, վասն այսորիկ ե

իշխաններէն ո՛չ մինը Վռամշապուհ դառնալ չի ուզեր, {բայց} կուզեն, որ ամեն հոգեւորականք էլ Մեսրովբ դառնան:

ն, թէեւ սոքա էլ շատ քիչ են, կամ թէ երբէք չկան: {Բայց} լռութիւն կը պահեն եւ լռութիւն պահելով՝ իբր թէ կ՚

՝ իբր թէ կ՚արհամարհեն իրենց վերայ եղած խօսքերը, {բայց} շատ կը սխալին, եւ ապագային այս լռութիւնը իրենց շ

ժողովուրդն էլ իննեւտասներորդ դարու մէջ կ՚երթայ, {բայց} մեր հոգեւորականաց դատողութիւնը դեռեւս եօթնեւտասնե

ական գրուածքս անգամ: Իմ անունով ուղարկուած, {բայց} անմիջապէս " Հիւսիսափայլի " մէջ տպուելու գրուածներ

երբեմն հետաքրքրութեան համար նայելով նորա վերայ: {Բայց}... Աւա՜ղ... Այդ ի՛նչ մեռելատիպ գունաթափութիւն է

րի բնակարանը, տեսել է շատ ցրտաշունչ փոթորիկներ, {բայց} այս րոպէիս նորա ճակատը փորձում է արեւմտեան խոնաւ

ոց էր կոշտ խստութենից դէպի քաղցր մեղմութիւն: {Բայց} այս մխիթարութիւնը հիմնուած է չոր յոյսի վերայ. նա

րել, եթէ ես եւս յանձն առնում նոյնպէս նոցա գրել, {բայց} արի տե՛ս, որ նոքա շատ են, իսկ ես՝ միայն, ժամա

րժանի լուրեր եւ ծանօթութիւններ հասուցանելով քեզ։ {Բայց} արի տե՛ս, որ այլապէս է եղած Նախախնամութեան կամքը

տածեցի ընթերցանութեան եւ մատենագրութեան պարապել, {բայց} երանի թէ կատարել էի սրտիս ցանկութիւնը: Մինչ այս

փոքր մեղմել գերի վարողների կոշտ ընթացքը իմ հետ, {բայց} մի՛ ասա, այդտեղ է եղած իմ մեծ տարաբաղդութեան սկի

եր իշխանութեան սահմանը: Գուցէ ձեզ յայտնի չլինի, {բայց} վկայ է Աստուած խօսքիս ճշմարտութեանը, որ ձեր Խալի

երում... Անտարակոյս, դեռեւս վաղ էր պահանջել... {Բայց} դուք, որ համարւում էք ձեր ազգի մէջ ձեր Մարգարէի

ո մարդերի ձեռքը, երբէք յոյս չունէի ձեզ տեսանել, {բայց} մանաւանդ չէի կարծում, որ, տեսանելով ձեզ, կարո՛

ց պատմեմ քեզ օրինակի համար: Ես ծնած էի Սուննաթ, {բայց}, երեխայութենից դաստիարակուելով Շիյեաթների մօտ,

ի մասին, ո՛րքան բան գրել եմ այդ առարկայի վերայ, {բայց} երբ... (քեզ հարկաւոր չէ իմանալ այդ բանի մանրամա

րին ցած ձայնով, որ ես, թէպէտեւ մօտ էի կանգնած, {բայց} հազիւ լսեցի, թէ. " Սորան նայի՛ր՝ ինչեր է խօսու

տութեան մուրճի հարուածը հասուցանեմ դորա ճակատին: {Բայց} Շամիլը այդ մտքի վերայ չէր։ Նա իմ հետ վարւում էր

մեղքը՝ խոստանալով իմ կողմից թողուլ ուրիշներինը: {Բայց} աւա՜ղ... մարդկային թուլութիւնը շատ անգամ տիրապետ

էինք մեր կեանքի ամենաերջանիկ րոպէներից մինը: {Բայց} ո՛ւր էին այս մտածութիւնքը այն ժամանակ, երբ երես

պաշտեցին՝ այս է բանականութեան Աստուածը ասելով: {Բայց} մեք, այսպէս շարունակելով մեր խօսակցութիւնը, չմօ

էք, իհարկէ, պատրաստել ինձ շատ անախորժութիւնք, {բայց} այն ժամանակ աշխարհը կը նայի ձեր վերայ որպէս մի խա

կը լինէիր, որ ես իմ ձեռքով առնէի քո դատաստանը, {բայց} ի՛նչ հարկաւորութիւն ունիմ անհաւատի արիւնով պղծել

ունիների առաջեւ յանդուգն խօսքերով անարգեցիր ինձ, {բայց} ես քո դատաստանը կը յանձնեմ այն աշխարհի կառավարութ

աւ հասկանում է մարդկութիւնը, քան թէ դուք: - {Բայց} մի՛ մոռանար, որ ես մի մեծ մարդ եմ եւ այնքան մեծ

յոյս ունիք ձեր որդու մեծատուն բարեկամների վերայ, {բայց} ես այդպիսի բարեկամների լինելութիւնը եւս ձգում եմ

էտ մարդիկ լինելով, մի կերպ վարուել են նորա հետ, {բայց} ներկայ ժամանակումս բարեկամ գտանել Պետերբուրգի մէջ

ւին ո՛չ, դուք կարող էք գրել իմ մասին ում կամիք, {բայց} այն մարդը, որին գրելու էիք, ձեր օրէնքի ընդդէմ պ

չէ ինձ՝ առանց վարագուրելու խօսել ճշմարտութիւնը, {բայց} ո՛րչափ խօսք եւ զրոյց կը բարձրանայ մի այլ աշխարհու

յս, մահը սպասում է ինձ Շամիլի շրթունքի տակ: {Բայց} եւ այստեղ սխալուեցայ. չգիտեմ՝ ինչ էր պատահել այ

ներ, ի՜նչ պատկերներ ներկայացան իմ հոգու առաջեւ, {բայց} հարկաւոր չէ այդ բաները գրել այստեղ. ով գիտէ, մի

ղքը ասեն, թէ մեք Շահբէգին մի մարդ էինք կարծում, {բայց} նա եւս շատախօս պառաւի նման երազներով է լցրել իւր

օս պառաւի նման երազներով է լցրել իւր նամակը: {Բայց} գիտեմ, որ դու պիտի բարկանաս, եթէ չգրեմ, որովհե

առով իմ երազներից գլխաւորը ստորագրում եմ այստեղ, {բայց} այն պայմանով, որ դու միայն կարդաս, եւ Յիշատակար

վրդովեցի քո առանձնական ժամերի խորհրդականութիւնը, {բայց} ես չեմ մեղաւոր, որ շտապեցի քո մօտ. դեռ նոր էի տ

ամանակ դարձեալ վեր բարձրացրեց ձեռքերը եւ աչքերը, {բայց} սոքա արտասուքով փայլում էին այս անգամ: - Մի՞

էր այդ կտակից իմ թարախոտ եւ փտած վէրքերի վերայ: {Բայց} նախանձոտ մարդիկ այստեղից ոչ շատ հեռի՝ ահա այնտեղ

յ... Հեռի՛ ինձանից, դուք՝ գիշերադէմ մարդիկ"։ {Բայց} ականջ դնող չեղաւ իմ բողոքին։ Նոցանից մինը, համա

եւ շատ արտասուք թափեցի՝ բաժանուելով այն կտակից, {բայց} այնուամենայնիւ փոքր էր. նորա գրողը իմ արտասուքից

ւորութեան մասին: Չգիտեմ, թէ ի՛նչ ազգից ես դու, {բայց} ով եւ լինէիր, մի՛ արհամարհիր իմ անձը, մի՛ անարգ

եր սիրական Հայերին առ ի սրտէ բարի կամեցող"։ {Բայց} այնպիսի կրքով եւ սաստկութեամբ փաթաթուեցայ նորա վզ

- Անպիտան է նոցա լեզուն, անկիրթ եւ անմշակ, {բայց} մեր լեզուն՝ կոկ կանոնաւոր եւ ամենայն լուսաւոր մի

ով: - Այո՛, կայ այդ բանի մէջ ճշմարտութիւն, {բայց} դու, զուգահեռաբար յառաջ գնալով ազգի կեանքի հետ,

իւրաքանչիւրքը առաջին տեղը բռնել Յիշատակարանումս, {բայց} ես թողնում եմ նորանց, մինչեւ որ մի փոքր նստի նոց

ւ տէր մարդերի, որոնք դարձան ինձ շատ լաւ ծանօթք, {բայց} նոքա պարապում էին կամ իւրեանց ազգային գործերով կա

ործերով: Օրերը եւ շաբաթները վազում էին ջրի պէս, {բայց} եւ ո՛չ մի խօսք այն բաների համար, որոնց մասին խօս

ուց լուր չունէի քեզանից, վաղուց կամէի գրել քեզ, {բայց} ուր եւ ինչպէս, այս բանը փակում էր ճանապարհս։ Այ

պագրութիւնը առաջին անգամ կամ ` գուցէ աւելի տգեղ: {Բայց} այս նոր բան չէ. ինչպէս մինչեւ այսօր Թիֆլիզում տպ

ի շարունակ, մնացածը տեղ տեղ, ինչպէս պատահեցաւ: {Բայց} ինչ որ կարդացի, կարդացի կատարեալ ուշադրութեամբ,

որում, հեղինակը ոչինչ չէ յաւելացուցել իւրեանից: {Բայց} այն տեղերում, ուր հեղինակը իւր գտած արձանագրութի

գիտութեան եւ գեղեցկագիտութեան հոգին եւ այլն: {Բայց} արգոյ հեղինակը, ամենեւին ուշ չդարձուցանելով այս

: Թող բիւր անկիրթ եւ անդաստիարակ մարդիկ վկայեն, {բայց} մի օրինաւոր մարդու անվայել է այդպիսի անալի եւ անհ

նդհանրապէս վնասակար, կարելի է միայն խայտառակել, {բայց} ոչ որպէս մի ախտ, որ երեւել էր որպէս հետեւանք ազգ

եպիսկոպոսն կամեցեալ էր խափանել զայն սովորութիւն, {բայց} վերջացեալ էր յիրոց նպատակաց, ըստ որում կատարեալ

եսին, որից յառաջանում են նաւթի հորերը եւ լճերը: {Բայց} այն շոգիքը, որ ճանապարհ ստացել էին դէպի երկրի մա

ը ողբում է վանքերի կործանութիւնը եւ ամայութիւնը, {բայց} չենք լսում, թէ նոցա շինութիւնը այժմեան ժամանակու

ւորւում էին վանքերով եւ հոգեւոր ասպետութեններով, {բայց} չորս հինգ հարիւր տարի անցան նորանից յետոյ, եւ նո

որ մուզէոնը, Լոնդոնի համաշխարհական հանդիսարանը, {բայց} այդ դիպուածներում գնալու խորհուրդս եղած է մի բան

ի վիճակը: Վերսայլ... Այժմ հեշտ արտաբերելի բառ, {բայց} Լուդովիկոս Տասնեւչորսերորդի ժամանա՞կ... Վերսայլը

, Ֆրանսիան, որովհետեւ Վերսայլը էր այս գործական, {բայց} թեթեւամիտ ազգի պարծանքը: Ֆրանսիացին մի նուիրական

եօթն հոգի է ստացել Շեկսպիրի արարչագործ գրչի տակ, {բայց} Վերսայլի հետ կապած է մի վերին աստիճանի շռայլութեա

կը: Ամբողջ վեց ժամ ման գալուց յետոյ երեկոյացաւ, {բայց} ես որոշեցի գիշերել այնտեղ եւ նայել Վերսայլի վերայ

խանձելով խնդրեցի դադարեցնել այդ անբնական աղօթքը, {բայց} վերապատուելի Հայրը ուրացաւ եւ աղօթքի գոյութիւնը ա

ոցում Հ. Ռափայէլ Թրեանցի կառավարութեան ժամանակ, {բայց} իւր օրում՝ երբէք ոչ, եւ թէ որոշ տեղեկութիւն եւս

սսիայի Հայերս, սովոր չենք այսպիսի գործ կատարել, {բայց} փորձերը, որ կատարուեցան քանի եւ քանի անգամ Տաճկա

է հին լեզուով թարգմանել, մանաւանդ՝ ոտանաւորը, {բայց} մի՞թէ հեղինակի նպատակը պիտի լինի հեշտ կերպով կատա

արժանացած են լուսաւորեալ աշխարհի համակրութեանը, {բայց} Լամարթինի գործերը առաջին հարկաւոր բաները չեն մի ա

Այսպիսի հեղինակի գործը լինում է միշտ միստիկական, {բայց} մեր ազգին հարկաւոր է հեռի մնալ: Մեզ օրինակ չէ այ

իսկ Նահապետի անունով գրուածքը, թէեւ աշխարհաբառ, {բայց} շատ յաղթահարուած հին լեզուից, եւ նմանել ցանկանալ

գտանւում է Փարիզում, որպէս ֆրանսիական քահանայ, {բայց}, այնուամենայնիւ, միեւնոյն ուղղութեան եւ սկզբուն

տպելով՝ ձեռք է զարկել հրատարակելու մի այլ գիրք: {Բայց} այս գիրքը մինչեւ այժմ Հայերի մէջ տպուած գրքերին չ

տուելի ծերունուց, որ պատուասիրեց մեզ ընծաներով, {բայց} ճշմարտութեան յարգը չենք կարող ուրանալ, մեզ ոչինչ

դը " Ընծայի " յորդորել Հայերը դէպի միաբանութիւն, {բայց} այս միաբանութիւնը արգոյ ծերունու գրչի տակից երբեմ

ր եւ յօդուածներ, որոնց թէպէտ եւ պատասխանուեցաւ, {բայց} " Ընծայի " վիճակը այլապէս էր վճռել ճակատագիրը: Շ

ղելու, եւ անոր համար իրենց արգելք մը չէ դրուած, {բայց} Վարդապետին պարտքն է չգայթակղեցնել զժողովուրդս, ե

նզգամութեանց մանրամասն նկարագրութիւնն ընենք: {Բայց} մենք այսպիսի խնդիրներու մէջ մտնելու եւ Մխիթարեան

նեցնէ, եւ կամ ամենքը ժողովէ Վենետիկ ղրկէ... {Բայց} ինչո՞ւ մեր նպատակէն շեղելով՝ ուխտերնուս դէմ ըրին

որութեան տարեգրացը վերջի հատորներն ընդարձակելու։ {Բայց} մենք ոչ այն կողմերն ենք եւ ոչ իրենց տրամաբանութեա

մ դարձաւ... Քաջութիւնը Մխիթարեան համախոհացը չէ, {բայց} յանցանքը Հայոցն է, որ, քանի մը Տիտայական տրամաբ

իւնը բոլոր ազգն աղէկ իմանայ եւ արժէքնիդ ճանչնայ: {Բայց} ձեզի վերջին խրատ ըլլայ ըսելիքնիս եւ երանի՜ թէ կար

" բնակութեան ձեր աւերակ լիցի " ըսելու վրայ է... {Բայց} մինչեւ այն ատենը կատակէն ուրիշ բանի մի՛ սպասէք,

անդ, ուրախ ենք նորա կատակերգական քանքարի վերայ, {բայց} չենք կարող չասել, թէ այն շրջանակը, որի մէջ երեւ

լ է մի փոքրիկ թերթ, որպէս մերժողական պատասխանի, {բայց} այդ թերթի իւրաքանչիւր տողերից դուրս է նայում մի ծ

է այս թերթը եւս ընդունել է իւր արժանի պատասխանը, {բայց} մեզ չյաջողեցաւ տեսանել եւ ընթեռնուլ: Խօսելով

պէտ եւ ոչ բոլորովին կատարեալ ճարտարութեան մասին: {Բայց} Պ. Արամեանի փոյթը եւ ջանքը, այլեւ պատրաստականու

հարստացնելու մեր ժողովրդական աղքատին դպրութիւնը: {Բայց} չէ կարելի մի քանի խօսք չասել այն մասին, թէ հեղին

Պիեռի " Պաւլոս եւ Վիրգինէն ", քան թէ նոյն բանը, {բայց} աւելի անշուք կերպարանքով հանդէս հանել որպէս մի նո

ց կամաց դառնալու են հասարակաց խօսակցութեան նիւթ, {բայց} մեր ցանկութիւնը այն է, որ այդ առարկայի վերայ ամո

: Շատ փոքր է Փարիզում գտանուած Հայերի թիւը, {բայց} այս փոքրի մէջ երեւում է ազգայնութիւնը աւելի շատ,

Թիւրքիայում մինչեւ այժմ ազատ էր գրատպութիւնը, {բայց} այժմ լսում ենք, որ ամենայն ազգից կարգուած են ցեն

ղաբեր է գործում ամենայն ամուլ եւ անծին հոգի: {Բայց} լուսաւորութիւն ստուգապէս, լաւ միտք առնելով այս մ

ֆանատիկոսութիւն: Թող ինչ կամին խօսեն, {բայց} Բէգզադէն համը տարաւ: Յիշատակարանս պարտակա՛ն է նո

ան անունը, մեծ հնարների են կարօտ, որ սրբուէին, {բայց} մեք մեր կարողութեան չափ պարտական ենք սպասաւորել ա

տճառը, որ " Հիւսիսափայլը " փուշ է շատերի աչքին։ {Բայց} միշտ մտածում ենք, թէ պատասխանատու ենք Աստուծոյ ա

ս կեղծաւորութիւնը կը շինէինք մի յաղթակիր գործիք: {Բայց} թող հեռի մնան այդ դժոխային հնարքը. նոքա սեպհական

ն: Ազգի անդաստանի մէջ հինգ ցորենաբոյս չկայ, {բայց} փուշ եւ որոմ՝ բիւրաւոր։ Աղաչում ենք ամենակալ Տէ

: Մեզ շատ անգամ բռնադատում են կարմրել եւ ամաչել, {բայց} մեր հոգով չափ սիրելի Հայերը չկամին, որ եղբայրաբա

Մեր ազգի խոցերը եւ ցաւերը քաջ յայտնի են մեզ, {բայց} ինքը՝ ազգը, չկամի խոստովանել իւր հիւանդութիւնը

ր կարծիքներ եւ գաղափարք հասանում են մեր ականջին, {բայց} դոքա կոտրած զանգակի ձայնից աւելի չունին ուրիշ արժ

շ արժանաւորութիւն: Մեք ծիծաղում ենք դոցա վերայ, {բայց} այդ ծիծաղը արտասուքից դառն է մեր համար, ըստ որու

քի շանթեր եւս տեսանում ենք՝ դէպի մեզ արձակուած, {բայց} այդպիսի շանթերը փութով շիջանողք են եւ վաղուց արդէ

ւմ: Երիտասարդը գրում է, աղաղակում է տարիներով, {բայց} լսող չկայ։ Գրում է նա եւ շատ անգամ, եթէ չէ կամե

գնով, ինչ գնով Բէգզադէն յանձնել էր երիտասարդին: {Բայց} Բէգզադէն մի մանէթով երիտասարդին տուած ապրանքը յետ

- Այս ինչ պարոնի այսքան արծաթի ապրանք հաւատացի, {բայց} թէ նորան վաճառած, թէ ծովը ձգած, միեւնոյն է: Ո՞

էգզադէի ստախօսութիւնը եւ անբարոյականութիւնը: {Բայց} ի՞նչ բանով արդեօք կարելի է ամաչեցնել Բէգզադէին.

յց տալիս հարսնացու օրիորդի վերայ, զարմանում են: {Բայց} այդ զարմանքը հասանում է մինչեւ ի սարսափ, երբ մի

՝ օտարներին մնալով 55. 000 մանէթ պարտական: - {Բայց} այդ օտարքը ի՛նչպէս ապա պիտի ստանան իւրեանցը քո մա

ատարից: - Բանդը ունի շատ սենեակներ... - {Բայց} այդ անխղճութիւն է քո կողմից. այդքան տարի ծառայել

վերայ 30 մանէթ արծաթ՝ մի վերարկու գնելու համար: {Բայց} Բէգզադէն պահում է արծաթը իւր մօտ: Երբ որ դրականա

խաբուել էր իւր քեռուց: Լաց է լինում, ողբում է, {բայց} ի՛նչ ճար. մնում է միայն այս գազանական անգթութեան

Գործակատարը աղաղակում է այս անիրաւութեան ընդդէմ, {բայց} լսող չկայ: Բէգզադէի սովորական կանոնն է այս: Երկ

ր թուով եւ համարով գրում եմ տեսածս եւ լսածս: {Բայց} հերիք է առ այժմ, շրջենք մեր երեսը այդպիսի մառախլ

արկութիւնը, շատ աննշան է։ Հարկաւոր է զօրացնել, {բայց} ասում են, թէ առաջնորդը չունի այն ազատութիւնը գեր

էին Այն նուիրական քո սուրբ աւանդին: {Բայց} արդ բարձրացաւ Հնութեան փոշուց, Յաղթանակ

տգէտ Հայ մնալ, քան թէ դառնալ թերակիրթ չհայ: {Բայց} մեր ազգի դրութիւնը այնպէս է, որ նա չէ կարող իւր

ոցը եւ այնտեղ ուսանին: Այո՛, այս իրողութիւն է, {բայց} ազգային դպրոցները պարտական են բանալ մանուկների մի

այրենի դաստիարակութեան մէջ է ազգի ապագայի սերմը, {բայց} մեր ազգի մայրերը տալիս են ազգին կեղեւով միայն Հայ

եկան, նոցա հետ միասին՝ եւ գարնան ծիծեռնակներ, {բայց} նոցա տղամարդիկը յետ չդարձան, նոքա իւրեանց այրիու

հին մայրերը եւ քոյրերը, այսպէս էին մեր կանայքը, {բայց} ի՞նչ մնաց այն օրից...: Հա՛յ կանայք, ձեր հե

մայր, իսկ գերդաստանների մայրերը ազգի մայրն են: {Բայց} ի՛նչպէս են մեր ազգի մայրերը ներկայումս. արդեօք ի

ա թմրել է մի խոր քնով, նորան պիտոյ է զարթեցնել։ {Բայց} այս երկու դիպուածում եւս ամենայն ջանք եւ աշխատութ

սայացուն, այլեւ տեսանել չէ կամեցել այն հարուստ, {բայց} անհաւանելի փեսայացուի երեսը: Այս չէր ձեր մայրենի

. այո՛, նա ունեցել է եւ ունի այս զգացողութիւնը, {բայց} միմիայն արծաթի եւ ոսկու վերաբերութեամբ. դորա հակ

բարձրանար ազգային փրկութեան հորիզոնի վերայ: {Բայց} ներկայումս, կրկնում ենք, մինչդեռ չկայ դեռեւս մէ

չլուսաւորեցինք, եթէ հասանէինք եւս այդ նպատակին, {բայց} դա այն առաջին աստիճանն է լուսաւորութեան սանդուղքի

ինչ չկայ, ամենայն բան հարկաւոր է նորից սկսանել, {բայց} թող չվհատուին փոքրոգի մարդիկ, թէ բան չլինելով,

շտ են ազգային օրինաւոր դպրոցների հիմնարկութիւնք: {Բայց} այս րոպէիս ի՛նչպէս կարող են հիմնուիլ այդ դպրոցքը

ր ազգային արծաթագլուխ գոյացնելու գաղափարի մասին, {բայց} մի այլ բան մէջ ընկնելով՝ խափանառիթ է եղել այս խն

մոռացուած գեղերի եւ քաղաքների մէջ ներս մտանելը։ {Բայց} առանց այդ ճանապարհորդութեան եւս կարող ենք մեր ներ

որա թէ՛ երկրագործութիւնը եւ թէ՛ վաճռականութիւնը: {Բայց} արի տես, որ, մեծի քամակից գնալով, կարող ենք եւ

ես, երբ որ կը կարդաս " հեշտ ճանապարհով " խօսքը, {բայց} այն ժամանակ յիշիր, որ Հայերը ունին եւ պահպանում

նել նորան. այս մեր հասարակաց վատաբաղդութիւնն է։ {Բայց}, դորան նայելով, հրաժարուիլ գործունէութիւնից, մ

ն դնում է քրիստոնէական Հայոց մատենագրութեան: {Բայց} Հայոց տէրութիւնը Հայկի ձեռքով հիմնուեցաւ Քրիստոսի

. եթէ լինէին, նա կարօտելու չէր Նինուէի դիւանին։ {Բայց} Վաղարշակի հիմք դնելով եւ նորա օրինակով պիտոյ է մտ

ութիւնը: Գուցէ թէ եղած եւս լինի այս Հայերի մէջ, {բայց} սոցա անուսումնասիրութիւնը, որի մասին ինքը՝ Խորե

թագաւորութեան շարունակութիւնը Լուսաւորչից յետոյ, {բայց} եւ այս պայծառ օրերը Հայերի անցել են առանց մի ծառա

ր մեռելների վերայ, գուցէ մնացին եւ մինչեւ այժմ, {բայց} բանը այս է, որ մեր մէջ ոյժ չմնաց ներկայումս այդ

նամակով կամէի այս անգամ վերջացնել Յիշատակարանս, {բայց} մի այլ նամակ՝ մի բարեկամից, տալիս է մեզ հետեւեա

ւամիտ թղթակիցքը՝ պատասխանելով նոցա հարցմունքին, {բայց} ֆիզիկական անկարելութիւնը՝ առանձին պատասխանել այդ

տուած պիտի լինէինք՝ պատասխանելով նորա գրուածին։ {Բայց} մեք կարող չէինք յարգել մի մարդ, որ պարսաւ էր գրո

եան մէջ, անշուշտ, կը հարկադրուէինք պատասխանել, {բայց} Պ. Չերքեզեանցի գրուածի մէջ, բացի անամօթ հայհոյո

ական գիտնականը, յորդորում էր մեզ մօտենալ դորան։ {Բայց} մեք, վաղուց արդէն հասկացած լինելով մեր բարեկամի

էն գունաթափուիլ: - Ի՛նչ կ՚ըլլայ եղեր: - {Բայց} արդեօք այդ գրուածովը հասա՞ւ գրողը իւր նպատակին,

մերոսի եւ Միլտոնի հետ (որպիսի՛ սրբապղծութիւն)։ {Բայց} մի՞թէ ստոյգ չէ առածը. " Նման զնմանն սիրէ"։ Դար

կենցաղ պարոնի, որ թէեւ ատում էր գործի հեղինակը, {բայց}, աւելի մեծ ատելութիւն ունենալով դէպի " Հիւսիսափա

ուրախացել էր, որ մինչեւ անգամ ոգեւորուել էր... {Բայց} զարմանում ենք, թէ ինչպէս " Կոտրած ոտքով կովի " ա

րանի էր մեզ, եթէ ունենայինք խելացի հակառակորդք, {բայց}, որպէս Հայ, զրկուած ենք ներկայումս այդ պարծանքի

ուրիշներից եւս ճիշդ քաղաքավարութիւն պահանջելու, {բայց} մեք՝ ասիացիքս, զուրկ ենք այդպիսի բարակ բաներից

յրերը ազոխ կերան, իսկ մեր ատամները հարուեցան"։ {Բայց} այսպիսի վտանգաւոր դրութեան մէջ, մինչ մեր անիւը կ

նդարձակուիլը, այդ բաները լինում են մեր քթի տակ, {բայց} մեք կրօնական վէճերը քրքրելուց աւելի բան չունինք:

ք եւ գիտէք, խօսք չկայ, որ մի թշուառ բան է այս։ {Բայց} մեք այս կողմերում՝ խաւար ժողովրդի բնակակից, գու

. Худабашева։ Մեծ հաճութեամբ նայեցայ վերնագրին, {բայց} երբ սկսեցի կարդալ արդէն յառաջաբանը, ասես թէ ապտա

յին պատմութեան մէջ երեւեցած իրողութենների վերայ, {բայց} ի՛նչպես լուռ մնանք՝ համր դեւի պէս պապանձուած, կ

ած այդ գրքի մէջ, որ ինքնըստինքեան ոչ այլ ինչ է, {բայց} միայն ժողովածու՝ տեղի եւ անտեղի, հում եւ խակ նի

եւութին նայելով, յօժարի վճարել որոշած գինը: {Բայց} մեք այդ բաների վերայ խօսելու միտք չունինք՝ լռութ

թիւն այդպիսի պակաս եւ անկազմ ծնունդների համար... {Բայց} Աստուծոյ սիրու համար ասացէք՝ ինչպէս թողունք հետե

ահուած է եւ վերեւում յիշուած նամակի պատճէնը: {Բայց} երբ Կոստանդին կայսրը բազմաթիւ զօրքով խաղաց Հայաստ

ք պարոնը յառաջ բերել մեզ մի պատմական իրողութիւն: {Բայց} մինչեւ նորա այս առաջարկութիւնը ընդունելը կամ մերժ

վի սահմանադրութիւնքը, ինչպէս Վրացիք ընդունեցին, {բայց}, ձախողակի, Հայերը մնացին միեւնոյն սխալ դատողութ

, չափեցէ՛ք այս անիրաւութիւնքը որ չափով եւ կամիք, {բայց} մեք ընդունել այսպիսի բաներ չենք կարող: Այս բոլոր

րին աշխատեցնում է այդպիսի եգիպտական գործի վերայ, {բայց} մեք ինչպէս կարողանանք կարգաւոր քննութեան տակ ձգել

այլեւ փորձել աշխատութիւնը: Պահանջել շատ հեշտ է, {բայց} ամենայն պահանջողութիւն պիտի լինի բանական դատողութ

ց. երկիրը շատ անգամ բուսուցանում է դալար ծիլեր, {բայց} եւ շատ անգամ հիւսիսի ցուրտը պաղեցնում է նորանց ար

, առանց նոցա եւս բաւական ձգուեցաւ բանի ընթացքը: {Բայց} եւ այնպէս, կարելի չէր զանց առնել եւ չյայտնել Կոս

ձնուի Ամենապատիւ Յակոբոս սրբազան Արքեպիսկոպոսին, {բայց} ազգի քուէարկութիւնը չճշմարտեց մեր թղթակցի կարծիքը

նչպէս դուք դատում էք այսօր ձեր նախահարց ոսկերքը: {Բայց}, այն օրերից բռնած, որչափ յառաջ, այնքան ծանր պի

չասենք, պիտի պատերազմին ձեզ հետ. այս բնական է, {բայց} առիթ կայ եւ նոցանից օգուտ քաղելու։ Ոյժը չէ կարել

Ամերիկայի ` մինչեւ այժմ բռնած ընթացքի հետ: {Բայց}, չնայելով այս բոլորի վերայ, քիչ մնաց, որ Անգլի

ածողը"։ - Այո՛, այո՛, այդ ազատ Անգլիան: {Բայց} այս չէ բղխում կառավարութեան հաճոյքից, նա ստիպուա

ց, սորանից աւելի ինչ հասարակ բան կարող է լինել: {Բայց} եկէք նայենք այս հասարակ բանի հետեւանքին: Հազարաւ

նք բացուեցան, այո՛, եւ շատ գումար հաւաքուեցաւ, {բայց} այդ շատը, համեմատելով աղքատ եւ սոված բազմութեան

ի համար. իսկ Անգլիոյ եւ Ֆրանսիոյ մէջ զարմանալի: {Բայց}, որ սովորել է խնդիրը քննել, քրքրելով նորա բոլոր

անգամ. նոյնը գրեթէ եւ Ֆրանսիոյ վերաբերութեամբ: {Բայց} հարկաւոր է իմանալ, որ տէրութիւնքը ազգ չեն, եւ տ

համար ուղղակի եւ մնացած մասին համար՝ անուղղակի, {բայց} եւ այնպէս անհրաժեշտ, ինչպէս ջուրը ձուկի համար,

տովանի այս ճշմարտութիւնը եւ նոյնիսկ Անգլիոյ մէջ, {բայց} այստեղ է խնդիրը, երկրագործի համար երկիր է հարկաւ

անիոյ մէջ հասարակ ժողովրդի հող չունենալուց: {Բայց} այժմ, բիւրաւոր գործաւորների այս ներկայ թշուառութ

տի ազատենք, - ընդհատում եմ ես նորա խօսքը: - {Բայց} դու պայման դրեցիր, որ գրաւ դնելու կամ վաճառելու

Ողջոյն: - Քանի ժամանակ է, քեզ տեսած չէի, {բայց} ասես թէ խելք կա՞ր գլուխներս, որ միմեանց պատահէին

փրկելու եւ գերութենից ազատելու հետ էինք զբաղած: {Բայց}, - ինքնաբաւական կերպով յառաջ տարաւ խօսքը, - պիտ

չպէս երկու անգամ երկուքը չորս: - Շատ բարի. {բայց} ասա՛ խնդրեմ, ազա՞տ եմ ես, միմիայն օրէնքով, քաղ

նիւթի եւ աշխատութեան փոխադարձ հատուցում: - {Բայց} ես մտածում եմ, որ կարող է, եւ մանաւանդ երջանիկ

Հաւասարութի՛ւն, մոռցա՞ր... - Չեմ մոռցել, {բայց} չկայ: - Ինչպէս թէ չկայ: - Շատ հասարակ

կան է, մի խօսքով՝ դրամը, որ մարդը վաստակել է: {Բայց} հողը նա չէ վաստակել, հողը նա չէ շինել, հողը բնո

ն եւ պիտի ապրին բոլոր նորա որդիքը անխտիր: - {Բայց}, եթէ ես իմ հողը կիսեմ քո հետ, ես կը քանդուիմ,

յետոյ ոչինչ ստանալու չեն ինձանից, ապրելու չե՞ն: {Բայց} դու կը քանդուիս, այսինքն՝ քո աւելորդը կը չափաւո

շտ զուրկ է մնացել նորանից: Այսօր դու կքանդուիս, {բայց} վաղը մեր երկուքի սերունդը կը հաւասարուին. այսօր

ւասարուին. այսօր քո կարողութիւնը կը չափաւորուի, {բայց}, դորա փոխանակ, իմ ամբողջ սերունդը չէ պիտոյ այլե

ա իւրեան հարկաւոր առարկան... Կը ստանայ նորան... {Բայց} չէ. ստանալը այնպէս դիւրին չէ, որովհետեւ մարդը դ

ն եւ օրէնքի կողմից ամենայն յարձակմունք անհնարին: {Բայց}, չնայելով սորա վերայ, Ստիւարտ Միլը հարկադրուեցա

նգամ, եթէ կամենան, փոփոխեն կառավարութեան ձեւը, {բայց} քանի որ հասարակութեան մի մասը տիրապետել է հողին,

ք, ուր կամիք եւ ապրեցէ՛ք, ինչպէս կամիք"։ {Բայց} կառավարութիւնը եւ ազնուականութիւնը պարզ տեսնում է

մ էր հարկ, իսկ այժմ նոյնը պիտի անուանուէր վճար: {Բայց} շինականին ի՛նչ մխիթարութիւն անուանափոխութեան մէջ

ն չկար շինականին։ Այո՛, պիտի ազատուէր պարոնից, {բայց} դորա փոխանակ պիտի ընկնէր կառավարութեան աստիճանաւո

հետ եւ նորա համակարգութիւնը: Ինչ կամիս, արա՛, {բայց} ժամանակը իւրեանը կ'առնու: Նոր կառավարութիւնը տես

ս լուծել, որ ազնուականութիւնը զոհ չբերէ երկիրը, {բայց} ինչպէ՛ս լուծել՝ առանց հող տալու շինականին: Երկի

զնուականութիւնը յարուցանել կառավարութեան ընդդէմ. {բայց} չտալ չէ կարելի: Վերջիվերջոյ, որոշուեցաւ չափաւոր

երին այն հողի գինը, մինչեւ վճարը աւարտուի: {Բայց} երբ 1861, փետրուար 19-ի հրովարտակը դուրս եկաւ,

անել: Կառավարութիւնը զէնք գործ դրեց նոցա վերայ, {բայց} սպանուածների արիւնը ոռոգեց եւ աճեցուց ընդդիմութեա

, իւր կարգով, մնացել է այս բոլորի մէջտեղը: {Բայց} այս ջերմախտական եւ լարեալ վիճակը անհնար է, որ լի

ութիւնը եւ գնաց քաղաք, վաստակ է առնում դարձեալ, {բայց} երկրագործութեան եւ այն վաստակի մէջ կայ մեծ տարբեր

ւթ, որ ասել է ոյժ եւ կարողութիւն դրամի համազօր, {բայց} երբ նա թողեց երկիրը եւ գնաց քաղաք, այնտեղ ո՛չ հո

թեան: Նոցա շահը այն է, որ հազիւ հազ ապրում են, {բայց} նոցա կեանքը զոհուած է զօրութեան շահին: - Կ

րիլ մի տարի, այժմ նոյն մարդը երկու հարիւր ունի, {բայց} ապրում է նեղութեամբ, քանզի այժմեան երկու հարիւրը

լ է դոյլ ջրի գինը: - Ճշմարիտ է այդ բոլորը, {բայց} ի՞նչ է պատճառը, որ բոլորը եւս միացել են եւ կրկնա

եւ այստեղ ասածներիցս հետեւցնելը շատ հեշտ է: {Բայց} մինչեւ այստեղ, մեք մեր առջեւ դրած բուն խնդրին չդ

մտանում է Հայաստանի եւ Հայոց ազգի մեծագոյն մասը: {Բայց} եւ այնտեղ տնտեսական խնդրի սահմանից չէ պիտոյ դուրս

կողոպուտ, մի խօսքով, բաբելոնեան խառնակութիւն: {Բայց} չէ պիտոյ մոռանալ, որ մի այսպիսի վատաբաղդ դիպուած

ինակը Պօլսի մէջ երեւցաւ 1861 թուականի վերջերում, {բայց} կը գայ օր, երբ այն ստուերականը ի լոյս կը ճշմարտո

է կարողանալու դարման տանել վերահաս վտանգին: {Բայց} Թիւրքիոյ կառավարութիւնը չէ սոսկում իւր պարտքերից

այժմ բռնած ճանապարհը շարունակելու: Նա աղքատ է, {բայց} այդ աղքատութիւնը միայն կարող է լարել նորա ջլերը,

ենափոքրագոյն մասը, գուցէ տեւում է զիարդ եւ իցէ, {բայց} ոչ աւելի, քան թէ զիարդ եւ իցէ, որովհետեւ այն պա

ժը, ապաստան է իւր երկու ձեռքի աշխատութեան: {Բայց}, չնայելով այս բոլորի վերայ, ազգը օրըստօրէ թողնո

ս կամ այլ քաղաք ` աղքատութենից ազատուելու համար: {Բայց} այդ տեղերում եւս նորան հանդէպ է դուրս գալիս էապէս

ղուրուշ, իսկ քաղաքում ստանում է ութն կամ տասն, {բայց} ինչ օգուտ այն երեք կամ հինգ ղուրուշ յաւելուածից,

երադառնում է դէպի իւր երկիրը: Վերադառնո՛ւմ է... {բայց} ոչ այնպէս առոյգ եւ զուարթ, ինչպէս դուրս էր եկել

, ոյժաթափ եւ թօշնած: Վերադառնում է իւր տունը... {բայց} ի՞նչ եղաւ արդեօք այն լքեալ տունի եւ ընտանիքի վիճա

ւխտ, բնական զգացողութեամբ չես կարող լաց չլինել, {բայց} ոչ ոք մեղաւոր չէ, բացի քո հօրից, բացի քեզանից,

յ, մի " Հոգւոց ", եւ պանդուխտի սիրտը պաղում է: {Բայց} նորա սիրտը պաղում է եւ այն աշխարհից, ուր ծնել էր

կը խմել թշուառութեան բաժակը: Այո՛, մնում է նա, {բայց} տունը մարեցաւ: Մի գերդաստան ընկաւ հասարակաց խում

տարուելու ցանկութիւն: - Չենք ասում բոլորը, {բայց} պիտի որ ազգի մեծագոյն մասը երկրագործ լինի, իսկ փ

շիռը պահուի եւ աղքատութիւնը տարագիր գնայ: - {Բայց} դուք մոռանում էք, որ Թիւրքիան Եւրոպա չէ: Նա չու

ձակելու համար: - Այո՛, ընդունում ենք այդ, {բայց} դարձեալ կարելի է գործ կատարել: Մի՛թէ սակա՞ւ տեղե

ք չենք կարող թոյլ տալ, թէ Հայոց ազգը չգիտէ այս: {Բայց} միանգամ սովորութիւն է եղել նորան այն ճանապարհը,

նին նորա աչքում: Շատ դառն է մեզ ասել այս խօսքը, {բայց} ծածկել այն, ինչ որ զգում ենք, համարում ենք ոչ մ

թեան: Կանգնեցուր, եթէ կամիս, նոր սիւներ, {բայց} եթէ հիմքը ոյժ չունի, շինուածքը ի՞նչպէս կարող է կ

է կամենային զոհել իւրեանց ստացուածքը ազգի օգտին, {բայց} հինգ, տասն ոյժը ի՞նչ կարող է օգնել, ի՞նչպէս կար

ա աթոռը, մարդն է նորա ե՛ւ քննողը, ե՛ւ քննելին: {Բայց} մարդը, յառաջ, քան թէ պիտի գոյանայ, յառաջ, քան

մինչեւ նորա խելահասութիւնը չկայ բարոյական խնդիր, {բայց} մարդը մինչեւ այդ աստիճան հասանելը, կարօտ է նիւթի

ին եւ ժողովուրդը մի փոքր ազատ շունչ կառնու: {Բայց} խնդիրը այստեղ է, թէ ո՞վ տայ երկրագործին այն դրամ

դէպքերի հարուածի տակ, ոմանք տեւում են կիսամեռ, {բայց} մինչեւ այժմ չերեւեցաւ եւ ո՛չ մի ընկերութիւն, որ

վաճառականութեան: Հեշտութի՞ւն համարեցան ինքեանց. {բայց} մեզ թւում է՝ միայն մի լոկ սովորութիւն, որ հայկա

րդին: Ժողովուրդը շատ անգամ շռայլանում է, այո՛, {բայց} եւ շատ անգամ նորա մեծագոյն մասը հարկադրւում է միմ

թիւն են արել ինքեանց: Այո՛, սովորութիւն է այս, {բայց} այն աստիճանի կամակոր, որ գրեթէ դառնում է այսօր մ

ժամանակին չէ կարող, առանց գործերը դադարեցնելու: {Բայց} այն տոկոսը, որ պիտի վճարէ իւր նոր պարտքի համար,

: Կէս-մեռ, կէս-կենդան, անցնում են մի քանի օր: {Բայց} վճարի ժամանակը աւելի մօտեցաւ, ի՛նչ ճար: " Այս ա

Մնում է նորան իբրեւ վարձկան ծառայել ուրիշի մօտ, {բայց} այս հեշտ բան չէ, նա եւս մարդ է, զգացմունք ունի

մի անյաջող վայրկենում կարող են նոքա ճմլել նորան: {Բայց}, չնայելով այս բոլորի վերայ, կախողութիւնը ամենայ

եւ ճակատագրին հնազանդուելով՝ ընդունեց այս խաչը։ {Բայց} այն յիսուն-վաթսուն տարեկան մարդը, ընտանիքի եւ զա

պէս երթայ նոր ի նորոյ ծառայ դառնայ այդ հասակում: {Բայց} այստեղ ընտրութիւն չկայ եւ հրաժեշտ չէ կարելի տալ,

ում է, թէ վաճառականութիւնը կարող է նորան փրկել, {բայց} չկամի մտածել, թէ ունէ՞ր արդեօք իւր ձեռքում այն պ

նքն՝ առանց ազգի ընդհանրութեան մի օգուտ բերելու։ {Բայց} Եւրոպիոյ եւ Թիւրքիոյ մէջ եւ ոչ անգամ երազելի է այ

նապարհը եւ այս վերջին օրերում, խուռն յորձանքով, {բայց} այդ վաճառականների ընդհանրութիւնը՝ միջին թիւը, հ

ել: Այո՛, կլիմաները կարող են շատ բան պատճառել, {բայց} Եւրոպայի եւ փոքր Ասիոյ եղանակները գրեթէ մեծ տարբե

ոտք է կոխում մի մարդ: Եւրոպան ուշ ծնեցաւ, {բայց} շատ արագ ծերանում է: Մի քանի դարու մէջ նա անցաւ

ոխեց եւ փոփոխում է դեռեւս կառավարութեանց ձեւերը, {բայց} ցարդ չհասաւ իւր նպատակին, որովհետեւ միշտ աշխատեց

չէ մնում ազգութեան խնդիրը, այլ հարկաւոր եւս չէ: {Բայց} այս է բանը, որ դորան հասնելը ժամանակի է կարօտ,

գը եւ իւր զէնքով սահման է դնում նորա հողի վերայ, {բայց} որովհետեւ մեր տրտմութիւնը ոչինչ է՝ համեմատելով ա

քան ուրիշը կրում է իւր սեպհական ազգութեան դրօշը: {Բայց}, այս ասելով, կամք չունինք ազգութիւնը կոյր ֆանատ

Դնենք, թէ հին ազգերը մեռան եւ յաջորդք չթողեցին, {բայց} նոր ազգերը, որ հիների օրերում չկային, նո՞ր ստեղ

Մեք ուրանում ենք ազգի լինելութիւնը. մարդը կայ, {բայց} ազգը չկայ: " Ազգը եղած ժամանակ, դարձեալ այ

ցած: Այս ի՛նչ բաբելոնեան խառնակութիւն է"։ {Բայց} չէ՛. սխալը այստեղ չէ: Սխալը փորձական սխալ չէ,

վ, նոքա չպիտի վերջանային, որովհետեւ մարդը կայ: {Բայց}, որովհետեւ նոքա իբրեւ Փիւնիկեցի երեւեցան, ուստի

չէ, ազգը չէ մեռնում ֆիզիկապէս: Ազգը մեռնում է, {բայց} նորան կազմող անհատները կենդանի են, նոքա չեն կորչ

նոցա դէմ դնել, պահպանում է իւր անձը՝ ապրում է: {Բայց} երբ էակի ներքին եւ արտաքին աւերիչ ոյժերի մէջ ընկն

նի եմ ես եւ խօսում եմ առջեւս կանգնած մարդու հետ, {բայց} նա չէ ընդունում, թէ ես կենդանի եմ: Նա ասում է ի

ընկերը, նորա աչքի առջեւ ընկնում է սովամահ: {Բայց} մասնաւոր ուշադրութեան արժանին ի՛նչ է. նոյն ինքը

ւում կենդանի։ Այո՛, նոքա ստրուկ են ուրիշներին։ {Բայց} եւ այն մարդիկը, որոնց ազգութիւնը դողացնում է երկ

այն կտոր լաթին, որ կախուած է ձողի վերայ: - {Բայց} նա ինձ կերակուր չէ տալիս, - ասում է ազգը:

ր մարդերով աւելի ճո՛խ է, քան թէ ինքը՝ Անգլիան, {բայց} Անգլիան, հակառակ նորա կամքին, պահում է նորան իւ

տիկ թշնամի է նորան, խնդրում է իւր անկախութիւնը, {բայց} Ռուսիոյ կառավարութիւնը շղթաներով կապում է նորան ե

ւթիւն այս հաւասարակշռի անունով յառաջացաւ: - {Բայց} կշռի արդարութեան քննի՞չը: - Քեզ ի՞նչ փոյթ:

հաւասարակշիռը պահել եւ այն՝ իրաւունքի անունով, {բայց} ինձ, որ բնաւին օտար եմ քեզ եւ ամենեւին վերաբերու

այլն, եւ այլն։ Շա՛տ բարի, պատասխանում եմ ես, {բայց}, ասա՛ խնդրեմ, ի՛նչ բանի համար պահենք, ի՛նչ է պ

ուռ ճանապարհը, որից եւ գնացողը կամի յետ դառնալ, {բայց} ոտքը սայթաքում է: Եւ ի՛նչ խելք է կատարելութիւնը

ղ է պահպանել մարդը իւր նիւթական գոյութիւնը: {Բայց} այն փոքրիշատէ կարողութեան տէր մարդը, որ ունի արդ

ունեցած կարողութիւնը հերի՛ք է այսօր մի ընտանիքի, {բայց} վաղը քո ստացուածքը պիտի բաժնուին քո զաւակների մէջ

քառորդուեցաւ, կամ աւելի փոքր մասերի բաժնուեցաւ։ {Բայց} մի՛ մոռնար, որ այն իւրաքանչիւր մասերի տէրերը առա

ջուրը գոլորշիանալով բարձրանում է մինչեւ ամպերը, {բայց} երկար չէ մնում այնտեղ: Մի փոքր սառնութիւն, մի փ

աղքատ ասած բանը բնաւ չպիտի լինէր աշխարհի վերայ: {Բայց} աւա՜ղ, հարստութիւնը ոչ թէ չէ յարատեւում ժառանգնե

իւր կեանքը, ո՛ւր մնացին նորա ժառանգները: - {Բայց}, դորա փոխանակ, եւ աղքատների ժառանգներ հարստանու

մեզ սիրելի է լինելը: - Ա՞յս է յոյսը: {Բայց} մարդը այս բոլորը քննելու ժամանակ անշուշտ պիտի լեղ

ի վաղանցուկ երա՜զ է: Այսօր երեւում է նա, այո՛, {բայց} վաղը կը ցնդի, քանզի լոկ տեսաբանական խաբէութիւն է

հեցնում ենք մեր ծունրը: Մարդը չէ գողանում, {բայց} եթէ նա չէ գողանում նորա համար, որ օրէնքը արգելու

ձանից, այսինքն՝ իմ քեզ հաց տալուց կամ չտալուց, {բայց} ես զոհում եմ քեզ այս կտոր հացը, քո կեանքը յարատե

արդէն զգացել էր ազգային թատրոնի ` կարօտութիւնը. {բայց} եւ վաղ ժամանակներից արգելք եւ խափան պակաս չէին եղ

ործի, հաւատարիմ մնալով իւրեանց սկզբունքին: {Բայց} այն վառ երիտասարդութիւնը, որոնց վերայ են մտածող

ուր զուարճանալու համար միայն երեւում են մարդիկ. {բայց} միթէ՞ այդ է թատրոնի բուն եւ էական խորհուրդը:

ոց դնում է հասարակութեան դատաստանի առաջեւ: {Բայց} այն րոպէին, հասարակութեան մնում է միայն ընդունել

րից մի վնաս գալու չէր նորա անձնական շահին: {Բայց} թատրոնից դուրս գնալու ժամանակ, երբ պիտի մտանէ դա

եկան կեանքը խեղճ է ինչպէս մի ասիական ազգի կեանք, {բայց} խեղճութիւնը դէպի թշուառութիւն կը փոխուի, եթէ եւր

ել բարի նախանձով հետեւում են նոցա օրինակին: {Բայց} այն խնկելի մարդերի բարի խորհուրդը հասանու՞մ է իւր

վաթսուն տարին լրացած ` դէպի եօթանասունն է գնում, {բայց} նախիջեւանեցոց համար այդ արծաթքը եւ աւանդութիւնքը

յեղափոխութիւն գործել իւրեանց հասարակութեան մէջ, {բայց} մի աններելի թուլութեամբ անհոգացած են մինչեւ այժմս

ան մեծագումար հնարից: Դիցուք թէ անցածը անցել է, {բայց} այս լուսաւորեալ ժամանակումս, մինչ ամենայն տեղ մե

սք ու զրոյց բանալ տէրութեան դեսպանութեան ձեռքով, {բայց}, ինչպէս իրաւագէտ մարդիկ, որոնցից խորհուրդ ենք հ

արութիւնումն պահեսցէ յիշեալ Աննայն նոյն խարճովն, {բայց} եթէ տարաձայնութիւն պատահեսցի, մինն եւ կամ միւսն

նոյն երեսուն եւ մին ռուփի սքայ ամսական խարճովն, {բայց} չունիցի կարողութիւն վաճառել, գրաւ դնել եւ կամ շն

նտէն ազատեսցեն յաւուրս մեծի աւագ շաբաթու պահոյն, {բայց} եթէ ՚ի նոյն բանտին քրիստոնեայ անձինք չգտանիցին,

եւ հաւաստի գիտեմ, որ ինձ ազգական չունեմ ուրեք, {բայց} գուցէ ոմանք յայտնեսցին, յայնժամ եւ նոցա իւրաքանչ

նոցանէ լինիցի հոգացողութիւն տանելոյ առ իւրեանց, {բայց} կտակակատարն իմ ոչ երբեք յապաղէ յայտնելով նոցա զկե

եղբօրս, յայնժամ բաժին չորս միւս եղբայրս գտանէ, {բայց} նախ պարտ է տալ հինգ հազար ռուպլի միոյ տեղւոյ տպար

ն մնացած իմ բաժին ժառանգութեանն զոր պիտի գտանեմ, {բայց} զի լուեալ եմ զանցեալ տարաբախտութիւնն եղբայր Յովհա

ւզնաքեայ մէկը, տառապեալ մարդ, խոստովանում ենք, {բայց} սպասարկել ենք ճշմարտութեան, երբեք մեզ չենք համար

ք մեզ չենք համարում այն, ինչ որ չենք, երբե՜ք: {Բայց} ինչո՞ւ ես այդ խնդրէի. մի՞թէ նրանք, որ աչքեր ուն

, տենչագին Չքնաղ կոյսի որդան կարմիր շուրթերին, {Բայց} մնում է հաւատարիմ լռութեան... Իսկ ես ինչի՞ն - ե

մինը ամուր: Նետւում է նա պարտէզիս դուռը դէպի. {Բայց} նա տուժե՜ց... որովհետեւ ես իսկոյն Նրա ներքին ծ

կի հասկը լիատոք Մեզ է ընծայում բնութիւնը մայր, {Բայց} ո՞վ չի կալսում կալի մէջ արդեօք, Թեփը չի գցում մ

Խոստացել եմ չլինել Ես ուխտադրուժ - այդ շա՛տ լաւ, {Բայց} թէ սիրուց հրաժարուե՞լ, Չճաշակե՞լ այն բնաւ: Ուրե

ակ ` այս հարցն էր, Նոյնիսկ կնճռոտ յոյժ, աւա՜ղ, {Բայց} գիտութիւնն լուսաբեր Կնճիռը այդ լուծեց վա՛ղ: Նրան

լ, Ինձ հանդէպ գայ տիկին զուարթերես, {Բայց} թխաթոյր զանձամբ ինչ արկեալ Լօդիկ ազնիւ, տխո

զձայն, Եւ ի դարպաս ձգտեալ պարտիզիս՝ {Բայց} տուժեցա՛ւ... զի իմ առժամայն Ցից ընդ ներքի

թեանց, ՚ի մարմինս ապրիլ՝ կեանս համարեցան: {Բայց} սակայն ազգն մեր վերջացեալ ՚ի քաղաքական խորհրդոյ,

ւ ո՛ր է այս եկեղեցի, բաժանեալ ի բուն եկեղեցւոյ, {բայց} պահեալ զբնաւորութիւն եւ զյատկութիւն ճշմարիտ եկեղե

ան սոքա, աղբիւր գոլով այլոց բազմապատիկ մեղանաց: {Բայց} յետոյ հարցանէ " գլխաւոր մեղքերուն ամենն ալ մահուչ

ցւոյ, զայսոսիկ մեղս միշտ մահուչափ ուսուցին մեզ, {բայց} Այվազովսքին զոմանս ի նոցանէ, հայեցեալ աստիճան թե

միայն յառաջնորդութենէ, այլ եւ ի քրիստոնէութենէ։ {Բայց} ցասմանէ, ամօթ մեծ է եւ անլուանալի նախատինք, զի

Զերէ փողով ամեն բանը կը լըմըննայ աշխարհիս, {Բայց} ուսումով, գիրք կարդալով չի կըշտանալ փորերնիս։

ուած մեզ ստեղծեց, կասեն կելլան ման կուգան, {Բայց} որ երթանք մենք խանութը բարեւ կուտանք ամենուն

րաչար կը գործածէ Սիրտը լցուած արիւնով. {Բայց} ես, երկինք թող վկայ գայ, Ես քեզ միայն սիրո

ուրացել են, Որոնց անունն չուզեմ տալ. {Բայց} որ գո՛նէ մի գաղափար Դու ունենաս նոցա վրան,

ցա վրան, (Թէ եւ այս տեղ իւր տեղը չէ) {Բայց} ես կասեմ քեզ կարճ բան. Կեանք ուրացողն

եւ առաջ Նորա խելքը լաւ չափել, Ասի. - {Բայց} դու ի՛նչ ես կարծում, Նա սկսաւ այս խօսել։

ելով ` Ուրախ շողերով խաղում են: {Բայց} երբ ամբոխուած քաղաքից Ես շտապով անցնում եմ

նաւի առագաստը՝ շատ են ուռցրել գիժ հողմեր: {Բայց} անվտանգ, հաստատ յուսով շատ անգամ նա իւր կեանքում

աց շիջաւ այնուհետեւ ` նորա յոյսը ու կեանքը, {Բայց} ով սովոր էր վտանգի՝ չի պղտորի եւ սիրտը: ՊԱ

մունջ է մնում, Ինքը անհոգի, անզօր ու անձայն: {Բայց} երբ երկնքից կը փայլէ հոգուն Անաղօտ լոյսը պայծառ ա

նորա երգերից: Նա այն միջոցին ոչինչ այլ բան չէ, {Բայց} եթէ թարգման մուսայի խօսքին, Նորայ ասածը, որ նա

փ գործիքը, Դինամօմետր երկաթին: {Բայց} թէ պրծանք այս անգամ Գոնէ՛ կոտրած երեքով,

Այո՛, կերթայ շաղղակեր եւ ատելի բորենին։ - {Բայց} ափսոս որ մենք կոյր ենք, չենք տեսնում այս բանը,

Իմ նախորդից, նոյն թողնում եմ քեզի ահա՛. {Բայց} իմացի՛ր, դու անդրանիկ իմ սիրական, Լաւ ճան

Ես ստացայ այս երկիրը խոպան, անշեն, {Բայց} թողնում եմ քաջ մշակեալ նորան անդրէն. Ինչ որ

անն ուշաթափած գոռաց. Մեռաւ՜ մեր կայսրը {Բայց} տես այն կողմ, ի՞նչ առնում է առհասարակ ռամիկը,

Դու չես իրաւ մայր քաղաքիս մի նշանաւոր փողոց, {Բայց} կարող ես յայտնի ասել, թէեւ չէիր շատ հինուց,

Րամ-րամ մարդիկ կ'երթան այնտեղ, {Բայց} ո՞վ տեսաւ նորանցից Այն անտառների թագուհին,

ը Գրաւ տուեց ասելով. " Ոչինչ չունեմ, {բայց} միայն սէր Քեզի տալիս եմ հաւատով"։ Այ

ատով"։ Այնտեղ շատ մարդ զբօսնում են, {Բայց} մեռած է սրտերը, Մի պատանի աշխոյժ կրքով

Չկար թէեւ խենէշութեան մի անպարկեշտ նշանակ, {Բայց} վեցերորդ Պիոս պապը դուրս տուեց մի մեծ կոնդակ.

պապը առնել խայտառակ։ Չգիտեմ ինչո՞ւ. {բայց} գիտեմ որ Գերմանիոյ թագուհին Հիւր էր եկել պապ

գիրք ու հաւատ Յոյս մեծ անուն տալիս է: {Բայց} ի՞նչ բան է այս յոյսը, Արդեօք երբէք իւր օրո

րը կնքած սեւով: Բացեց խեղճը դողալով. {Բայց} ի՞նչ կարդաց, ի՞նչ տեսնէ - Յոյս, յոյս, գլ

ցեց։ Այս բանը մենք միշտ տեսնում ենք. {Բայց} չենք ուզում ճանաչել, Որ մեծատան գոհարները

Նա իւր ընդունողներին։ Մահը նոյն է, {բայց} տեսնողի Զանազան է վիճակը. Մինը չունի հ

անջուած Մարմնին հանգիստ կը բերի։ {Բայց} նա որ միշտ թաւիշ, կերպաս Շոր կարում է իւր ա

փորդ ջրով. Ունիմ քանի տեսակ կառքեր, {Բայց} դու ման ես գալիս ոտքով: Ոսկի, արծաթ

յիմար զքեզ, Թէ հայրենիք պիտի սիրել. {Բայց} թէ ինչպէ՞ս հարկաւոր էր, Ամենեւին չկամիք լս

այ իմ մօտ, Նորան կը տամ ողորմութիւն. {Բայց} թէ ո՞րքան, կամ ի՞նչ չափով, Այդ քո գործ չէ

դար Դու երկնքումը փայլում ես պայծառ, {Բայց} ո՛րքան ստեպ լուսաւորում ես Ուրախ դէմքի տեղ մ

Մի դատապարտող խիստ, անմերժելի: {Բայց} այս երազ էր... ո՛վ գիտէ, գուցէ այս երեկոյիս,

, Դարձեալ կը թափուի մի մարդու արիւն. {Բայց} նոյնպէս պայծառ, դու նոյն սառնութեամբ Կը լու

գուն: Ճանաչում ենք, հաւատում, {Բայց} չկամինք խոստովանել. Պատճառ՝ նոքա շփոթում ե

ռել էր մի վիշտ կամ ցաւ իւր կեանքում: {Բայց} երբ մի օր, երեկոյեան ժամանակ, Տուն դառնալո

Որին գիտէր անգլիացին շատ վաղուց: {Բայց}, ո՛չ որպէս մարդ սպանող չարագործ, Այլ որպէ

ծառան գանչեց. " Իմ պարոն, Լսի՛ր խօսքիս, {բայց} տե՛ս, դու ձայն չհանես. Ապա թէ ո՛չ, ահա սո

Եւ թէպէտ ես այս րոպէիս կարող եմ, {Բայց} մի երկու խափանարար պատճառ կայ. Որ մեք բարե

դով, Կամ կախաղան պիսի ուտէր գլուխս. {Բայց} ի՛նչ կ՚առնունք մեք անցածը յիշելով, Կիւրակէ

իկ ` Տօն օրերում մարդ չսպանել բնաւին. {Բայց} գլխիդ գինն ըստացել եմ յառաջուց, Լսի՛ր, ուր

Ուրիշն գուցէ սուրս առնուր ինձ ըսպանէր. {Բայց} դու հոգիդ, գիտեմ, չես կորուսանում Եւ խոստ

. " Այդ մեծ մեղք է, ես գիտեմ, {Բայց}, եղբայր, հերետիկոս ես արդէն. Չես հաւատու

Դեռ որպէս թէ չէր դողդոջում ձեր ձեռքը. {Բայց} ա՞յժմ............ "։ - Չեմ վախեց

Եւ թէ բաղդը ինձ սրիդ տակ ձգել է, Փոյթ չէ. {բայց} ես ինձ չար առնել չեմ կարող, Մորթիր ինքդ...

" Իրաւն ասեմ, չկամէի այդ բանը, {Բայց} երեւի Աստուած այդպէս վճռել էր. Մնաս բարեաւ

Մնաս բարեաւ մինչեւ էգուց, իմ ընկեր, {Բայց} դու այժմ մտքիս մէջ ես ամեն ժամ, Ազնուաբար չ

իայն հեռուից հասանում է ականջիս Ջրի ձայնը, {բայց} ջուրը դեռ չեմ տեսնում: Իմ գնացած ճան

Ես չգիտեմ, թէ ի՛նչ պիտի գայ գլխիս, {Բայց} դողում եմ բոլոր մարմնով երկիւղից: Եր

մարմնով երկիւղից: Երթում եմ ես... {բայց} ամպի պէս մի պատկեր Հեռուիցը երեւեցաւ իմ աչքի

Ո՛հ, թէեւ այնքան գեղեցիկ էր իմ աչքին, {Բայց} երկիւղից սիրտս զարկում էր կատաղած: Նա

Ճայթեց սիրտս... եւ երկիւղից եւ ցաւից, {Բայց} կամեցայ տեսնել իմ այդ օթեւան: Երբ գն

" Նա երէցն է, իսկ ես կրտսեր հարազատ... " - {Բայց} ո՞վ էք դուք, - ես հարց արի գոռալով:

" Քնքուշ սիրով նորա հետ Վարւում էի. {բայց} յաճախ Օր անցկացնում առաւել, Ուրիշի հե

ր սիրականքը Յիմար չէին, այլ գիտուն, {Բայց} ես նոցանից խելօք Գտանուեցայ, հաստատուն,

թ, Կանոնաւոր, սիրուն ոտք"։ - {Բայց}, մեծ մայր, ձեր ամուսնուն Չէի՞ք խաբում կամ

նչ կարելի բան է, Որ անմեղ օր անցանէ. {Բայց} ես իմ քահանայիս, Խոստովանքի միջոցին,

այր, դուք ձեր ամուսնուց։ - " Այո՛, {բայց} մեծ զրկանք չէր. Նոր չէր թէեւ տաճարը,

մեծ զրկանք չէր. Նոր չէր թէեւ տաճարը, {Բայց} շատ ջերմեռանդ զոհեր, Միշտ ըստանում էր կուռ

Դու յիշատակներ Ինձ ես յիշեցնում. {Բայց} նոքա ոչ միշտ Քաղցր են ինձ հետ, Այլ շ

նար. Օտար աշխարհ պանդխտիլ Ինձ մնում է մշտայար: {Բայց} դու, որ քեզ մարդ տկար Աստուած կանչեց ու խնկեց,

Մատռուակէ թոյն, լեղի Իւր սափորից, ինձ բաժին: {Բայց} ո՛չ երբեք պիտ՚ սողամ Ոտքիդ տակում, ինչպէս շատ Մա

մահը մի է, Մարդ մի անգամ պիտ՚ մեռնէ. {Բայց} երանի՜, որ իւր ազգի Ազատութեան կը զոհուի:

քաջալեր, Գնա՛, թէեւ չեմ կարող գալ, {Բայց} իմ հոգին քեզ ընկեր։ Գնա՛ մեռիր դու քա

ը, կէսի կէսը, Գէթ երեւէր մեր ազգում. {Բայց} մեր կանայք... ո՜ւր Եղիշէ, Ո՜ւր մեր տիկնայ

Այն նուիրական քո սուրբ աւանդին: {Բայց} արդ բարձրացաւ Հնութեան փոշուց, Յաղթա

ծ Հայրը Օշական քեզ փառք պարծանք։ {Բայց} ազգին որ նա սիրեց Որի համար շատ քրտնեցաւ

ցած իջայ Ուստի հերոսն մեր Վահան։ {Բայց} Վահան դեռ նայեցաւ Եկեղեցւոյն, որ շինեց.

Ի ՏՕՆԻՆ Մովսէս թէեւ օրէնք տուեց, {Բայց} գիրը կար շատ առաջ, Մեսրովբ ազգերին գիր տու

արած: Այո՛, եւ սա արածում է, {Բայց} հայ ազգի գառները, Սորա հօտը լուսակիզն է.

Սըւազցի Մխիթարին. Հացեկացին սկսել է, {Բայց} կատարել Սըւազցին"։ Ըռխի՜ն եաշիր, դո

Լոնդոն, Նոր-Եօրք, Պուլ-Պինանդ: {Բայց} պատմութեան օրէնքնե՞րը. Բարոյական մարդկութեա

րարկուն սպիտակ ` Գուցէ երբէք չքանայ, {Բայց} հրաշալի ճակտիդ պսակ ` Միշտ վարդավառ պիտ՚ մն

քարկոծեցին Կեղծաւորաց խումբերը: {Բայց} դու մենա՜կ, մարդ քաջարի, Միշտ անդղորդ, ան

նտանեկան երկպառակութեամբ Ուրիշ բան չունինք, {բայց} իրար դաւել, Եւ սարսափելի ազգուրացութեամբ

Եթէ Ասորու նման աշխարհում Չկայ մի վատ ազգ, {բայց} քան Ասորին Էլ վատ է Հայը ", մենք այս տանո՜ւ

նախանձայոյզ դառնայ հայութեան Կատարելապէս, {բայց} յետոյ ի՞նչ էլ: Կ՚ասէ. " Եկել եմ, մա

էր. Ձմեռան ցուրտ շունչ թէեւ դեռ չկար, {Բայց} պարզ նորա հետք երեւելի էր։ Արեւն, եր

լու Փոխանակ կրկին վէրքերը բացեց։ {Բայց} եւ արժանի այսօր ահա նա Հազար, բիւր տանջանք

ն խօսքով, Գանգատ տուեցին երբեմն գրով. {Բայց} եւ բոլորի վատաբանութիւնք Անպտուղ եղան քո պատ

ահել չկարացայ, գիտէ տէր Աստուածն... {Բայց} նախ խոստացիր, հա՛յր իմ հայազգի, Տալ իմ մար

Նորան այն մահով մեծ փառք հասուցի։ {Բայց} արձակ մեր մեղքն խոստովան եղայ. Մեր դատաստան

ի: 11-ին առողջութիւնս թէեւ լաւ է, քան թէ առաջ, {բայց} տակաւին շատ տկար եմ. լերդս եւ գլուխս ցաւում են:

տ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է թէեւ 12-ին, {բայց} յոյս կայ, որ առաջ էլ տեսնուինք: Այս երեկոյ, լո

ցոյց է տալիս բժշկութիւնը: 9-ին շարունակւում է, {բայց} մի փոքր թեթեւ: 10-ին մինչեւ կէսօր շարունակուեցա

մօտ, կարծելով թէ 27-ին եղբայրս կը գայ կ՚առնու, {բայց} չեկաւ, նամակն էլ այնտեղ մեռելկոխ եղաւ: 29-ին ն

ծ, եւ ձուկ, եւ խաւիար: 6-ին թէեւ պատասխանեցի, {բայց} վերակացուն մոռացել էր, եւ կ՚երթայ միայն 8-ին:

ութիւնը նշանակուած է 30-ին: 25-ին նամակ ստացայ, {բայց} ոչ լրագիրքը, որ բացին բերդակալի մօտ: 26-ին պատա

: 18-ին այսօր թէեւ վերահաս տկարութիւնս թոյլ է, {բայց} լերդս գրգռուած է, ըստ որում ցաւում է: 19-ին այ

աղը: 31-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 29-ից գրուած, {բայց} 31-ին փոստ ձգած, ուր գրել էր եւ Սուլթանը: Նոյե

] եւ Անան[իայից] 29-ից: 1864-ն էլ վերջացուցինք, {բայց} տխրութեամբ. տեսնինք նորը, որ ահա զարկում է: Շն

գլուխ եւ գիշերը ջերմ ունէի, այսինքն ցրտութիւն, {բայց} լուսադէմին քրտինք: Քուն չկայ իսպառ: [Այսօր ընդո

այսօր ցերեկը մի-երկու ժամ փոքր նեղութիւն ունէի, {բայց} չորրորդ ժամին, որ գրում եմ այս, գրեթէ բոլորովին

ւ 9, բոլորովին հանգիստ. 10-11 մի փոքր քոր կար, {բայց} 11-11/2 իսպառ չկար, յետոյ շատ թոյլ երեւեցաւ. տե

գիշերը իսպառ հանգիստ էի, 12-ին քնեցայ մինչեւ 9, {բայց} գիշերը վրաս բացուել էր, ցրտից զարթեցայ, եւ այս

: 28-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 26-ից գրած թէեւ, {բայց} փոստ ձգած 28-ին: 28-29 լաւ անցուցի գիշերը: 29-

id[em] 7-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 5-ից գրուած, {բայց} 6-ին փոստ ձգած: Այսօր գրեցի պ. Ուդովին, որ ինձ

ղնիսը: 17-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս գրած 16-ից, {բայց} փոստ ձգած այսօրից: 17-18 id[em] 18-ին նամակ գրե

20 id[em]. այսօր նամակ ստացայ եղբ[օրիցս] 19-ից, {բայց} փոստ ձգած այսօրից: 20-21 id[em] 21-22 եղինջը ար

-21 id[em] 21-22 եղինջը արդէն քանի օր է թոյլ է, {բայց} հազը եւ կուրծքիս ցաւը իսպառ քամեց ուժս. տես[ութի

կի մէջ եւ ոչ անգամ մի բառ կայ Ժ. Ժ. Ռուսսօյից: {Բայց} թէ երկու անգամ երկուքը չորս է ինչպէս Ժ. ժ. Ռուս

ուռճեանի աչքում հերետիկոսները եւ հերձուածողները: {Բայց} երջանկութիւն եւ փառք կը համարինք մեզ, միասին մնա

ամենայն կերպ, առաւել քան թէ բոլոր Եւրոպայի մէջ, {բայց} կան յանցանքներ, որ մահով է պատժում այդ ազատ կառա

քոյրը, եթէ այն ծեծուած կինը լինէր մեր ամուսինը, {բայց} կարծում ենք, թէ Պ. Չամուռճեանը այնպէս խօսելու չ

արձեալ, պատմել եւ պատուհասել մի չարագործութիւն: {Բայց} չարագործը եկեղեցական է, մեր փոյթը չէ. մեք կը դա

Այո՛, շատ դարեր գնացին մարդիկ այդ ճանապարհը, {բայց} ի վերջոյ, երբ երես առ երես հանդիպեցան եւ զարկուե

ի, այդ խնդիրը այս տեղիս վերաբերութիւն չունի: {Բայց} այս է բանը, թէ Պ. Չամուռճեանը, ի՛նչ նկատմամբ ա

կանութեան հաշիւ ու համար տալ մեր ասածների համար: {Բայց} եւ այսպէս ոչ երբեք արգելառիթ ենք Պ. Չամուռճեանին

խոցելի են, նաեւ բռնակալների իշխանութեան մէջ: {Բայց} այն խեղճ հայը, այն հարստահարուած, ողորմելի, աղ

այ կառավարութեան, այն ժամանակ կը տեսանէինք... {բայց} ինչպէ՞ս պիտի տեսանէինք. վասնզի մէք եւս ծնելու չէ

1859) շատ անգամ պատահեցաւ մեզ տեսանել հոյակապ, {բայց} այժմ ամայի, հայկական եկեղեցիք, իսկ հայ եւ ո՛չ մ

հրապարակով), որ մէք կը հանենք մի շրջաբերական, {բայց} բոլորովին հակառակ բովանդակութեամբ: Նորանից ծագել

ուիլ նաեւ իւր եկեղեցականների հարստահարութեան: {Բայց} մինչեւ ո′ր աստիճան բարձրանում է այս անախորժ զգացո

երքեւ... Շատ ազգեր պատահեցան անբախտութեան, {բայց} այդ չեղաւ նոցայ համար յաւիտենական մեռելութիւն:

որուեցան, կախուեցան, գլխատուեցան եւ այրուեցան, {բայց} նոցայ հոգին կենդանի մնաց, իւրեանց ամայացած հայրե

ում է հերետիկոս անունով մեզ վերստին մկրտելու: {Բայց} որովհետեւ, մէք երկիւղ չունինք անունից, ուստի եւ

նութիւնը: Հրաւիրում ենք, որ ասպարէզ իջանէ, {բայց} եթէ բանը կրօնի եւ սրտի վկայութեան վերայ անհաստատո

րտուածը որպէս արդարացած վերստին հրատարակելու: {Բայց} այլապէս եղաւ բանի վախճանը: Վեհափառ կաթողիկոսը ըն

նամակները վկայէն... Թէեւ մարգարէ չենք, {բայց} ընթերցող հասարակութեան, այժմեն գուշակում ենք պ.

բան ասելու, առայժմ հերիքանում ենք երկու տողով: {Բայց} մեր տեսածը եւ լսածը մեր հետ գերեզման չտանելու խոս

կ պարոններից 99ը հարիւրից գերմաներէն էլ չգիտէին. {բայց} ինչ անես, առածը ասում է. " Լեզուն ոսկոր չունի "

ոցանից ցոյց տալ ուղիղ ճանփան, եթէ մոլորական էր. {բայց} եւ ոչ մի անգամ լսում էի այդ ուղիղ ճանփի մասին, ո

իւնը երկու կողմից էլ տրամաբանութիւն է պահանջում. {բայց} եւ այնպէս, առանց ճշմարտութիւնը թաքցնելու, ցոյց

ել էին եւ խօսում էին դոքա, ծանօթ էին ժողովրդին։ {Բայց} խնդրում ենք փորձ փորձել գիտութիւնք աւանդել, մարդ

է նա աւերուել է, այլ մանաւանդ թէ առաջ է գնացել։ {Բայց} " Հիւսիսափայլի " 1862-ի նոր համակարգութիւնը (նոր

ը, յատկացուցչի նախադաս դրուիլը եւ այլն եւ այլն։ {Բայց} մենք կարծում ենք, թէ իրաւունք չէ, անհնար է թերե

կշռելու. ուրիշ խնդիր է, թէ ինչպէս էր այդ չափը, {բայց} եւ այնպէս կարծում ենք, որ չափը, գիտակցութեան ար

ասում, ո՛ տայր ինձ զամենայն Իսրայէլ ի մարգարէս, {բայց} մարգարէք լինին մարգարէի նման. Բահաղի մարգարէների

իսկ մեր ընդդիմախօսքը սիրող չէին համակարգութեան։ {Բայց} մեր կարծիքը եւ սրտի հաստատ վկայութիւնը այսպէս է,

ք, որոնց մի լավ բաժինը հասնում էր ընտիր վէպերի։ {Բայց}, ինչպէս առաջ էլ ասացինք, մեր ողորմելիքը ասում է

ցան՝ " Վէրք Հայաստանի " եւ " Սօս եւ Վարդիթեր ", {բայց} դոքա, սրտանց խոստովանելով նոցա արժանաւորութիւնը

չարւում է մինչեւ իւր աշխատութիւնը գլուխ կը բերէ, {բայց} այդ աշխատութիւնը Ազգին մի բանի տեղ անց կը կենա՞յ

ծը, թէպէտ այս մի մեքենական սարսափելի տանջանք է։ {Բայց} ի՞նչ օգուտ կարո՛ղ էր քաղել դորանից։ Ո՛չինչ, եւ

Թոյլ տանք, թէ կարդացածի լեզուն եւս հասկանար, {բայց} մի բան կարդալու ժամանակ բառերի լոկ նշանակութիւնը

, Կորիւն, Ղազար Փարպեցի եւ որ սոցա կարգումը են։ {Բայց} քանի՞ մարդիկ կային, որ համ էին տեսանում սորանցից

լինի, այսինքն՝ ժամանակի հանգամանքներին յարմար։ {Բայց} ցաւելով եմ խոստովանում, որ մեր հին լեզուով խօսող

ել մի գիրք, նա կատարում է իւր սրտի ցանկութիւնը։ {Բայց} ՝ ի՞նչ խորհրդով, օգուտը ի՞նչ է, ո՞վ է կարդացողը

ամփոփութեան կողմից Խորենացուց եւս պակաս չ'մնայ։ {Բայց} ես կարծեմ աւելորդ ասացի. եթէ լատիներէն գրելու ժա

ամենում էին։ Զարմանալի է աշխարհիս փոփոխութիւնը, {բայց} առաւել զարմանալին այս է, որ այժմ եւս կան շատ մար

նական արձաններով՝ աննախանձ աշխատութեններով։ {Բայց} իմ այս ասելովը թո՛ղ մեր սիրելի Ազգը չ'իմանայ, թէ

ս բերել մի անկողմնապահ եւ ճշմարիտ եզրակացութիւն։ {Բայց} ափսո՛ս, որ այս չ'կայ ընդհանուրի մէջ։ Թէպէտ եւ մ

ր եւ ընդհանուրի համար, մեք երանելի մարդիկ էինք։ {Բայց} ի՞նչպէս լինէր, կայի՞ն արդեօք լինելութեան պատճառն

um եւ Pater noster աղօթելուց, այլ բան չ'գիտէին։ {Բայց} մի՞թէ չ'կան մեր Ազգի մէջ նաեւ լուսաւոր մարդիկ, ո

ւ որքան կարելի է՝ մօտ ժողովրդի կենդանի լեզուին։ {Բայց} արդեօք հասե՞լ եմ նպատակիս։ Այդ խնդիրը իմ գործ չէ

մ, որ իմ խօսակցութեան ձեւը ունի պակասութիւններ, {բայց} ի՞նչ առնես. ամենայն մարդ իւր պէս կը խօսի, անհատ

սում էին վատթար միմիայն քաղաքականութեան վերայ: [ {Բայց} այդ անցքերը] Խաղացողքը այդ [ողբեր[գութեան]] եղեր

շատակարանիդ մի փոքր ուշանալը մեկնել էին չարաչար, {բայց} փառք Աստծոյ, ամենայն կասկած եւ տարակոյս փարատուե

ւ յայտնել մեր կարծիքը այդ աշխատութեան մասին։ {Բայց} յառաջ, քան թէ ծանօթացուցել էինք ժողովուրդը այդ պ

ա հոգին, նորա հայեացքը, նորա ընկերական կեանքը։ {Բայց} կրիտիկայի մէջ երեւում է այս բոլորի չափը եւ աստիճա

օրերումս դուրս կը գայ, մեր ժողովրդական աղքատին, {բայց} ՝ հարազատ եւ բուն մատենագրութիւնը ճոխացնելու համա

ւածներ դուրս գրել դորանից եւ դնել կրիտիկայի մէջ։ {Բայց} մեք հերիքանում ենք՝ ասելով, թող բանիմաց Հայերը

մօտ է հին լեզուին, քան թէ ժողովրդական բարբառին։ {Բայց} այստեղ բառերը չեն միայն դժուարացուցիչքը, այլեւ մ

դեռեւս չգիտէ նա խօսել, ուրեմն եւ չգիտէ մտածել։ {Բայց} այդ բանի մէջ մեղաւոր է միայն ազգի անկրթութիւնը եւ

Գրանովսկին, թէեւ խոստովանում է այս դրութիւնը, {բայց} ոչ դրականապէս: Նա ասում է, թէ որովհետեւ պատմութ

արժէք ունենալ. Գրանովս[կին] խոստովանում է այս, {բայց} թոյլ տալով պատմական խորհրդի ազդեցութիւնը, որ աճե

նելու նաեւ շատ միջակ հասկացողութեամբ մարգոց: {Բայց} դու տե՛ս, որ Հեգելի դրութիւնը ներգործում է եւ իր

ներողութեան եւ յանցանքի մէջ անանցանելի վիհ կար, {բայց} օրէնքով տրուած պատիժը համարւում էր մաքուր արդարադ

էլ կործանուեցաւ: Ասենք թէ յանցանքը գործուել էր, {բայց} տակաւին երկու տունն էլ հնար ունէին կենալու, բայց

բայց տակաւին երկու տունն էլ հնար ունէին կենալու, {բայց}, հաւասարութեան ոգին ունքը շինեմ ասելով աչքն էլ հ

իրակոսն էլ նորան ներէ, եթէ նա սպանէ սորա որդին: {Բայց} կարգ ու կանոն կը մնա՞յ մի ընկերութեան մէջ, եթէ յ

յղանայ յափշտակութիւն, ատելութիւն եւ սպանութիւն - {բայց} երբ կատարուած էր վերջին գործողութիւնը, մահի է տա

ել է յանցանքը, նա թէեւ գիտէ, որ հատուցում կայ, {բայց} նոյնպէս զգուշութիւնք է առնում, որ այդ հատուցումը

ւր են գնում նորա հոգաբարձութիւնքը եւ մատնւում է, {բայց} շատ անգամ էլ փախչում է հատուցման երեսից: Բացի սո

եան ոգին բռնաբարւում է, երբ յանցանքը ներւում է, {բայց} եթէ այդ ներողութիւնը ընդհանուրի համար է, եթէ սէր

գնում է առաջ, գնում է եւ նորա փիլիսոփայութիւնը: {Բայց} փիլիսոփայութիւնը միայն այդ անունով գրքերի մէջ տես

Եղան ժամանակներ, որ մարդը հարիւր տարի ապրեցաւ, {բայց} մի օրուայ ճամփայ չգնաց, բայց եղան ժամանակներ, ե

րիւր տարի ապրեցաւ, բայց մի օրուայ ճամփայ չգնաց, {բայց} եղան ժամանակներ, երբ մի օրում մէկ դար քայլեց: Պ

եւս պիտի մերժուին եւ արժանի չեն ընդունելութեան: {Բայց} ստոյգ է, որ ընդհանուր պատմութիւնը, բնագիտութիւն

որովհետեւ օդը շօշափելի է զգայարանների համար: {Բայց} պատրաստ վարդապետութիւնը սորվել եւ այնուհետեւ քիթը

չ որ կորցրել էր գտաւ, նորը տակաւին առջեւումն է: {Բայց} ինչպէս է եւ ինչ պիտի լինի այդ նորը: Եթէ մենք քեզ

յն կարող եմ քեզ ասել, թէ ինչպէս բան է այդ նորը, {բայց} մինչեւ այն ժամանակ ինձնից պատասխանի մի սպասէ, ես

ցաւորք են եւ մահի արժանի դատուածք. համաձայն եմ, {բայց} ինչ յանցանք էք գործել դուք ինքներդ, որի համար դա

ափոխ է լինում, ինչպէս վերջինը ջնջում է առաջինը: {Բայց} ֆլօրենտացի պուպլիցիստը, մեզ թւում է թէ աւելի խոր

ր Բոկլը դատապարտել նոցա այս նեղսիրտ ըստ էութեան, {բայց} գերմանական հասկացողութեամբ լայն եւ հոյակապ ուղղու

որ նա ամէն ուրիշից աւելի բարւոքում է պահանջում, {բայց} միեւնոյն ժամանակ ամէն ուրիշից պակաս է ընդունում ն

մանալի է, որ չկամին հասկանալ, թէ մի փոքր թերի, {բայց} գործադրելի ձեւը աւելի նախընտիր է, քան թէ գաղափար

լորովին անգործադրելի է: Հա, շատ ընտիր գաղափար, {բայց} որ չես կարող նորան մարմնացնել, չես կարող գործ դն

մարմնացնել, չես կարող գործ դնել, օգուտը ինչ է: {Բայց} պէտք չէ մոռանալ, որ գերմանական չոր գաղափարի գերի

օսիր է. ղարաբաղցու ասածը չլինի " ըռխին յաշիր"։ {Բայց} մենք շուտով կը հասնենք այն թթուուտին, որի տեսութ

իռ պահող տարր ընդդէմ նեղսիրտ գրականութեան: " {Բայց} ", - շարունակում է Հայմը, որպէս թէ սթափուելով ե

ր առաջուայ կարծիքները հիմն ի վեր կործանելով, - " {բայց} ", - ասում է նա, - " չէ կարելի երեւակայել աւելի

стратегик) այո՛, ունի հոյակապ արժանաւորութիւն, {բայց} պատերազմի դաշտից դուրս, մարդկային եւ ընկերական յ

ջ եւ որոշուած նպատակով - մեռցնել կամ մեռնել: {Բայց} այնպէս նեղ, որոշեալ եւ սահմանափակ չէ մարդկային կ

ամբ քայլել, առանց անօգուտ եւ վնասակար դառնալու: {Բայց} ի՛նչ անես, որ Հեգելի պէս մարդը փրկութիւն է տեսնո

ւթիւնը տակաւին չէ հասած իր վերջին կատարելութեան, {բայց} խնդիրը այստեղ է, թէ այդ կատարելութիւն ասուածը ար

ին, որ նորա կատարելութեան գաղափարը մնայ անշարժ, {բայց} եւ այն ժամանակ տակաւին չէ կարող հասած լինել նորան

նակ եւ ուժ, որ պիտի գործ դրուի մինչեւ այն կէտը, {բայց} եւ կէտը կը վազէ առաջ ձգտողութեան ուժգնութեան չափո

մբ, որի վերջին խօսքը էր 1789 եւ 93 թուականները: {Բայց} որտեղի՛ց յանկարծ բխեց XVIII դարու այդ փիլիսոփայակ

թեան ժամանակ կառավարելով, նոյնպէս առաջ նայեցաւ, {բայց} այն յիսո՞ւն երկաթէ տարիները, որ անցան Լուդ[ովիկո

րու փիլիսոփայութիւնը աղբերանում էր ճիզուիթներից: {Բայց} ով որ ճանաչում է XVIII դարում ներգործող փիլիսոփան

ն իսկապէս Ֆրանսիոյ աչքը տնկուած էր Անգլիոյ վրայ, {բայց} ռէվոլիւցիօնից յետոյ այդ երկու աշխարհների պաշտօնքը

ւթիւն ունեցաւ Անգլիոյ աւելի առաջադիմութեան վրայ: {Բայց} թէ ազատութիւնը մի վսեմական աւանդ է, ապա այդ աւան

Մի փոքր ժամանակ անցաւ այդ աւանդը Ֆրանսիոյ ձեռք, {բայց} նա չկարողացաւ պաշտել նորան նպատակի յարմար ձեւով:

կարգութիւնը, այո՛, մեր աչքում շատ ստգտանելի է, {բայց} հարցնենք անգլիացուց, եւ տեսնենք թէ այդ համակարգո

նկնի եւ դորանով հողը դուրս կը գայ կապանքի տակից, {բայց} եւ այն ժամանակ արդեօք բոլորովին կատարեա՞լ կը լինի

կզբունքը (общинное начало), որ կայ Ռուսիոյ մէջ {բայց} ո՛վ գիտէ թէ երբ կարող են զարթել Անգլիոյ եւ Ֆրանսի

նեալ գրութեան վրայ գաղափարական հասկացողութիւնքը։ {Բայց} Հեգելին տրուած չէր տեսնել ոչ այն եւ ոչ էլ միւսը.

այս տեսակ կարծիքների մասին նմանեցուցինք Բոռքին: {Բայց} վերստին կրկնում ենք, Բոռքը հիւանդ եւ սասանեալ ու

տին հնչեցնում է առողջ բանականութեան ձայնը: " {Բայց}, - ասում է նա (Հայմը), - կենդանի պատմութեան եւ

իշեր: Ոչ Հեգելի աշակերտ ենք եւ ոչ Շելլինգի, {բայց} արդարութիւնը ստիպում է խոստովանել, որ երկուսի հա

էջ ոստիւնք չկան, այլ հետեւական շգթայաշարութիւն, {բայց} եթէ մի դիպուածում չէ իրագործւում միջին մոմենտը,

ամ Յիշատակարանիդ մէջ, կամ Յիշատակարանիցդ դուրս, {բայց} դարձեալ Հիւսիսափայլի մէջ: Գտանւում էի ես Փ

իւն: Թէ մէկ օր վաղ եւ թէ մէկ օր անագան, ոչինչ. {բայց} մեք, հասանք Բարի Յուսոյ սարաւանդին, ուր սովորաբ

ուտ քաղենք: Մեր յոյսերը անշուշտ պսակուելու էին, {բայց} երբ որ մի քառորդ ժամու ճանապարհ էր մնում մինչեւ ո

տաթափ էին եղած, նաւապետը երկիւղից սասանուած էր, {բայց} ես չէի տակաւին կորցրել իմ հոգու արիութիւնը. ես,

էր: Թէպէտ մեք կորուսել էինք մեր բոլոր ապրանքը, {բայց} ողջանդամ փրկուեցանք մեզ մօտեցած մակոյկների օգնութ

կայ վիճակի վերայ, արտասուք էին կաթում աչքերիցս: {Բայց} ապագայի յոյսերը մեր աչքի առաջեւ նկարագրելով, մխի

մեանց եւ ասում էինք. Թէպէտ մարդիկը մեզ մոռացան, {բայց} երկնքի թռչունների նախախնամող բարի աստուածը չէ մոռ

րդարութիւնը կ՚առնու իւր վարձը: Ծանի՛ր, թշուառ, {բայց} սիրելի բարեկամ, որ այս բոլոր նեղութիւնները, որո

էր քան այն զեխ օրերը, որ ես անցուցի Փարիզի մէջ: {Բայց}, աւա՜ղ, այն քաղցր օրերը անհետ կորան մշտնջենաւոր

, որ ես մինչեւ մահս անմեկնելի կը մնայի քեզանից, {բայց} դժնդակ բախտը հալածում է ինձ ամեն տեղ: Ես քեզանից

ի ես նորան, տարաբախտութեան ընկեր, գնա՛ բարեաւ, {բայց} չմոռանաս այն սուրբ դաշը, որ կնքեցիր իմ հետ: Նա

հազիւ կարողացանք խլել մեր կեանքը մահուան գրկից, {բայց} ամենեւին կորցրեցինք մեր ապրանքը: Իմ բոլոր ընկերն

ոյս էի, որ պարզերես կը վերադառնամ իմ հայրենիքս, {բայց}, աւա՜ղ, այդպէս չէր գրած իմ ճակատի վերայ: Եթէ կ

ը շատ երկար կը լինի, եթէ մի ըստ միոջէ ձեզ ասեմ: {Բայց} որովհետեւ կամենում էք իմանալ, ձեր սիրտը շարժէլու

րեթէ ըստ մեծի մասին այդպէս է. շատ խոստանում են, {բայց} փոքրն եւս չեն կատարում. նոցայ անիրաւութիւնը եւ չ

տալ: Այս բանը շատ ընդդէմ թուեցաւ հոգատարներին, {բայց} սոցայ անարժանութիւնը գիտելով վերակացուն, իւր վեր

միշտ այսպէս է վերջացել բոլոր մեծ մարդերի կեանքը: {Բայց} առաւել զարմանալին այն է, թէ ինչպէ՞ս այն ժողովու

ր վաղուց հերքուել էին իւրեանց անճոռնի ստութեամբ, {բայց} բանի էութիւնը քեզ լաւ հասկացնելու համար, այդ խնդ

շատ դժուարին էր նոցայ հետ մասնակցութիւն ունենալ, {բայց} յօգուտ իւր հայրենակիցների յանձն առաւ այս անախորժո

ւր հայրենակիցների յանձն առաւ այս անախորժութիւնը: {Բայց} իզուր, որովհետեւ կարդինալը դիտաւորուել էր անպատճ

ր գործարանի հոգատարքը պարտ են քեզ օգնական լինել, {բայց} սուտ էր այդ խօսքը. պապի ասութեամբ քեզ պարտ է նոց

սակիցներից: Ծառայողք եւս կամեցան հետեւել նոցայ: {Բայց} կարդինալը վախենալով, մի՛ գուցէ տհաճութիւն ծնանի

ւնը մի սիրելի բան կը լինէր Հռոմի ժողովրդի համար, {բայց} կարդինալը կամաւ հեռացաւ բարի բանից, եւ մօտեցաւ չ

րկէ, պապը այնպիսի անարգութիւն յանձն չէր առնլու, {բայց} նա իւր սրամտութեամբ ճանապարհ գտաւ եւ գլուխ բերեց

գլուխ բերեց կոնդակը: Պապը իմացաւ այս բանը. {բայց} ինչպէս վերեւում ասացի, թունաւորուեցաւ իւր կարդին

նորանից լաւ մարդ էր) այդքան երկար ծառայ պահել, {բայց} նա զայրացաւ ամենեցուն վերայ: Այսպէս, չափա

Թէպէտ բաւական երկար եւ ձանձրալի են պատմելիքս, {բայց} որ միջոց դեռ շատ ունինք մինչեւ երեկոյեան խաղաղակա

ւնը, ապա ձեզ պատմեմ, թէեւ ոչ այնքան երկարօրէն, {բայց} գոնէ եւ ո՛չ այնքան կարճառօտ, որ ձեր հարցասիրութի

որա անարժան գործերը վաղուց յայտնի էին ամենեցուն, {բայց} որովհետեւ կարդինալին շատ ձեռնտու մարդ էր, նա ուշ

մը մեծ խորամանկութեամբ վարւում էր ամենեցուն հետ: {Բայց} նորա վերջին օրերում դուրս երեւեցան նորա դժոխային

երի բոլոր թերութիւնների պատճառը ընծայելով նորան. {բայց} ճշմարտութեամբ պէտք է ասած, նոքա երբեք ուշադիր չէ

այն մարդերի կեանքը վաղուց է վերջացել աշխարհիցս, {բայց} նոցայ յաղթութիւնը քանի գնում է ընդարձակում է իւր

քեղ է, առաջին օրերումը մի խեղճ դրութեան մէջ էր, {բայց} Քուեպեքի նախկին կարդինալի մօտ երկար ծառայելով, բ

սորա վերայ շուտով բացուեցան մեծմեծ քննութիւններ, {բայց} սա լինելով մի ճարտարամիտ եւ բազմարուեստ անձն, մա

նորա յանցանքի վերայ եւ կամեցաւ նորան դատապարտել, {բայց} դարձեալ գթալով, ներել էր մարդասիրաբար, բաւական

խաբուած քահանայապետի սիրոյ առ նա շնորհն են: {Բայց} թո՛ղ սոքա մնան մի փոքր լռութեան մէջ, տեսանենք դո

յառաջ վարել էր այդ պաշտօնը շատ արժանաւորութեամբ. {բայց} որովհետեւ Քրիստոսի կտակից նա լաւ իմանում էր, մին

մը վարում էր մի պապական վարդապետ շատ ֆրանսիագէտ: {Բայց} կարդինալը տեսանելով, որ այս մարդը իւրեան հաւատար

ոլորովին անընդունակ եւ անարժան էր այս պաշտօնին, {բայց} կարդինալը այնպէս կամեցաւ. եւ թէ ինչ պատճառով, ա

րութիւն տալով, կարծեց անշուշտ, թէ խաբեց նորան. {բայց} նա իւր գիտեցածը գործ կը դնէ, եթէ կարդինալը նորան

կը բաղկացնեն: Սա թէպէտ այս պաշտօնի մէջ թոյլ է, {բայց} ուրիշ գործերում հինգ մարդու հաւասար: Սա առ

Սա բաւական հմուտ մարդ էր միայն դարբնութեան մէջ, {բայց} կարդինալը իւրեան ձեռնտու մարդ համարելով, սորան մ

ւթիւնը սորան ստիպեց ուրիշ ճանապարհներ եւս բռնել, {բայց} քաջասիրտ պաշտօնաւոր երիտասարդներից մինը, օրինաւո

Այնուհետեւ նա գործարանի սեամի վերայ ոտք չկոխեց: {Բայց} ի՞նչ օգուտ: նա չկարողացաւ իւր արիութեան պտուղը ք

ճշմարտասիրութեան եւ հաստատ նախնական կրօնի համար: {Բայց} երբեմն Ֆրանսիայումը շատ մեծ յարգ եւ կշիռ ունէր իւ

ւր գործի մէջ: Թէպէտ սա անարժան էր այն պաշտօնին, {բայց} սորան եւս հարկն էր ստիպում: Գովելի է սորա միակ յ

հմուտ չէր իւր պաշտօնի մէջ, զանազան պատճառներով. {բայց} իւր գեղեցիկ բնաւորութեամբ եւ ցածուն համեստութեամբ

անութեան օգուտը եւ հռոմէական ազգի հաստատութիւնը: {Բայց} քահանայապետն եւս չէր մեղաւոր, որովհետեւ նոցայ յա

յնպէս անարժան մարդիկ էին: Նա լաւ խորհրդով արեց, {բայց} սոքա, որ անհարազատ գտանուեցան, նա ի՞նչ մեղաւոր

Սորան հանգուցեալ պապը արժանաւորութիւն տուեց, {բայց} թէ ի՞նչ պատճառով, անհասկանալի բան է: Ասես թէ ո՛

ն փախչում էին, նորա չարագործութենների պատճառով: {Բայց} սա ուշադիր էր իւր օգտին եւ ո՛չ թէ հասարակաց:

նը իւրեանց ձեռք առնլով, ո՛չ այլ ինչ չեն մտածել, {բայց} միայն ժողովուրդը խաբել եւ անձնական օգտի ծառայել:

տասներկուամեայ քաջազունքը: Թէպէտ եւ չէր անզէն, {բայց} չէր գործ դնում նորան, բաւականանալով միայն նորա շ

նում, երբ երկարատեւ պատերազմելուց վաստակում էր: {Բայց} սա մի ամբողջ ժամ պատերազմեց մենակ այն անհամար թշն

մ են պատերազմի դաշտի ծածկուած բազմախուռն զէնքով, {բայց} թշնամի չկայ: Ասում են, եթէ այսպէս առանց մեր նիզ

այ հառաչանքն անգամ գործարանի պատերը դղրդում էին, {բայց} շատ անզօր գտանուեցան շարժելու մարդերի սիրտը, խնա

ց յետոյ գործարանը ի՞նչ եղաւ եւ որի՛ ձեռքը ընկաւ, {բայց} նա յառաջ չտարաւ իւր խօսքը, եւ եզրափակեց այստեղ ի

ոցայ գործերը դատէ անաչառ պատմագրութիւնը աշխարհի: {Բայց} ես շատ եմ զարմանում նախկին վերակացուի պարզմտութեա

զարհուրելի տեսարան եւ կամ գնում է նրանից փախչել, {բայց} նորա վաստակած ծունկերը նորան չեն հնազանդում եւ նո

տ աշխատեցի իմանալ մի փոքր որոշակի բաներ նորանից, {բայց} նա չկամեցաւ յառաջ տանել խօսքը: Ես եւս անքաղաքավա

օրը որպէս թէ կամեցայ դէպի հայրենիքս վերադառնալ, {բայց} արծաթի պակասութեան պատճառով նոր ի նորոյ ընկայ հոգ

ւգ եւ ողբ բարձրացրեց իմ անակնկալ դրութեան վերայ, {բայց} ես մի ուրիշ մարդ փոխուելով իմ թշուառ կեանքի հանգա

ստոսի փրկագործ տնօրէնութիւնը հաւատի մասն է: {Բայց} եթէ մի մարդ չհաւատայ կախարդութեան կամ դեւերին, ո

ընդունայն է հաւատը դէպի մեր թշնամին - Քրիստոսը. {բայց} Դուք առաւել քաջ հանդիսացաք այս վսեմակա՜ն ասպարիզի

է կատարէք, ասացէ՛ք, թէ անպիտան ծառաներ ենք)։ {Բայց} ինչի՞ Աստուծու հոգեւոր մշակ սուրբ Պաւղոսը, նեղան

, իբրեւ մի անզգամ, ինչպէս Պաւղոս մեծ առաքեալը, {բայց} դո՛ւ Քրիստոսին նմանելով, տանելով եւ ներելով իմ ա

ատճառով, շատե՛րն աշխատում էին լինել իմ փոխանակ. {բայց} թէ կարողանայի՜ն լինել։ Դեռ արարածների սկզբի՛ց

ր ականատներ էր դնում եւ աշխատում էր կորցնել։ {Բայց}, էլ ո՞ւր եմ խօսում արարածների միմեանց ունեցած նա

էջ բուն դրած չար գործերին որպէս մի օգնութիւն։ {Բայց} ո՞վ արդեօք անհաւատներից, չասե՛նք՝ քրիստոնեաների

քը չթողուի՛, ո՛չ այս եւ ո՛չ գալու աշխարհում ", {բայց} արհամարհողների պէս, բանի տեղ չեն դնում։ Բայց մա

, բայց արհամարհողների պէս, բանի տեղ չեն դնում։ {Բայց} մարդ մարմնի թուլութեան պատճառով մեղք է գործում,

ինչպէս եւ ես, որ ամեն մարդերից էլ մեղաւո՛ր եմ. {բայց} մեղքը մե՛ղք չէ ասել, ո՞ր արհամարհոտ եւ ամբարիշտ

ող լինի զղջալ շտապել իսկոյն թողութիւն կը ստանայ։ {Բայց} ո՛վ որ յիմար կոյսերի ձեւո՛վ կամենայ ազատուիլ, թ

, գրով գրելու համար ես շա՛տ աղտեղի եմ համարում։ {Բայց} նոցա հայհոյանքի խորհուրդը, մի փոքր առաջ յիշուած

ս պոռնիկների մեղքը թեթե՛ւ եւ չնչի՛ն համարելը։ {Բայց} ե՛ս, իմ կարողութեան չափով, Յունական գիտութեանց

են եւ չբժշկուե՛լու կերպով կաղում են հաւատքի մէջ, {բայց}, այս խօսքո՛վ է միայն եւ ո՛չ գործով. պա՛տճառ, մ

սկաղովնի դռներում ". կարդացողը կը հասկանայ։ {Բայց} ես թէ՛եւ այդ տեսակ աղանդաւորներից մի մարդ գիտէի,

մարդիկը, կարծո՛ւմ էին, թէ ե՛ս էլ նոցա նման եմ։ {Բայց} ես չէի դատապարտում ա՛յն պատճառով որ ուսել էի Քրիս

աշխատում են իրենց անձը արդա՛ր ցոյց տալ աշխարհի, {բայց} այդ խաբեբայութիւնը բնա՛ւ չի ծածկուիլ, եւ նոքա է՛

խօսք ինձ չուղարկէին։ Անզգամութիւն է նոցա արածը. {բայց} ես այսպիսի քրտինքով առաջ բերած մեծ վաստակս եւ շատ

չկարողացայ դաւաճանութիւնը այն միջոցին հասկանալ. {բայց} ինձ պէտք էր իսկոյն ոտքդ ընկնել, արտասուքով աղաչե

անեցին եւ վրայ հասնելով՝ դէպի մահ խոցոտեցին։ {Բայց} խնդում եմ ցնծալով, որ այն վէրքերով, իմ հոգիս,

ես, չեմ համարձակւում երկիւղից նաեւ տեսնե՛լ քեզ, {բայց} դու դեռ ասում ես, թէ գամ բժշկեմ եւ կամ թաղէ՛. չ

ց իրենց հոգին պարտաւորելու թող ճշմարիտը ասեն։ {Բայց} երեք եղբարքն էլ սիրում էին Սուրբ Կաթուղիկէի վանքը

առաւել իրենց պարկերի, քան թէ վանքի ամբարի մէջ։ {Բայց} ես, մեղուի նման ամեն կողմից բերելով, կարողանում

ալ եւ՛ վատնողների պէտքերը, եւ՛ վանքի պաշարը։ {Բայց} դո՛ւ, Տէր, լաւ յիշողութիւն ունիս եւ բան չես մոռ

են այժմ վանքում՝ ցեցերի կերակուր լինելու համար. {բայց} արդեօք այդ գրքերը կարդալով պիտի լուսաւորուի՛ն այդ

։ Եւ դու, Տէ՛ր, եւ այս մի բանը չես իմացած, {բայց} արժա՛ն էր, որ իմանայիր. ես լսեցի, որ իս քամակի

ծքի անհաստատութիւնից մի երկու անգամ ջարդուվեցաւ, {բայց} այս վերջին անգամինը եթէ Տէրդ գիտնար եւ ինձանից հա

կ'իմացուէր, գովութեան եթէ մեղադրանքի էի արժանի։ {Բայց} ես միայն իմ դուրս ձգուելուցս յետոյ ընկայ այս ու ա

դպիսի բաներով կարողանայի մարդու հաճելի լինել։ {Բայց} ես մի ուրիշ նո՛ր բան էլ ասեմ Տիրոջդ, որ թէ քո ար

ւած, եւ այս բանը գիտեն իմ հետ այնտեղ բնակվողքը։ {Բայց} ուրիշներից աւելի Ակիթ անունով մի մարդ, որ Գարդմա

թէ. " Նորա հալածուելու պատճառը բնա՛ւ մենք չենք. {բայց} ինչ որ նորա գիտութեան մասին էք խօսում, ստո՛յգ է

րժելով եւ կցկտուր ձայներ հանելով, թռչկոտում են։ {Բայց} դոքա՛, գլուխները ծածկա՛ծ) եւ երեսները փաթաթա՛ծ

նելով՝ ասում էին. " Այդ մարդը գիրք չէ կարդում, {բայց} ընթերցուածը այնպէս անսխալ ասում է, ինչպէս գրքին

նոնների կարգադրութիւնը հազի՛ւ կարանում են գիտել, {բայց}, նախանձ ձգող դեւի գրգռելով, միմենաց մօտ նստած,

էի առաւել մեռնել, քան թէ այդ սիրուց զրկուիլ։ {Բայց} այժմ, խօսքս վերջացնելու գալով, յարմա՛ր եւ արժա՛

փոխարէնը ", եւ, Փրկչի վրայ ցոյց տալով, թէ. " {բայց} Սա ինչի՞"։ Այսպէս էլ ես, իմ գործերի համեմատ

եւ խոստովանում եմ հրեշտակների եւ մարդերի առջեւ, {բայց} ուրիշ առաքելանման մարդիկը ինչի՞, այսպիսի եւ սորա

ը Ս. Էջմիածնի մէջ, Արժ. Դանիէլ վարդապետի մօտ. {բայց} աւա՜ղ, այն ուրիշ օրինակ չէր, այլ բո՛ւն գրչագրից

ւնք, Ս. Գրքից փոխառութիւնք, ձեւ, ոճ եւ այլն։ {Բայց}, երկարութիւնից փախչելով, յետ դրինք այս անգամ՝

արգմանեցինք նաեւ Ս. Գրքից բերուած վկայութիւնքը. {բայց} սակայն, բացատրութեանց մէջ պահեցինք ոչ միայն բուն

հակասութիւն համարեն նորա մէջ հարեւանցի յիշուած, {բայց} Թղթում իսպառ չեղած բաները։ Առհասարակ, այս յիշատ

ւիլը, այդ մասին պատմութիւնը ոչինչ չէ ասում մեզ, {բայց} հաւանականաբար կարելի է ենթադրել, թէ այդ եղել է մ

մութեան ձեռքով արդէ՛ն ապացուցեալ ճշմարտութիւն է։ {Բայց} սակայն չենք կարող ասել, թէ բո՛ւն Ս. Լուսաւորչի

րա հարաւային կողմում, առանձին եւ շէնից մեկուսի։ {Բայց} սակայն այդ եկեղեցին շինուել է Վաղարշապատի կենտրոն

րիսպը դէպի հարաւ, չէ կարելի այլեւս հաստատ ասել. {բայց} երեւի թէ տակաւին շատ առաջ էր գնում, որովհետեւ Ս

աղարշապատ քաղաքից դուրս չէր, այլ՝ նորա մէջ։ {Բայց} ի՛նչ հարկաւոր են մեզ հողեղէն վկայութիւնք, երբ գր

յութիւնք բերել մեր ասածները ապացուցանելու համար, {բայց} այսչափն էլ գուցէ աւելորդ երեւի ոմանց։ Խոստովանու

էլ գուցէ աւելորդ երեւի ոմանց։ Խոստովանում ենք, {բայց} ի՛նչ անես, երբ Փարպեցու Թուղթը կարդացողին սար ու

կոչւում ս. Կաթողիկէի մօտի կրօնաւորաց բնակարանը։ {Բայց} մեր այս անգիտութիւնը անվնաս է, կրօնաւորների բնակ

նը, եւ այդ մարդը է անզուգական Մովսէս Խորենացին։ {Բայց} մենք մանրամասն կը խօսինք այս բաների մասին, երբ Ա

շ տեղերում առաջ է բերում Պաւղոսը իր պարծանքները. {բայց} մենք հերիք համարենք այսքանը։ § 13. Բնագիրը.

(եր. 40)։ Մենք թէեւ թարգմանեցինք բառ առ բառ, {բայց} յայտնում ենք այստեղ, որ միտքը չենք հասկանում պար

սում է իր համար, " աշակերտ Աղանայ Արծրունւոյ ", {բայց} եւ այնպէս, որպէս թէ աշակերտուած է նաեւ մեր մեծ Թ

. 17)։ Այստեղ տեսնում ենք մի Ղազարի անուն, {բայց} չենք կարող ասել, թէ Կիրակոսը Փարպեցուն է հասկանո

Ղազար Փարպեցու անունը՝ ճարտասան կոչելով նորան, {բայց} այնտեղ Փարպեցին երեւում է ոչ որպէս աշակերտ Մեծ Թա

, որ Փարպեցին Մեծ Թարգմանչաց աշակերտ եղած լինէր։ {Բայց} պէտք չէ մոռանալ, որ Խորենացին, Կորիւնը եւ ինքը

ւ չէր յատուկ աշակերտ Սրբոյն Սահակայ եւ Մեսրոպայ, {բայց} տեսեալ էր զնոսա եւ 'ի տղայութեան ուսեալ էր ինչ ին

եւ վերջը այսպիսի բացադրութեամբ խօսքդ յետ առնուս։ {Բայց} մենք չենք մեղադրում Չամչեանին. նա էլ իր նախորդնե

րբեմն այլայլելով իրենցից առաջ գրողների ասածը։ {Բայց} այն բոլոր կարծիքները, որ վերեւը մէջբերինք, եւ ը

յայտնուիլը ներելի էր տակաւին կրկնել թէեւ անհիմն, {բայց} հնացած կարծիքը. իսկ Փարպեցու Թղթի յայտնուած օրից

յն արժէք չունին, այլ բնա՛ւ ներելի չէ կրկնել։ {Բայց} սակայն պ. Էմինը, իր յառաջաբանի մէջ այսպէս է խօս

է Փարպեցին " ըստ տիոց աւագագոյն էր քան զՎահան ", {բայց} եւ այնպէս պիտի ընդունենք, որ Փարպեցին 455 թուակա

րպեցու, Վահանի սննդակցութիւնը եւ խաղակցութիւնը, {բայց} եւ այնպէս պ. Էմինը ընդունում է, որ Փարպեցին աշա

Փարպեցին Աղանին աշակերտ եւ ե՞րբ գնաց Յունաստան, {բայց} պ. Էմինը ընդունում է, որ եղել է այս " զկնի յերկ

աւելի չէ լինում, քան թէ հինգ վեց տարեկան տղայ։ {Բայց} այդ թուականներում չկար նա անգամ եւ այդքան. քսան

այդ միջոցին արդէն 15-16 տարի է, որ վախճանել են։ {Բայց} պ. Էմինը, այս չափով էլ գոհ չլինելով եւ Փարպեցու

րդ դարում, երեւակայութեան մէջ էլ տեղ չունէր։ {Բայց} եթէ այս ամենը մոռնալով, միայն այս առնունք, որ ի

4 թուին, երբ Պերոզի տեղը նստաւ Վաղարշ թագաւորը։ {Բայց} պետք չէ մոռնալ, որ Մեծ Վահանը ցած չդրեց զէնքը,

յս երկուքից ո՞րը կամենում է հասկացնել պ. Էմինը, {բայց} այդ բնաւ արգելք չէ մեզ, որ երկուքն էլ միասին մեր

ի անուն շինել, որ բնա՛ւ չէր եղած Հայերի մէջ։ {Բայց} պ. Էմինը պնդում է, որ Փարպեցին է կրճատել այդ ան

ին, երբ վանքից հալածուելու դիպուածով ասում է. " {Բայց} բերեալքն իմ յԱղուանից եւ 'ի Վրաց եւ 'ի Սիւնեաց եւ

ածման կերակրիչ իմ եղեւ " (Թուղթ, եր. 57)։ {Բայց} սակայն, մենք երբէք չենք ուզում ասել, թէ Փարպեցի

Ստո՛յգ է, Յայսմաւուրք եւ այլն չունինք մեր մօտ, {բայց} հազիւ թէ դոցա հեղինակութիւնը բան արժէ պատմական խն

Խնդրի վախճանական լուծումը թողում ենք ժամանակին. {բայց}, մինչեւ այդ ժամանակ, Ձուիկին ճանաչում ենք Վասակ

նզգամութեան վրայ է ակնարկում իր քրոջ Թամարի հետ։ {Բայց} որ ասում է " վասն անհանճար խօսիցն ", մենք հասկան

§ 55. Բնագրում անուն չկայ, այլ մի քանի կէտ, {բայց} Էմինը ծանօթաբանում է. " Աստէն բառ ինչ պակասի. գ

դրականապէս ընդունեցինք պ. Էմինի առաջարկութիւնը. {բայց} յայտնում ենք, որ մենք երաշխաւոր չենք, թէ Փարպեց

մի քանի անուն ունի. գուցէ նոցանից մինը գրած էր։ {Բայց} երաշխաւոր ենք, որ թէ ինչ էլ գրած է եղել Փարպեցին

այնուամենայնիւ Յովհաննէս Աւետարանչին է հասկացել։ {Բայց} որովհետեւ այդ խօսքերը Աւետարանի մէջ չէին, այլ Առ

. ամենայն մեղք եւ հայհոյութիւնք թողցին մարդկան, {բայց} զՀոգւոյն հայհոյութիւն մի՛ թողցի։ Եւ որ ոք ասիցէ

։ Եւ որ ոք ասիցէ բան զորդւոյ մարդոյ՝ թողցի նմա. {բայց} որ զՀոգւոյն Սրբոյ ասիցէ՝ մի թողցի նմա, մի յայսմ

դկան մեղք եւ հայհոյութիւնք որչափ եւ հայհոյեսցեն, {բայց} որ հայհոյեսցէ զՀոգին Սուրբ, ոչ ունիցի թողութիւն

ւ ամենայն որ ասէ բան զորդւոյ մարդոյ, թողցի նմա. {բայց} որ զՀոգին Սուրբ հայոյիցէ, մի թողցի նմա " (Ղուկ

ընթերցողը, թէեւ թարգմանել ենք գրեթէ բառ առ բառ, {բայց} խոստովանում ենք, որ մի փոքր մութ է երեւում մեզ ա

տ անգամ եւ չէ թարգմանւում, կամ համը կորցնում է, {բայց} մենք մեր ընթերցողներին մօտաւորապէս գաղափար տալու

գրուածքը սրբագրելը շատ զգուշալի բան է առհասարակ. {բայց} մանաւանդ, երբ չենք հասկանում մեր սրբագրութեամբ բ

ամ. 3-5)։ Հարազատ թարգմանութիւն է յունականից, {բայց} մի փոքր անհամաձայն է եբրայականի հետ։ Բայց թողուն

անից, բայց մի փոքր անհամաձայն է եբրայականի հետ։ {Բայց} թողունք այդ. մենք այստեղ ուրիշ բան ունինք ասելու

ունչ առարկաների կամ վերացեալ ըմբռնողութեանց տեղ, {բայց} երբեմն երբեմն կայ գործածուած. եւ մեզ թւում է, թ

պահանջողութեան համեմատ երբեմն նա եւ երբեմն նոյն, {բայց} տեղ տեղ ներս է մտած նա փոխանակ նոյնի։ Հին լեզ

րանունները, սեռ չունենալով, ծանուցում են բանը. {բայց} երբ այդ դերանուններից էլ լոկ մի հատը միայն գործ ե

եւ միւսները 486 թուականին, այս չիքի պարտէզը։ {Բայց} այս, որպէս ենթադրութիւն, հիմնաւոր թէ անհիմն, տ

ւոր թէ անհիմն, տակաւին կարող էր անել պ. Էմինը. {բայց} ինչ ասենք այս խօսքերին, որ Պ. Էմինը խօսում է իր

խուրձ աւելցնել։ " Դի՛ր զմեղս 'ի վերայ մեղաց"։ {Բայց} բարձրացնում ենք այստեղ մեր բողոքը ընդդէմ այն բոլո

ը մենք լսում ենք տասներորդ դարու վերաբերութեամբ, {բայց} կարելի՞ է ասել, թէ այդ տեղը չկար հինգերորդ դարու

եաց իշխանից զատ, եղած են եւ ուրիշ Սեւուկներ։ {Բայց} մենք ուզում ենք տակաւին մի քայլափոխ առաջ տանել մե

նոն է, որ բնաւ օրինակ եւս չենք ուզում բերել։ {Բայց} ի՜նչ ասել է Սեւուկի պարտէզի մարդիկ։ Եթէ Սեւկոյ դ

անք, ուրեմն եւ Հացեաց դրախտն էլ Հացեաց պարտէ՞զ։ {Բայց} շնորհակալ ենք երանելի Մովսէս Խորենացուց, որ Հացե

այսպէս պիտի թարգմանէինք, կա՛մ այնպէս ճար չկար։ {Բայց} ընթերցողը թող չսպասէ մեզանից լսել, թէ ինչ է մեր

ի հետ. " Kefàlaion dè èpi tojs legomenois ")։ {Բայց} սակայն յունական Télos բառը, որ Ժողովողի գլ. ԺԲ

աց աշխատութեանց մէջ հանդիպում է երբեմն այս ձեւը, {բայց} զգուշալի է եւ ո՛չ բնաւ հետեւելի։ § 75. " Պահ

որ ձեռնադրութեամբ չունէին եպիսկոպոսական աստիճան, {բայց} եւ այնպէս անուանւում են քահանայապետ թէ՛ իւրեանց ա

չկար։ Այո՛, կար Յովսէփը՝ տեղապահ կաթողիկոսը, {բայց} նա նոյն Փարպեցու կրկին եւ կրկին ասելով լոկ քահանա

որ Յովհաննէս Աւետարանիչը լոկ երէց է ստորագրում։ {Բայց} ընդդէմ ենք եւ չենք կարող թոյլ տալ, թէ Հայոց լեզո

եւելով, այդ նզովքը վերագրած ենք կաթողիկոսներին, {բայց} այս սխա՛լ է, քանի որ վերը շատ անգամ յիշուած խօսք

գլխաւոր քահանայութեան խօսքը կաթողիկոս հասկանալ, {բայց} եւ այնպէս, մեզ թւում է, թէ պ. Էմինը հիմք չունի

երած վկայութիւնքը արդարեւ այդ միտքն են տալիս։ {Բայց} սակայն այն վկայութիւնքը, որ տիրապէս "գլուխը կախած

նհաւատ են կանչում, լեզուն սիրում, զարմանալի չի՞"։ {Բայց} դու կրակը տես, որ թուրքը իսկի գինի էլ չի խմում ըն

ընդհանրապէս, եւ եաքըշի եօլ էլ յայտնի է, թէ չունի. {բայց} եւ այնպէս հայերը ոչ միայն թուրքերից փոխ են առնում

յդ բարբառիս քննութիւնը տեղիս վերաբերութիւն չունի, {բայց} եւ այնպէս այսքան պէտք է ծանօթացնել, որ նա իր մի ք

տարակ, իրարուց երեք չորս ժամ հեռաւորութիւն ունին, {բայց} այդ տեղերում խօսված լեզուին ուշադրութեամբ ականճ դ

Աշտարակ, ուստի եւ տարբերութիւնը աւելի շօշափելի է։ {Բայց}, աստիճան աստիճան երթալով, տարբերութիւնը թուլանում

արշապատի մէջ, ինչպէս այս վերջինի եւ Աշտարակի մէջ։ {Բայց} եթէ այս շղթայի մէկ կամ երկու ողը հանում ես, այն ժ

ալը, Աստրախանցիք խոնարհում են "տամ եմ", "գամ եմ", {բայց} այս շատ անգործադրելի է եւ տգեղ, յայտնի է թէեւ դպր

, այլ՝ լեւ), անգլիական այբի ազդեցութիւնը կարծեցի, {բայց} վերջը ստուգեցի, որ այս նմանութիւնը պատահական էր)։

ն էր)։ Թէեւ հին լեզուի մէջ գոլումն, տալումն չկայ, {բայց} լալումն կայ, եւ Հնդկաստանցին ասում է "լալման եմ"։

Լինիմ բայով վարվում է տեղ տեղ եւ թաց'ը-թաց լինել. {բայց} նոր լեզուն ունի թրչվել բայը, որ ամեն տեղ հասկանալ

լեզուին ասում են "աշխարհաբար"։ Չափեցէք պարոններ, {բայց} այնպէս արէք, որ նոյն իսկ հին լեզուին չհակառակէք։

շխարհաբար խօսքեր՝ գըրաբառ խօսել, աշխարհաբար գրել. {բայց} բուն մակբայը կամ մակբայի սեփական վերջաւորութեամբ

Նախիջեւանի հին պառաւները ասում էին՝ "ձեռօքս գրի", {բայց} այժմ իսպառ չէ լսվում։ Առ հասարակ այդ քաղաքի լեզու

րժել այդ բառը։ Հին լեզուում չկան բազմավանկ բառեր։ {Բայց} այս կայ, որ անհնար է մէկ օրվայ մէջ կամ մէկ տարու

ութիւն ձեւացնելով եւ առաքինութիւնը որպէս յանցանք։ {Բայց} մեք որպէս ուսումն եւ խրատ ամեններիս համար, պարտակ

ռածը, "Մեռածների վերայ կամ լաւ, կամ ոչինչ խօսել". {բայց} մեր դատաստանի առաջեւ աւելի յարգ ու արժանաւորութիւ

մտանքով, եւ առանց կողմնապահութեան դատաստան առնել. {բայց} ուշաբարձութիւնը սովոր է հրաժարուիլ ամենայն պայման

նորան եւս "Մայր եկեղեցեաց ամենայն Հայաստանեայց", {բայց} այս այն պատճառով միայն, ինչպէս ինքը՝ Փաւստոսն էլ

էր նորան կաթողիկոսի նզովքը։ Ահա Մաշտոցի խօսքերը. " {բայց} իմ նզովք դատապարտութեան յաւէտ յիրաւի եւ արժանի էր

ւ Թուղթն էլ չյայտնուէր, ընդունէինք Վարդանի խօսքը։ {Բայց}, քանի որ Հմայեկի կնոջ՝ Ձուիկի սնուցած հոյակապ Փար

ն՝ հաստատ եւ հաւատարիմ մնալով ազգին եւ եկեղեցուն։ {Բայց} այս Մեհրուժանն էլ համ չ'առաւ իր ուրացութիւնից։ Եր

բոզանոց լինել բանակի մէջ, եթէ բոզ եւ պոռնիկ չկար։ {Բայց}, աբեղայից ինչ հարցնես լօգիկա։ Սակայն Հայկազնեան բ

միջնորդութեամբ, աւետաւոր լուրեր տալ մեր ազգին, {բայց} մի չար բաղդով այս րոպէիս հարկադրուած ենք մեր գրիչ

անից՝ կաթողիկոսի վճռական խօսքը լսելու համար։ {Բայց} ո՛վ վատաբաղդութեան ազգիս. կաթողիկոսը ժամանակ չու

ղութենների մէջ ահա ժամանում է Աբովեանը Էջմիածին։ {Բայց}, ինչպէս պատմում է հանգուցեալը, Աբովեանը մինչեւ

մտանել Թիֆլիզի արքունական ճեմարանը (գիմնազիա)։ {Բայց} այս բանի մէջ հանգուցեալ Գեղամեանցի հօրեղբայրը, ի

ա մանուկ Գեղամեանցը երեւում է Պօլիցիայի մէջ։ {Բայց} այս ծառայութիւնը չէր կարող զովացնել նորա հոգեկան

որպատ գնալ եւ այնտեղ կատարել իւր ուսման ընթացքը, {բայց} զանազան պատճառներ հարկադրեցին նորան դառնալ Մոսկու

ոքր ի շատէ պարտավճար լինի նորա հոգու առաջեւ։ {Բայց} այս երկրորդական պարապմունքը երբէք արգելք չեղան նո

կւում էինք ամառը միասին կոմս Շերեմետեվի գիւղում։ {Բայց} մեք, տեսանելով նորա առողջութեան թուլութիւնը, հե

թուլութիւնը, հեռացնում էինք նորան այդ խորհրդից։ {Բայց} նորա վառ հոգին եւ ազնիւ ձգտողութիւնքը չկամէին ներ

ֆակուլտէտի Դեկան եւ ուսուցչապէս Անքէ վարդապետը։ {Բայց} սա, շատ սիրելով հանգուցեալը, բարեմտաբեր խորհուր

րակուսի ստանալու էր վարդապետութեան աստիճանը։ {Բայց} այլապէս էր Նախախնամութեան կամքը։ Հանգուցեալը, պ

սկզբումը տեղափոխուեցաւ դէպի յիշեալ հիւանդանոցը. {բայց} բանը բանից անցել էր ահա։ Շուտով սաստիկ արիւնահոս

յարգութեամբ, նորա մահից յետոյ, դժուար բան չէ. {բայց} մի աղքատ եւ չքաւոր առաքինութիւն ճանաչել ու մեծարե

անում է, աճում է, ծաղկում է եւ չորանում է ապա։ {Բայց} մի՞թէ մարդը մարմին էր միայն. եթէ այսպէս հաւատայի

թանձրանալուց մարմնի մէջ մինչեւ նորա բաժանուիլը։ {Բայց} մի՛թէ մի իր, մի էակ՝ զգայուն կամ անզգայ, համար

բարեկամական անկեղծ սրտի կսկիծը նորա հետ միասին։ {Բայց}, որպէս Քրիստոնեայ հասկանալով մարդկային կեանքի խո

աշխարհի հետ միմիայն իւր որդու կենդանութեամբը։ {Բայց} դո՛ւ, բարեկամ մեր, որ այս րոպէիս հեռացած ես, ը

ր, թէ 999 ասպարէզ է այս բնակարանի բարձրութիւնը, {բայց} պապական աբեղային հաւատալ չէ կարելի, եթէ դժոխքի վ

տալով աղաղակեցին միաձայն, - ապրի՛ տէր սատանան. {բայց} նոցա ձայնը ոչ ոք ձեզանից չէր կարող լսել, որովհետ

խեց տակառի մէջ ` մի քանի պաքսիմատ տանելու համար. {բայց} դժոխքումը եւ պաքսիմատները մեր պաքսիմատների նման չ

ուսումնական, եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն: {Բայց} մի քանի ժամանակից սկսած, սատանան նկատեց արդէն,

իտքն էր պահում, թէ ո՛ր գրքում, որքան երես կայ. {բայց} այդ երեսների բովանդակութիւնը արհամարհում էր նա,

. իրաւ է, շարադրութիւնքը բաւական հին բաներ են, {բայց} դորա փոխանակ տեսէք ինչպէ՛ս տպած է, եւ դեռ նոր է

ւ բաներ, որ մանաւանդ ախորժելի եւ դիւրամարս էին, {բայց} դու չնայելով այդ պատուէրներին, այլ կամակորուած մ

են. ի՞նչ պիտոյ է առնել, եթէ չկայ սոցանից լաւը. {բայց} իմ կարծիքով, թէպէտ ես բժիշկ չեմ, պիտոյ է դոքա դ

ս գրքից, մտածում է այդքան տարի եւս պահել նորան, {բայց} զուր է. դարձեալ բան չէ հասկանալու. պատճառ, ինք

համար չխնայեց իւր եղբարքը, որոնց երախտապարտ էր, {բայց} այստեղ ծառայելով իմ յաւիտենական գայիսոնի տակ եւ օ

թեան մէջ ոչինչ տեղ յիշատակութիւն չկայ այս մասին, {բայց} դոցա մասին մնում է մի պաշտօնական ծանօթութիւն դժոխ

ներ ցոյց ես տալիս իմ ապարանքի նորոգութեան համար, {բայց}, որ կողմը եւ նայես, ամենայն տեղ երեւում են անհա

, բացի հնդկական ապստամբութենից ընդդէմ անգլիացոց, {բայց} դա մի արժանաւոր բան չէ. այդ ապստամբութեան մէջ չէ

ռայլագոյն սատանայ, այս վէրքերը փոքր ինչ հին են, {բայց} անդադար աշխատելով քո փառքի համար, ես դարձեալ վիր

համար կը տամ բոլոր անցքի մասին կարճ եւ բացայայտ: {Բայց} իմ ասածները հիմնաւորապէս հասկանալու համար, անպատ

նել Ձեզ մի քանի անցք, որ թէեւ փոքր ինչ հին էին, {բայց} մեծ յարաբերութիւն ունէին ներկայ անցքի հետ: Եւ այ

մ, - ասաց դեւը, - եւ ո՛չ ոք չէ կարող հասկանալ, {բայց} այս պայմանը մեծ հաճութեամբ ընդունեց ժողովուրդը:

այմանը մեծ հաճութեամբ ընդունեց ժողովուրդը: - {Բայց} դորա մէջ ոչինչ միտք չկայ: - Այդ պատճառով եւ

մ եմ քո անիծեալ պոչովը, Ձեր մռայլութիւն: - {Բայց} ի՛նչ դուրս եկաւ դորանից: - Շատ գեղեցիկ բան:

մ ման են գալիս արբեցածի կամ կատաղածի նման: - {Բայց} ինձ ի՞նչ օգուտ դորանից. լաւ էր թէ թողել էիր դոցա

երեւ է: Միմեանց ջարդելուց երբեւիցէ կը դադարէին, {բայց} այժմ, այս պայմանի զօրութեամբ, նոքա ամենայն օր պ

կամութեամբ վարուեցաւ միւս ճախնային ժողովրդի հետ. {բայց} ես կռուեցուցի նորանց միմեանց հետ, եւ առաջին ճախն

այսպէս ճարտարութեամբ խաբել, ինչպէս այս գործում: {Բայց} պիտոյ է ճշմարիտը ասել, որ այսպիսի թեթեւահաւատ ժո

ւոր ես. քաղաքական գործերը դեռեւս խանգարուած են: {Բայց} դառնանք դարձեալ դէպի քո յայտարարութիւնը: Դու պատ

ես ցրւում եմ այս գրուածքը բովանդակ Գերմանիայում, {բայց} գերմանացիք կարդում են նորանց նոյն յուսահատեցուցիչ

ւ օրէնքի վարդապետներ աղաղակում են, քարոզում են, {բայց} այդ ոչինչ ներգործութիւն չէ յառաջացնում ժողովրդի մ

մը: - Դուք հրամայել էիք, եւ ես ներգործեցի: {Բայց} իտալացիք միանգամայն կանայք են: Ես կապեցի նոցա մէ

... - Աշխատում եմ, վազում եմ, հոգում եմ, {բայց} դժուար է, Ձեր մռայլութիւն. ժամանակները փոխուած

բարօրութիւն, ազատութիւն, խաղաղութիւն ու կարգ. {բայց} իմ ապստամբութիւններից, խաբեբայութիւններից եւ առհ

, որ մարդիկ երբեք խելօքանալու չէին.... - {Բայց} հաւատացնում եմ, Ձեր մռայլութիւնը... - Լո՛

ելու մասին: Սատանան վազում էր Աստարօտի քամակից, {բայց} ապստամբութեան արհի նախագահը, իսկապէս սատանայի նմ

ռաւ ու սաստիկ ճայթոցով ընկաւ իսկ Փարիզի մէջտեղը: {Բայց} դեւերը, ինչպէս նաեւ կատուները, անվնաս են մնում

ն մնում եւ սաստիկ բարձրութենից ընկնելու ժամանակ: {Բայց} այս միջոցին, երբ ընկաւ Աստարօտը, մի փոքր այլապէ

առներով, յօդուածներ, որ ոչինչ չեն պարունակում, {բայց} գլխաւորը եւ ուշադրութեան արժանին այն է, որ տպել

ասաց սատանան դառնալով դէպի չար ոգի օրագրապետը, - {բայց} կրկնի՛ր եւ այն, ինչ որ այժմ կարդացիր. քո ոճը շա

լաւ մտածել, մինչեւ լաւ իմանաս նորա միտքը: - {Բայց} ես, նոյն այդ վիպասանութեան վերայ եւս չկամիմ մտած

սանէիք դուք նորան, կը կարծէիք երեւելի պատմաբան. {բայց} նա այնպիսի պատմաբան չէ, ինչպէս Բուբանդուսն էր,

, թէ ականջ չունիմ լսելու այդ տեսակ խօսակցութիւն: {Բայց} զգուշանալով, որ մի գուցէ, քո վերստին բանդագուշե

գամայն քարացած, - պարզ եւ կենդանի բարբառով... {բայց} զրկեալ է դա ի կարի կարեւորացն կանոնաց ուղղախօսութ

ն չնկատեց այս գործողութիւնը իւր խօսելու ժամանակ, {բայց} երբ աւարտել էր իւր խօսքը, պատասխան չստանալով գրա

ւթիւն, Ձեր մռայլութիւն. մեղաւոր եմ. պատժեցէք, {բայց} եւ գթացէ՛ք... - Ին՞չ բան է, ի՛նչ կայ:

անխնայ պատժում էր ամենայն որեւիցէ անկարգութիւն, {բայց} երբեմն, մանաւանդ եթէ սեպհական իւր անձին էր վերաբ

նչպէս վայել էր. շատերը միմիայն լսել են աշխատել, {բայց} ինչպէ՞ս, ի՞նչ պայմաններով, հասկացողութիւն եւս չ

է չէ՞.... - Լուայ, Ձերոյին մռայլութիւն. {բայց} զայդ ամենայն հողմոց հնչիւնք համարիմ ես. զայս ասե

են նորանց լուցկիքի տեղ: Ես վաղուց կը փոխէի քեզ, {բայց} համադիւական ապաբաղդութեամբ արժանաւոր դեւ չունիմ.

ռավարչի անունը), շատ լաւ դեւ է, շատ խորամանկ, {բայց} միեւնոյն ժամանակ շատ սիրելի է. հեզ, խոնարհ, հն

իւնը. այն ժամանակներումը այս մի մեծ գաղտնիք էր, {բայց} մեր ժամանակներումը մինչեւ անգամ բոլոր աղախինքը գի

որ աղախինքը գիտեն առանց սատանայի գործակցութեանը. {բայց} բոլորից գերազանցը այն է, որ նա բոլոր ամուսնաւոր

իքը.... սատանան թէեւ կասկած ունի նորա վերայ, {բայց} բան չէ խօսում քաղաքավարութիւն պահելով. սատանան,

, որոնց եւ ոչ ոք իմ դեւերից չէր կարող հրապուրել. {բայց} դու ընկար թէ չէ քամակներից, իսկոյն ամուսնացուցիր

հեշտ է որոգայթ լարել նոցա: - Ինչպէս եւ իցէ, {բայց} ես պարտական եմ գնահատել քո արժանաւորութիւնը եւ ար

սոքա բոլորը անցել էին, երեւեցան մանկլաւիկները. {բայց} դժոխքի մանկլաւիկները աշխարհի երեսի մանկլաւիկների

թէ դոքա կենդանութեան ժամանակ անապատականք լինէին. {բայց} ինչպէս եւ իցէ, ով եւ լինէին դոքա, դժոխքումը ման

թէեւ այսպիսի անկարգութեան մէջ պահում էք դժոխքը, {բայց} անարժան էր, պիտոյ է քննութիւն բանալ: Այս մի

առնէ ծայրագոյն Բրամինին: Ճշմարիտ է այդ խնդիրը, {բայց} եւ այն ճշմարիտ, որ այդ յեղափոխութիւնը կատարուեցա

լուխ տուեց սատանային եւ կամենում էր մի բան ասել, {բայց} մօտի կանգնած դեւերը նշանացի արեցին նորան, թէ մին

հոգին տալ, եթէ Ասմոդեյը կը տար նորան մի պարգեւ, {բայց} Ասմոդեյը առաւել խորամանկ լինելով, ստացաւ նորա հո

տ կային դպրոցներ, ուր մի քանի բան սովորում էին, {բայց} այն օրից, երբ նա ստացաւ ծայրագոյն իշխանութիւնը,

նչ որ ներկայումը. տարակոյս չկայ, որ այդպէս չէ, {բայց} նորա հարազատութիւնը եւ ջերմեռանդութիւնը դէպի ձեր

ից, այո, իմ որդին արժանի էր շատ մեծ պատիւների, {բայց} իմ հպատակական պարկեշտութիւնը թոյլ չի տալիս ինձ չա

զրուցելով անցեալները խոստացար հոգաբարձու լինել, {բայց}, մի չար բաղդով, ոչ մի հոգացողութեան նշան, որ ց

րս դորա վերայ, հարիւր վաթսուն երկու, մի բան չէ․ {բայց} եթէ մի վեդրօ արաղը ձգենք յառաջաբանի փոխանակ, իսկ

հարիւր վաթսուն երկու շիշը մի բանի նման կը լինի: {Բայց} ինչո՛ւ Ռօմ մոռացել է... Կօնեակ եւս չկայ, անգլ

ն կը լինէր: Պ. Մարկոսը, ճշմարի՛տ է, խմում է, {բայց} ինչպէս ուրիշները, ինչպէս մի բարի հայ քրիստոնեայ

ակի մօտ, այժմ համարւում է լաւ դերձակներից մինը: {Բայց} հաց ճարելով այդպիսի ծառայական արհեստով, նա պարապ

եւ շարունակուին լաւ լաւ եւ գեղեցիկ օրագրութիւնք, {բայց} այս բաները թող ինքեանք լինին, թող ոչնչից եւ ոչնչ

րի հետ՝ օգնել ազգի ողորմելի եւ թշուառ դրութիւնը․ {բայց} պ. Շահբէգի ասածի պէս բոլորովին մարմին դառնալով

խոռ: Ծառան պատասխանեց, թէ բաւական ժամանակ է: - {Բայց}, - յաւելացրեց նա, - ես չկարծեմ, որ այսօր շուտ ա

յս բաները մեծ զարմանք բերեցին պ. Մարկոսի վերայ, {բայց} չկարողացան դրականապէս պատասխանել նորա հարցասիրութ

կամեցաւ, յառաջ գնալով, ողջունել իւր բարեկամը. {բայց} պ. Մարկոսը յառաջեց խօսել. - Ինչպէ՛ս է այժմ

խելքդ գլխի՞դ է, թէ ոչ: - Իմ խելքս գլխիս է, {բայց} քոնը եկա՞ւ թէ չէ. մի ժամ յառաջ խելագարուել էիր ա

լխատած սեւ հաւի մարմին, տեսայ մի ջրով լիք պտուկ․ {բայց} ասա՛ խնդրեմ, միթէ՞ Յուլիա Պոստրանայի պատկերը եւս

ւսնանալով, կարծում էի, թէ կարող էի երջանկանալ: {Բայց} բոլոր իմ հարց ու խնդիրս, բոլոր աշխատութիւնս զուր

մս ընթացք ստանալով, անհետանայ այդ երեւոյթը... {բայց} ահա զարմանք... աղջիկը նոյն դրութեան մէջ, կանգ

ւ դարձեալ տեսանելով նորան վազում եմ դէպի նա... {բայց}, աւա՛ղ... աղջիկը մի զարհուրալից երկիւղ ցոյց տ

իւնը... ես յառաջ եւս կարող էի այդ բանը առնել, {բայց} չէի կամենում, յուսալով, որ առանց դորան եւս կարո

որ վճռել էի կատարել մի մեծ վհկական արարողութիւն, {բայց} մնացել էր այդ իմ դիտաւորութիւնը անկատար, չգտանել

վ տեսանել թէ ո՛վ էր այն, եւ ահա ոչ ոք չկար... {բայց}... արդարացի կասկած ունիմ դրացուս վերայ, որի հ

ւ ինձ թուեցաւ, թէ այդ կերպարանքը ժպտում էր... {բայց} այնպէս ահարկու էր նորա տեսիլը, որ մահու սարսափ բ

ի ես ինձ... գիտեմ միայն, որ ներս վազեցի... {բայց} թէ ի՛նչ էր պատահել այնուհետեւ, դու պիտոյ է ինձան

արեպտի բալասան, միւս ինչ որ հոգացել ես, լաւ է: {Բայց} այսքան պիտոյ է իմանալ, որ ուրախութիւնը ուրախութի

մ, որ ասացիր, թէեւ կարող էի ես եւս միտք բերել, {բայց} այսպիսի շփոթութեան մէջ... գուցէ մոռանայի եւս:

. Մարկոս, միթէ՞ մարդը եւս մի տեսակ անասուն չէ. {բայց} մեր թշնամիքը, այն ուսումնական անուանուած յիմարքը

՛ նստենք եւ կատարենք մեր գործը: - Շատ բարի, {բայց}, ինչպէս ասացի, այդ մարդերից շատերը անծանօթ են ի

եր օգտի համար: - Յայտնի բան է, այդ լաւ էր, {բայց} ցաւը այս է, որ նա հազիւ թէ ժամանակ ունենայ․ նորա

այլեւ օրեր պատրաստ էր զոհ բերել իւր բարեկամներին․ {բայց} ի՛նչ առնես, այս րոպէին նա այնպիսի դրութեան մէջ է

կոյն պատասխանեց պ. Մարկոսը: - Առ, կարդա՛, {բայց} ձայնով, ես եւս կամիմ լսել, որովհետեւ մոռացել եմ

in theologia: Շատ են այս մարդու աշխատութիւնքը, {բայց} Ալքիմիայի մասին երկու: Առաջինը անուանւում է De A

նոյնպէս թողել է մի աշխատութիւն Ալքիմիայի մասին, {բայց} այդ աշխատութիւնը, նորա բոլոր միւս աշխատութենների

րում գետնի երեսին ընկած էր մի քանի ոտնաչափ ձիւն: {Բայց} Ալբերտոսը սեղան նստած չնստած, անյայտացաւ ձիւնը,

Այս զմայլանքը շարունակուեցաւ ամբողջ ճաշի ժամանակ․ {բայց} գինու վերջին բաժակը խմելով, իսկոյն անհետացաւ ամա

, որպէս բժիշկ ուսուց նորան Ֆիզիկա եւ Խիրուրգիայ, {բայց} Ալքիմիան սիրական գիտութիւնն էր երիտասարդ Պարացէլս

նպատակին հասնելու համար, նա կատարեց շատ փորձեր. {Բայց}, - ասում է Պարացելսոսը, - ես դեռ շատ յառաջ գիտէ

տեւեալ տարումը պիտի վճռուէր նորա գաղտնիքի գործը, {բայց} Ալքիմիկոսը չկամենալով յայտնել իւր գաղտնիքը, մահա

մարդերից ուրիշ շատերը պարապած են այս գիտութենով, {բայց} ցոյց տալու համար թէ ուշադրութեան արժանի էր այս ու

Մարկոս, այսպիսի բաներ կան աշխարհի երեսին: - {Բայց} ասացէք խնդրեմ, - շարունակեց պ. Մարկոսը, - եթէ

սը: - Նա մօտ երկու հազար մանէթ արծաթ ունէր, {բայց} այդ բոլորը պահեց Ալքիմիային զանազան նիւթեր գներով

ասուն դատողութեամբ, անպակաս լինի մեր ազգից... {բայց} թէ գլուխ գայ ձեր բանը, չասե՞ս, մի նոր խնջոյք այ

եթէ նորան հաւաքելու համար կոտրել ես մէջքիդ օղը. {բայց} եթէ ունէիր մի գիտութիւն, որ հրամայում էր պղնձին

որ նոյնպէս դեղնած էր: Երեսը ընդհանրապէս դեղին, {բայց} այտերի վերին մասները մոյգ կարմիր: Այդ կարմրութեա

րում էր ինձանից, որ իւր հետ միասին գայի քո մօտ, {բայց} ես իմանալով քո ժամանակի սակաւութիւնը, հրաժարուեց

համար էք ասում, որ միշտ պատահում է նորա տնում. {բայց} այսքան պիտի իմանալ, որ շատ օրիորդք մուտ եւ ել ու

ին է խելացի ստեղծել: Շատ բարի, թէեւ այդպէս չէ, {բայց} ասենք, թէ խելացի է մի փոքր, բայց բնակուելով անխ

եւ այդպէս չէ, բայց ասենք, թէ խելացի է մի փոքր, {բայց} բնակուելով անխելների եւ տգէտների հետ, ո՞չ ապաքէն

ան ես մի աչքդ հանել, որ հաւասարուիս ուրիշներին: {Բայց} կոմս էմմանուէլ ասած մարդդ այնպէս չէ, ամբողջ քաղա

գիտէ, որ ամսի քառասուն եւ հինգը չէ կարող լինել, {բայց} մէջտեղում քաղաքավարութիւն կայ. մեր կարծիքով, այ

ես թշնամիք․ ես ոչինչ վնաս հասուցած չեմ Մարկոսին, {բայց} Կիրակոսը անգործութենից ստիպուելով եւ իմ անձնաւորո

ան է, ասելով, պատրաստ են միմեանց գլուխ ջարդել: {Բայց} չնայելով այս բաների վերայ, Մարկոսը եւ Կիրակոսը չ

ճանաչում էիր ինձ, փոքր ի շատէ յարգում էիր ինձ, {բայց} այժմ հասկացայ, որ ես մազի չափ պատիւ չեմ ունեցել

արելի է, հեռի մնալ կոմս էմմանուէլ ասած մարդուց, {բայց} եթէ ձեր միտքը հրաւիրել է, հրաւիրեւցէք, ինձ մի մ

րկես. թող այդ խնդիրը լինէր խելացի եւ լօգիկական, {բայց} այդ բոլորը անուանելու է խելագարութիւն եւ յիմարութ

ող, որովհետեւ ոչ մի դպրոցի մէջ չեն ուսուցանում, {բայց} նա փոխանակ խոստովանելու իւր տգիտութիւնը, հրապարա

րի գուշակութիւնքը աւելի ճշդութեամբ կատարւում են, {բայց} ոչ մինը այդ լուսաւոր մարդերից պահանջողութիւն չուն

, որ ինչքան կարելի է պիտոյ է հեռի մնալ դորանից. {բայց} այս մի լոկ կարծիք է իմ կողմից, դուք ազատ էք տնօր

սիրով բաժակները միմեանց զարկելուց յետոյ խմեցին: {Բայց} Մանթուխեանցը արաղի վերջին ումպը կուլ չտուած, սկս

ոյնպէս, պիտոյ է գլորէր ինձ յուսահատութեան ծովը: {Բայց} Աստուած ողորմեցաւ երեսիս ջրին: Վառեցի կրակը, շա

ր մկնդեղ բերելու, մետալների հետ խառնելու համար: {Բայց} երբ վերադարձայ դէպի արուեստանոցս, չես կարող երեւ

սեւագոյն դեղին մետալի կտոր եւ դրեց սեղանի վերայ: {Բայց} նորա սիրտը եւ հոգին այնպէս ջերմացած էին այդ մետալ

նցը այս խօսքերը ասելով տուեց մետալը Շաքարեանցին, {բայց} աչքի հայեացքով, ասես թէ, հեռուից լափում էր այդ

մետալը, խոստովանեց նոյնպէս, թէ ոսկի էր այն, - {բայց} մի բանի վերայ շատ զարմանում եմ, - ասաց նա, - ին

ը, թո՛ղ մեր Սարգիսը դիմանայ միայն խցանը բանալով․ {բայց} բանը այդ չէ, մեք ուրիշ մտածելիք ունինք: - Օ

տի, թող մի փոքր հանգստանանք, ուրախանանք: - {Բայց} լսի՛ր, իմ ասած մտածելիքը զուարճալի բաներ են, եւ

դու զանազան լեզուք, զանազան արտաքին գիտութիւնք, {բայց} եթէ առողջ բանականութեամբ քննենք, այդ բոլորը հոգո

րկաւոր չէ, երանի՜ թէ ես եւս քո պէս անգէտ լինէի, {բայց} քո աղօթքի պէս իմ աղօթքը եւս արժանընդունակ լինէր:

ր տեղում, Շաքարեանցը ունէր մի փոքր կարողութիւն: {Բայց} երբ գտաւ ոսկի շինելու գաղտնիքը, Շաքարեանցը սկսեց

ւշադրութիւն: Առհասարակ շատ տխուր երեւոյթ է այս, {բայց} անմիջական հետեւանք Հայերի կեանքի ասիական բնաւորու

ձեռքով, հասարակաց հոգու միաբան գործակցութեամբ. {բայց} ուր իշխում է եսականութիւն, այնտեղից հալածական է

ինք Նախախնամութեան այցելութիւնը այս ազգին հասած, {բայց} արդեօք պիտի տեսանէի՞ն մեր որդիքը կամ թոռները, դժ

հնձում նորա համար, որ մեր նախնիքը չեն սերմանած, {բայց} մեք եւս չենք սերմանում, ինչպէ՛ս ուրեմն կարող են

րեւելեան կողմը. այստեղ տեսաւ նա մի կենդանի էակ. {բայց} եւ սա սպասաւոր էր մահու թագաւորութեանը...

մահու թագաւորութեանը... Մի վաթսունամեայ, {բայց} առոյգ ծերունի, ճաղատ ճակատով եւ սպիտակ մազերով,

մեր արդիւնքը: Մկրտութենից, պսակից եւ մեռեալից, {բայց} մկրտութիւնը եւ պսակը, համարեա թէ ոչինչ արդիւնքի

գուցէ ես եւս, կամ իմ ընտանիքիցս մի մարդ մեռանի. {բայց} դորա փոխանակ, այն ի՛նչ արդիւնք էր այն տարում..

անակ, այն ի՛նչ արդիւնք էր այն տարում... - {Բայց}, մի կատարուած գործողութեան վերայ մեծ ուրախութիւն

իսիք մեռանին, մինչեւ չորս հինգ մանէթ կը ստանաս, {բայց}, բանը այս է, որ այդ չորս կամ հինգ մանէթով բոլոր

Ահա այսպիսի մարդիկ, եթէ մեռանին, ափսոսում եմ. {բայց} այն միւս մարդիկը, որոնցից ոչինչ արդիւնք չունինք

խանն էր, տասն եւ հինգ տարի կատարեց այս պաշտօնը, {բայց} ինչպէ՛ս, մի հարցրու: Տարին մի անգամ մի քանի

նգամ մի քանի քահանայք գալիս էին հաշիւ տեսանելու, {բայց} ի՛նչ հաշիւ, ի՛նչ քննութիւն: Հանգուցեալը լաւ գիտ

տարի վարեց հանգուցեալը երեսփոխանութեան պաշտօնը: {Բայց} երբ սորանից հինգ տարի յառաջ հիւանդանալով հարկադրո

ակոչը, ճակատի քրտինքը սրբելով: - Շատ բարի. {բայց} եկեղեցին ո՛չ հոգեւոր կառավարութեանն է եւ ոչ առաջն

մար ծախք էր արել: - Ոչխարը անբան անասուն է. {բայց} ժողովուրդը բաղկանում է բանական մարդերից. միթէ՛ ը

ձայն, այնպէս չէ՞: - Ամենեւին այդպէս: - {Բայց} դու, տեսա՞ր, երբեւիցէ քո կեանքում, երկու Հայ,

աւոր խնդիրների վերայ, որ տեւեց ամբողջ երեք ժամ: {Բայց} չկարծէք, որ իննսուն հոգին եւս խօսում էր, թէպէտ

, իննսունից երեսունը դուրս եկաւ, մնաց վաթսուն: {Բայց} այս վաթսունը եւս չէ խօսում: Վաթսունի մէջ կան քառ

կամ տասն եւ հինգ հոգի հարուստքը, որ խօսում էին: {Բայց} պիտի այս եւս ասել, որ այս մարդիկը եւս բաժանւում

լինի, առանց մի մարդու անձնասիրութեան մօտենալու, {բայց} երիտասարդքը պահանջում են, որ վճռաբար կատարուի ամ

անում են ծերի կարծիքը. բաբելոնեան խառնակութիւն: {Բայց} այս բոլորը չէ դեռեւս․ այնտեղ երկու երեք մարդ, մի

ով ցոյց են տալիս, որ ոչ մի կողմին կուսակից չեն, {բայց} եթէ առանձնապէս պատահեն երիտասարդին, գովում են նո

չ կամին առնեն: Ահա քեզ, պարոն, մի անշուք, {բայց} ճիշտ պատկեր մեր հասարակութեանը․ այսպէս լինելով բա

: - Հերիք է այսքանը, - ասաց նա ինքն իւրեան, {բայց} այնպէս, որ լսեց կոմս էմմանուէլը: - Ինչպէս թ

ւ: - Ես գիտեմ, որ մեռեալը չէր դուրս գալու, {բայց} փոքր հողի տակ ծածկուելով մարմինը, երբ որ սկսանու

անը, այս պահանջում են առողջապահական կանոնք: {Բայց} ժամկոչը ուշադիր չեղաւ այս խօսքերին. նա իւր կեանք

ս անչափահաս որբեր, գտանուին հոգաբարձութեան տակ, {բայց} Հայոց ազգը չունի հոգաբարձու եւ գտանելու չէ երբեք

անչափահաս որբերի վերջը․․․ Այս խորախորհուրդ, {բայց} տխուր եւ տրտում մտածութիւնքը զայրացուցին կոմս էմմ

քի թափուիլը թեթեւութիւն է տալիս մի վշտահար սրտի, {բայց} դուք թաղուելով այս ոտնակոխ փոշու մէջ, տեղիք էք տ

տ պիտի սուրբ մնան քնքուշ եւ հասկացող սրտի համար: {Բայց} վա՜յ այն ազգին, այն ժողովրդին, որի արտասուքի հա

գլուխը եւ ձեռքի թաշկինակով սրբեց աչքերը շտապով, {բայց}, ծածկել կամելով իւր արտասուած լինելը, ձեւացուց

ր յառաջանում են հոգու խիստ մօտիկ, խիստ սիրական, {բայց} օտարի համար գաղտնի պատճառից, չէ պիտոյ երեւին ուր

է, ես եւս նկատում եմ այդ, - պատասխանեց կոմսը, {բայց} այնպիսի սառնութեամբ, որ յայտնի ցոյց էր տալիս, թ

մինչեւ մի դղրդեցուցիչ խթան չներգործէ նորա վերայ: {Բայց}, սատանայական, այնպէս է պատահում, որ եթէ ոչ միշ

իրելի մարդը սատանայ է թւում այսպիսի ժամանակ: {Բայց} կոմս էմմանուէլի սառն ընդունելութիւնը ոչինչ ազդեցո

Թէպէտեւ շատ ծանր էր կոմսին ընդունել այս հրաւէրը, {բայց} մի փոքր մեղմացել էր արդէն սրտի կրակը, բացի սորան

ին: - Գնանք, գնանք, - պատասխանեց կոմսը, - {բայց} այսպէս... ուղիղ. պատճառ, ես այժմ վերադառնում

արաձեւութիւն՝ մօտենան հորիզոնական մակերեւոյթին: {Բայց} այս բանի համար հարկաւոր է երկար միջոց. տիրացուն

աղը: - Ճշմարի՛տ է, լաւ տաղը շատ լաւ բան է: {Բայց} իմ տաղարանի մէջ չկայ այս, չնայելով, որ բաւական

- Ես յատկապէս ներս մտայ, որ լսեմ " Տէր կեցո "ն, {բայց} դուք դադարեցաք իսկոյն: Այժմ կրկնապատիկ եղաւ իմ ց

երգել, - պատասխանեց օրիորդը մի փոքր կարմրելով: {Բայց} բոլորովին սուտ էր խօսածը. նորա կարծիքը իւր երգած

ոյք կամ մի բան պատահի: - Շատ շնորհակալ եմ. {բայց} չեմ կարող ընդունել ձեր ասածները հալած իւղի տեղ,

ւս, այժմ ճանապարհի վերայ անցանելով այս քաղաքից, {բայց} ոչինչ ծանօթ չունենալով, այլեւ ստուգած լինելով,

մեր տուն, որ ինչ ասես բաների մասին խոսէ: - {Բայց} նա ուստի՛ գիտէր, որ ձեր տանը կայ ֆրանսիագէտ, -

ւս շնորհ բերէք: - Մեծ ուրախութեամբ կը գայի, {բայց} կարող չեմ, որովհետեւ այդ ժամին հիւր պիտի ընդունե

։ Ցաւելի է մեր ազգի դրութիւնը ընդհանրապէս, {բայց} մասնաւոր արտասուքի արժանի են Հայ կանայքը: Խեղճեր

որա վերայ, այդ էր տաղի երաժշտութիւնը - եղանակը, {բայց} դուք եւս, ինչպէս ես, գիտէ՛ք, որ նորա եղանակը հ

ազգի երաժշտական ճաշակի կամ հասկացողութեան վերայ, {բայց} բանը այս է, որ մեք ամենեւին չունինք երաժշտութիւն

տել եմ, որ բուն հայկական մի բան կարողանամ լսել, {բայց} այդ բանը մինչ այժմ էլ չի յաջողուել ինձ: - Ե

նք: - Տարակոյս չկայ, որ մի բան ունեցել են, {բայց} հեթանոսութեան ժամանակ: Ձեզ յայտնի է, որ Հայաստա

իայն ձանձրալի չէր ձեզ մեր ընկերակցութիւնը: - {Բայց} դուք այժմ մի՛ կարծէք, թէ ես ժամերով քարոզ ունէի

յն անտանելի ծանրութենից, որ ճնշում է հոգիս... {բայց} ինչ... առայժմ այսքան ասեմ ձեզ, որ ազգային երգ

, պատմութեան ասպարէզը է միմիայն իրական աշխարհը, {բայց} բանաստեղծութիւնը չէ կարող դորանով բաւականանալ: Ն

ն եւ բանաստեղծութեան մէջ կայ այս զանազանութիւնը, {բայց} դա մի արտաքին բան է, եւ խոր քննելով խնդիրը, կը

ւեցան իրական աշխարհի մէջ այս եւ այն կերպարանքով, {բայց} բանաստեղծութիւնը մարմնաւորում է, տեսանելի եւ շօշ

նացին ազգի հասկացողութեան մէջ որպէս լոկ գաղափար, {բայց} որպէս մի անհերքելի եւ որոշեալ դրոշմ ազգի բնաւորու

է երբեմն գերբնական անցքեր ու տեսարաններ եւ այլն, {բայց} այս է խնդիրը․ կատարուե՞լ են այդ իրողութիւնքը, կա

որ ո՛չ եղած են, ո՛չ կան եւ ո՛չ եւս լինելու են, {բայց} համաձա՛յն էին նոքա ազգի հասկացողութեանը, եւ այդ

, քննենք նորա քաղաքական եւ հոգեբանական կողմերը: {Բայց} արի տե՛ս, որ մեր ժողովուրդը պատմական ժողովուրդ չ

յական էակ. ամենայն էակ ապրում է պայմանների տակ, {բայց} Հայոց համար պակաս էին այս պայմանները, վասն որոյ

րմատացաւ ազգի մէջ, կառավարութիւնը կործանուեցաւ, {բայց} նիւթականութեան դրոշմը մնաց տպաւորուած Հայերի վերա

ւած Հայերի վերայ: Այս շատ խորախորհուրդ վնաս էր, {բայց} իմ մտքերը կերպարանագործելու եւ այս մասին երկար խօ

թիւնը եւս աւելի չէր կարող լինել, քան թէ եղած է: {Բայց} ինչ կար. ոչի՜նչ: Ասացի մի անգամ, երանի՜ թէ քան

եւ, պատառէի մի քանի կախարդական վարագոյրներ... {բայց} դժուար թէ յաջողի ինձ այս եւ ես վախում եմ, որ այն

ւորք, Սայաթ-Նովա, Ադամ աղբար, Շիրին եւ այլն, {բայց} նորանց ազգային երգ անուանողը եւ այդպիսի մտաւորակա

ում են, թէ դորա մէջ էր ամէն բան - երգիչը Հայ է: {Բայց} Հայ է միայն նորանով, որ ծնել է հայ ծնողներից, ն

ջ ենք... Ո՛վ բաբելոնեան խառնակութեանս մտքերի. {բայց} փոքր է այս, մտաւորական կամ բարոյական հարինք:

Մահտեսի Թովմասը, երբ կոմսը աւարտեց իւր խօսքը, - {բայց} ասես թէ ասածներդ խելքիս նստում են. ինչեւիցէ, դո

վերաբերւում սոքա: Կոմսը կամէր մի բան ասել, {բայց} Մահտեսի Թովմասը յառաջ տանելով իւր խօսքը չթողեց նո

ից միայն մի բարակ տախտակեայ պատով: Ման է գալիս, {բայց}, բարձրաձայն խորհելով - ինքը իւր հետ խօսակցելով:

յելին ծածկուի: Առ մի ութ կամ տասն տարեկան տղայ, {բայց} հարկաւոր է, որ նոր եւ մաքուր լինին տղայի հանդերձ

ատասխանը նոյնպէս կը ստանաս տղայի միջնորդութեամբ: {Բայց} գիտելի է, որ երբ երեւին փերիքը, առանց ուրիշ բան

: Օրիորդի շրթունքի վերայ խաղաց մի խորամանկ, {բայց} ինքնաբաւական ժպիտ: - Բայց ասացէք խնդրեմ, -

աղաց մի խորամանկ, բայց ինքնաբաւական ժպիտ: - {Բայց} ասացէք խնդրեմ, - հարց արեց կոմսը, - ի՛նչ ոտանաւ

րախ, անհոգ, միայնակ։ Ես տեսայ նորան, {բայց} մի այլ տեղում, Յաւերժահարսնի ունէր կերպ ու ձ

տեսնել նորա երեսը: Ես շատ նայեցայ... {բայց} մեր նաւն արագ Վազեց դէպ յառաջ... կորաւ իմ

մսի վերայ, որ լսեն նորա կարծիքը այդ երգի մասին: {Բայց} կոմսը ոչինչ չասաց, միմիայն շնորհակալ եղաւ օրիորդ

ըստ որում, որքան քայլ, այնքան շահաստացութիւն: {Բայց} ճշմարիտը պիտոյ է ասել, ինչո՞ւ չէ պիտոյ օգուտ քաղ

համար ես պիտի ստանամ, դնենք թէ մի եւ կէս մանէթ: {Բայց} այն կօշիկը, որ ցոյց էին տուել ինձ որպէս գաղափար

ական արարած: Ես անգութ չեմ դէպի որեւիցէ արարած, {բայց} դորա փոխանակ յարգում եմ նորանց իւրեանց տեղում. մ

տակ անասնութիւն... կղկղա՛նք մարդկութեան: {Բայց} պ. Յովնաթանեանցի համար այսպիսի մտածութիւնք երազի

խուլ տան մէջ նորա ընտանիքը կարող էին ձանձրանալ, {բայց} մի այդպիսի տան մէջ, որի պատուհանքը նայում էին դէ

առութիւնը ի՛նչ կերպով ծանրացնում է շնչառութիւնը: {Բայց} այժմ, որքան եւս բացայայտեմ, այնուամենայնիւ դուք

մ, թէ ի՛նչ է գրել մինը եւ ինչ է հաստատել միւսը. {բայց} իմ խորհուրդը, - շարունակեց բժշկապետը, ընդհատելո

անհնար է, - պատասխանեց պ. Յովնաթանեանցը: - {Բայց} ձեր դստեր համար արգանդի կատաղութիւն (Nymphomania

օնը: - Ես ոչ ոքին պարտական չեմ ձրի ծառայել. {բայց} իմ համար, իմ անձի համար, միշտ չնչին արժէք ունի

երբեք: - Դորա փոխանակ, դուք հարստացել էք. {բայց} արծաթի ժանգը նստել է ձեր ուղեղի վերայ: Երբեք ցան

ջ: - Ես մի ժամ առաջ ինձ համարում էի անբաղդ, {բայց} այժմ տեսանում եմ, որ դուք առաւել անբաղդ էք եղած

եցիք, թէ ոչինչ պակասելու չէր ձեր դստերը այստեղ, {բայց} մոռացաք, որ պակասելու էր նորան մի մարդ, որի պաշ

արհին, թէ իւրեանց կողմում ունէին ճշմարտութիւնը, {բայց} այդպիսի դիպուածում չարաչար էր գործ դրուած ճշմարտո

լ պիտոյ է սեւցնել նորան: - Այո՛, իմ պարոն. {բայց} դուք շատ լաւ իմանում էք այս գործերը: Աշխատաւորքը

մ, բաւական օգուտ, - կրկնեց քթի տակից պարոնը, - {բայց} ի՛նչ արժէ ինձ այդ օգուտը եւ ի՞նչ է մնում նորանից

- Է՛հ, ձեզ գիտեն... - Գիտեն, գիտեն, {բայց} առաջին ժամանակները չեն այժմ, ասես թէ իմ աստղը վա

Յովնաթանեանցը չտեսաւ եւ չնկատեց այս կերպարանքը. {բայց} նորա պատահական հայեացքից դէպի դռան կողմը սարսափեց

ը հինգ մանէթով արդէն քսան մանէթ պատկանում է ինձ. {բայց} ես չեմ համարձակւում այդքան խնդրել, առ ժամս հերիք

ք ինձ, ես աղքատ տղայ եմ... - Այդ բոլորը լաւ, {բայց} ամսական հինգ մանէթի անուն տուեցիր, այդ ի՛նչ հինգ

Ներողութի՛ւն, - ասաց նա, - ահաւասիկ մուրհակը, {բայց} այսօր երեկոյին մի նամակ ստացայ ձեր անունով քաղաքա

տարկաբանութեան փոխարէն ընթերցաք Հայի հայրենիքը. {բայց} երեւում է, որ փոքր էր ձեզ այդքանը. դուք վերստին

մ այրական պատիւը մրոտ ճանապարհներով, որ ես... {բայց} ո՛չ. ես չկամիմ բնաւին ունենալ որեւիցէ յարակցութի

եմ, որ այս յառաջաբանութիւնը անհասկանալի չէ ձեզ. {բայց} հաստագլուխ մարդու հետ աւելի պարզախօս լինել մեր պա

ն, որեւիցէ կերպով օգուտ քաղել ձեր հարստութենից, {բայց}, իմ աչքում ամենեւին զանազանութիւն չունիք այն ռամ

ին, թէ կոմսն էր այն անստորագիր նամակի հեղինակը. {բայց} այդ իմ սեփական կարծիքը չէր. ինձ այդպէս հաւատացու

ցել էին Մահտեսի Քուշարը եւ նորա երախտապարտ սանը: {Բայց} արի տե՛ս, որ ներկայումս, մահտեսին բոլորովին ազա

որ կարողանային երկիւղ կրել կոմսի յարձակմունքից. {բայց} ընտանի՛քս ինչ առնեմ... որ կարող է ծառայել կոմս

որ մի երկու օր յետոյ տեղափոխուէին դէպի ամառանոց, {բայց} տիկինը այդ օրում ժամադրել էր ամառանոցում մի տեսու

ոյթի վերայ. վերջապէս քուն եղաւ... քուն եղաւ, {բայց} նորա աչքին, երազում, երեւեցան կոմս էմմանուէլը ե

յ հրապարակաւ յայտնել քեզ իմ շնորհակալութիւնը: {Բայց} մի մատենագիր մարդ ի՛նչ բանով առաւել կարող է ցոյց

մբ նայեց Թիւթիւնճի-օղլուի վերայ բաւական ժամանակ, {բայց} չկարողացաւ ծածկել իւր հեգնական ժպիաը, որ խաղում

նեց Թիւթիւնճի-օղլուն մի կերպ հանգստութեամբ: - {Բայց}, - կտրեց նորա խօսքը Շահումեանցը, - մի այնպիսի բան

ը չլինէին, կարո՞ղ էր մարդը ոչնչից բան գոյացնել, {բայց} որովհետեւ դու այդ տեսակ մտածութիւններ ունիս, - յա

այլ իրրեւ սովորական զարդարանք գործ ածելու համար: {Բայց} թէ լաւ թէ վատ, երեւում էր, որ այս Թիւթիւնճի-օղլ

ամարեա թէ վաթսուն տարեկան. ուրախ բնաւորութեամբ, {բայց} զրկուած ամենայն կրթութենից, եւ ինչքան խելք ու բա

ը աւելորդ էր համարում չնչին քաղաքավարութիւնները: {Բայց} այս երեկոյ մի բանը առաւել զարմանալի էր, որ Շահու

ելով բոլորովին ոչնչացան եւ ինձ ծախքի մէջ ձգեցին, {բայց} դու, երեւի, փոխանակ գոյութիւն ասելու, սխալմամբ

ձեւ ասացիր, ի՞նչ ասել է ձեւ. ձեւը կերպարանք է, {բայց} այստեղ խօսքը իրի վերայ է եւ ո՛չ նորա ձեւի: -

ոչինչ էր. ոչինչ չէ՛ տեսանւում եւ չէ՛ շօշափւում, {բայց} մոխիրը ընդհակառակն եւ տեսանւում է, եւ շօշափւում

, եւ շօշափւում է... - Ես ընդդէմ չեմ դորան. {բայց} փայտը կորուսանում է իւր փայտութիւնը, - կտրեց խօսք

ինդրի օրինակովը փոքր մնաց, որ պիտի հաւանեցնէիր, {բայց} երկրորդ օրինակդ յարմար չէ եւ ես շատ ուրախ եմ, որ

են, շատ սակաւ երեք, թէեւ կան բաղադրեալ հանքեր, {բայց} նոքա տարրական չեն, զոր օրինակ, երկու հանք, որ

ող են միաւորուիլ եւ մի ձեւ ու յատկութիւն ստանալ, {բայց} բանը դորայ վերայ չէ: - Այդ բաները, ինչ որ աս

սքերի վերայ, պատճառ, թէեւ նա կարդալու մօտ չէր, {բայց} լսել էր վաղուց ահա " Էֆիմերտէի " եւ " Ժողովածուի

եց Թիւթիւնճի-օղլուն, րոպէաչափ լռութենից յետոյ, - {բայց} մեր խօսքը մահի վերայ էր եւ դուրս եկանք կղմինդրի ե

Այո՛, մահի վերայ էր, - պատասխանեց Շահումեանցը, - {բայց} դու ինձ հարկադրեցիր, որ ապացուցանեմ քեզ, թէ, մ

աց Թիւթիւնճի-օղլուն, - ես ընդունում եմ քո ասածը, {բայց} մի բան կայ, որ փոքր ինչ ուրիշ տեսակ է դուրս դալի

ից, օրինակ առնուինք նորանից եւ հետեւէինք նորան: {Բայց} ափսոս, մեր կամքը, մեր զգացողութիւնը, որ դուրս

լօք մարդիկ տեսել էի Խաչատուր աղայի ղահուէտնումը, {բայց} այդպիսի խօսքեր լսած չէի: Ասածներդ բոլորը ճշմարիտ

սի խօսքեր լսած չէի: Ասածներդ բոլորը ճշմարիտ են, {բայց} չգիտեմ, ի՞նչ բան է, որ ներսիցս ասում է, - թէ լա

թէ լաւ կը լինէր, որ չընդունէի այդ ասածներդ... {Բայց}, ինչպէս տեսանում եմ, զուր է իմ ընդունելը կամ չը

ե՛ւ զանազան ժժմունքների բոյն եւս դառնալու համար: {Բայց} բնութեան հարազատ որդին պիտոյ է սառն աչքով նայի այ

յն օր խօսել քո հետ այսպիսի գեղեցիկ բաների վերայ, {բայց} ի՞նչ առնես, աշխարհի սուտ եւ անիրաւ կարգը մեր երկ

վաճառում է եւ նորանցից ստացած արծաթովը ապրում է. {բայց} նորա Նախիջեւան գալը արդէն տասն եւ եօթն տարի էր.

ում նորա բորբոքուած դրական էլեկտրականութիւնը: {Բայց} թէ նոքա ինչպէ՞ս էին հագցնում իւրեանց մի հատիկ Ման

րութենով: Վերայի կապան, թէեւ հասարակ պաստառից, {բայց} կուրծքը բաց կարած. եւ այս սէգմենտի (թաց տեղի)

եանը վկայում էին բօժօժների վերայի փոքրիկ ծակերը: {Բայց} կուրծքը բաց կարած ասելով, մի՛ իմանար, պատուելի

ւն, երեւում էր մի բան կամէր ասել պարոն Մկրտիչը, {բայց} չէր համարձակւում: - Երեւի, - ընդհատեց լռութիւ

ք տեսանել Մանուշակս, այնպէս չէ՞, պարոն Մկրտիչ, {բայց} նա միայն ամաչել էր, ի՞նչ առնես, աղջիկ տղայ է,

անցեալ տարի պիտի երթայի, եթէ եղբայրս չվախճանէր, {բայց} այս տարի անպատճառ պէտք է գնալ, ուխտ դնել եւ չկատ

իւթիւնճի-օղլու տիկինը, - Աստուած ընդունելի առնէ. {բայց}, որդի՛ս, բանը այս է, որ մէք դեռեւս պատրաստութի

ատարենք. բարով փեսաներս կը գայ սուրբ Կարապետից. {բայց} եթէ դուք անպատճառ կամենում էք, ի՞նչ պիտոյ է առնե

էր Մանուշակի հետ, տեսանելով, որ նա գեղեցիկ է, {բայց} առանց ամենեւին մի հոգեկան ձգտողութեան, իսկ Մանու

որել այս երկու սիրահարքը օրհնութեան պսակի կապով: {Բայց} այդ դեռեւս չոր յոյս էր: III Այն, որ չգիտէր Մ

իւնը Աղուանեանց Մկրտչի հետ, չարչարում էր նորան, {բայց} մի բնական ազդեցութեամբ հասկանալով, որ բանը իւր վ

ջարանը, որ զմուռ եւ կնիք բերէ կնքելու համար: {Բայց} մինչդեռ նա չէ կատարել այս գործը, մէք նորանից ծած

էի, եթէ հարկադրուած չլինէի նորա մասին եւս գրել. {բայց} ես շատ թշուառ եմ, ձուկի նման մունջ. ձայն չունիմ

այլ հանգամանքներին, այստեղ իմ յոյսը դու ես... {Բայց} ինչպէ՛ս անխելք եմ ես... Ինչպէ՛ս համարձակւում ե

է եւ դիւրաշարժ, ճշմարի՛տ է, կանայք երկչոտ են, {բայց} թէ բանը հասաւ յուսահատութեան, որտե՞ղ կը դիմանայ

քը վազեց խոհարանը, կտրեց մի պատառ հաց եւ բերեց, {բայց} անձրեւից գիճացած եւ ուռած պատուհանը չբացուեց ամեն

ատասխանեց աղքատը, - Աստուած օրդ երկայն առնէ... {Բայց} ես խաբեբայ չեմ, եւ Աստուած վկայ է, որ խաբեբայ չ

թաղի մէջ հարցրո՛ւ պարոն Շահումեանց Գէորգի տունը, {բայց} նամակը ցոյց մի՛ տուր ոչ ոքի. պատճառ, ամենայն տղ

վարութիւնը մեր գլխին է, նոքա միայն գնելը գիտեն, {բայց} այդ գնած բաները ինչո՞վ գլուխ կը գան, ամենեւին եւ

մանակը ասում են, թէ հոգս ունէին եւ մտածութիւնք, {բայց} մերն է հոգսը, ինչպէս մազերս, այնպէս եւ հոգսերս

, ինչպէս մազերս, այնպէս եւ հոգսերս երկայն է: {Բայց} սատանայական, այսօր պէտք էր որ ուշանար այդքան, մ

աւա՛կս, ի հարկէ Աստուած բարի պսակի արժանի առնէ, {բայց} ես չգիտեմ, այժմ մէք պատրաստութիւն չունէինք, հայ

ր, որ ամառը լինի այդ եւ ինձ եւս այդպէս ասել էր, {բայց} Մկրտիչը շուտով կամենում է. այս շաբաթներս...

տիչը շուտով կամենում է. այս շաբաթներս... - {Բայց} եթէ պատրաստութիւն չկայ, մայրիկ, ի՞նչ կ՚առնու նա

եռն Եւայի ասելով, տուել էր մի մարդու ձեռք: - {Բայց} այդ ի՞նչ պսակ է, - շարունակում էր նա իւր մտքիցը,

էր կամենում երկար ժամանակ թողուլ եւ ճաշից յետոյ, {բայց} ես նորան խնդրեցի, որ ինքը այս երեկոյ մեր մօտ շնո

կը եւ կամենում էի առնուլ նամակը ձեռքից եւ տանել, {բայց} անպիտան պառաւը սկսեց հազար տեսակ ապացոյցներ պահան

- Գիտէի, - ասաց պառաւը, - որ դու չէիր, պարոն, {բայց} մի՛ բարկանար իմ վերայ, Աստուած մի օրդ հազար առնէ

բռնել նորան, թողեցի, որ տանի ինքը տայ նամակը: {Բայց} նամակ... Աղքատ պառաւի ձեռք... Որտեղի՞ց, որ

պատասխան տալ: Մանուշակը դողում էր վախեցածից, {բայց} որքա՞ն շնորհակալ էր պառաւից, որ նամակը չէր տուել

պատասխանեց կինը, - կարծելով, թէ դու տանն էիր, {բայց} լաւ եղաւ, որ շուտով եկար: Թիւթիւնճի-օղլուն ա

անականութեան վերայ, որի առաջնորդը էր խղճմտանքը, {բայց} ի՞նչ առնես, կան րոպէներ մարդու կեանքի մէջ, որ ն

շիւներ են. այսպէս պիտի առնէ, այնպէս պիտի առնէ, {բայց} հարցրե՞լ է ինձ, խնդրե՞լ է իմ համաձայնութիւնը: Ե

յ, պատճառ, հայրը պատմել էր աղքատ պառաւի անցքը, {բայց} Շահումեանցը չգիտէր Մանուշակի գիտենալը եւ այս յամր

թեան վերայ, թէ Շահումեանցի յանձնառութեան վերայ, {բայց} առաւել հաւանական է վերջինիս, պատճառ, Մանուշակը

նա երբեմն մեղադրում էր նորանց վատ սովորութիւնքը, {բայց} այդ սովորութիւնքը Թիւթիւնճի-օղլուի անձնական սովոր

ով, - սկսեց Թիւթիւնճի-օղլուն, - մարդը կենդանի է, {բայց} հոգի ունի, բանականութիւն ունի եւ նորա արժանաւորո

եր է Աստուծոյ: - Փոքր ինչ նման պատասխանեցիր, {բայց} ոչ կատարեալ. պատճառ, մարդու հոգի ունենալը, բան

րան այլ կենդանիների հետ, որ չունէին այդ բաները, {բայց} ինքն ըստ ինքեան դեռեւս չկայ դորայ մէջ մի ընդհանու

նճի-օղլուն. - նա նորանց փոխանակ պատիժ կը ստանայ, {բայց} Աստուծոյ պատկեր լինելը ես միշտ ընդունում եմ:

լուն ուրախացաւ եւ մի փոքր փչուեց եւս իւր միջում: {Բայց} չկարծեմ, թէ Շահումեանցը այս մտքով ասած լինէր, ա

տիւ կը համարիմ, - խօսքը եղաւ սորա պատասխանը: {Բայց} այս խօսակցութեան մէջ արդէն սկսած լինելով խմել թէյ

թէյը խմելով, նորա քաղցրութիւնը փորձելու համար. {բայց} երբ խմեց, խնդրեց Մանուշակից, որ փոքր ինչ ջուր յ

Մանուշակ: - Հրամերէ՛ք, հայրի՛կ, - ասաց նա, {բայց} կարմրեց սաստիկ, երբ մտածեց, թէ արդարեւ գիտութեա

արեւ գիտութեամբ քաղցր էր շինել Շահումեանցի թէյը: {Բայց} Շահումեանցը վերստին խնդրեց, որ փոքր ինչ ջուր յաւ

ինը, ինչ մեղքս պահեմ, շատ զզուած էր այս բանից, {բայց} ո՞վին ասէ. եթէ մի խօսք եւս ասել էր Թիւթիւնճի-օղլ

գործել մինը եւ հեռանալ միւսից, կամ ընդհակառակը: {Բայց} եթէ դէպի չարը գործ գրեց իւր ազատութիւնը, եթէ ճան

զութիւնը, աւանդած կրօնը հիմնուած է սիրու վերայ: {Բայց} սիրել միայն իւր մերձաւորքը, ազգականքը, հայրը,

ս ամենայն բանը մարդ կարող է առնել, եթէ կամենայ, {բայց} շատ անգամ մի մարդ չէ կարող մեծ գործ կատարել, դոր

լուն նոյնպէս, ինչպէս առաջ, ուրախ էր այս խօսքերի {բայց} Շահումեանցը քիչ մնաց, որ պիտի բարկացնէր նորան մի

նցը քիչ մնաց, որ պիտի բարկացնէր նորան մի բանով, {բայց} այդ բանի մէջ արդարեւ մեղաւոր չէր Թիւթիւնճի-օղլուն

նիս հիմնաւոր պատճառ խօսելու ուրիշ մարդերի վերայ, {բայց} ինձ ինչո՞ւ ես մէջ խառնում, դուք ասելով, որպէս թ

օքը նա է, որ մի նոր եւ դժուարահաւատալի բան ասէ. {բայց} հաւատա՛յ ինձ, պարոն Շահումեանց, ես այն մարդերից

ցի: - Ճշմարիտ է ասածդ, - խօսեց Շահումեանցը, - {բայց} ես դուք ասացի նորա համար, որ դուք եւս գնում էք ղ

ում էր ղահուէտնում, մի քանի անբարոյական մարդիկ, {բայց} մի՞թէ չկային այնտեղ եւ լաւ մարդիկ, շա՜տ, եւ ի՞ն

ան էին, թէ ամեններից եւս փախչել էր հարկաւոր: {Բայց} այս երեկոյ մեր խօսակցութիւնը փոքր ինչ երկարեց. ա

օսակցութիւնը եւ բարեկամութիւնը լինի յարատեւ... {Բայց} այժմ, ներեցէք ինձ, ժամանակն է գնալու: - Ես

ը ձեռքերը առած, ճանապարհ էին ձգում Շահումեանցը. {բայց} վերջինս, ամենեւին չհամաձայնեցաւ, որ Թիւթիւնճի-օ

ը մեղադրել սաստիկ, նորա նամակ սառնութեան մասին, {բայց} յետոյ լաւ էր համարում, լսել նորա մի քանի ասած խօ

կան բան... Մի ոգի... Մեզիմեն աղէկ... ։ {Բայց} այդ սպիտակ բանը, որ ուշաթափութիւն պատճառեց Մանու

յսպիսի ցնորամիտ մարդերի հնարած մեզիմեն աղեկների, {բայց} ընթերցողքը այս գործին կարող են համաձայնիլ, որ մի

ել էր ազատել իւրեան այսպիսի նախապաշարմունքներից, {բայց} այսպիսի ազատութիւնը ներգործում է միայն ազատ ժաման

կապանքների մէջ: Այսպէս պատահեցաւ եւ Մանուշակին. {բայց} ինչպէ՞ս զարմացաւ նա, մինչ աչքը բացած, տեսաւ Շահ

ւղ կրելու: Ճշմարիտ է, ես մի քանի րոպէ ուշացայ, {բայց} ես չեմ մեղաւորը, փողոցի անիծեալ պահապանը կանգնած

սելու էր Շահումեանցից մի քաղաքավարի բացասութիւն, {բայց} ժողովելով իւր վերջին ոյժը, հոգու վերջին կարողութ

ական սովորութեանը: Ես նուիրում եմ քեզ իմ սիրտը, {բայց} դորայ փոխանակ պահանջում եմ նոյնպէս քո սիրտը, ես

ր, զոհ էր բերում իւր արմատացած նախապաշարմունքը: {Բայց} ինքը, Մանուշակը ամենեւին չէր կամենում բժշկի գալը

նգամ ստոյգ ներգործողք էին, քան թէ բժշկի դեղերը, {բայց} իւր ամուսնու բարկութիւնը չշարժէլու, եւ նորա թոյլ

իւր մօր ճարերի չնչին եւ յիմարական բաներ լինելը, {բայց} շուտով յօժարեցաւ մօր կարծիքին, որովհետեւ ոչինչ դ

է ի՞նչ պատճառով այդ արարողութեան անունը թեթեւ է. {բայց} միեւնոյն ժամանակ չենք հրաժարւում մեր կարծիքը հրապ

գելով իւր կասկարայի մէջ հալեցնում է կրակի վերայ: {Բայց} որպէսզի շուտով հալուի արճիճը, ճրագու ես ձգում է

հաւատում էր բոլորովին այս վհկական գործողութեանը, {բայց} միեւնոյն ժամանակ իսպառ հաստատել չէր կարելի, թէ հ

տը, նստում է սայլը եւ գնում են... Գնում են, {բայց} արդէն դուրս են գալիս քաղաքից, դայեկը հարցնում է

բազմութիւն, սեղանի պատրաստութիւն, երաժիշտներ, {բայց} ձայն, աղաղակ, ամենեւին: Տեսանում է մի գեղեց

ւթիւնքը, բացւում է շնորհաւորական հացկերութիւնը: {Բայց} դայեկը վերմակ կամ այլ պաստառներ խնդրելով նորածինը

, կամաց թափում է գոգնոցից սխտորի փեճեկները... {Բայց} ինչպէս եւ իցէ պատահում է, որ երկարը ամրացած մնամ

ոսկիք, իսկոյն հասկանում է բանի զօրութիւնը... {Բայց} ի՛նչ առնես, որ միւսները թափել էր ճանապարհին:

ուրջանակի պտոյտ գալ խարուկի չորս կողմով, կամաց, {բայց} զզուելի եւ դողդոջուն ձայնով երգելով. Հասիք,

նելով երեք օրիորդքը, նստում էին իւրեանց տեղերը: {Բայց} այնքան շատ էին նոքա, որ եւ այսպէս թափանցիկ մարմի

պարանքով. անձրեւը գետի նման թափւում էր երկնքից, {բայց} Խանլը-դերէի մէջ ոչինչ չկար: VIII Քանի օր անցա

եկել էր Թիւթիւնճի-օղլուի տուն հարսանիք խնդրելու, {բայց} ոչինչ պատասխան չստացաւ հարսնացուի ծնողքի կողմից.

մեր դրացի Գասպարի աղջիկը, թէպէտ շատ սիրուն չէ, {բայց} ի՞նչ հարկաւոր է գեղեցկութիւնը, հացով ուտելու չես

-Ի՞նչ է, շի՞լ է փոքր ինչ, իմը եւս այդպէս էր, {բայց} իմ ողորմած հոգի մարդը ամուսնացաւ, վա՞տ օր տեսաւ

. ճշմարիտ է, դրացու աղջիկը գրել, կարդալ չգիտէ, {բայց} առաւել լաւ. մայրս ասում էր, որ կնիկ մարդերու հա

կախել տալու պատճառ է եղել, որոնք անմեղ են եղած, {բայց} ի՞նչ առնես, այդպիսի բռնակալ մարդերի չէ կարելի հա

մարդիկ, որ հայհոյում են մեր ցեղապետի յիշատակը, {բայց} այդ բոլորը զուր է, ողորմած հոգին լաւ է իմացել աշ

դ: Առաջինն ես նորա մի տարի լեզու պահել կը տամ, {բայց} դորայ փոխանակ խօսելու վարձ մի տարուց յետոյ կ՚ընծա

եսայութեան ժամանակ: - Բոլորը լաւ է, քուրիկ, {բայց} այդ մատանին... Ա՜խ... Խնդրում եմ. մի այլ բ

... - Գիտեմ, - ընդհատեց խօսքը Աղուանեանցը, - {բայց} դու չգիտես, թէ ինչ ապաբախտութիւն կապած է այդ մատ

տութիւն, այդ մատանու պատմութիւնը յայտնի չէ քեզ, {բայց} ես գիտեմ. հայրս ասել էր ինձ, բայց եւ հրամայել,

յտնի չէ քեզ, բայց ես գիտեմ. հայրս ասել էր ինձ, {բայց} եւ հրամայել, որ ոչ ոքի չբանամ այս գաղտնիքը:

կ՚ընծայէր իմ փեսային: - Ճշմարի՛տ է քո ասածը, {բայց} մեր հանգուցեալ հայրը չգիտէր, թէ ո՛ր մատանին էր ա

ր, մի ոչխարը նորան հազիւ թէ նախաճաշիկ կը լինէր, {բայց} յետոյ ընկաւ բարակացաւի մէջ. այս բոլորի պատճառը է

եռաւ, որով երկու եղան մատանու զոհերը մեր ցեղից, {բայց} աւանդութիւնը ասում է, որ դա եօթն մարդ պիտի տանի

երի վերայ Վարդ-խաթունը ցած դրեց ձեռքից ջրի շիշը, {բայց} նորա կատաղութիւնը չէր նստել բոլորովին: Վարդ-խ

: Այս անզգամը ամիսը երկու անգամ հիւանդանում էր, {բայց} ի՞նչ պատճառով. սաստիկ բարկութենից կապւում էր նոր

ր բոլոր կեանքումը կատարելու էր հօր այս պատուերը, {բայց} հարկը ի՜նչ բաներ չէ ստիպում կատարել մեր սրտի յօժա

ն ցեղից եօթն մարդ պիտի տարաժամ մեռանին անպատճառ, {բայց} քանի՞ տարուց յետոյ, կամ ե՞րբ, այդ մասին ոչինչ չ

այնպէս, մինչեւ որ կամենում է թողնել ու փախչել, {բայց} մեր ցեղապետը քաջալերում է նորան եւ ասում է, թէ մ

յս սպանութեան երեսից, կամենում է աղաղակ բառնալ, {բայց} սրածայր դաշնակը կապում է նորա լեզուն: Մեր ցեղ

ր թանկագին գոհարները վաճառեն տաճկի սուլթանին: {Բայց} ագահութիւնը յղացնում է ճանապարհին մեր ցեղապետը մի

ետոյ, կարծես թէ, հանդարտեց Վարդ-խաթունի սիրտը, {բայց} երեսը ծածկեցաւ կանաչ-դեղին վարագուրով, որ, ինչպ

ակը վառելու համար կարճ եւ ստեպ էր շունչ քաշում, - {բայց} ի՛նչ առնես, այդ եւս մի յիմարութիւն է, ոչ այս,

- Ի հարկէ, այդ է պատճառը, - պատասխանեց կինը, - {բայց} այդտեղ, ե՛ւ նա մեղաւոր է, ե՛ւ մէք մեղաւոր ենք.

ո՛չ այն, եւ ամենայն ինչ կ՚անցանէր խաղաղութեամբ, {բայց} այժմ, ո՛վ գիտէ, գուցէ... - Ինչ գուցէ, ի՞

փոքր ինչ տկար լինելով չեմ կարող դուրս գալ տանից. {բայց} շատ հարկաւոր բան ունենալով ձեզ ասելու, խնդրում ե

որգ Շահումեանց: Մանուշակը շատ ուրախացաւ, {բայց} աշխատեց ծածկել իւր ուրախութիւնը, որ յայտնի չլինի

որ խնդրի վերայ խօսել, իւրեանց սովորական կերպով: {Բայց} ինչեւիցէ, Թիւթունճի-օղլուն այնչափ յարգում էր եւ

ւմ էին հարուստների արծաթը, ոսկին եւ ստացուածքը: {Բայց} աւա՜ղ, սորա հակառակ գալիս էին նորա աչքի առաջեւ,

էր ուխտաւոր Մկրտչին: Մանուշակը ոչինչ չունէր, {բայց} թէ նորանն էին եղած աշխարհի բոլոր հարստութիւնը, ն

մանաւանդ աղջիկները: Դեռ մէջտեղումը ոչինչ չկար, {բայց} Մանուշակը արդէն մտածում էր մահի վերայ: Այս միջոց

ազանդուեցաւ հօր հրամանին եւ հեռացաւ իւր սենեակը, {բայց} նորա սիրտը կարո՞ղ էր մի րոպէում հարիւրներով չզարկ

րապարակաւ, թէ ամենեւին Մկրտիչի կին դարձողը չէր. {բայց} Թիւթիւնճի-Օղլուի պատասխանը ցրեց նորա կասկածները ե

երայ, որ, քիչ-քիչ արժում էր երեք հարիւր մանէթ, {բայց} չգիտեմ ի՛նչ անձնասիրութենով ասաց. - Ինչպէս կ

ովին կը հրաժարուէր ձեր աղջկայ հետ ամուսնանալուց. {բայց} ես այնպէս վատ սրտով մարդ չեմ. խօսք տուել եմ, կը

երով, սեւ մօրուքով... Նոքա մտան եկեղեցին, {բայց} ժամասացութիւնը արդեն աւարտուած էր: Քահանան ճա

տափայլ պահպանուելով միայն Հայաստանի վանքերի մէջ։ {Բայց} ի՞նչ էր այդ պահպանութիւնը՝ համեմատելով այն կարօտ

հոգեւորների եւ մարմնաւորների անդաստիարակութենից, {բայց} Ռուբենեանց թագաւորութեան կործանուելուց յետոյ օրէ

ել նորան Եւրոպական քաղաքաշինութեան շրջանակի մէջ։ {Բայց} ցաւելի է ասել, որ Հայաստանի հողը, որի վերայ մի

արկութեան մէջ ունէր յաղթել շատ դժուարութիւնների, {բայց} նա չվախեցաւ։ Սորա հակառակ, նա այն մարդերից էր,

, որ իւր ժամանակումը հռչակաւոր էին Հայաստանումը, {բայց} սոցանից ստացաւ մի մերժողական կամ հրաժարական պատաս

Մարգար վարդապետին, խնդրեց նորա ձեռնտուութիւնը։ {Բայց} եւ այս եպիսկոպոսը չէր կամենում կամ չէր կարող օգնե

բումը բոլորովին մնալ իւր ընկերութեան հետ միասին։ {Բայց} այն յաջող լուրերը, որ նորա բարեկամները տուած էին

, որ ծաղկեցնէ Մօրէան զանազան տեսակ բնակիչներով։ {Բայց} մեք ընդունել մի այդպիսի անհիմն խորհուրդ չենք կարո

եւ զուարճութեան համար կարգադրել իւր ստացուածքը, {բայց} մի տէրութիւն եւ այն՝ Վենետիկեան հասարակապետութիւ

եղեցիկ կերպարանքով մարդ էր՝ հեզ ու խաղաղ հոգով։ {Բայց} այս նորա հեզութիւնը եւ խաղաղասիրութիւնը առիթ է եղ

անսովոր մեծ վաստակը, որ արդարեւ վաստակել է նա։ {Բայց} մեր խոհական եւ մտածող Հայ սրտի համար ո՛րքան պիտոյ

խորհուրդը, որ վերակենցաղէ Հայկական դպրութիւնը։ {Բայց} այս առաջարկութենով Մխիթարը չէր կարող բաղխել Վենետ

րսաւիչք կրօնական կողմից Իտալական պարսաւագրքերով։ {Բայց}, միտ դնելով ներգործող պատճառներին, Մխիթարեան ըն

սխալ ընթացքը հասուցել է եւ մի վնասակար նպատակի։ {Բայց} այդ վնասակար նպատակը, այդ տտիպ պտուղները, որ բե

ինչ որ կարողացաւ եւ ինչպէս միայն հնար էր նորան։ {Բայց} նորա պարծանքը ուրանալ, որովհետեւ այլապէս կարողաց

եմիտք, չունէին ինչ հակառակութիւն ընդ ուղղափառս, {բայց} առաւել ընտրէին մնալ միաբան ընդ ազգին, քան բաժանի

ակառակորդս եւ այնպէս մուծանել զայնոսիկ 'ի ներքս։ {Բայց} 'ի վերայ այսր ամենայնի այս ամենայն զգոյշ փօլիթիքա

աւանութիւնն առաջի դնելով, յինքն յանկոյց զՀռովմ. {բայց} ո՛չ կամեցաւ ունիլ տեղի 'ի Հռովմ, զի մի պարտաւորե

սկոպոս առ իւր կրօնակիցս, թէ բարւոք է արարք ձեր. {բայց} յանցանք ձեր է սակաւաթիւ լինելն ձեր, բազմացուցէք

նձն, թո՛ղ զՀ. Միքայէլ Չամչեան, որպէս եւ այլք։ {Բայց} յերկիւղէ Քօլլեճեանց զգուշանային եւ բովանդակքն կեղ

ականաց, եւ գուցէ թէ սանձարձակ գտանիցին եւ այլն։ {Բայց} ներքին պատճառն եւ բուն վանական փօլիթիքայն 'ի սկզբ

քաղաքականութիւնը, որ թէեւ շատ ծանրակշիռ բան է, {բայց} եւ նա ինքը գլխաւորապէս աճում է կրօնի հիմքերի վերա

թական հնարներ այդ վիշտը եւ ցաւը փարատելու համար, {բայց} եթէ այդ վշտերն ու ցաւերը երեւէին նոցա մէջ հոգեւոր

խելքերի հետ, պատերազմ պապական աբեղաների կողմից։ {Բայց} վահանափակելով մեր անձը իրողութենների ստուգութեամբ

, որ ներգործում է այսպէս. այս խորհուրդը մեծ է, {բայց} ո՛րքան մեծ, այնքան եւ կորստական մարդկութեան համա

երգործում է կրօնի եւ կրօնապաշտութեան դիմակի տակ, {բայց} դոքա երկրորդական բան են համեմատութեամբ առաջին նպա

այստեղ պապական պատմութենից մի քանի իրողութիւնք, {բայց}, այդ բոլորը թողնելով եկեղեցական պատմութիւնը Հայո

ապերի անկախութիւնը մնացած էր լոկ խօսքերով միայն, {բայց} Գրիգորը, որի խելքով եւ կառավարութեամբ հինգ պապ ն

ջ։ Դեռեւս շատ բաներ ունէինք հանդէս բերելու, {բայց} ժամանակի սղութիւնը հարկադրում է մեզ հերիքանալ այս

ել պապականութեան լուծը իւրեանց պարանոցի վերայից, {բայց} այս մի այնպիսի բան է, որ հարիւր անգամ արժանի էր

էր երրորդ աղբիւրի տեղ դասել եւ քաղաքականութիւնը, {բայց} քաղաքականութեան ուղղութիւնը անմիջական հետեւանք է

տենադարանք, հնութեան թանգարանք եւ այլն եւ այլն։ {Բայց}, աւա՜ղ, դոքա բոլորը նման են այն թզենուն, որին

էջ) սովո՛ր են տալ երեխաներին՝ քնեցնելու համար, {բայց} ՝ քաղցրութիւն խառնելով այդ թմրեցուցիչ հիւթի մէջ,

ը աւանդւում են նոցա գրականութեան պատմութեան մէջ։ {Բայց} քերուելով անցանել այս խնդրի մօտից անհրաժեշտ էր մե

պիտոյ էր ներողութիւն տալ մեղքերին հարկաւորապէս, {բայց} առաւել փոքր բաների համար, միայն թէ դա մի կերպով

պատմութեան մէջ, որ ապացուցանում էին մեր ասածը, {բայց} մեք յիշենք այստեղ մի իրողութիւն, որի մասին միանգ

ելու է, թէ այս բանը ընդդէմ էր Աստուծոյ օրէնքին։ {Բայց} պապը խոստանում է կատարել Հենրիկոսի խնդիրը, այն պ

ր, եւ այն ատմօսֆերան որի մէջ պիտոյ է ծաղկէր նա։ {Բայց} այս բոլորը ընդհանուր աղբիւրք էին բարոյականութեան

թիւն Հայկական մատենագրութեան մէջ։ Հայոց հնախօս, {բայց} բարձիթողի արած, աւերուած ու խանգարուած լեզուն շի

ը, ունի վանք եւ եկեղեցի, ունի մի փոքրիկ դպրոց, {բայց} այն հնարքը, որ գործ էր դրել նա այս բաները յառաջ

ան համար, զոհեց մինչեւ անգամ իւր ազգային կրօնը, {բայց} դիտաւորութեամբ ենթարկուեցաւ նա պապական լուծի տակ

։ Նորա աշակերտքը հետեւում են իւրեանց վարդապետին։ {Բայց} մեծ զանազանութիւն կա վարդապետի եւ աշակերտների մէջ

. երեւում են մարդիկ, որ մտածում են Մխիթարի պէս, {բայց} կան այնպիսիք, որ վիճակուած չլինելով մի ներգործակ

դիմակ, նորա ապագայքը ծնանում են արդէն դիմակով, {բայց} ՝ հայկական դիմակով։ Մխիթարի արտաքինը՝ պապականու

որա աշակերտների օրից սկսանում է նա շարժուիլ։ {Բայց} այդ միջոցին միաբանութեան մէջ յառաջացած էր արդէն ա

չեւ ո՛ր աստիճան սխալուել էր Մխիթարը իւր հաշւում։ {Բայց} մեր համար զարմանք չէ. դորա փոխանակ մի շատ բնական

անց ձեռքով այս կամ այն շարժառթի ազդեցութեան տակ, {բայց} այդ գործունէութեան հետեւանքը ամենեւին բնականաբար

ունիմ թէ լուայց, եթէ չկայցէ թշնամի ընտանի)։ {Բայց} արդ բացից առակաւ զբերան իմ, լուարուք զոր ասեմս ե

որիցէ. կրկին հայեցայ եւ տեսի զազգն իբրեւ զոսկի, {բայց} գտի զնոսա խառնուրդ պղնձի եւ կապարի, եւ յառաւելն

ւ յոսկին կանգնեցի ընդդէմ նետաձիգ եղելոց զվահանն։ {Բայց} քանզի ուրուական իմն էր այն, ոչ երբէք հանի 'ի վեր

ակի պաշարեցար յորոց պաշարեցարն. պաշարեցայ այո՛, {բայց} 'ի պաշարմանս վստահ եմ։ Պատմեցից ձեզ ինչ մի հարեւ

տեալ եմ նահատակիլ, ո՛վ է ոսոխ իմ, ելցէ ընդդէմ. {բայց} քանզի իսպառ տկարացեալ եմ, առաւել քան զոր կարծէք

ց քննութեան։ Եկեղեցին Քրիստոսի բերս ոչ սաղարթի։ {Բայց} արդ յի՞նչ իրաւունս հաստատեալ թշնամեաց 'ի սոյն եղե

տեսանի զի 'ի նախանձուէ չարէ յուզին այսպիսիք իրք։ {Բայց} թէ զիա՞րդ ոչ նշմարեն զայսն նշմարողք, ինքեանց է գ

եցին եւ ունին առաքել։ Այս ամենայն եղեւ եւ լինի, {բայց} ընդ վայր, զի կամ 'ի դերեւ ելանէ, կամ բազում ժամ

ի առ այժմ. զի չիք կար զօրութեան 'ի ձեռին իմում։ {Բայց} սակայն ինձ մնայ բողոքել յատեանն Քրիստոսի, զի յետ

զման. դատ արասցէ ինձ տէր ըստ արդարութեան իմում։ {Բայց} ակն ունիմ, թէ նա ինքն սուրբ եկեղեցին առանց ինչ տ

մնալ Հայոց եկեղեցու ինքնօրէն եկեղեցութեան վերայ, {բայց} Աւգերեանի Թասսոնի թարգմանութիւնը, եւ Փափազեանի ե

ք հանդիպում ենք նոցա որպէս իտալական ճիզուիթների, {բայց} ոչ աւելի։ Ի՛նչ կարելի բան է, որ մի մարդ երկ

րբեմն՝ այլապէս։ Այո՛, մարդը չէ կարող ունենալ, {բայց} ճիզուիթը առատ ու հարուստ է սրտի վկայութեամբք. նա

քի բաժին են (եկեղեցուց դուրս) եւ այլն եւ այլն։ {Բայց} մի այդպիսի անդամ դուրս գալով Մխիթարեան միաբանութե

տութեան մէջ այսքան սխալ գտայ։ Նա թուով էր խօսում, {բայց} ես մոռացել եմ թիւը։ Հիւսիսափայլի հետեւե

անդ՝ համեմատելով ազատական կրօնի հետ, շատ նեղսիրտ։ {Բայց} եւ դա ունէր իւր մեծ խորհուրդը մարդկութեան համար,

ը յիշուած մարդերին թէպէտ շատ անհաճոյ էր այս բանը, {բայց} դորան ընդդէմ դուրս գալ վախենում էին ժողովրդից, որ

ն. մի չնչին անհիմն եւ տղայական անխորհուրդ գովեստ, {բայց} մի հատ է մեր մեր խորհուրդը՝ "անաչառ պաշտօնեայ լին

, դառն է ձեզ կարդալ այսպիսի բաներ մեր գրչի տակից, {բայց} որքան դառն է ձեզ կարդալ, հարիւր անգամ դառնագոյն մ

ի ձեռքով արտագրուած լինելով, բնագրից աղճատուած է. {բայց} մեք չկամեցանք սրբագրել, մինչեւ անգամ պահեցինք այն

ն, յաջոյ՝ որ զծանրակշիռն վճարեաց զյաղթութիւն: [ {Բայց} դոքա լուռ կան, համրացեալ ամենեւին, որպէս թուի ա

ն հայախօսութեան, (որոց չգոյր՝ այլ [խորհուրդ], {բայց} եթէ զանունիկ իմն ժառանգել հնախօս հեղինակի, [հնաբ

ձութեան առաջնորդականին մտաց, սխալել ոչ համարիմ. {բայց} այս գուցէ ներելի աբեղայից. ըսո որում պատմագրութե

կազմեցաւ արուեստակեալ մի գրականութիւն հռոմահայ, {բայց} ոչ բուն եւ հարազատ հայկական]: Եւ գրուածք նոցա որ

նավոր խորհրդով]: Նոյն բան է եւ զհին հայկականէն: {Բայց} ի սէր Աստուծոյ հարցանեմք աստանօր թէ զի՞նչ իմանան

ի շրթունս ազգի)], կրկին մեռուցանել անհնարին է, {բայց} գոնեայ պահպանել զայն պարտ էր՝ ասեն իմաստունքն հա

ի Խորենացւոյ, Եղիշէի եւ այլոց հնախօս հեղինակաց: {Բայց} խառնել եւ շփոթել զդարս եւ զժամանակս եւ պահանջել,

եսնունդ] գաղափարօք եւ հասկանալի ընթերցանելեացն. [ {բայց} ասոքիկ ոչ պահանջին, դոքա] սքանչանան [միայն ընդ]

դպիսի խնդրոց [վերահասու եղեալ իցէ] ճշմարտութեան. {բայց} ինձ այլապէս թուի, ճշմարտութիւն չի՛ք առ հայոց ուս

տութիւն, զոր ընդունին դոքա ի բերանոյ բարեկամաց. {բայց} ճշմարտութիւն այնպիսի՝ որ ելանէր ի բերանոյ թշնամե

ութենէ, կամիմք լսել. թո՛ղ խօսեսցին պատուելիքդ: {Բայց} ցորչափ դոքա լռութեամբ միայն խոստովանին զիւրեանց պ

, որոց [շատ թէ սակաւք հասկանալի է հինն բարբառ, [ {բայց} եթէ սմին հակառակ] ջանք նոցա միտեալ էին ի լուսաւոր

եսեալ իբրեւ պահարան գիտելեաց, յարգելի էր եւ եթ. {բայց} այն լեզուագիտութիւն, որ ոչ ճոխացուցանէ զմիտս ուղ

, եւ ի մատենագրաց, ինչ ոչ տեսանեմք այնուհետեւ, {բայց} եթէ հարուած վերահաս յասպատակութեանց Թաթարաց եւ այ

նթացք Մխիթարա՛յ Սեբաստացւո՛յ, զայդ ոչ ուրանամք. {բայց} պատճառ ցաւելի իրողութեանս էր նոյն իսկ ուսումնատեա

բարք հայկական աբեղենին, ըստ որում [1 անընթ. ]։ {Բայց]} թէ այսպէս եւ թէ այնպէս հայկականս դպրութիւն, աճի

Մխիթար Սեբաստացի առ ուրացութեան զեկեղեցին Հայոց, {բայց} եւ ոչ գովեմք զայրն այդպէս ընթացեալ: Ինձ թուի, թ

ս Եվրոպացւոց մանկունք զլատինականն եւ զյունականն, {բայց} նմա պիտի լեզու այլ, նոր եւ կենդանի լեզու աշխարհի

գային լուսաւորութեան: Այս էր առաջին պահանջելին, {բայց} մնա եւ մի այլ պահանջելի, որում մինչեւ այժմ ոչ ոք

ւցչին, անհասկանալի էին մնալոց հայկական զաւակին, {բայց} խելացի հարք մեր դժուարութիւն ի վերայ դժուարութեան

օք փակեն եւ կցեն զամենայն դրունս լուսաւորութեան: {Բայց} ըստ դոցա լեզու Հայոց, եւ լուսաւորութիւն երկու որ

դ վասն Ռուսաց, որ կամիցին ուսանիլ զլեզու Հայոց, {բայց} առ ուսանելոյ Հայոց լեզու Ռուսաց յաւէտ պիտանի էր բ

ոյ գիտութիւն Հայ լեզուի գուցէ մեծ եւ անփանաքելի, {բայց} միշտ հատակտոր եւ կցկտուր ի նեղ եւ ի փոքրիկ հրապար

ն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի հող էին եւ մոխիր անարգ, {բայց} այդ յիւրում կարգի եւ տեղւոջ: Միթէ հոգեւորականք մ

ւն, եւ առ հասարակ լեզուն գործական օտար է Հայոց. {բայց} ի վերայ այսր ամենայնի իրաւունս ունի գերդաստանս այ

է զի ներկայն ծնունդ է անցելոյն եւ ծնեղ ապագային, {բայց} եւ ժամանակն ունի զիւր ներգործութիւն յիւրում կարգի

ոչ շարժեալ ի հանգամանաց եւ ի զօրութենէ գործոյն: {Բայց} այս է յաւէտ զարմանալին եւ ցաւելին, զի Հայք ենթար

գային պատմութիւն, կրօն, տնարարութիւն եւ կաքաւ: {Բայց} մինչ չիք այս ամենայն, խորհուրդ սուրբ տանք պատուե

, յոր թէեւ գտանին ինչ ինչ անսովոր ականջաց նոցա, {բայց} ոչ երբէք սատար լինին յառաջանալոյ ի նոր հայախօսութ

գաղափարը ժողովրդի համար մի չոր եւ մեռեալ բան էր, {բայց} նոյն իսկ Կարգի համար, հաստատ եւ շահաւէտ։ Այս նշ

էլմ-Օրանեանի, Լուդովիկոս XVի, եւ այլն եւ այլն, {բայց} Աստուծոյ ողորմութիւնը հասանելով, հանգամանքների դ

ժողութիւնը, ինչպէս կը տեսանենք յետոյ մանրամասն։ {Բայց} նոցա խորամանկութիւնը վերջապէս յայտնուեցաւ, եւ նո

րին, որ աղճատում էին Քրիստոնէական հաւատի հոգին, {բայց} ո՞վ էր Պապական կոնդակների ականջ դնողը, թէպէտեւ ն

րտելով նորան որպէս վնասակար Պապական դաւանութեան։ {Բայց} Յիսուսեանների Մաքիաւելական հոգին չէր կարելի ջնջել

իսուսեան ապիրատ Կարգը հին եւ նոր աշխարհների մէջ։ {Բայց} կործանուած Կարգի գործերը եւ ուղղութիւնը կենդանի է

նդամների առաջեւ փակած մնացին աշխարհների դուռերը։ {Բայց} եթէ մի քանի տեղերում, ինչպէս Ռուսսիա եւ Պրուսսիա

ցի մէջ։ Նորա ծնողքը թէպէտեւ երեւելի մարդիկ էին, {բայց} ո՛չ հարուստ։ Իգնատիոսը իւր տասն տարեկան հասակում

կութեան հասակում շատ գեղեցիկ էր եւ անչափ կնամոլ։ {Բայց} այս միակերպ կեանքը, թէպէտ եւ պերճ պալատի ճոխութե

վերջին յուսահատութեան մէջ պաշտպանում էր քաղաքը։ {Բայց} ոտքերի վերայ վէրք ստանալով ձախումը՝ պարսպից արձա

նդրեց կարդալու համար Ասպետական վիպասանութիւններ, {բայց} այնտեղ չ'կար ոչինչ աշխարհական գիրք. նորան տուեցի

ճանապարհորդել եղաւ՝ սուրբ տեղերին երկրպագելու. {բայց} որովհետեւ նորա վէրքը բոլորովին առողջացած չէր, վա

զի այնտեղ նաւ գտանելով՝ նստի եւ նաւէ Պալեստին։ {Բայց} ճանապարհին իմանալով, որ Բարսելոնում ժանտախտ է յա

։ Սպանիացիք ճանապարհի համար արծաթ տուեցին նորան, {բայց} նա բոլորը բաժանեց աղքատներին եւ ինքը ապրում էր ող

ց, որպէս զի ինքը եւս չ'վարակուի անողորմ ցաւովը։ {Բայց} ի վերայ այսր ամենայնի Իգնատիոսը ուրախանում էր քաշ

տ, այս օրից կամքը ստացաւ իւր յատկացեալ պաշտօնը։ {Բայց} Լօյոլան ոչինչ ուսումն չունի, հազիւ գիտէ գրել եւ

տինի լեզուի հոլովմունքը եւ խոնարհմունքը... {Բայց} Բարսելոնեան դպրոցից շատ փոքր օգուտ ստացաւ նա. եր

գիտէր. ուսել էր ո՛վ գիտէ ինչ Աստուածաբանութիւն, {բայց} խօսում էր այնպիսի հաւատով, այնպիսի ոգեւորութեամբ

կուլտետը։ Նա այս բանը յայտնեց իւր աշակերտներին, {բայց} նոքա, ձանձրացած լինելով անորոշ եւ անհանգիստ կեան

ժամանակ սկսեց նա դարձեալ մուրացկանութիւն առնել։ {Բայց} Ֆրանսիացիք, որ առ հասարակ մեծահոգի են, ակամայ տ

Կօլլէգիումը, ուր լսում էր փիլիսոփայական դասեր։ {Բայց} եւ այստեղ չ'հրաժարուեցաւ նա իւր քարոզութեններից։

չարչարուի՝ Աստուծոյ փառքին նախանձաւոր լինելով։ {Բայց} երբ բերեցին նորան ժողովքի մէջ, հանդէսը, այսինքն

ոսը լսեց Յակոբեանների մօտ Աստուածաբանական դասեր, {բայց} շուտով նորանից յետոյ սկսեց դարձեալ ապաշխարութիւն

մէջ. պատճառ, ինքը շատ հաստատ չէր հաւատի վերայ։ {Բայց} Իգնատիոսը ամենեւին չէր յուսահատւում։ Նա մի փոքր

ամար, այսինքն՝ քարոզել Աւետարանը անհաւատներին։ {Բայց} Գերմանիայի նորանոր անցքերը, որոնցից ահ կար, թէ

։ Նա իւր մանկութեան ժամանակ գիտէր ոգեւորութիւն, {բայց}, կազմելով մի անսահման իշխանութիւն, ոչովին չէ տա

հուրդ էին տալիս Իգնատիոսին ուղեւորիլ դէպի հարաւ, {բայց} նա ամենեւին չէր համաձայնում։ Վերջապէս Կսաւիէն,

էին դրել Իգնատիոսը իբրեւ ժողովրդի մոլորեցուցիչ։ {Բայց} ի վերայ այսր ամենայնի Լօյոլան կարողացաւ ազատուիլ

նունով) եւ բոլորովին արդարացաւ նորա օգնութենով։ {Բայց} եպիսկոպոսի բարեհաճութիւնը դէպի Իգնատիոսը երկար չ'

իաւորել իւր Կարգի հետ Լօյոլան եւ նորա աշակերտքը։ {Բայց} Իգնատիոսը կարո՞ղ էր արդեօք իւր նպատակից հրաժարուի

տոյ էր 1537 թուականի սկզբումը Վենետկումը լինէին։ {Բայց} պատերազմը, որ պատրաստւում էր բորբոքուիլ Ֆրանսիայ

ին, որքան մօտենում էին Սուրբ Քաղաքին՝ Հռովմին։ {Բայց} Իգնատիոսը շուտով արիացրեց նորանց. նա ճանապարհի վ

ել Լօյոլային եւ նորա աշակերտների կարգումը լինել։ {Բայց} դորա փոխանակ գործ էր դնում նա իւր բոլոր ջանքը եւ

Կարգը անուանել հիմնադրի անունով " Իգնատիոսեան ", {բայց} Լօյոլա հրաժարեց իւրեանից այդ պատիւը եւ համոզեց նո

տ եւ առաջարկութիւնը մնաց առանց հաստատուելու։ {Բայց} Լօյոլա եւ նորա ընկերքը չ'վհատեցան ամենեւին։ Նոքա

ւղարկէ Հնդկաստան՝ Քրիստոսի Աւետարանը քարոզելու։ {Բայց} Իգնատիոսը, այսպիսի հարկաւոր ժամանակում չ'կամենալ

Իգնատիոսը լինի։ Նա երկար ժամանակ հրաժարւում էր, {բայց} յետոյ, չ'կարողանալով հերքել հասարակաց խնդիրը, ո

ր Սպանացիները, որոնց կարգումը եւ Յիսուսեանները, {բայց} դորա փոխանակ Սպանիայի մէջ առանձին պաշտպանութիւն ց

անոս VI-ը մտածում էր վերանորոգել Պապականութիւնը, {բայց} վերահաս մահը արգելք եղաւ նորան իւր ցանկութիւնը կա

րակաց ցանկութիւնը եւ թոյլ տալ, որ ժողովքը լինի։ {Բայց} զուր գնացին նորա աշխատութիւնքը այն մասին, որ ժող

զում էր երկնքի Աստուածային նախասահմանութիւնը։) {Բայց} Տրիդենտեան ժողովքի սահմանադրութենից երեւում է, ո

գում եւ երկու Յիսուսեանները, գնացին այս քաղաքը, {բայց} Գերմանացւոց եւ Ֆրանսիացւոց եպիսկոպոսները մնացին Տ

վերայ։ Այս խնդրին բոլոր միաբերան համաձայնեցան, {բայց} երբ այս սահմանադրութիւնը պիտոյ է գրով արձանացնէին

է հիւանդանոցներումը վարժել մեր ջերմեռանդութիւնը, {բայց} ի վերայ այսր ամենայնի չ'հրաժարուել եւ թագաւորական

նքին տիրելու համար աշխատութենների գլխաւոր հիմքը։ {Բայց} Լօյոլա միանգամայն այլապէս էր մտածում եպիսկոպոսակա

ամանքներից չէին կարողանում ընդունել Կարգի ուխտը, {բայց} կարո՛ղ էին օգտակար լինել Կարգին. այս պատճառով բո

ատ վէճերի պատճառ եղաւ Փարիզի Պարլամենտի հետ։ {Բայց} Կարգը իւր արագ յառաջադիմութեան մէջ պատահեցաւ եւ հ

րտումը այնպիսի գիտութիւն, որ օգտակար էր Կարգին, {բայց} անհամաձայն թագաւորութեան հին եւ բնաւորեալ սովորու

ն իշխանութեան գործադրութիւնը արդարացնելու համար, {բայց} Յիսուսեանների բաղդից այս արհամարհանքների փոխանակ

մ միջնորդ լինելը բղխում էր առաջ միմիայն հաւատից, {բայց} յետոյ, այսինքն՝ Իգնատիոսի յաջորդների օրովը, այ

րբութիւնը, հերքում է նորան վերագրած շնորհքները։ {Բայց} XVII դարու սկզբումը, երբ Յիսուսեանք Ապօթէոս էին

կում էին նորանց Կարգին անդամ լինելու իրաւունքից։ {Բայց} այս բանի վերայ չէ՛ր լինում խիստ ուշադրութիւն, եւ

ումներուն, իսկ ինքեանք պիտոյ է ապրէին մուրալով։ {Բայց} թէ գտանուէին Կօլլեգիումներում եւ նորընծայական տնե

տից։ Ժողովողների ուխտը կատարւում էր հրապարակով, {բայց} ո՛չ հանդէսով։ Նոցա խոստմունքը այս էին՝ ողջախոհո

հական մարդերի համար, որոնք թէ եւ Յիսուսեան էին, {բայց} պիտոյ է ծածկէին այդ նախ, Կարգի օգտի համար, երկր

րկելու լինէր նորանց Աւետարանի քարոզութեան համար։ {Բայց} այս երդումը մի մեծ զօրութիւն չունէր եւ Պապին մեծ

նոցա։ Սոքա էին ողջից վտանգաւոր Յիսուսեանքը։ {Բայց} այսուամենայնիւ ո՛չ թէ միայն օտարների, այլ եւ ինք

ռանձին գաղտնի երդումներով կապուած էին Կարգի հետ, {բայց} բնակում էին Յիսուսեանների հասարակութենից դուրս։

Կարգի էական մասը եւ չէին կարող ոչինչ բանի տիրել։ {Բայց} ապարանքները, Կօլլեգիաները եւ նորընծայական տները

ողջը լինում էին ինքեանք իսկ Կարգի մէջ անմիջապէս։ {Բայց} Պապի կամ այլ Պապական Տէրութենների մօտ գտանւում էի

գործերի ժամանակ հրաւիրում էր իւր չորս օգնականքը։ {Բայց} նոցա խօսքը ոչինչ ազդեցութիւն չունէր. Գեներալի կա

ամենասիրելի էր " ճշմարտանման " վարդապետութիւնը։ {Բայց} այս եւս հարկաւոր է իմանալ, որ վերոյիշեալ յանցանք

րանով, ֆիզիկական եւ աստեղաբաշխական գործիքներով։ {Բայց} մի՛ զուարճանաք այս արտաքին փայլողութենով, որի տա

նաւորքը ունին իւրեանց պաշտօնքը պարզ եւ յատկացած։ {Բայց} այսքան պաշտօնների գործերի մէջ, որ շատ լաւ կապած

, շատ լեզուագէտներ եւ խորամանկ քարոզիչներ կային, {բայց} մեծ մարդ իւր մտքովը եւ բանականութենովը, ո՛չ երբէ

որ նոյնպէս հոգի էր տալիս Մանրէզեան անապատականին, {բայց} նորանցից յետոյ ամենայն բան փոխւում է։ Լայենէզի ս

րիստոնէական հաւատի յաղթանակը այս աշխարհների մէջ։ {Բայց} Յիսուսեան Առաքեալների բերանով քարոզուած Քրիստոնէո

եւ թէ դեսպանք միայն կարո՛ղ էին մտանել նորա մէջ։ {Բայց} այս դժուարութիւնը արգելք չեղաւ Կսաւիէին. շուտով

ցաւ, հիմնուելով իւր լիակատար իշխանութեան վերայ, {բայց} գաւառապետը, որ եւ լաւ չէր փոխարքայի հետ, չ'կամե

ցաւ լսել ամենեւին ոչինչ։ Կսաւիէեն նզովեց նորան, {բայց} նահանգապետը, նզովքներից վախեցող մարդ չ'լինելով,

գիշերով եւ շատ ծածուկ հանել նորան Կանտօն քաղաքը։ {Բայց} Կսաւիէն չ'յաջողեցաւ հասանել իւր սրտի ցանկացածին.

ուսեանք, եկել էին այստեղ Կապուսինեան քարոզիչքը, {բայց} նոքա շատ փոքր յառաջադիմութիւն ունեցան. պատճառ,

ց յետաձգութեան (ulteriori dilatione remota)"։ {Բայց} Յիսուսեանք չէին հնազանդւում, եւ այսպիսի հրամաննե

ով եւ գոհարներով, որ արհամարհում էր ստրուկները, {բայց} ո՛չ մինը այս սուրբ քարոզիչներից, տեսանելով Հռովմ

վ։ Այս զօրութեան պատկերը շատ անգամ տեսած էր նա։ {Բայց} Աստուած խաչի վերայ, որ սրբում էր ազատութիւնը եւ

ր քաղաքականութիւնը, որի հիմքը ստրկութիւն էր)։ {Բայց} Յիսուսեանք չ'հետեւեցին այս սուրբ եւ ճշմարիտ քարոզ

հարցասիրութեան իւրեանց մանրամասն հանգամանքներով։ {Բայց} իմ յօդուածի սահմանը չի ներում երկար ու ձիգ խօսել

եռանում էր օտարասահման մարդերի հաղորդակցութենից, {բայց} այս տեղում թոյլտւութիւն կար ամենայն տեսակ հաւատ պ

։ Շատ Յիսուսեանք զոհ եղան նոցա վրէժխնդրութեանը։ {Բայց} ի վերայ այսր ամենայնի Յիսուսեանների խորամանկութեա

ներով բանդ դրուեցաւ եւ մեռաւ մարտիրոսական մահով։ {Բայց} առ հասարակ Յիսուսեանների ուրախութիւնը շատ կարճաժա

ք դուրս բերեցին, որոնց ինքեանք էին գլուխ կացած, {բայց} յաղթուեցան թշնամու շատութենից։ Կայսրը մեծ հալածա

դապետութեանը մինչեւ անգամ եւ Կայսերական Դռնումը։ {Բայց} այս բանը այնքան դժուար չէր, որքան երեւում էր. պ

րոպայի մէջ բաւական հասարակեալ մի խորամանկութիւն, {բայց} այս խորամանկութիւնը ուսումնական Մանդարինները չ'կա

մինչդեռ ջարդում էին նորա ոսկերքը գաւազանով։ {Բայց} շատ չ'քաշեց Յիսուսեանների հանգստութիւնը։ 1615 թո

նին։ Նոքա մեծագին ընծաներով եկան Կանտօն քաղաքը, {բայց} խարդախ Շօյլլը հաւատացուց իւր աշակերտ Կայսրին, թէ

ութեան տակ եւ դատապարտեց Յիսուսեան կրօնաւորները։ {Բայց} Յիսուսեանք շուտով Հռովմ ուղարկեցին մի Պալատական Յ

ործ էին դնում երբեմն ողոքանք, երբեմն սպառնալիք, {բայց} երկուսը եւս լինում էին անօգուտ։ Այն Հասարակութիւ

րի կամակորութիւնը, նզովքով դատապարտեցին նորանց։ {Բայց} այս միջոցին Սպանիական եւ Ֆրանսիական Տէրութիւնքը խ

ած էին, որ կարո՛ղ էին չհնազանդուիլ Պապի կամքին։ {Բայց} այնպիսի խորամանկութեամբ ներգործում էին, որ առ հա

, որ հռչակաւոր էր իւր անհնարին խորամանկութեամբը։ {Բայց} Յիսուսեանք տեղիք չունէին նորան աշակերտել խորամանկ

։ Մեցցաբարդայն հինգ անգամ պատահեցաւ Կայսրի մօտ, {բայց} ոչինչ չ'կարողացաւ յառաջացուցանել։ Առաջին տեսաւոր

րեսին, հոգեւոր գործերի մէջ չէ կարող սխալուիլ։ " {Բայց} կարելի՞ է, արդեօք, - ասաց Կայսրը, - որ Պապը ճշմա

իչներից շատ արտօնութիւններ, որ ունէին յառաջուց։ {Բայց} Յիսուսեանք մնացին Պալատական Մաթեմաթիկոսների պաշտօ

աքանչիւրքը առաւել քան թէ յիսուն հազար տալլեռ)։ {Բայց} Քրիստոնէութիւնը երբէք չէր վերջանում Չինաստանից բո

ում. այսպէս էր ահա եւ ամբողջ Կարգի ուղղութիւնը։ {Բայց} չէ կարելի մտածել, որ Կարգի անդամներից ամենայն ոք

երի ընթացքին անծանօթ ազգերին Աւետարան քարոզելու։ {Բայց} Կարգի հոգին անտեսանելի կերպով հետեւում է նոցա քամ

ջ նա պիտոյ է պատերազմէր ներկայ բաների կարգի հետ. {բայց} այստեղ՝ Հարաւային Ամերիկայի անապատներումը, կարո

, ըստ մեծի մասին նշանակուած էր մարմնական պատիժ, {բայց} մեծամեծ յանցանքները, զոր օրինակ Յիսուսեան անարգի

տուեցին նոքա կատարելապէս իւրեանց բնաւորութիւնը։ {Բայց} այս խորհրդական հատուածը ունի՞ արդեօք իւր մէջ մեծ

ին կամ Մօնտեզումօն։ Կարգը պատրաստ է կործանուիլ, {բայց} Պարագուայի ժողովուրդը կենդանացնում է նորան իւր ան

ուսսօն եւ Մօնտեսկիէն, beneplacita multitudinis։ {Բայց} այս XVI դարու ժողովրդապետականները ինքեանք ջնջում

ճանապարհով եւ՝ իւրեանց Կարգի իշխանութիւնը։ {Բայց} ինչպէս առաջին յօդուածի մէջ յիշուեցաւ, հանգամանքն

լլեգիումը (որ այժմ Collége Louis le Grand)), {բայց} Համալսարանը այն ժամանակուայ հռչակաւոր իրաւաբան Գի

, որ այժմ ընդունում էք Յիսուսեանները, կը զղջաք, {բայց} գուցէ թէ ուշ լինի այն ժամանակ։ Դուք կը զղջաք, ե

անունով, շատ թոյլ կարողացաւ հերքել այս բաները, {բայց} Պարլամենտը, չ'նայելով գործի ընթացքի վերայ, ատել

ւ խելքով կ'ապացուցանուի ճշմարտութիւնը, եթէ կայ, {բայց} հայհոյութիւն, գաւազան եւ բռնութիւն երբէք չեն կար

մ։ Ողբա՜լի հնար ճշմարտութիւն ապացուցանելու։ {Բայց} այս կարապները օրէ օր աւելի գործի տէր էին դառնում

արդինալը չ'կարողացաւ այս հարցմունքին պատասխանել։ {Բայց} մի գաւառական Յիսուսեան աբեղայ, որ այնտեղ ներկայ

արհական հասարակութիւն իւրեանց ուխտերին համաձայն, {բայց} ո՛չ բոլորովին կատարեալ, այլ այս պայմանով, թէ նո

րհով իւր ձեռքում պահել թագաւորական իշխանութիւնը, {բայց} շատ սխալուեցաւ իւր կարծիքի վերայ։ Գիզերը եւ Յիսո

տինեօնը եւ տիրել ամրոցին։ Մատինեօնը ազատուեցաւ, {բայց} Յիսուսեանք աքսորուեցան քաղաքից։ Իւրեանց այն ժամա

Պապը շատ սիրով ընդունեց Հենրիկոսի դեսպանքը, {բայց} պահանջեց անպատճառ, որ թոյլ տան այս դեսպանքը ծեծե

լուց յետոյ համաձայնեցան կրել այս հոգեւոր պատիժը, {բայց} այն պայմանով, որ այդ կատարուի եկեղեցու մէջ, Կար

, ամենեւին անհաւան գտանուեց այս կատակերգութեանը, {բայց} կարծեց, թէ ահա վերջանում է դորանով ամենայն անհամ

ած լինելով՝ անտեսանելի էր թագաւորին եւ տիկինին, {բայց} որովհետեւ թագաւորը խոնարհել էր այս միջոցին, որ վ

րին՝ կա՛մ դու, կա՛մ ես"։ Շատէլ խոստովանեցաւ, {բայց} չկամեցաւ մատնել իւր խորհրդակիցքը։ Վերջապէս բանդո

Եւ արդարեւ Յիսուսեանք դուրս եկան Ֆրանսիայից, {բայց} նոցա մի մասնը մնաց Հիեննայում եւ Լանգեդօկում, ու

մսից յետոյ թոյլ տալ Յիսուսեաններին Փարիզ մտանել։ {Բայց} Յիսուսեանների՝ Մարշալ Բիրոնի ընդդէմ դաւադրութեան

յետ կանչելով, ես իմ կեանքս վտանգի մէջ եմ ձգում, {բայց} եթէ չ'թողում նոցա Ֆրանսիա մտանել, այսուամենայնիւ

ռ ասեն եւ իմ մասին, թէ ես վախենում եմ նորանցից։ {Բայց} եթէ բանը մահի կերպի վերայ մտածելու գայ, ես կեսար

այն պայմանով, որ դասախօսութիւն չ'առնեն այնտեղ։ {Բայց} վեց տարուց յետոյ, այսինքն՝ 1609 թուականին, յաջ

սկոյն դանակը եւ անհետանար, չէին գտանելու նորան։ {Բայց} նա բռնուեցաւ արիւնոտ դանակը ձեռքին եւ խոստովանեցա

ակ ասել էր իւր խոստովանահայր Դօբենի Յիսուսեանին։ {Բայց} երբ Դօբենին կանչուեցաւ, Պարլամենտի մէջ պատասխան

անիսին խօսելու շնորհք, ուրիշներին գուշակութիւն, {բայց} ինձ, մոռանալ այն բանը, ինչ որ խոստովանութեան ժա

, ձեզանից մի քանիսը ժամանակ կը խնդրեն մտածելու, {բայց} նոցա մտածողութիւնը այժմեան ժամանակումը անտեղի է.

րական կերպով դատապարտեցին նորան իբրեւ հերետիկոս, {բայց} այս օգուտ չ'բերեց։ Րիշիէի գիրքը մեծ տպաւորութիւն

տութիւնը"։ Մահը ազատեց Յանսէնը Յիսուսեաններից։ {Բայց} միթէ մի բան կ՚ազատուէ՞ր Յիսուսեանների ձեռքից։ Նո

է ճնշում են իւրեանց Արքայական դուռնի քարերը։ {Բայց} այս դեռեւս հերիք չէր Յիսուսեանների համար։ Շուտով

ոպոսունք յանցաւոր համարուեցան որպէս Յանսէնականք, {բայց} քաջութեամբ ընդդէմ կանգնեցան։ Եւ երբ, հարկադրուե

բերեց նորան եւ յայտնեց, որ ցանկանում է տեսանել, {բայց} Հ. Լետիլիէ հակառակուեց այս ցանկութեանը եւ ասաց թ

արուեցաք նորա հետ եւ կ'արդարացնէք նորա անձը"։ " {Բայց} ես չունիմ ոչինչ ատելութիւն դէպի նա, - պատասխանեց

մէջ Unigenitus կոնդակը իբրեւ հիմնաւոր հաւատալիք, {բայց} Լուդովիկոսը պատասխանում էր. " Դուք գիտէք, որ ես

ցանքը յայտնագործուեցաւ, Ժիրարը դատապարտուած էր, {բայց} հարստութիւնը եւ Յիսուսեանների ներգործութիւնքը փրկ

վերայ։ Շատերը մեռանում էին առանց հաղորդութեան, {բայց} չէին ընդունում Unigenitus կոնդակը իբրեւ կրօնական

կութեան վերին կարգը ծիծաղում էին այս բանի վերայ, {բայց} հոգեւորականք, մանաւանդ՝ Կարդինալ-դը Նոյալը, ջա

զայրացնեն ժողովուրդը Յիսուսեաններին ընդդէմ։ {Բայց} ցաւը այս էր, որ Կարդինալ դը Նոյալը շուտով վախճան

Քրիստափոր դը Բոմոմ անունով անուսումն եւ անկիրթ, {բայց} խիստ եւ կամակոր մարդը, որ մի քայլ եւս չէր փոխում

էնին եւ, մի քանի խօսք ասելով, հեռացաւ նորանից։ {Բայց} այս բանը դեռ հաստատ ապացոյց չէր. պատճառ, Դամիէն

, որ մի ծանօթ կրօնաւոր պատահաբար մօտենար նորան։ {Բայց} բանը այս էր, որ Դամիէնը իւր պատասխանների մէջ գոր

կիցք, նա միշտ պատասխանում էր. " Եթէ ունիմ եւս, {բայց} նոքա այստեղ չեն"։ Պարլամենտը, կամելով վերահասո

յց տալ Յիսուսեանների գործակցութիւնը Դամիէնի հետ, {բայց} ամբողջ Ֆրանսիայն, չ'նայելով այս բաների վերայ, վ

ութեններովը իւրեանց կողմը շրջել դատաստանի ձայնը, {բայց} սխալեցան։ Շուազեօլը այս անգամ միացաւ Պարլամե

ուածքը Ֆրանսիայի մէջ պիտոյ է խլուէին պարտքի դէմ։ {Բայց} Յիսուսեանք պատասխանեցին, թէ Հ. Լաւալլետը, գլխա

յս անցքից յետոյ Յիսուսեանք քաշուեցին դէպի Հռովմ, {բայց} եւ այնտեղ նոցա համար պատրաստ էր հալածանքը, նոքա

իւնը ամենայն ջանք գործ դրեց կրակը մարելու համար, {բայց} զուր եղան բոլոր աշխատութիւնքը. թղթերը այրուեցան

սեան Կարգը ջնջելու կոնդակը իմ հոգու դատակնիքն է, {բայց} ես չեմ զղջում, ես առաջի Աստուծոյ պարտական էի դու

) ապաստանարան գտան Պրուսսիայի եւ Ռուսսիայի մէջ, {բայց} շուտով եւ այս տեղերում երեւեցան նոցա վնասակար ազդ

թաղերի բոլոր բնակիչներին, մտաւ Սուրբ Լիգայի մէջ։ {Բայց} որովհետեւ տասն եւ վեց հատ էին այս երեսփոխանքը՝ քա

ւաբար, մեծապէս պարտական էր անարատ պահել իւրեան: {Բայց}, մի այսպիսի ցաւից սրտիս մէջ յառաջացած վէրքը բժշկ

դը կամ սորանց արդարադատութեան աչքից վարագուրողը, {բայց} ոչ երբեք մի ամբողջ ազգ, որի անդամներից մինը գործ

առաջանալ: Մենք ուսանում ենք ազգերի պատմութիւնը, {բայց} շատ անգամ անհասկանալի կը մնայ մեզ որեւէ ազգի պատմ

ան, որ թէեւ զգում էին անցածի եւ հնի ամլութիւնը, {բայց}, սրտի եւ հոգու քաջութեան պակասութենից, վախենում

հնարները բերում են առժամանակեայ անախորժութիւնք, {բայց} նոյն պատմութեան միւս երեսի վերայ տեսանում ենք, ո

շտ վնասեցին մարդկութեան, հեռացան հին դրութենից, {բայց} եւ նորին չհասանելով պատկերացուցին մի խղճալի վիճակ

ասիացին տեսանում է այստեղ մի լոկ վրէժխնդրութիւն, {բայց} մէք այդ արդարացի հատուցումի մէջ տեսանում ենք հասա

պայմանին: Այո՛, կարգը տալիս է եպիսկոպոսը, {բայց} ինչպէ՞ս: Եպիսկոպոսը այդ բանում մի տնտես է, մի մ

ն կրօնաւորը լսե՞ց եկեղեցուն. ատեանը կազմուեցաւ, {բայց} նա չկամելով լսել չքացաւ Կոստանդնուպոլսից. եւ թէ

ցայսօր իւր սպասաւորութեան չափը եւ պայմանը: {Բայց} ինչպէ՞ս օգնես մեր ասիամիտ անգրասիրութեանը եւ անկր

պէս իմանան, թէպէտ մի փոքր ի՞նչ խաղողի ջրից... {Բայց} այդ եւս ներելի է, որովհետեւ նորա նման ուսուցիչնե

սորայ օգնականութեամբ շուտով աւարտէի այբբէնարանը, {բայց} ընդ հակառակն. երբեմնապէս պատահում էր, որ իմ կոյ

այնորիկ վարժապետից խնդրեցի, որ ժամագիրք առնում, {բայց} վարժապետը հրամայեց ասելով. որդի, դու ո՞յ քահանա

իչ պիտի առնուս ձեռքդ, որ վրացերէն գրել սովորես, {բայց} մէկ եզան էրի պիտի ճարես. այսինքն էրիի ոսկորը, ո

եթէ ինձ եւս չզոհէիր քո մէջ Բէգզադաների շարումը: {Բայց} չկարծեմ, որ այդպէս լինի, դու երկայնամիտ ես եւ ո

ների մէջ բաւականին հաստամորթ արջեր կան ներկելու: {Բայց} աւաղ ասելոյս, նոքա շատ, եւ ես միայն եւ կարասներ

մի զարմանալի անասնանոց, թէպէտ վաղուց տեսած էի, {բայց} այդ ամենից զարմանալի էր, որի մուտը արժէր վեց կոպ

մուտը արժէր վեց կոպեկ. շուտով հատուցի եւ մտայ. {բայց} ինչպէ՛ս զարմացայ վերահասու լինելով. մի քանի րոպէ

իճանաբար աճող ծախսերին, դիմում էին անկման: {Բայց} թէ ո՞ւր էին գնում այդ փողերը եւ ինչի՞ վրայ գործադ

վիճակը չէր կարող դուրեկան լինել մի քանի անձանց: {Բայց} նրանք չէին կորցնում գէթ քաղաքական ժողովի անդամ լի

թէ՛ Կանոնադրութեան եւ թէ՛ հայ ազգի վերաբերմամբ: {Բայց} Կանոնադրութեան մէջ չկար որեւէ բան, որ կարող լինէ

մ Թուրքիայի ողջ վանական հոգեւորականութեան միջից, {բայց} ահա Երուսաղէմի վանականներրը, Դռան ներշնչումով,

կարգադրելու Սարգիս պատրիարքին ` ժողով հրաւիրել, {բայց} ոչ թէ Կանոնադրութեան կէտերի, կամ 12 տարի առաջ տր

ւրդը Դռնից անկախ, ընտրում է Կ. Պոլսի պատրիարք, {բայց} հիմա, ըստ նոր կանոնադրութեան, կենտրոնական քաղաք

րին, իսկ վերջիններից ` միայն տեղի վանականներին: {Բայց} Երուսաղէմի հայ վանքը բովանդակ հայ ազգի սեփականութ

Բացառականքը շինւում են առհասարակ ից մասնիկներով, {բայց} երբեմն մի անհասկանալի պատճառով Պ. Գամառ-Քաթիպան

է հին լեզուի բացառականի է վերջաւորութեան վերայ։ {Բայց} թո՛ղ ներուի մեզ ասել հասկանալու համար, որ հին լե

ունին, զորօրինակ, " մանկանց " եւ այլն եւ այլն, {բայց} տեսանում ենք, նոյնպէս, որ նորը եւս պահուած է շա

բառը, որ եւ Մովսէս Խորենացին գործ է ածում։ {Բայց} ինչպէս երեւում է, Պ. Գամառ-Քաթիպան եւ ուրիշ մար

, որ նշանակում է ե՛ւ հարցասէր, ե՛ւ հարցասիրելի, {բայց} զանազանութիւնը մեր եւ Ռուսաց մէջ այս բառի գործածո

թէ գինուն են մաղթում այդ բարի ճամբան դէպի փորը։ {Բայց} մենք դառնանք դէպի Պ. Պռօշեանցի գործը։ Ֆաթալի

տից, որ շատ անգամ չէ ենթարկվում սառը կանոնների։ {Բայց} կարգից դուրս գալը դուրս գալ է, գոնէ ծանօթութեանց

բաշ-գլուխ եւ էօրթմէք-ծածկել, հովանացնել բայից։ {Բայց} չալ-օխամը կամ չալ-շխամը) չգիտենք, թէ ինչի բառ

լիս. օրինակ՝ Չալ։ Ճլպինդը անշուշտ հայի բառ է, {բայց} թէ ճլ-ը ինչ բառի կտոր է, որ կպել է պինդ բառին,

դրութիւնը մենք արդէն օրինակներով արդարացուցինք, {բայց} համեմատաբար աւելի թեթեւ հանգամանաց մէջ։ Անցքի կա

, ինչպէս առաջ էլ ասած ենք, այլ Աշտարակի կեանքը, {բայց} եւ այնպէս, իբր թէ եւ որպէս օգնական առել է Սօսը,

ամակից ման են գալիս Աշտարակի տղաքը, տեսնում են, {բայց} սիրտ չեն անում մօտենալ։ Վերջապէս երկու շաբաթ անց

է, համոզում է տուն դառնալ, եւ Սօսը դառնում է։ {Բայց} այս երկու շաբաթում, այն ցրտի եւ ձնի մէջ, սառը ջ

րջացած է, նորա ոգին էլ բան չունի այս գործի հետ։ {Բայց} երբ բռնադատում ես գրիչը ինչ որ էլ լինի բան գրել,

, տեսնել նորա արժանաւորութիւնքը եւ թերութիւնքը, {բայց} այսչափ միայն եւ ոչ աւելի։ Ինչպէս մի հեղինակի կար

նակը ազատ է այս ու այն ձեւը գործ դնել կամ չդնել, {բայց} մի գաւառի բնակիչ (մեր խօսքը բուն հասարակ ժողովրդ

տեր հաւաքած ենք այս դրութիւնը պաշտպանելու համար, {բայց} այստեղ անյարմար է ասպարէզ բանալ. ուրիշ ժամանակ,

ողի մեզ կատարելագործել այդ ձեռքկապ աշխատութիւնը։ {Բայց} այս չափ միայն, գոնէ հարեւանցի, անհրաժեշտ ենք հա

խնդիր է այս եւ իր բնութեամբ շատ ժամանակի կարօտ. {բայց} գոնէ այս է մեր ճամբան, այս է մեր պարտականութիւնը

այն յառաջաբանը եւ ծանօթութիւնը գրել է իւր ձեւով, {բայց} այդ մի քանի տողից էլ պարզ տեսնում ենք նորա ուղղու

ոճի մէջ մենք տեսնում ենք հին լեզուին ստրկութիւն։ {Բայց} արգոյ հեղինակը ստրկանում է ոչ թէ հին լեզուի ոգուն

րտաքին ձեւին՝ կեղեւին, որ բնաւ խորհուրդ չունի։ {Բայց} այս էլ ճշմարիտ է, որ պ. Պռօշեանցի գերութեան ոգի

ւցիչը կարող է դրուել ե՛ւ նախադաս, ե՛ւ վերջադաս, {բայց} նոր լեզուի ընդհանուր կանոնն է, որ յատկացուցիչը լ

անից առաջ է։ Պ. Պռօշեանցը հին լեզուի համաձայն, {բայց} նոր լեզուի հակառակ յատկացուցիչը դրել է մի տեղում

ոնարհւում են տալիս եմ, գալիս եմ եւ լալիս եմ)։ {Բայց}, չնայելով այս բոլոր Արարատեան աշխարհին ընդհանրաց

ներով այդ ամենը ցոյց տալը քերականութեան գործն է, {բայց} մենք կամեցանք, որ այս երկու խօսքով պատճառ տանք մ

ղիղ կանոնը սորվելով, լեզուին ընդդէմ չմեղանչենք։ {Բայց} թող առաջուց յայտնի լինի, որ հեշտութեամբ չենք թող

ի տեղ, օրինակ՝ գալիս, գործ են ածում սեռականը, {բայց} դարձեալ՝ ս տառը աւելցնելով. ինչպէս՝ " գալուս տ

առը աւելցնելով. ինչպէս՝ " գալուս տեղը տեսայ"։ {Բայց} ոչ միշտ գործ են ածում այս, որովհետեւ մենք տեսնու

ու խոտերի քօքերը ձնի տակից հանելիս ու ծամելիս"։ {Բայց} այս մասին այսքանը առ այժմ հերիք է։ Նոր լեզուի

ականի եչը ինի փոխվելով, օրինակ՝ գործեմ-գործիմ, {բայց} նոր լեզուի մէջ այդ ինիի նախընթաց պիտի եւ մէկ վեվ

նել, կամ կորցնել. յայտնի է, թէ ներգործական է, {բայց} դորա կրաւորականը լինում է շատ անգամ կորչել։ Ասաց

ահաստատուիլը, պառակտուիլը, պատարուիլը եւ այլն։ {Բայց} մի տեղ էլ գործ է դրել ամրապնդիլ, փոխանակ ասելու

վերջաւորութիւնը՝ եմ, ես, է, առանձին գրելով։ {Բայց}, արդարութեան անունով խոստովանում ենք, որ այս ձե

որդութեան վերջաւորութիւնը նման է էական եմ բային, {բայց} այդ պատահական նմանութիւն է միայն սահմանական եղանա

։ Թէ ամենքը պարտակա՛ն են գիտենալ, այդ գիտեմ ես, {բայց} թէ գիտե՞ն ստուգապէս, դորան դրական ապացոյց չկայ,

, որովհետեւ նոցա մեծագոյն մասը հին լեզուն չգիտէ, {բայց} ի՞նչ ասենք այն պարոններին, որոնք ոչ միայն պարծեն

այլ եւայլն, այլ թէ գործեմ, մեղանչեմ, եւ այլն։ {Բայց} այն պարոնները մեզ կարող են ասել, թէ այդ հին լեզո

լեզուի մէջ, բացի էական բայից, ուիրշ բայ չկայ։ {Բայց} կարելի՞ է թոյլ տալ մէկ լեզու, որ միայն էական բայ

ժամանակը, դէմքը եւ թիւը գրվեն առանց էական բայի։ {Բայց} մենք տեսնում ենք, որ ինչպէս մեր լեզուի, նոյնպէս

այս հետեւեալ բայերը ցոյց են տալիս գործողութիւն, {բայց} եղանակ, ժամանակ, դէմք եւ թիւ նախընթաց բայի վերջ

զմող, ուրեմն առանց նորան, բայը չպիտի բայ լինի, {բայց} մենք վերի օրինակից տեսնում ենք, որ կարդում, բեր

ային խնդիր չդառնայ եւ գաղափարի շփոթութիւն չծագի։ {Բայց} մեզ կարող են ասել, թէ ինչի՞ ուրեմն բաժանում ենք

վերջաւորութիւնքը գրել նախադաս եւ մենք գրում ենք. {բայց}, այսպիսի դիպուածում եմ, ես, է'ն չեն կարող բուն

րամասն քննութիւնը քերականութիւնից պիտի պահանջել, {բայց} մենք աւելի աչքի երեւցող եւ ամեն մարդու հասկանալի

են նոր լեզուի անդամազննութեան եւ ֆիզեօլօգեային, {բայց} բոլորը պիտի մտնեն նոր լեզուի մշակութեան տեսութեան

Նոր լեզուի մէջ, թէեւ կան վեց հոլովմունք), {բայց} նոցանից առաջինը իր տակ քաշել է բառերի ամենամեծ մա

հոլովման տակ գնացող բառերի եւ մի քառորդը չունին. {բայց} սորանից այս հինգ հոլովմունքը իրենց սեփական յատկու

ութեանց եւ այլն, կամ Հայաստանեայք-Հայաստանեայց։ {Բայց} որպէս այս խոտորմունքը, նոյնպէս եւ ուրիշ շատեր,

ում բառը, ինչպէս՝ ճիւղեր, ճիւղերի, ճիւղերից. {բայց} եւ այնպէս երբեմն խոտորվում է եւ անխտիր գործ է դնո

այսպիսիք հազարներով կան մեր ամենիս գրուածքի մէջ։ {Բայց} այս է մեր ասածը, թէ, խնամով եւ ուշադրութեամբ վա

ւզենք չուզենք, պիտի ստիպվինք ըստ-ը ներս առնուլ, {բայց} եւ այնտեղ պարտք կայ մեր վրայ խնամով գործ դնել եւ

րի համաձայն, յատկացուցիչը յատկացելուց նախընթաց։ {Բայց} սորանից էլ լաւերը կան՝ " ըստ այլ եւ այլ ժամանակի

առնուլ, եթէ նորում չկայ այդ ձեւը կամ այդ բառը, {բայց} միշտ՝ խնայելով եւ պէտք եղածից աւելի չառնելով։ Մ

ք ասացինք, որ ըստ-ը պիտի ստիպուենք ներս առնուլ, {բայց} ՝ գիտական առարկաների մէջ եւ այն աւելի կարճութեան

ւմ է անգործ, թէեւ տեսքի համար մէջտեղ է բերվում։ {Բայց} անտիկեան բամբիռը չէ ուզում երկբայութեան տակ մնալ

տուեց Աթենասի արձանի ձեռքը՝ խլելով նորա նիզակը։ {Բայց} նա իր խելքով ասում էր, երբեմն, Հռովմի մէջ Աթենա

ժողովուրդը, ստոյգ է, որ շատ բառ չի հասկանում, {բայց}, ինչպէս մի չգիտցած լեզու սովորելու ժամանակ, եթէ

ստուգել, երբ սկսում ենք օտար լեզուներ սովորել։ {Բայց} թէ ինչ օրէնքներով միմեանց հետ են կապվում այդ բառե

ամբողջ նախադասութիւնք գործ են դրվում այդ ձեւով։ {Բայց} նոր լեզուն, գոյանալով ա՛յլ պատմական դէպքերի, ա՛

։ Հեղինակը բնաւ հնար չունի այս ցաւին ճար անելու. {բայց} ժողովուրդը այդ առանձին առանձին առնված բառերը կարո

Կան գաւառական բառեր, որ գրեթէ նոյնանշան են, {բայց} եւ այնպէս բարակ քննութիւնը բացում է նոցա տարբերու

ացնող, այնքան պարզ կը տեսնվի մտքի ամբողջ նկարը, {բայց} եթէ կոպտութեամբ միայն գլխաւոր եւ խոշոր գոյների քա

ել, կան բառեր, որ Վանեցին է մշակել կամ Մշեցին։ {Բայց} ինչ հարկաւոր է այսպիսի ուժով կենդրոնների վրայ խօս

ընդհանուր մշակութիւնը տեղիս վերաբերութիւն չունի, {բայց} եւ այնպէս չհամբերեցինք, որ մի քանի խօսք չասենք։

ը անունի պարագաները ունի եւ բայի պարագայք չունի, {բայց} հասարակ բայանուններից տարբերվում է նորանով, որ բ

ղովրդին՝ մենք պարտական ենք ընդունել այս կանոնը, {բայց} ոչ դրականապէս։ Տաճկաստանի նորահիւս հայ հեղինակնե

բանաստեղծութիւնը մենք թէեւ ոչինչ գիտենք դրական, {բայց} եւ այնպէս ընդհանուր պատմութեան եւ ընդհանուր դպրու

նքից բխած, մի շատ կենդանի եւ շատ սրտաշարժ գործ, {բայց}, ձախողակի, հայ գրով թէեւ, այլ եւ այնպէս, տաճկ

կամ պարսիկ բառեր կան, որ մենք չենք հասկանում), {բայց} եւ այնպէս գործի սկզբից մինչեւ վերջ մեր զմայլանքը

ելը, չլինի թէ ռուսիացի հայերը փորձ փորձեն: {Բայց} մենք հեռացանք մեր ուղիղ ճանապարհից, մեր գրութեան

ռաջ որպէս բանաստեղծութիւն, որպէս վիպասանութիւն, {բայց}, ոչ ձեւի մտածութիւնը եւ ոչ դէպքերի դասակարգութիւ

ցը: Խօսք չկայ, որ այդ գործը բանաստեղծութիւն է, {բայց} բանաստեղծը որտեղ ուղղակի խօսում է բնութեան լեզուո

րուած բնաւորութիւնքը ապշելի հարազատութեան ունին, {բայց} երբեմն աւելի զօրութեան կամենալով դնել գլխաւոր (հ

կի նպատակը է ընդհանուրի վարքն ու բարքը ցոյց տալ, {բայց} երբ այդ վարք ու բարքի այս կամ այն մոմենտի համար թ

րենց հետքը այդ գործի վրայ, առանց դորան չէր լինիլ {բայց} աջողակի, ինչպէս արդերն ասացինք, այդ թերութեանքը

շխարհներ, ուր տասը տարեկան աղջիկը արդէն մայր է, {բայց} այդ աշխարհների սահմանքը փակուած են Խեցգետնի եւ Այ

է նա իմացական եւ զգայական պահանջողութեանը վրայ: {Բայց} մենք չենք տեսնում մի պախարակութեան նշմարք եւ համա

ճոռնի պսակներ, բնութեան տարաժամ բռնաբարութիւնը, {բայց}, այն ժամանակ, թող ներեն մեզ, Վարդիթերը չէր կար

, երբ նոքա անառակութեան են ծախում իրենց զաւակը, {բայց} աւելի թեթե՞ւ է այն գազանական գործը, երբ ծնողքը ե

արուած են նորա ձեռքով, կամ, նորա ազդեցութեամբ. {բայց}, չնայելով այս բոլոր բաների վրայ, մենք բան չգիտե

կամենայ վնասել Սօսին, կամ վրէժ առնուլ նորանից, {բայց}, բանը այս է, որ ընթերցողը նաեւ այն չնչին պատճառ

անց պատճառները դրած են անցքի բովանդակութեան մէջ, {բայց} դոքա թոյլ են այս տեսակ կտրուկ եւ որոշ հետեւանքներ

իկ եւ ազդու լինէին, կամ հետեւանքը մի փոքր մեղմ: {Բայց} մենք ասացինք, որ չենք ուզում այս բաներին իբրեւ թ

արդ կարող էր ընդունակ լինել այդպիսի դաժանութեան, {բայց} Սօսի քոյրը, որ ոչինչ թշնամութիւն չունի իր եղբօր

արող է օգնել, որ հեղինակը մէկ մասնով արդարանայ, {բայց} այս բաները աւելի են քան թէ պարզութիւն: Այն

թիւններից: Շատ բան անց է կենում Գարեգնենց տանը, {բայց} Գարեգնի տան մասին գրեթէ մենք ոչինչ գիտենք: Երկու

թէ չորս, դորանով այլ ընթացք չէ ստանում կեանքը, {բայց} մենք տխրում ենք նայելով հեղինակի ժլատութեան վրայ

մ շատ-շատ որեւիցէ անցքի միայն մի մոմենտը նկարէր. {բայց}, դու կրա՛կը տես, որ պատկերների բովանդակութիւնը

ք չգիտենք, թէ ինչ մտածենք այս երեւոյթների վրայ, {բայց} եւ այնպէս գրական թերութիւնը եւ հնարների աղքատութի

, որ հալած եղի տեղ ընդունի այս երազում սկսուած, {բայց} լրջութեան մէջ իրագործուած սէրը: Ինչեւիցէ. " Աստ

ր կողմից խօսելով հակամէտ է զարդարել նորա գլուխը, {բայց} ինքը Գարեգինը իր ներգործութեամբ դաւաճանում է հեղի

րտի զեղմունքը, Իւղաբերի մոմերը եւ այլն եւ այլն, {բայց} այսքան ստիպուած ենք ասել, որ Սօսը, որքան մենք ա

նա իր վիզը առել է ժողովրդի մէջ եղածը նկարագրել, {բայց} ցաւն այս է, որ հեղինակը ինքը իր կողմից ասում է:

նը. Արշաւրի նենգութիւնը ձեռնտու է լինում նորան, {բայց} հասարակ ժողովուրդը, որ առանց նորան էլ տրամադրուա

որ անողորմաբար դատապարտում էին նորանց դէպի մահ: {Բայց} պ. Պռոշեանցը իր բերնից է խօսում այս բաների վրա ե

ակայութիւնից: Սորա մի քանի օրինակը ցոյց տուինք, {բայց} համեմատաբար աւելի թեթեւ հանգամանաց մէջ: Անցքի կա

, ինչպէս առաջ էլ ասած են, այլ Աշտարակի կեանքը, {բայց} եւ այնպէս, երբ թէեւ որպէս օգնական, առել է Սօսը

մակից ման են գալիս աշտարակցի տղաքը ․ տեսնում են, {բայց} սիրտ չեն անում մօտենալ: Վերջապէս, երկու շաբաթ ա

ւմ է, համոզում է տուն դառնալ եւ Սօսը դառնում է: {Բայց} այս երկու շաբաթում, այն ցրտի եւ ձնի մէջ սառը ջրո

ով, սառոյցի վրայ թեք ընկնելով, սոված եւ ծարաւ, {բայց} եւ այնպէս նորա երեսի գոյնը բնաւ չէ թռչում, նորա

րջացած է, նորա ոգին էլ բան չունի այս գործի հետ, {բայց} երբ բռնադատում ես գրիչը ինչ որ լինի մի բան գրել,

է քրքրել եւ դուրս բերել դարաւոր փոշիների տակից, {բայց} աւանդութիւնք ենք ասում, որ իբրեւ մի պատմական սեր

որովհետեւ աւագ ուրբաթ գիշերն է միայն կատարւում: {Բայց}, ինչպէս եւ է, այնուամենայնիւ աւանդութիւնը կենդա

, որի վրայից արդէ՛ն գլորուել են շատ դարեր: {Բայց} խոստովանում ենք, որ Ականատեսի աւանդութիւնը (եր

ադրել նորան ` նա առնում է ազգի հասկացողութիւնից, {բայց} մենք մի փոքր առաջ ասածներս վերստին կրկնում ենք,

թերեւս, ձորից դէպի վեր, սարի գլուխը բարձրանալ, {բայց} այն օրից, երբ Գալիլեյը իր գնդակները ձգեց Պիզայի

դեցութիւնը անում են ազգերի վրայ. ընդունում ենք, {բայց} ինչ է մեր պաշտօնը: Ի՞նչ է քաղաքակրթութիւնը, sta

դեցութիւնը, այո՛, շատ բան էլ իսպառ մոռացուցին: {Բայց} մեր պարոնները անդադար այդ միջին դարերի կպրէ կարաս

ղղութեան ամլութիւնը եւ տարապայման չքաւորութիւնը: {Բայց} այս ուսումնասիրութիւնը կարող է միայն նոր կամ ապագ

ք թէ ինչ բան է այդ եւ ի՛նչ արարողութեան մնացորդ, {բայց} եւ այնպէս, կարծում ենք թէ հին բան լինի: Սաստիկ

է երեւում մեզ, անշուշտ այո լոկ ենթադրութիւն է, {բայց} մանաւանդ ենթադրում ենք այն պատճառով, որ այդ ոտան

ր պատմեն ինձ, թէ ո՛վ է այս Նորինը կամ Նազարէթը, {բայց} ոչինչ չեմ լսել նոցանից, որովհետեւ իրենք էլ չգիտէ

նէին կրօնի հետ, պիտի կորչէին: Թէեւ խեղճ բաներ, {բայց} եւ այնպէս կարելի է տակաւին հաւաքել բաւական վիճակա

աւանդութիւնը կորել է, հեղինակը պատասխանատու չէ, {բայց} այդպիսի դիպուածում էլ բնաւ աւելորդ չէր գոնէ՛ մի բ

ի իշխանի կամ թագաւորի ապարանը այնտեղ եղած լինիլ: {Բայց} մենք այստեղ բառերի ծագումը քննելու համար չդադարեց

յդ անուններից կը կորցնեն իրենց ներկայ խորհուրդը, {բայց} մենք բնաւ վերաբերութիւն չունինք այդ բաների հետ.

ազատութեամբ: Որ ազգի մէջ կամենայ թող լինի, {բայց} եւ այնպէս չկայ աշխարհիս երեսին մի աւանդութիւն, ո

որ շատ անգամ դժար է լինում հասկանալ կամ մեկնել, {բայց} եւ այնպէս անհնար է թէ նոցայ հիմքը եղած չլինի կամ

րապէս սովորական էր, մանաւանդ հին ժամանակներում, {բայց} ասիական այլաբանութիւնքը մի աննշան բաներ են համեմա

եր են համեմատելով յունական դիւցաբանութեան հետ: " {Բայց} զի՞նչ արդէօք տարփանք քեզ, եւ Բիւրասպի Աժդահակայ

Եթէ ազգը Թորոսի օրով տեսել է մի խորհրդաւոր անցք, {բայց} Թորոսի վրայ բնաւ համարում չունի, ազգի յետագայ զա

ակը Արագածի վրայ ընդունում ենք որպէս իրողութիւն: {Բայց} սակայն, դժար է այժմ դատել թէ այդ լոյսը կամ կրակը

եւ այդ վերլուծութիւնը մեր մտքում արդէն արել ենք, {բայց} այստեղ աւելորդ համարեցինք մեր ընթերցողների առջեւ

րակը (ջրածինը վառուած թթուածնի ներկայութեամբ), {բայց} դա ինքն իրեն չէ առաջանում բնութեան մէջ. վրայ երկ

ենք նոցայ միաւորութիւնից առաջացած ձայնը ` որոտ: {Բայց} այժմ այս վերջինը մեզ պէտք չէ. մեզ հարկաւոր է միա

որութիւնը ամպի եւ երկրագունգի էլեկտրականութեանը, {բայց} ոչ մի կործանաբէր կայծակի կերպարանքով: Երբ, ինչպ

պատահել այդ երեւոյթը, քան թէ նոր ժամանակներում: {Բայց} նոյնպէս, ենթադրւում է, որ հին ժամանակներում հմա

լ այդպիսի բաները գրով մինչեւ մեզ հասցնելու: {Բայց}, այժմ, կայծակից առաջ կամ շուտով կայծակից յետոյ

այրով դէպի վեր, ինչպէս ճրագի կամ կանթեղի լոյսը, {բայց} մի ոտնաչափ կամ կէս գազ երկայնութեամբ: Նաւերի կայ

ցրտոյ նորա կարէ կալ"։ Ի՛նչ վսեմ նկարագրութիւն: {Բայց} այս բոլորը լինում են այն մէկ անգամ դրուած օրէնքով

եւ այն ժամանակ, երր բիւրաւոր այդպիսի կաթիլներ, {բայց} կենդանի արիւնի, ամէն վայրկեան եռում են եւ շրջան

դրուի թէ ֆիզիկան ծանօթ է նորան փոքր ի շատէ: {Բայց} ինչպէս մի անգամ արդէն ասացինք, այսպիսի գրքերը պի

Նորա ռուս թարգմանիչը բաւական մշակել է այդ գիրքը, {բայց} էլ մի քանի տեղ կան, որ պէտք ունէին աւելի պարզաբա

, կամ " ինքնակիզութիւնը " եւ չէ բնաւ պաշտպանում, {բայց} նոցա ընդդէմ կային բաներ, որ ուսումնական գերմանաց

ապ ֆիզիկաները իրենց կը քաշէին մեր ուշադրութիւնը: {Բայց} մեր խօսքը հասարակ ժողովրդի օգտին վրայ է, թէեւ,

եւ վկայում եմ, որ ինձանից լաւ իմացողներ էլ կան, {բայց} այդ աւելի վատ է նոցայ համար, որ ինձ պիտի ասեն,

տեն իմ ասածները: " Եթէ կոյրք էիք ոչ էր ձեր մեղ, {բայց} արդ տեսանէք եւ մեղքն ձեր ի ձեզ հաստատեալ են"։

սրտի վկայութիւնից եւ աչքի յայտնի ճշմարտութիւնից: {Բայց} երբ դեռ բանը չէր հասել այդտեղ նա ունի գրած մի պատ

պաշտպանւում են կրօնի կեղծաւոր նախանձաւորութեամբ, {բայց} նուաստացնում են Սուրբ գիրքը, հնար շինելով նորան

հնար շինելով նորան իրենց անձնական շահասիրութեան: {Բայց}, առանց լսելու պէտք չէ դատապարտել մի հեղինակ, որ

կ 4. տես եւ նորա աւելուածը): Դառը բողոք. {բայց} որքան տող, այնքան ճշմարտութիւն: Թո՜ղ, մի՛շտ օր

ինել, եթէ ժողովուրդը չգիտէ այս բանի զօրութիւնը, {բայց} եւ այնպէս գիտենալը աւելի օգտակար համարելով, գրու

իտի վազէ լցնել Արարատեան դաշտի օդի պակասութիւնը: {Բայց} որովհետեւ ջերմութեան ժամերը այնքան երկար չեն, որ

ապէս այն պայմանների վրայ, որոնց մասին խօսեցանք. {բայց} մենք չենք ուզում աւելի ձգացնել բանը: Մեր դիտաւոր

իւնը եւ ազգային կառավարութիւնը երեսի վրայ ձգելը, {բայց} թէ երբեմն երբեմն մէնամարտո՞ւմ էին նոքա զուարճութե

ի, այո՛, եւ նոյնիսկ Ներոնի սիրական գործը: {Բայց}, ասենք թէ թագաւորները որսորդութեան, էին գնում,

ն համար, ինչպէս հաւատացնում է մեզ մեր հեղինակը, {բայց} ի՞նչ յարաբերութիւն կայ հարսանիքի սիմբոլական արարո

արապող ազգ սկսում է երկրագործութեան ձէռք զարկել, {բայց} այդ բանը կարճ ժամանակում չէ լինում, դարեր են անց

թագաւորի օրով անգործ երկիր չկայ եղած Հայաստան: {Բայց} չէ կարելի սորանից եզրակացնել, թէ այդ օրից իսպառ

է այդ բանը, ինչպէս բովանդակ գաւառը հաւատում է: {Բայց} մեր արդարացի մեղադրութիւնը թո՛ղ հասնի մեր բժիշկ ե

ըստ էութեան ոչինչ խորհուրդ կամ զօրութիւն չունին, {բայց} եւ այնպէս ամբոխի աչքին երեւցող լինելով, ստիպում

էր է՛լ մի քանի այսպիսի ցնդի աւանդութիւնք գտնել, {բայց} իրաւն ասենք, ձանձրացանք այս յիմար բաներից, վերջ

, տեսնել նորա արժանաւորութիւնքը եւ թերութիւնքը, {բայց}, այսչափ միայն: Ինչպէս մի հեղինակի ` կարող ենք ա

նգամ ազատ է այս ու այն ձեւը գործ դնել կամ չդնել, {բայց} մի գաւառի բնակիչ (մեր խօսքը բան հասարակ ժողովրդի

թիւնքը պաշտպանելու համար հաւաքած ենք շատ փաստեր, {բայց} այստեղ, մեր հատուածի նեղ շրջանակը չէ ներում ազատ

ծի նեղ շրջանակը չէ ներում ազատ ընթացք տալ նոցայ: {Բայց} այսչափ անհրաժեշտ ենք համարում ասել, որ ստրկանալո

խնդիր է այս եւ իր բնութեամբ շատ ժամանակի կարօտ, {բայց} գոնէ՛, այս է մեր ճանապարհը, այս է մեր պարտականո

մ, " Ո՛ տայր ինձ զամենայն Իսրայէլ ի մարգարէս ", {բայց} մարգարէ լինին մարգարէի նման: Ուզելով մշակել

աբանի անունը տալով ձախ ածականով մկրտեցինք նորան, {բայց} այդ ութ երես յառաջաբանի մէջ կայ մի առողջ կտոր, ե

ի մասով, եթէ գիտութիւնը ոտք կոխէ Հայաստան: {Բայց} ինչ որ ներկայումս կայ Աշտարակում, ինչ վիճակում ո

նոյշը սրտով ուզում է կատարել իր ազգականի խնդիրը, {բայց} իր սեռի սեփական ամօթխածութիւնը ստիպում է նորան յո

վախելով, թէ մի՛ գուցէ Վարդիթերի սիրտը ցաւեցնէ, {բայց} հարկադրուելով իր եղբօր Գարեգնի խօսքերից կատարում

համար միայն ընդանում ես այդ մանուշակները"։ {Բայց} մի քանի վայրկենից յետոյ, իր սիրտը կատարելապէս բա

ի, տարակոյս չկայ, որ իր ստութիւնը պիտի բռնուի, {բայց} եւ այնպէս խորամանկ պառաւը օգուտ է քաղում այն ազդե

նի, կտրե՞ս ոչ. ինչ ունինք չունինք չորացել ա"։ {Բայց} չնայելով այս բոլորի վրայ, այն խեղճի հեռանալուց յ

րոյականութեան վրայ, երկիրը դրախտ եղած կը լինէր. {բայց} ո՜ւր է: Նոյնպէս Բագրատ աղան (եր. 139-140

ար: Թէպէտ մեր ազգի մասին չունինք այսպիսի գրքեր, {բայց} կենդանի ազդը, որի հետ փոքր ի շատէ ծանօթ ենք, առ

այն խօսքը, թէ մեր ազգը շատ խոցերից ազատ է: {Բայց}, չնայելով սորա վրայ, երեւեցած խոցերն էլ պիտի բա

տրաստ ենք ընդունել որպէս մի չար երգիծաբանութիւն, {բայց} խոստովանում ենք ցաւելով, որ շատ մարդ ստուգապէս ա

նենայ, ընչի՞ կանի, նա էլ քեզ պէս մի մարդ: {Բայց} Վայկունը էլ առաջ է տանում իր բողոքը, - ի՞նչ են խա

ում ընդունում են Վայկունի խօսքերի ճշմարտութիւնը, {բայց} վախենում են, յայտնի դաւանել ճշմարտութիւնը: Արշա

հեղինակը ցոյց է տալիս մեզ նոցայ ծուլութեան վրայ, {բայց} մինչեւ այդ աստիճանի ծուլութիւնը մեզ նոյնպէս անհաս

աների, միթէ՞ մինչեւ այսօր էլ պիտի երեւնին դոքա: {Բայց}, այս է բանը, որ դոցայ վերանալը կամ մնալը, որեւ

թէ քարոզեն բալքի էս սովորոյթքը վերցուի"։ {Բայց} մենք երթանք դարձեալ Աշտարակ: Ասենք թէ Աշտար

ակ: Ասենք թէ Աշտարակը այգեգործ է. բարի է, {բայց} այգին, տարին տասներկու ամիս չէ կապում երկրագործի

տօնները երիտասարդների վրայ պիտի լինի բնականապէս, {բայց}, մի՞թէ չկան այնպիսի թեթեւ աշխատութիւնը, որ առան

ւտ կարող է ստանալ Աշտարակը կամ ուրիշ գեղեր: {Բայց} " Սոս եւ Վարդիթերից " մենք տեսնում ենք, թէ ի՛նչ

երակրուած միջատները աւելի բարակ մետաքս են տալիս, {բայց} բանը նորա խնամելն է), եւ ուխտ է անում, որ հետե

նսիայի կամ Իտալիոյ (Պիեմոնտ) մէջ քաշուած թելը, {բայց} այդպիսի դիպուածում կարելի է բօժօժը ծախել: Իսկ մե

Մենք միայն շերամաբուծութեան մասին խօսեցանք, {բայց} միայն այդ չէ, որից կարող են օգուտ քաղել հայերը:

Կան այնտեղ շատ ուրիշ բաներ եւ շատ օգտակար բաներ, {բայց} այսօր ամէնքն էլ երեսի վրայ ընկած: Ստոյգ է, որ ա

գալիս երբեմն այդ լճի լայն շուրթի վրայ ման գալու: {Բայց} որչա՞փ աւելի կը գեղեցկանայ այդ լիճը, որչա՞փ աւել

ը, եթէ մի քանի կարգ ծառ տնկուի այդ շուրթի վրայ: {Բայց} ոչ ծառ կայ եւ ոչ տնկելու դիտաւորութիւն: Ի՞նչ է պ

զովարար շուքից եւ տերեւների քաղցր խշխշոցից: {Բայց} այդ ունայն երկիւղ է. մոծակը ուրիշ շատ միջատների

եւ խայթող միջատ է եւ մեր մասնաւոր սիրոյ անարժան, {բայց} ի՞նչ անես, երբ այդ չնչին միջատի որպիսութիւնը չիմ

սկզբունքը մեծ խորհուրդ ունի ընկերական կեանքում, {բայց} մեր հատուածը Մաթուսաղայի կեանքից անց կացաւ: Մենք

վրայ խօսելը մի ուրիշ աւելի յարմար ժամանակի: {Բայց} մեզ մնում է տակաւին մի քանի խօսք " Սոս եւ Վարդիթե

ղերից, տաղերից, ինչպէս եւ հայը թուրքի խաղերից, {բայց} երկուքն էլ անզգայ Բեթհովենի սիմֆոնիներին, երկուք

րեւոյթը հարկաւոր է առնուլ որպէս իրողութիւն: {Բայց} այնպիսին, երբ աչքի տակ առնու բնութիւնը, երկու ա

ից չէին կարող հեռու լինել: Թող ինչ կամին խօսին, {բայց} մարդկային հոգին ցոլացնում է արտաքին բնութիւնը:

չափ կամին լինին շատ կամ քիչ հաւանական կարծիքներ, {բայց} մենք այս երեւոյթը առնելով որպէս իրողութիւն, տեսն

նենալ, յայտնի է թէ պիտի թրջուէր էլ, էրուել էլ: {Բայց} այդքան բան անցնելուց յետոյ երբ պատուաստը (լաւ է

պարտուած ձեւերին, թէեւ կարօտ միշտ բաղդասութեան, {բայց} երբ ուզէ նա ազգի կեանքի մէջը մտնել, ապա ուրեմն ա

ազդեցութիւնը, որոնցից ժողովուրդը իսպառ ազատ է, {բայց} պ. գրագէտքը քաղաքակրթութեան անունով ներս են բերո

այդ լեզուն թուրքի կամ սատանայի ձեւերին ստրկանայ: {Բայց} երբ այս կամ այն բանում այսօր միեւնոյն ձեւն ենք տե

կարող է գրել եւ խօսել, ինչ ձեւ ուզէ գործ դնել, {բայց} բոլոր ազգը չունի այդ ազատութիւնը. նա չէ կարող նե

կցել, թէեւ նոր հոլովներով, այժմեան հայի խօսքը: {Բայց} ժողովուրդի անկաջին ծանր է եւ անբնական. - ինձ ի՛նչ

տրկացել է թուրքին. եւ լեզուից առա՛ջ է ստրկացել: {Բայց} ի՛նչ խօսիս: Մարդ խոցելու կամ վիրաւորելու հա

իս, որ մենք առաջինը վազենք նորա դրօշի տակ: {Բայց} ցաւելին այս է եւ մանաւանդ ցաւելի, որ անմերժելի ճ

դարձած, որոնց հայերէնը թէեւ կան հին լեզուի մէջ, {բայց} եւ այնպէս այնքան խոր ներս են մտած նոքա ազգի մէջ,

ղովրդի շրթունքից ու նոցա տեղը գնել թէեւ սեփական, {բայց} ազգի համար մեռած բառեր: Կարող ենք մխիթարուե

Շատերը կան նոյնպէս ազնիւ, նոյնպէս գեղեցիկ, {բայց} մենք ուզում ենք միայն Նանիկը մէջ բերել (եր. 100

Ազգի բանականութեան եւ գիտութեան գաղափարների մէջ։ {Բայց} խոստովանում ենք ցաւելով, որ մեր կողմից ճշմարտութ

ր ժողովրդին։ Այս պատասխանը արդար էր եւ ճշմարիտ, {բայց} արի քննենք։ թէ ի՞նչ է պատճառը, որ այդ պատուելի

, եւ այդ պարոնները իրանք եւս գիտէին, որ գիտենք. {բայց} որովհետեւ մինչեւ այժմ հանդէս չէին բերած, այժմ պի

տիարակւում է նորա կրօնի ուսման առաջնորդութեամբը։ {Բայց} կրօնի վարդապետութիւնը տարածելու մասին ժողովրդին մ

ռք բռնած, պիտոյ է մշակէին ազգին բանականութիւնը։ {Բայց} այն մատենագրութիւնը, որ անհասկանալի էր ժողովրդին

արոններին. հին լեզուի միջումը եւս կայ խորհուրդ, {բայց} ՝ կորստական եւ տարբեր այն խորհրդից եւ միանգամայն

ւն ստացած լինէին, կը տեսանէին այդ խորհուրդները, {բայց} ափսո՛ս, որ միմիայն հայոց հին եւ մեռեալ լեզուն ու

աւելի է, որ Վենետկում հազարաւոր գրքեր տպուեցաւ, {բայց} ազգը միայն արտաքին աչքով տեսաւ։ Այսպէս կը լինի ե

եթէ չկային նորանում հոգի. այս հոգին լեզուն էր։ {Բայց} հայոց ազգը իւր լեզուն թողել է անմշակ, եւ նորա մա

ազգի մէջ. այդպիսի ձգտողութիւնքը ոչ այլ ինչ էին, {բայց} եթէ մոլեռանդ թռիչք երեւակայութեան, որ գիտէ ոչինչ

դում է կերած ոչնչացնել այսպիսի անպիտան որդիները, {բայց} կարելի է այս որդիքը փրկելու ջանք դնելով նախ եւ յա

կած չէ ինչպէս պահանջում էր հարկը, ոչ այլ ինչ է, {բայց} եթէ մին թարգման, որ մտքի ծնուցածը դուրս է հաղորդ

անհասկանալի, նրանցը թող 1000 մարդի լինի միայն, {բայց} չլինի այնպէս, ինչպէս եղել է մինչեւ հիմա, որ չոր

Այո՛, կարո՛ղ ես շինել նաեւ նախնեաց շինածի պէս, {բայց} ՝ լոկ մարդու ցոյց տալու եւ հին ժամանակի ճարտարապե

ացում են թէ՛ Պոմպէյի եւ թէ՛ Հերքուլանումի տները։ {Բայց} նոքա միշտ կը մնան անմարդաբնակ, որովհետեւ ներկայ

լեզուի գեղեցկութիւնը պիտի չափուի բնութեան չափով։ {Բայց} մարդկային խօսքը կամ նորա ձեւը անտեսանելի եւ մտքով

Մենք արդէն խօսած ենք բնութեան ազդեցութեան մասին, {բայց} եւ այստեղ վերստին ասում ենք, որ լեզուի վերաբերու

է նա, ուրեմն նորա համար հին լեզուն գեղեցիկ չէ։ {Բայց} բոլորովին աւելորդ է լեզուի վրայ նայել այնպէս, ին

ելով՝ կշտանում է մեր հոգու գեղասիրութեան քաղցը, {բայց} ոչ պէտքերի քաղցը, եւ ամեն բանից առաջ եթէ մենք պէ

, որոնց շատը դեռ անծանօթ եւս են շատ միլիոնների, {բայց} այդ միլիոնները նոյնպէս ապրում են, ինչպէս ապրում

Լաբրադօրի մէջ։ Ասենք թէ մեռած մայրը գեղեցիկ էր, {բայց} այս իրաւունք տալի՞ս է մեզ սպանել նորա թէեւ տգեղ զ

նք թէ մեր նախնիք շատ ազնիւ կերակուրներ են կերել, {բայց} որ այսօր մենք չենք կարող ուտել եւ մարսել այն կերա

ազնիւ համարուած բանը, որ թէեւ կերել են նախնիքը, {բայց} մենք չենք կարող ուտել։ Չենք ուզում ասել, թէ

, որ մեզ ցոյց են տալիս, թէեւ այո՛, գեղեցիկ են, {բայց} ինչ օգուտ, որ ընկերական կեանքում չեն կարող մեր պ

ների եւ անտիկասէրների համար շատ բարձր գին ունին, {բայց}, չնայելով սորա վրայ, կարո՞ղ ես իբրեւ դրամ գործ

թէ ես պսակուած եմ, կնիկս շատ էլ տգեղ է, գիտեմ, {բայց} երբ որ իմ կեանքը նորա կեանքի հետ անքակտելի կապերո

ընթերցողք եւս իրաւունք կ՚ունենային ձանձրանալու։ {Բայց} մի քանի օրինակ հարկ եղաւ դնելու, որովհետեւ չկամե

վհետեւ չկամեցանք չոր դրութեններով միայն շատանալ։ {Բայց} այս օրինակները դրինք՝ ոչ թէ խոստովանելով հին լեզ

ւելով, բնականապէս պիտի ունենար այդ թերութիւնքը։ {Բայց} հին լեզուն նոյնպէս չունի՞ իր թերութիւնքը։ Նորա մ

ի հետ միասին կորած են եւ չկան ներկայ Հայի համար, {բայց} եւ նոր լեզուն ունի իր կենդանի եւ շարժուն ձեւերը ո

շակութիւնը հին լեզուի ազդեցութեան ստրկանալով։ {Բայց} սորա ընդդէմ մենք ասում ենք, որ հին լեզուն նորից

մանում է այն բանին, թէ, տեսնելով, որ նորածին, {բայց} կենդանի մանուկի քիթը աւելի երկայն է, քան թէ նորա

ն նորան, որ նա դառնայ ընկերութեան պիտանի անդամ։ {Բայց} իր մօրը նման չէ, կամ այնպէս գեղեցիկ չէ։ Այս խնդ

րի չափը նորա համար կա՛մ կարճ է, կա՛մ երկայն։ {Բայց}, լսում ենք, այստեղ բարձրանում են ձայները, թէ "

նութիւնը շատ մօտ է տաճկական լեզուի բաղդասութեան, {բայց} ինչ կանես, երբ բոլո՜ր ազգդ այդ տրամաբանութեամբ ե

իմ նպատակին, եւ այն մարդը հասկանում է իմ միտքը։ {Բայց} ձեւերը եւ տրամաբանութիւնը մօտ է եղած տաճկականին,

եւ զոհերի ծուխը բարձրանում Բահալին եւ Աստարդին։ {Բայց} Հռովմայեցոց Պալեստինին տիրելու ժամանակները, Բահա

մէջ Աւետարանի ձայնը Իսրայէլի անկաջից չկտրուեցաւ, {բայց} նա ոչ միայն չկամեցաւ լսել, այլ Մովսէսի քարոզած պ

, եթէ անմիջապէս եւ կոպտութեամբ վարուիս նորա հետ, {բայց}, չնայելով սորա վրայ, բնութիւնը անյաղթելի չէ, ե

յծակին, կարո՞ղ էիր քեզ ապահովել նորա հարուածից։ {Բայց} տե՛ս, բնութիւնը դարձեալ զէնք տուեց քո ձեռքը։ Մի

ը դարձեալ զէնք տուեց քո ձեռքը։ Մի երկաթէ ձող է, {բայց} բորբոքուած կրակի վրայ ջուր ածելու պէս, նստեցնում

է մնում նոցա հետ համեմատելով մեր մէկ թիզ Մասիսը։ {Բայց} երկաթը, որ դէմ ես անում նորան, այնտեղ քո խորհու

սարսափելի փոթորիկներ, որ անցան մեր ազգի գլխից, {բայց} որ եղել են ու պատահել են եւ իրենց հետքն էլ թողել

աոր արտասունքից փթթած թերթերը դարձնելու ժամանակ, {բայց} ի՛նչ օգուտ. անցածը յետ կը գա՞յ։ Եթէ մնար հայկակ

աբանութեամբ չվշտացնէր մեր պարոնների կոյս անկաջը, {բայց} որ հայոց անկախութեան շինուածքը կործանուել ու կտոր

ոքա, որպէս կարող էին սպասաւորել նորա սեփականքը, {բայց} եւ այնպէս ի՜նչ համեմատութիւն կայ սոցա եւ մունջի մ

պաւորութիւնքը թափւում են նորա զգացողութեան վրայ։ {Բայց} պիտի մնան նոքա այնտեղ, որպէս մի անելանելի վիրապո

է գէթ այն ցաւը եւ թշուառութիւնը, որ նա զգում է, {բայց} սորանից աւելի թշուառութիւն կայ, որին թէեւ ենթակա

աւելի թշուառութիւն կայ, որին թէեւ ենթակայ է նա, {բայց} չգիտէ։ Իմացական աշխարհը փակ է նորա դիմաց։ Ահա ա

ս բանը եւ շատ ուրիշների համար տակաւին գաղտնիք է, {բայց} գոհութիւն բնութեան, օրէ օր այդ անթափանցելի վարագ

փիլիսոփայութեան, որպէս աւելի դրական տեսութեան, {բայց} այս խնդրի մէջ բնաւ սխալ չէ եւ եզրակացականը եւ մեն

նք, որ քիթերը կախում են եւ երեսները թթուեցնում, {բայց} մի՛ շտապէք քարկոծել մի մարդ, որ խօսում է այն ազգ

ւթիւնը, որպէս նաեւ՝ սպիտակին իր սպիտակութիւնը։ {Բայց} որովհետեւ նա գիտէ, թէ ի՞նչ բնական օրէնքների ազդե

յ դառնալու։ Սխալ է նորա տեսութիւնը՝ ապացուցէք. {բայց} եւ ո՛չ այդ դիպուածում իրաւունք ունիք դատապարտել ն

րել այս պաշտօնը), թէ ազգը սքանչելի լեզու ունի, {բայց} հեղինակների վատթարութիւնից միայն չէ հասկացւում ամ

սկացւում ամբողջ ազգին, նա ե՞րբ կը լինի մեղաւոր։ {Բայց} այն պարոնը, ասում ենք, բաց ու համարձակ երկու տո

ւմ։ Թող նոցա ներքին բազմամասն ճիւղաւորութիւնքը, {բայց} արդեօք ուշադրութի՞ւն լինւում է լեզուի մշակութեանը

իցէ իսպառ միանալ, այդ չենք համարձակւում պնդել, {բայց} այսքանը անհերքելի է, որ շատ եւ շատ կարող էին մօտ

զուի, ունա՜յն երազ է հասարակաց ազգի առաջ գնալը։ {Բայց} կրկնում ենք, այս շատ զգուշալի եւ նազիկ խնդիր է,

ձին առանձին քննելով, գտնել մի մեծ տարբերութիւն, {բայց} գումարի պատասխանը ստորասական է։ Չկայ աշխարհիս եր

էնքներով չկատարուէր. ինչ որ այդպէս չէ, սուտ է։ {Բայց} որովհետեւ լեզուն իրողութիւն է եւ սուտ չէ, ուրեմն

իմացն չէր ըլար, ինձի տեղով հայտնիք, եւ թե հոքու {բան} արա՞վ թե չէ, եւ այլն: Բավ է: Եթե կամիք իմ

ավի: Ատոնց համար է, ես գիտեմ, որ ան նարա համար {բան} չէ, սրբազանը նարա գալու եւ երթալու խարճն քաշելեն

յինէ չգտանի, այլ զի կենարար վարդապետին Յիսուսի {բան} ելցէ ի կատար թէ զոր խօսեցիք յունկանէ, քարոզեսցի

եան աշխատող եմ, լերուք միամիտ եւ թէ մէկ հարկաւոր {բան} կ՚ունենաք, գրեցեք ինձ անթագուստ: Հայրութեան ձեր

րարութիւն ի Նախիջեւանայ հոգեւոր կառավարութիւնն առ {բան} հարցման նորին, կամ յամի 1846, կամ 1847, զորոյ

մէն հարցանողաց: Ես գիրս անպակաս կը գրեմ, ինչպէս {բան} է, որ դուք կենէ միամիտ չէք: Երեկ մեր Խազարոս աղ

եւս զուր տեղը չէ. առաջինը, որ ամեն փոշտի գրելու {բան} չունիմ, երկրորդը՝ ժամանակ չունիմ, բայց ամիսը մ

ջեւանից կամ երբեմն ամիսներով չեմ առնուլ: Ես եղած {բան} չէ, որ ձեզանից նամակ ստանամ ու պատասխան չգրեմ:

ինձ մեղադրում եք, այս բաները չեք չափել, այլ մեկ {բան} է, մեկ մեղադրանք սովորել եք, առել եք ու կերթաք

յդ ձեզ կամ քրոջս ցավ է եղել, եղբայր, կերած-խմած {բան} չկա, եթե կկամենաք եւ եթե նորա այստեղ ուսումն առն

: Խնդրեմ այսուհետեւ հարած-վարած մարդոցմե ինձ վերա {բան} չհարցնել. առաջինը, որ նոքա ինձ չեն տեսնուլ այստ

մորը եւ այլ հարցանողաց շատ բարեւ: Այստեղ նոր {բան} ոչինչ չկա, միայն սրբազան հայրը եկավ Մոսկվա հուլի

, բայց չկարծեցի, թե քաղաքումդ կլինի: Ուրիշ {բան} չունիմ գրելու. ողջ եղիք եւ ամենակալ աստվածը թող

Եղբայր, ինչ որ սրբազանի մասին կգրիս նե, սուտ {բան} է, նա Էջմիածին երթալու չէ, այլ թշնամիի խոսք է,

ոսք է, ես եւս ոչինչ բանից խապեր չիմ, ինձմեն ո՛չ {բան} հարցնող կա եւ ո՛չ ծան տվող. ասենք թե ծան տալ չեն

ւ ո՛չ ծան տվող. ասենք թե ծան տալ չեն կարող, եթե {բան} ունին, այստեղ կհարցնին, բայց չկա ոչինչ, միամիտ

, բոլոր պատճառը այն չէ, որ չի կամենում կարդալ, {բան} հասկանալ, այլ մանավանդ այն է, որ կարդացածը չի հ

ական եղբայր, նամակ չգրելս ո՛չ թե մի սիրտ ցավելու {բան} ունեի, քավ լիցի, այլ գնալեդ հետո բավական ժամանա

մեկ լուր ստանանք Պետերբուրգից: Այստեղ ոչինչ նոր {բան} չկա, ինքս պարապում եմ եւ ոչ թե 76-ի, 54-ի, այլ

աթից կամ տասն օրից: Նորա մեջ կկարդաս դու եւս նոր {բան} ինչպես ինձ դուք քո կողմից գրել էիր, այժմ չեմ ասո

ից գրել էիր, այժմ չեմ ասում, որովհետեւ սպասելու {բան} կա. միայն այսքան իմացեք, որ դուք միաբանվելով շա

ա. միայն այսքան իմացեք, որ դուք միաբանվելով շատ {բան} կարո՛ղ եք առնել, իսկ մին մինից հեռանալով, ամենք

անգամ կգրեմ բոլորովին այլ բաների մասին: Ուրիշ {բան} չունիմ գրելու առ ժամս: Մնում եմ քեզ միշտ բարյ

գրիդ, որ այն կերպով ընթանամ նորա հետ: Ուրիշ {բան} չունիմ առայժմս գրելու, պատճառ, ինչ որ ունեի ասե

ւթյուն եւս չկար գրելու, այսինքն այնպես արժանավոր {բան} չունեի, բայց մյուս փոշտին կգրեմ դարձյալ, ողջ եղ

խատությունը եւ ջանքը, ուրեմն դուք եւս ձեր կողմից {բան} չհասկացողներին բան հասկացուցեք եւ դորանով այս ազգ

ը, ուրեմն դուք եւս ձեր կողմից բան չհասկացողներին {բան} հասկացուցեք եւ դորանով այս ազգապարծանք գործին պատ

սնավոր կերպերով, պիտո է լինի անպատճառ: Մի երկու {բան} կպատմե քեզ Բերբերովը: Ուրիշ նոր բան չունիմ.

Մի երկու բան կպատմե քեզ Բերբերովը: Ուրիշ նոր {բան} չունիմ. Սուլթանին թամամ հազար անգամ ասի, եղբայր

ջության երես տեսած չեմ, որ քիչ մը կռատուսի ուժով {բան} տեսանեի: Քո գնալեդ հետո կռատուսը մինչեւը 0-ն իջե

րը, յուրաքանչյուրին կհասանի 25 մանեթ, որ մի մեծ {բան} չէ մի մարդու համար: Տեր Գեորգին եւս ասացեք, որ

է, եթե կամենան, կդնեմ գրքի ճակատումը: Ուրիշ {բան} չունեմ ասելու առ ժամս, միայն խնդրում եմ կատարել

վարից իսկույն գործ սկսանել: Եթե արժանի գիտության {բան} պատահի, կգրեմ Ձեզ անշուշտ: Ձեզ միշտ բարյացա

նտեղն է հասած մեր բանը, որ միշտ մենք փոքր ի շատե {բան} հասկացողքս պիտո է ներողամիտ լինինք: Օրագրի այ

պիտո թույլ տալ, որ այդ հարվածը ստանանք. հայտնի {բան} է, այդ նոցա աչքը ծակում է եւ ծանր բան է հրապարակ

ք. հայտնի բան է, այդ նոցա աչքը ծակում է եւ ծանր {բան} է հրապարակով ծրագրի մեջ խայտառակվել, որ ամենայն

դ գիտցողը աստված է. եթե այստեղ լինեիր, մի երկու {բան} եւս կարող էիր լսել ինձանից այս մասին, որ գրել չէ

շանածներդ իմացա, շնորհավորում եմ: Առ ժամս ուրիշ {բան} չունիմ գրելու, ողջ եղիր: Քեզ միշտ բարեացակա

այն մեր թշնամիքը: Ինչ ասեմ, կարծեմ որ դուք ամեն {բան} առանց իմ ասելուն եւս գիտեք եւ հասկանում եք: Ց

օգնեին մեզ, մանավանդ մինչ տեսանում են, որ ամեն {բան} զոհում ենք ազգի օգտի համար: Ահա, սիրական եղ

թյուն հանձն կառնուն այս մասին հոգալ. սառն մնալով {բան} չէ առաջանում, պիտո է ջերմությամբ կպչել գործին:

ածնի, եթե մեք ընդդեմ հոգեւորականության ունինք մի {բան} գրած, թո՛ղ ինքը Սինոդոսը նկատել եւ գրել մեզ, մե

ամեն րոպե կխափանեին, բայց հույս առ աստված, ամեն {բան} կդրստվի: Ամենեւին վատ չէր լինելու, եթե մի քանի

մ մերոնց միամտացնես, թե ես ողջ եւ առողջ եմ եւ թե {բան} ուսանելու գնացել եմ զագրանից, որ խեղճ մայրս հոգս

յրս հոգս չառնե: Եվ գնալուս մասին առայժմս ոչ ոքին {բան} չասես, ոչ ոքին ամենեւին, ոչ թշնամու եւ ոչ ամենա

տկարության որպիսությունը եւ հույս ունիմ, որ ամեն {բան} այնպես լավ երթա, որ թշնամիք ամոթապարտվին։ Կարդա

հաղթանակե լույսի եւ ճշմարտության վերա: Մեք բոլոր {բան} հասկացողքս պարտական ենք ընդդեմ զինվորվել եւ ցույց

նչեւ այս րոպես: Սիրտս շատ կոտրած է, եւ ոչինչ {բան} աչքիս չէ երեւում, վերջին հուսահատության մեջ: Այ

չունիմ եւ որի մասին չկամիմ ոչ ոքի բերան բանալ եւ {բան} խնդրել: Այս պատճառով ոչինչ մասնակցություն չու

բանալ տալ: Բացի սորանից, ես, մանավանդ քեզանից {բան} թաքցրած չեմ, իմ դրությունը որ ոչ ոք չգիտե, քեզ

չ թե միայն ատելի չէ, այլ եւ դորանից ավելի սիրելի {բան} չունիմ, սակայն համաձայնիր ինքդ, որ հնար չունեի

նիմ որպես ֆրանսիացի, այն ժամանակ կցնծացնում ամեն {բան} ։ Ահա եղբայր, իմ միակ խնդիրս եւ ցանկությունս

քում է ծանոթությունք եւ մինիստրին առ ժամս առնելու {բան} չկա, ուստի միամիտ կացեք, մինչեւ պատգամավորների

, ուստի միամիտ կացեք, մինչեւ պատգամավորների գալը {բան} չավերվիլ: Հարկ կլինի կայսեր խնդիրք տալ, ուրիշ դ

նույն գումարով վերադառնալ: Ովի աչքում որ մեծ {բան} է երեւում 3000 մանեթը Նախիջեւանի մեջ, եւ որ կտրի

ային բոլորովին ավարտել այդ գործը: Գուցե թե ոչինչ {բան} կորած չէ, այլ ամենայն բան յուր կարգով պահպանվում

գործը: Գուցե թե ոչինչ բան կորած չէ, այլ ամենայն {բան} յուր կարգով պահպանվում է, եւ գնացողները իսկույն

իք հոգաբարձություն արած համարվիս, այնտեղ այդպիսի {բան} չկա. երկու կողմի փաստաբանքը դատավորների ներկայու

իտի լինի, որ Մասեհ Բաբաջանի թողած կայքը վաճառելի {բան} չէ, այլ միայն նորա եկամուտը պիտի ստացվի կտակի զո

ի ստացվի կտակի զորությամբ: Մեզ մինչեւ այժմ ոչինչ {բան} հայտնի չէ, թե ի՛նչ կա այնտեղ, բան մնացե՞լ է, ո

եւ այժմ ոչինչ բան հայտնի չէ, թե ի՛նչ կա այնտեղ, {բան} մնացե՞լ է, ովի՞ ձեռքում կամ ո՞ւր եւ ի՞նչ են արել

ն գնած կտակի զորությամբ, գուցե թե քաղաքը առ ժամս {բան} չստանա ներկա առձեռն պատրաստ արծաթով կամ փոքր բան

բան չստանա ներկա առձեռն պատրաստ արծաթով կամ փոքր {բան} ստանա եւ մնացածը (ստանա) անշարժ կայքերով, որոն

քին, եւ որը, ինչպես ասացինք, կարող էր շատ փոքր {բան} լինել կամ ամենեւին չլինել, եթե գործ դրվել էին ան

ր նա քննել, հարցանե, տեղեկանա, իմանա, թե ի՛նչ {բան} մնացել է այն օրից, ո՛ւր է, ովի՛ ձեռքում, ո՛րքա

, ըստ որում հաստատ իմացած կլիներ, թե ահա այսքան {բան} ունի ստանալու եւ այնքանին բացարձակապես տիրապետելո

րբ որ քաղաքին հայտնած էինք, թե այսքան կամ այնքան {բան} կա եւ թե հարկավոր է դատաստան մտանել, եւ երբ որ ք

Որոգինեսը 3 դարում քարշքարշելով այս ու այն տեղից {բան} է շինել, եւ մերայինք թարգմանել են 5 տարում:

ի որպիսության վերա, այն ժամանակ կտեսանել ամենայն {բան} եւ կարող կլինի գիտակցաբար հասկանալ թե ո՛վ էր յուր

ն հնարները: Բայց դու աշխատիր գեթ մի հատ ազատամիտ {բան} թարգմանելու: Ինչ եւ իցե այդ օրագիրը մեր թախըմի օ

մղձկեալ սրտէ: Սրբազնակատար տէ՛ր, այո՛, մինչ {բան} լինի զթշուառութեանց ազգի մերոյ, փոքր մի եւս եւ կ

ցի նրանից, որ բոլորդ առողջ եք, ուրախացուցիչ այլ {բան} չգտա. նամակդ ինչ որ թախիծ է արտահայտում. իմ նամ

բողջ գիրքը չեմ կարդացել, որ այն ժամանակներից շատ {բան} է փոխվել, իսկ ինչու անցյալը ցույց տալ իբրեւ ներկ

վերլուծությունը որեւէ փոստային թղթի վրա կատարելու {բան} չէ. դա հարկ էր քննարկել մինչեւ ոսկորների ծուծը,

րովհետեւ նյութն արժանի է այդ աշխատանքին (իսկ շատ {բան} կա, որոնց մասին կարելի է լուրջ եւ ընդարձակորեն խ

մ, ուժ էլ չունեմ, չեմ ասում դեռ այն, որ գրելու {բան} էլ չկա. սպասում եմ ձեզանից լավ եւ ուրախ խաբարիկն

թյունս իմ - ոչինչ, բայց երեկվանից փայծախս ինչ-որ {բան} է սարքում գլխիս, տեսնեմ ինչ կլինի, եթե չխաղաղվի

երի վերաբերյալ Անանիայի հետ ես համաձայն չեմ: Շատ {բան} ունեմ ասելու այդ՝ հետաքրքրությունից ոչ զուրկ հար

շատ հետաքրքրական է այդ մասին որքան կարելի է ավելի {բան} իմանալ: Եթե սա գրված է Քրիստոսի ծննդից մի քանի դ

այդ բոլորին, Բոքլն ուղարկեցեք, ես մի տեղ ինչ-որ {բան} եմ կարդացել այդ երկի մասին: Այժմ, սրտապնդվելով

դվելով, կկարդամ ե՛ւ բուն գիրքը: Առայժմ կարդալու {բան} ունեմ. եւ ես գրքերը ո՛չ թե սոսկ կարդում եմ, այլ

քննադատական տեսակետից: Դրանք (այդ գրքերը) շատ {բան} չեն տալիս ինձ, բայց գիտության մեջ չպետք է արհամա

մ ավելի օգտակար կլիներ խելքը գլուխը հավաքեր ու մի {բան} սովորեր, քան թե քաշ գար ինչ-որ Անանյանի նախասենյ

ստացա, բայց միեւնույն է. սա վերջացնում եմ, իսկ {բան} է, եթե այսօր ստացա նամակդ, ապա պատասխանը կգրեմ

ում է հարաբերականորեն՝ որոշ տեսակետով: Իսկ ի՞նչ {բան} է տեսակետը: Հեղինակությո՞ւն: Այդ դեպքում հռչակա

նքն՝ ավելի մոտ հին ձեւերին. ես փնտրում եմ ուրիշ {բան}, թե որ բարբառում ավելի շատ են լեզվի մշակված, կե

ուրդը եւ աշակերտական նստարաններին նստեցնես, - մի {բան} որ անհնար է, - դարձյալ ոչինչ անել չես կարող: Դա

են, իսկ եղանակներն ու ժամանակներն ավելանում, մի {բան}, որ չկա հին լեզվի մեջ, ես այնպես, փորձի համար

ագրական մի մեծ աշխատության ներածության համար, մի {բան}, որ դեռեւս բոլորովին չի եղել (հիշում եմ Դավրիշո

ց ձայն-ծպտուն չկար: Գրիր, որ այսուհետեւ այդպիսի {բան} չանի, թե չէ վա՜յ նրան: ՝ Շատ ուրախ եմ կենդա

տերիայով զբաղվելը համարում էին ստոր եւ անվայելուչ {բան}, քանի որ բոլորն իրենց շրջապտույտը կատարում էին վ

րան շատ է պարտական: Եվ ամեն անգամ, երբ ես որեւէ {բան} եմ լսում վերոհիշյալ օդընտելացման մասին, տխրում ե

հեստականորեն ձկներ բազմացնելու խնդիրը. սա մի մեծ {բան} չէ, տեսականորեն ֆիզիոլոգիայից մենք ամենքս գիտենք

աճեցնել եւ ժողովել որդան կարմիրը - իսկ դա կարեւոր {բան} է այնտեղի աղքատ շինականների համար: Էջմիածնում տա

a opii, եւ ուրիշ ոչինչ: Իմ նիհարությունը նոր {բան} չէ, ընդհակառակն, այժմ ես կազդուրվում եմ. տեսնո

ակել առանց նյութերի, թերեւս կարելի է նույնպես մի {բան} անել, բայց շատ դժվար է. հաճախ հիշողությունս հրա

այրահեղությունների մեջ է ընկնում, որ նրա մոտ շատ {բան} քննադատության չի դիմանա: Ինչ էլ լինի, նրա խիղճը

ս խոսել անասնավաճառության մասին. այդ արդեն ուրիշ {բան} է: 2) Կովի յուղի մասին, - որ մեզ մոտ ստացվում

լոր բանվորների թիվը. հավանորեն, այդ մասին որեւէ {բան} կա ամսագրերում, կամ թե ֆինանսների կամ ներքին գոր

երաբերող պատմական տեսակետից, եթե այնտեղ մի որեւէ {բան} կա։ Պ. Մորոզովը թող տպագրե իր պատասխանը, ես չե

ություն էիր խնդրել ռնգեղջյուրի մասին. ես մի քանի {բան} այդ մասին գրել եմ այս թերթի կեսի վրա, որն ընդ սմ

զոհաբերելու համարյա 10 հազար ռուբլի արծաթ: Հանաք {բան} չէ՛ սա: Իսկ եթե ընկերությունը համաձայնի օժանդ

ը համաձայնի օժանդակել ինձ, ո՛հ, այն ժամանակ այլ {բան} է, եւ ես խոսք եմ տալիս, որ իմ ազատվելուցս մի տա

յունները, եթե ես կամենամ խնդրել նրանցից մի որեւէ {բան}: Ես այլեւս չեմ երկարացնում, թողնելով այդ գաղ

ում էին ինչ որ եգիպտական սահմանագիծ. բայց դա այլ {բան} չէր, քան տնաբույս մի հավասարեցում, հիմնված բացա

անմիտ այդ վավերագրին, որն ինքն ըստ ինքյան ոչինչ {բան} է: Սակայն պարտապանի կողմնակիցները եւ իրենց դա

եմ, հետքն անգամ չկա՛։ Տա աստված, որ գոնե որեւէ {բան} վերադարձվի, իսկ դրա համար հարկավոր է, որպեսզի ո

վան նախագծվող ճեմարանին: Ճիշտ է, այդ դեռ մի մեծ {բան} չէ, բայց, համենայն դեպս, մեկն ավելի է զերոյից

աղվի, կմաղվի, ալյուր կդառնա: Աշխարհումս անվերջ {բան} չկա, եթե դա այդպես է, ապա ուրեմն ինձ այժմ հալած

ե երբ այդ ամենը կվերջանա: Առայժմ այլեւս ուրիշ {բան} չունիմ գրելու: Հա՛, մոռացա, ես լսել եմ, որ դ

կա լինելու նրա հարսանիքին: Այլեւս, եղբայր, {բան} չունեմ գրելու, բարեւիր երկու սեռի բարեկամներիս ե

: Այդ կլինի, նախ, ներողություն խնդրելու պես մի {բան}, որ իմ եղբայրը, անփափկանկատ գտնվելու հետեւանքով

եները եւ թառափները կանհայտանան: Առայժմ այլեւս {բան} չունեմ գրելու: Քո եղբայր Միքայել Հ. Գ. Ա

լ եմ. այլեւս միայն այսքանն եմ ավելացնում - ոչ մի {բան} չձեռնարկել մինչեւ իմ վերադառնալը. ապրի՛ր տանը,

նալով, որ մայրս կհոգա հորս մասին: Ես դեռ շատ {բան} ունեի քեզ գրելու, բայց վերոհիշյալ պատճառով չեմ կ

ի տպագրության մասին, ուղարկում եմ Ձեզ մի համառոտ {բան}, աղաչելով, որ մի փոքր տեղ տաք նորան Ձեր լրագրի

ակը գրում եմ Ձեզ եւ... Այս քաղաքի մասին լավ {բան} չունիմ ասելիք, անպիտան մի տեղ է եւ ձմեռը բոլորով

նունով. շչի, կաշա գիտե, որ ես չեմ ուտում, այլ {բան} բնավ, ուրիշ բան էլ չկա: Ուր թողում բարոյական ան

շա գիտե, որ ես չեմ ուտում, այլ բան բնավ, ուրիշ {բան} էլ չկա: Ուր թողում բարոյական անախորժությունքը ամ

ջտեղի եղածը շարժիլ տավա տալապայի, մնաց որ պատշաճ {բան} էլ չէ. հույս ունիմ, որ դուն ալ նույն ոգվույն կհ

իս ուզածը ու բերեք, շատ շնորհակալ եմ, ինձ ոչ մի {բան} հարկավոր չէ, եւ դուք զուր տեղը անհանգիստ մի՛ լին

2 հատ, չըլլա թե ավելի, զերե խըմըզի ատեն ուտելու {բան} չէ, իսկ վրայեն ալ տաքերը անցնին նե, վերուր թապլ

, թող առնու, հոս կչորնա, զարար չունի: Ուրիշ {բան} պետք չէ, քանի մը հատ լիմոն, փոռթաքալ կուզենայի

խդրելեզներուն կբերեն Նախիջեւան: Ուրիշ գրելու {բան} չունիմ, մարդուդ շատ եւ շատ բարեւ արա, Գաբրիելին

ն քիթն 'ի վեր չերթալուն գիտեմ, բայց նարա ասելովը {բան} չի ըլլալ, թե որ օրենքը կտրե: Ղորդ է, պատկանած

ենքը կտրե: Ղորդ է, պատկանած ժամանակն ալ մեկ մեծ {բան} մը չէ, բայց ինչ կուզե թող ըլլա, տղոց տեր իս, դ

ւ ինձիմեն ալ արապաներով բարեւ անիս: Մամայիս արդխ {բան} ալ չիմ գրիլ, ինչու որ չի հասկանալ, կասիք: Սիրա

ների մասին. ես ոչ մի այնպիսի ուշադրութեան արժանի {բան} չգիտէի: Պ. Խ. սկսեց իւր խօսակցութիւնը իմ հետ ա

եմ քո մասին. յառաջ կարծում էի, որ դու փոքրիշատէ {բան} գիտես, այժմ ներիր համարձակութեանս, տեսանում եմ

այ. ինչպէ՞ս համարձակւում ես... - Ես ճշմարիտ {բան} եմ ասում, եւ սուտ չկայ խօսածիս մէջ. ո՛վ կարող է

ւ է սուտը, որ վարագուրում էր ազգի պակասութիւնը: {Բան} էք շինել ձեր համար. ճշմարտութիւն, հա՛ ճշմարտութ

կտրատում էր ազգի սիրտը: - Պարո՛ն, քո խելքի {բան} չէ՝ դատել եւ հասկանալ ճշմարտութեան յարգը եւ արժա

մասին, թէեւ չեմ կարդացել, բայց գիտեմ, որ յիմար {բան} պիտոյ է լինի. պատճառ, չեմ կարծում, որ համաձայն

теорія): - Դու ի՛նչ անձնասէր մարդ ես, ինչ {բան} որ համաձայն չէ քու տեսութեանը, մի՞թէ յիմար էր:

Մի՞թէ վաճառականութիւն ասացեալը դրականապէս մի պիղծ {բան} է, որ անպատճառ պիտոյ է հիմնուած լինէր սատանայակա

ոնների վերայ։ Ո՛չ, ո՛չ, վաճառականութիւնը սուրբ {բան} է, պիտոյ է արդարութեամբ եւ խղճմտանքով գործակատար

մ ես այնտեղ, մանաւանդ եթէ մի արժանի ուշադրութեան {բան} պատահի. այս օրերս իմ բարեկամներից մինի հետ պատահ

աքավարի մարդը, բայց ինչ դրութեան մէջ, զարմանալի {բան}: Սորա կինը, չիմանալով, որ այրը հիւրեր է գանչել

լիքը չէին կարող հաց ուտել հանգիստ, ամեն մի չնչին {բան} վրդովում էր նոցա փոքրիկ հոգու խաղաղութիւնը, ծառի

րեւների շարժողութիւնը կայծակնաբեր որոտմունքի նման {բան} է այդ մարդերի համար: Ով որ չէ նկատել այս բանը,

աջեւումը մի նպատակ, որին հասանէր. դա մի առօրեայ {բան} է, եւ ճակատագիրը նոյն վիճակով վճռելու է դորա ապա

լոր բաների վերայ, ո՛չ մի տեղում չենք տեսանում մի {բան}, որ սեփական լինէր հասարակ ազգին, չենք տեսանում

եղեցու մէջ, բայց եկեղեցուց դուրս։ Ի՞նչ մի պակաս {բան} է թռչնավաճառութիւնը։ Ձեզ յայտնի չէ՞, որ Անգլիայ

ձեր կարծիքով, Հայերի վաճառականութիւնը մի երեւելի {բան} է։ Չէ՛, սիրելի՛ս, այդ վաճառականութիւն չէ, այդ

ին մարմին դարձած մեծատունների ոտքը, ազգի անունով {բան} խնդրելու համար, յանձնառու չենք։ Մեք փորձը առած

մար՝ արծաթ ձգել ազգի գանձանակը: Այո՛, Պարո՛ն, {բան} խօսելու ժամանակ չէ պիտոյ մոռանալ այն շրջապատը, ո

պասաւորութեանը, բայց ինչ պիտոյ է առնել. այդ նոր {բան} չէ աշխարհի երեսին, եւ մտածող մարդիկ վաղուց ահա փ

լ"։ Եւ, արդարեւ, ճշմարտութիւնը մի այնպիսի {բան} է, որ պատճառ է լինում մարդերի միմեանցից հեռանալո

ւսահատութեան ծովը: Ասում էք, թէ Խորենացու ողբից {բան} չէ յառաջացել. դորա մեղաւորը Խորենացին չէ: Աշխար

է միայն հաճիք ընդունել) խորհուրդ ենք տալիս ձեզ՝ {բան} գրելու ժամանակ չպատկանել այս եւ այն հակառակող բաժ

ի այս նամակակցութենից, ուրիշ արժանի ուշադրութեան {բան} չէ կարող այսօր զարդարել իմ Յիշատակարանը: Ներողու

կամ վատ շրջակայքի ազդեցութենից: Արտասուելի՜ {բան}. մարդը, որ կարող էր առաքինի լինել, լինում է մի

ւսանում է եւ ծաղիկ բանալու որակութիւնը: Այս ի՞նչ {բան} է. ո՞չ ապաքէն այդ ծառը ունէր իւր մէջ պտուղ բերել

բերելու ընդունակ գործարանները, ո՞չ ապաքէն ոչինչ {բան} աւերուած ու պակասած չէ նորա ներքին կազմակերպութեա

տեսել իւր շրջապատի մէջ, որ, իբրեւ մի սովորական {բան}, գործուէին այդպիսի անօրէնութիւնք. դորա հակառակ

քարոզել էին, թէ ի՞նչ աստիճանի զզուելի եւ գարշելի {բան} է մի այդպիսի անօրէն գործողութիւն, նորան ուսուցել

զ, թէ մարդու առաքինի կամ վատթար լինելը պատահական {բան} է եւ կախուած նորա դաստիարակութենից եւ կրթութենից

" Նորա խելքը թռել էր Սիրով վառուած իմ վերայ, Շատ {բան} տեսնել կարող էր... Չտեսաւ. թէեւ էր ներկայ...

ն Չէի՞ք խաբում կամ նենգում: - " Այդ ի՛նչ կարելի {բան} է, Որ անմեղ օր անցանէ. Բայց ես իմ քահանայիս, Խ

զդեցութիւնը մագնիսեան սլաքի վերայ: Ոչինչ այլ {բան} չունիմ առ ժամս ձեզ գրելու, մնացէք բարեաւ մինչեւ

նել՝ առանց իւր ծոցից արծաթ դուրս տալու) շատ լաւ {բան} էր, բայց որովհետեւ դա հիմնուած է ստութեան եւ խար

նայում էի պատուհանիցս դէպի դուրս: Աչքս ոչինչ այլ {բան} չէր տեսանում, բացի պատառուող պղպջակներից, որ լո

րկինքը, իսկ փայլակների լոյսը ներկում էին ամենայն {բան} երբեմն մորագոյն եւ երբեմն ծծմբագոյն: Անձրեւի կատ

ցաւ: Լսում եմ մի խօսակցութեան անորոշ ձայն, բայց {բան} չեմ հասկանում։ Վերջապէս ներս մտաւ ծառաս եւ յայտն

էիր դու, այնուամենայնիւ, այդ քո մականունը ոչինչ {բան} չունի իմ Յիշատակարանի հետ. ոչինչ մարդու ծառայ չէ

ն... - Ասա՛, ես լսում եմ քեզ: - Լսելով {բան} չէ դառնում, դու մի Էֆիմերդէն առնուս ձեռքդ, մի ս

- Մեզ օրինակ չեն քո յիշած մարդիկը, որ Էֆիմերդէն {բան} ու գործ էին շինել իւրեանց համար: Աստուած մեզ խել

ւթիւնը ուղարկելու համար: Այս միջոցին ամենայն {բան} աներեւութացաւ, թնդաց երկինքը, եւ ես, այս դղրդի

ան կարող եմ ասել քեզ, որ երազ ասացեալը հաւատալու {բան} չէ։ Դու, ինչպէս ասում ես, կրկնապատկել ես արաղո

ճառել է այդ ցնորքը: Հանգստացի՛ր, դա մի վնասակար {բան} չէ: Պ. Բէգզադէն, սաստիկ յուսահատուած իմ սա

երս մտաւ: Իմ հօրեղբայրը իմ գլխին ցենզօրի նման մի {բան} է, շատ խիստ բարոյականութեան տէր մարդ է, ամենայն

մենայն օր նայում է Յիշատակարանիս, որ մի անպատշաճ {բան} չգրեմ: Թէպէտ այդ ոտանաւորը ունէր իւր մէջ անպատշա

է առնել, ամենայն մարդ ունի իւր համար մի սիրական {բան} ։ Իմ սիրականը է հնութեան խուզարկութիւնքը, մանաւա

ամենայն տեսակ հացեղէն սերմեր, անասուն եւ ամենայն {բան}, որ հարկաւոր էր տնտեսութեան համար եւ որ պարտական

խանութներ, շտեմարաններ, գործարաններ եւ ամենայն {բան}, որ ցանկալի էր նոցա, իւրեանց ծախքով, ամենեքեան

ում չկան այդպիսի հոյակապ տաճարներ: Մի ցաւալի {բան} է, որ ոչ մի հոյակապ շինուածք չկայ այդ քաղաքի մէջ

ոքտ խմեցնող, եւ ոմանք, որ մի բաւական պաշտօնական {բան} է իւրեանց կարծիքով, վարսավիրայք՝ տեղի-անտեղի ար

ւխ բերել, իսկ այլ մարդերից պահանջել, որ ամենայն {բան} կատարուէր իսկոյն, որպէս մի կախարդական գաւազանի զ

կամ քառասուն հայկական բառ: Ողբալի եւ արտասուելի {բան}, այն երիտասարդ մարդիկը, որ յարակցութիւն ունէին

ն իւրեանց լեզուն օտարի բառերով, այնքան խելացի եւ {բան} հասկացող էին համարուելու, եւ այս պատճառով ամբողջ

շխատել օրըստօրէ մաքրել լեզուախօսութիւնը՝ չլսուած {բան} է Նախիջեւանցու համար, եւ մի յստակ խօսող մարդ իւր

իայն այսքան յայտնի է, որ աշակերտներից ոչ մինը մի {բան} ուսած չեն այդտեղ, որոնցից ոմանք քահանայացած են,

ից: Տպարանը պիտոյ է մտածել, որ բաւական օրինաւոր {բան} եղած լինի, որովհետեւ մինչեւ այսօր եւս կան մի քան

տ ունեցող մարդ եւ, իւրեանց հանդերձների կտորից մի {բան} կապելով մօտակայ ծառերի ճիւղերին, հաւատում են, թ

որ տեսած էին նորա վերայ լոյս իջանելը. շատ կարելի {բան}: Աղբիւրը գտանւում է վտակի մօտ՝ ամենեւին ճախ

Մշակութիւնը չքաւոր մարդերի համար բաւական օգտակար {բան} դարձաւ վերջին ժամանակներում, երբ գետի ափում ամբա

ւում են հարկաւորաբար յառաջացուցած: Զարմանալի {բան}. Մոսկուայի եւ Պետերբուրգի կամ այլ քաղաքների մէջ

ապրուստը, բնակութեան վարձը, մի խօսքով՝ ամենայն {բան} թանգ է, քան թէ Նախիջեւանի մէջ։ Բայց այդ քաղաքնե

ւ հասարակութեան օգտի համար, աշխատում էին մի փոքր {բան} հասկացնել այն՝ մինչեւ այժմ ասիական հոգու վայրենի

ենք լինել Յիսուսի Քրիստոսի ձեռքով: Այս շատ տխուր {բան} է, Աստուծոյ ճշմարտութիւնը հալածւում է իմ թշնամին

եան մէջ, որ է նորա կեանքը. աշխարհի երեսին երկու {բան} կայ՝ այո կամ ոչ, յառաջ կամ յետ, լինել կամ չլին

ուխ գոյացնելու համար, արդեօք յիսուն տարու մէջ մի {բան} յառաջացած կը լինէ՞ր, թէ ո՛չ: Բայց այսպիսի հոգաբ

ատել, քան թէ իւր սեպհականի, որովհետեւ մի անհիմն {բան} է մասնաւորի երջանկութիւնը առանց ընդհանուրի եւ հաս

կրթութեան եւ ապագայ բարօրութեան համար տարեկան մի {բան} վճարե՛լ ազգային գանձարանին ուսումնարանի անունով:

րանտների (խաւարապաշտների) կարծիքով արդէն մի մեծ {բան} էր, եթէ մի աբեղայ կամ մի եպիսկոպոս, մի տիրացու

ցերեկ խոնարհեցո՛- ապրեցո՛ ասելով փրփրելուց, այլ {բան} չգիտէր։ Ազգի համար եղած, թէ չեղած, այդպիսի չնչ

տ ազգասէրների մէջ տիրած է մի ուղղութիւն. ամենայն {բան}, որ վերաբերում էր ազգին, համարել գովելի եւ արժա

ուիտները եւ Մաքիաւելու հոգով տոգորուած մարդիկը մի {բան} են, մի նշանակութիւն ունին որպէս մարդ մարդկեղէն ա

նջին, վշտացնում է նորան, նա ասում է. " Այս ինչ {բան} է, մեզ մինչեւ այժմ գովել են, պատուել են, այժմ

ձր խաւարի մէջ, լուսի շատ ճառագայթներ հաւաքելով, {բան} տեսանել: Գիտեմ, ծանր բան է զաւակի եւ ծնողի միմե

առագայթներ հաւաքելով, բան տեսանել: Գիտեմ, ծանր {բան} է զաւակի եւ ծնողի միմեանցից բաժանուելը, բայց ինչ

ւրս տալու: Եւ այս գործունէութիւնը մի ժամանակաւոր {բան} չէ, այսօր մեք ենք դորա հանդիսադիրքը, էգուց մեր

իմ ընթերցողքը կամ բարեկամքը, եւ եթէ մի նշանաւոր {բան} տեսանեմ կամ լսեմ, իսկոյն ձգում եմ Յիշատակարանիս

ամբոյր տալու: Առ այժմս ուրիշ արժանի ուշադրութեան {բան} չունիմ գրելու, սաստիկ վաստակած եմ։ Մնաս բարով:

նի ", համար 37, երես 291): Զարմանալի {բան}. այնպիսի ժամանակի ենք հասել, որ բարի խորհուրդը

) եղբայրական խորհուրդ էի տուել Պ. Իսահակեանցին " {բան} գրելու ժամանակ չպատկանել այս եւ այն հակառակող բաժ

ալ ապացոյցներ եւ փաստեր: Ւ՛նչ սովորութիւն է. մի {բան} էր, ասացի, գնաց, ի՞նչ էք վզիս նստել՝ անհաւատ

եան պատմութիւնը, յետոյ նորա՞ գործ է գրել այդպիսի {բան} ։ Սխալւում է, եթէ յոյս ունի Մասեաց դարեւանդի Մու

տարակոյս չկայ, որ աշակերտի պէս) եւ գո՛նէ այնքան {բան} ուսանէր, որ նորա մտածութիւնքը մարդավայել դառնայի

րը արեւին են ցոյց տալիս: Խիռուռգիայի մէջ այդպիսի {բան} չկայ, բայց գուցէ Պ. Իսահակեանցը վիրաբուժութիւն

թէ Գաստռօնօմիա է. արդարեւ, այդ արուեստի մէջ շատ {բան} ցոյց են տալիս արեւին չորացնելու եւ ապուխտ շինելու

վերայ: " Հայաստանը ոչինչ իրաւունք չունի մեզանից {բան} պահանջելու, - ասում եմ շեշտելով, - թո՛ղ նա յառա

ամիկոնեանց տիրոջ Վահանին, որովհետեւ այդտեղից շատ {բան} է երեւում: Եթէ հինգերորդ դարումը Սահակ եւ Մե

ուբենք եւս ուսուցանել, բայց Պեդագօգիան շատ կարծր {բան} է նորա դիւրափխրելի ատամների համար: Պ. Իսահա

ը չէ կատարւում մեքենաբար միայն: Մի զարմանալի {բան} եւս ասում է Պ. Իսահակեանցը, թէ իմ քարոզութիւնը

խօսքերին, ուրեմն իմ քարոզութիւնը եւ նպատակը այլ {բան} են եւ խօսքերս՝ այլ։ Շատ բարի։ Ինչ տեղից իմացաւ

Իսահակեանցը Պ. Դիւմայի կոմս Ֆենիքսի նման ամենայն {բան} գուշակում է՝ գործ դնելով Մեսմերի արուեստը: Մեղա

նդից այդպիսի Մուզայք եւ նոցանից իմանում է ամենայն {բան}... Պ. Իսահակեանցը անգիտանում է, թէ որպիսի

յ թերութիւնքը, միմիայն այն ուղղութիւնը՝ ամենայն {բան} ուսուցանել օտարի լեզուով, հերիք պատճառ է, որ ամ

էտ լինելով մտածութեան, կարելի չէ խօսել եւ ոչ իսկ {բան} հասկացնել: Պ. Իսահակեանցը հարցանում է. " Ս

ի յօդուածի պատճառով, դորանից յառաջ եւ ո՛չ մի տող {բան} տպած ու հրապարակած չունէի, որ Պ. Իսահակեանցի խե

յժմ շօշափելի կերպով ցոյց տալու համար, թէ այդպիսի {բան} շատ մօտ էր աբեղաների հասկացողութեանը, թող պատմեմ

սահակեանցը ինչպէս է կարդացել, որ տեսել է այնպիսի {բան} եւ ուստի՞ գիտէ, որ Պ. Կոմս Էմմանուէլը բնակւում

ս գրում եւ կը ցանկանայիր իմանալ, որեւիցէ անսովոր {բան}: Այս երկու ամսումը, պատահելով մի քանի վաճառահան

ին, դրել է թաղիքից (քեչայից) շինած վահանի նման {բան}, այլեւ, շրջապատելով փետուրներով եւ ներկելով ոտք

դու ծիծաղում ես իմ վերայ: - Ի՞նչ ծիծաղելու {բան} կայ. ես քեզանից հարցանում եմ քո այդպիսի փոփոխութ

աւ եւ այժմեան պոչաւոր աստղի երեւիլը. այդ եւս վատ {բան} է նշանակում, այնպէս չէ՞: - Այնքան վատ, որք

տածել Նոր տարու վերայ: Պիտի ասես՝ ի՞նչ մտածելու {բան} կայ, Նոր տարին Նոր տարի է, դա մի այնպիսի օր է,

էս գտանւում է միօրինակ տխրութեան մէջ: Ինձ ո՛չ մի {բան} չէ կարող ուրախութիւն պատճառել, բացի նորանից, որ

. Աստուած քեզ դատաւոր: Բէգզադէ"։ Ոչինչ {բան}, իհարկէ, չէք կարող հասկանալ սորանից, պատուելի՛

արի սրտով։ Նա եկել էր հարցանել ինձանից, թէ ի՞նչ {բան} է Տրովատոր ողբերգութիւնը, որի մասին կարդացել էր

ցերի մէջ: Բայց ի՞նչ յուսահատութիւն, ի՞նչ ողբալի {բան}, երբ Ազուչենան զգաստանալով տեսանում է իւր մօտ դր

եցնել պատիժը, բայց կոմսը յայտնում է, թէ ամենայն {բան} վերջացած էր արդէն: Այնուհետեւ ձայն է տալիս Ա

աւարտեցի ես իմ պատմութիւնը, ասաց. - Զարմանք {բան}, ինչպէ՞ս կարողացել է Ազուչենան օտարի զաւակը մայր

ռի տեղերում որոնել. մեր մէջ եւս կայ մի դորա նման {բան}: - Ի՛նչպէս: - Դու գիտես Պ. Բէգզադէի ազ

ծնանի մանուկը: Որովհետեւ աշխարհի երեսին ամենայն {բան} լինում է մեր ցանկութեան հակառակ, եւ ինչ բան աւել

նայն բան լինում է մեր ցանկութեան հակառակ, եւ ինչ {բան} աւելի պահպանես, այն բանը աւելի վտանգների տակ է ը

րերգութեան բովանդակութիւնը: Առհասարակ, շատ թոյլ {բան} եւ զուրկ ամենայն բանաստեղծական ճարտարութենից. աս

իգրանեանցը քանի անգամ պատճառ տուեցին Հայերին՝ մի {բան} տեսանելու կամ լսելու թէատրոնական բեմից մայրենի լե

, подруженки, какъ грустно! " երգի եղանակով: Մի {բան} եւս չէ պիտոյ թողուլ առանց ուշադրութեան. Պ. Չիքո

պէս տեղում ցանկանային տարին մի քանի անգամ քանի մի {բան} տեսանել եւ լսել թէատրոնական բեմից։ Այդ կը լինէր

Յիշատակարանիս մէջ: Իսկ Յիշատակարան ձգել ամենայն {բան}, նոյնպէս չեմ կարող, ըստ որում, ինչպէս վաղուց յ

չ որ վերաբերւում է Յիշատակարանիս, այո՛, այդ այլ {բան} է. այդտեղ ես իմ Յիշատակարանի անմիջական տէրն եմ։

ամէն մի մարդուց, որ խնայեն իմ Յիշատակարանը, եւ {բան} ուղարկելու ժամանակ աշխատեն այնպիսի բան ուղարկել,

արանը, եւ բան ուղարկելու ժամանակ աշխատեն այնպիսի {բան} ուղարկել, որ ե՛ւ իւրեանց, ե՛ւ ինձ, ե՛ւ պատուել

յս պարապութեան միջոցին գնամ նայիբի մօտ, գուցէ մի {բան} կարողանամ շինել, գուցէ մի բան ընկնի ձեռքս։ Եւ ճ

իբի մօտ, գուցէ մի բան կարողանամ շինել, գուցէ մի {բան} ընկնի ձեռքս։ Եւ ճշմարիտն ասեմ, եթէ հասանէի նպատ

նացին հանգստանալու: Լեզուագիտութիւնը շատ լաւ {բան} է. ապա ի՛նչ կը լինէր իմ վիճակը, եթէ ես չիմանայի

ը եւ սպիտակը: Կրօնափոխութիւնը իմ ախորժակի յարմար {բան} չէ, եւ, մանաւանդ, ներեցէ՛ք տարապայման համարձակ

. ձեր տեսութիւնը սխալ է: - Դու այժմ ամենայն {բան} տեսանում ես որպէս հայելու մէջ, իսկ թէ ընդունիս մ

նը, այն ժամանակ, դէմ յանդիման տեսանելով ամենայն {բան}, կը ճանաչես իմ քարոզութեան ճշմարտութիւնը: -

չէ, որ կուշտ փորով դժուար լինէր ուտել, դա ոչինչ {բան} չունի ախորժակի հետ, կամեցար եւ կատարեցիր. մի րո

խես, իսկոյն կը տեսանես նորա թերութիւնը: Մի կարճ {բան} իմ կեանքից պատմեմ քեզ օրինակի համար: Ես ծնած էի

եսին: Ո՛րքան վէճ ունեցել եմ կրօնի մասին, ո՛րքան {բան} գրել եմ այդ առարկայի վերայ, բայց երբ... (քեզ հ

դաւանութիւնքը: Ասել է մի խօսքով, թէ ոչինչ սուրբ {բան} չկայ ձեր համար աշխարհի երեսին, այլ ամենայն ինչ խ

եան: Դուք՝ որպէս իշխան մի աշխարհի, ուր ամենայն {բան} խառնիխուռն, անկարգ եւ անկանոն, ուր խաւարասէր մտ

արեկամ գտանել Պետերբուրգի մէջ, շատ կարծիքական մի {բան} է: Այս խօսքերը չեմ ասում ես այն պատճառով, որ ար

վ. Հայերի համար ձեր լեզուո՞վ: Այդ ի՞նչ խելացնոր {բան} է, մի՞թէ Հայք լեզու չունին: - Անպիտան է նոց

ւք ի՞նչ տեղից գիտէք այդ բաները: - Ես ամենայն {բան} գիտեմ: - Այդ գրողներից մինը եւս ես եմ, որ կ

ում, մտածում եմ, որ այդ գործը բաւական արժանաւոր {բան} լինի: Հրատարակողներից մինը՝ Պ. Յ. Ոսկան, ուն

ութիւն, որ սիրելի չէ Հայերին, ըստ որում, ծա՛նր {բան} է անձնաքննութիւնը... Մտածութիւն, դարձեալ մտածու

նորա սրբագրութեան պատմութիւնը բաւական ծիծաղաշարժ {բան} է, մանաւանդ նորանով, որ սրբագրութեամբ եւս չէ մա

ռաջին անգամ կամ ` գուցէ աւելի տգեղ: Բայց այս նոր {բան} չէ. ինչպէս մինչեւ այսօր Թիֆլիզում տպուած գրքերը

իտի ընդհատուէր Սեբաստացի Մխիթարի ձեռքով: Մի քանի {բան} եթէ այլապէս է գրուած, ուրեմն ոչ բուն հայաբար, ա

աւատացնելու համար արգոյ հեղինակին, թէ ոչ ամենայն {բան} ծծումբ է, որ վառւում է, մանաւանդ՝ այն մեհեններ

Աննշան եւ միանգամայն անխորհուրդ բաներ շատ մեծ {բան} են երեւում հեղինակին, եւ այս հետեւում է նորանից

բայց այդ դիպուածներում գնալու խորհուրդս եղած է մի {բան} ուսանել: Շեկսպիրը՝ անգլիական թէատրոնի պարծա

րա ատամները պիտի մաշեն մեզ ամեններիս... Միայն մի {բան}, որ դիմանում էր ժամանակի հոսանքին, որի վերայ չէ

առնել առանց հոգու եւ սրտի անդորրութեան, անհնարին {բան} է, եւ եթէ վերջին զօրութիւնքը գործ դրուած թերեւս

խաւարած Հայաստանը: Մեր համար ոչինչ աւելի դժուար {բան} չկայ, ոչինչ աւելի ծանր չգիտենք, քան թէ յետ պահե

գրում էին, թէ ամօթ է վերապատուելի թարգմանիչներին {բան} տպել մի այնպիսի տպարանում, ուր տպւում էր " Արեւմ

գրքի մէջ երեւում է " Ընծան "՝ որպէս մի անօրինակ {բան}. նա գործում է հրաշքներ, նորան ցանկանում են ստան

՝ օրագրաց ու ժողովոց մէջ արդէն կարդացուած, ուրիշ {բան} չկայ... Ասոնց ամէնուն տակը Համախոհ Մխիթարեանց Վի

ագրից թարգմանուած: Բացի շնորհակալութենից, ուրիշ {բան} չունինք ասելու պարոն թարգմանողին, ներողամիտ աչքո

հեղինակը այդ գործի զուր տեղը աշխատել է՝ մի քանի {բան} այլապէս փոխելով. աւելի լաւ էր բառ առ բառ օրինակե

որապէս կը խօսենք " Արեւմուտքի " վերայ եւ մի երկու {բան} մէջ կը բերենք " Արեւմուտքից " այդ յօդուածի մէջ՝

ծ նիւթական եւ իմացական բաների մէջ չկայ մի այնպիսի {բան}, որ կարողանար նորան ամաչեցնել: Բէգզադէի երեսը վ

Աբեղան, տեսանելով, որ քահանան կարդում է մի {բան}, հարցանում է, թէ ի՞նչ էր կարդացածը: Քահանայն պ

այն բանը, որ ես նզովել եմ: - Ի՞նչ նզովելու {բան} կայ այստեղ. ճշմարտութիւն, մի՞թէ դուք նզովում էք

ական են լուծանել։ Չկայ աշխարհի երեսին մի այնպիսի {բան}, որ ահարկու լիներ խաւարից. սա մի զարհուրելի վար

րանք, ինչ, կահ, կարասիք, գնելու կամ վաճառելու {բան}, անցան եւ յետ գալու չեն միւս անգամ այն ժամանակնե

ս քրինօլին, այլ որպէս գոյն ձեր մարմնի, որ ոչինչ {բան} չէր կարող քերել հանել ձեր վերայից: Ամենայն ո

Անտարակոյս, միմիայն Հայոց լեզու ուսանելը մի մեծ {բան} չէ, եւ դորանով դեռ ազգը չլուսաւորեցինք, եթէ հաս

եալները կոխել: Մեր ազգի մէջ ոչինչ չկայ, ամենայն {բան} հարկաւոր է նորից սկսանել, բայց թող չվհատուին փոք

սկսանել, բայց թող չվհատուին փոքրոգի մարդիկ, թէ {բան} չլինելով, այժմէն իսկ կորած էին Հայերը։ Ո՛չ, նո

ծաթագլուխ գոյացնելու գաղափարի մասին, բայց մի այլ {բան} մէջ ընկնելով՝ խափանառիթ է եղել այս խնդրի մշակութ

որքան ո՛ր աշխարհում բնակւում է: Ես չգիտեմ՝ ինչ {բան} կար սորանից թեթեւ: Քո ասածը, թէ հարկաւոր է, որ

երկայումս ազգի կարողքը լսել եւս չկամին մի այդպիսի {բան}, ուստի մտածում եմ, թէ առ այժմս պիտոյ էր ազգի թո

տի լինի 4-5 կամ հինգ միլիոնից փոքր պակաս: Յայտնի {բան} է՝ մեծ բազմութիւնը գտանւում է Տաճկաստան: Մինչ Ս

ց որին չէր կարելի ապրել, մի ելեքտրականութեան պէս {բան}, որ փայլակի շուտութեամբ տարածւում է զանազան ազգո

կենդանի, շարժուն եւ համօրէն մարդկութեան սեպհական {բան} լինելով, ուսանում եմ ներկայումս ազգերի ժամանակակ

րակոյս, եթէ տասնից հինգը դուրս գայ, այն եւս մեծ {բան} է: 3. Հաւաքել եւ տպել այն բոլոր կցկտուր յիշ

օրինակով պիտոյ է մտածել, որ մեր ազգի մէջ եւս մի {բան} մտած էր Պարսիկ, Ասորի կամ Յոյն գրերով: Ինչ

. այդ խնկելի ծերունին լսեցնում է մեզ մի քանի տող {բան} Գողթան երգիչներից, նա ցոյց է տալիս մեզ փոքր թէ շ

նը կը հոգար հին ձեռագիրների տպագրութիւնը, յայտնի {բան} է՝ յանձնելով բանագէտ եւ ուսումնական մարդերի՝ քն

ր առողջ դատողութիւնը ինքնին հասկացնում է: Յայտնի {բան} է, եթէ ընկերութիւնը կազմուի, նա պիտի ունենայ մի

գործի հեղինակը: Եթէ նորա գրածը լինէր մի այնպիսի {բան}, որի օրինակը տեսուած լինէր որեւիցէ քաղաքակրթեալ

եզեանցի գրուածի մէջ, բացի անամօթ հայհոյութենից, {բան} չգտանք, ուստի եւ հարկ եղաւ լռութեամբ մերժել, որ

ած չէ հանդիսի մէջ, որ հասարակութիւնը կարող լինէր {բան} հասկանալ եւ չհաւատալ այնուհետեւ չար լեզուների խօս

ձայն է տալիս"։ Պարոնը մինչեւ այժմ երկու տող {բան} գրած մարդ չէ. համբերում էր... Վերջապէս " հ

մի փոքր ճաշակ տալ մեր ընթերցողներին, թէ ո՛րպիսի {բան} էր Պ. Խուդաբաշեւի գիրքը: Մեր կողմից (բացի

ը: Մեր կողմից (բացի ծանօթութեններից) ուրիշ {բան} չենք յաւելացնում այդ նամակի վերայ, այլ միայն խնդ

գով։ Թողնում ենք, որ ներկայումս, մի փոքր աւելի {բան} հարկաւոր է Հայ մատենագրին, քան թէ ունէր Պ. Խուդ

թի տակ, բայց մեք կրօնական վէճերը քրքրելուց աւելի {բան} չունինք: Այդ քուրայի մոխիրը եւ գազախը հերիք է որ

նը իմանում էք եւ գիտէք, խօսք չկայ, որ մի թշուառ {բան} է այս։ Բայց մեք այս կողմերում՝ խաւար ժողովրդի բ

գուցէ մի փոքր ներողութեան եւս հանդիպինք, յայտնի {բան} է, շատ չնչին ներողութեան, եթէ աչքի տակ ձգուին բ

այրներին, որոնք այսպիսի լուսաւորեալ ժամանակում, {բան} ու գործ թողած, ընկնում են այդ վէճերի քամակից: Օ

կրօն ասացեալը, դաւանութիւն ասացեալը, խղճմտանքի {բան} լինելով, բնաւ վերաբերութիւն չունէր օտար կամ դրաց

ին Հայոց անցած գնացած կեանքի մէջ: Աւելորդ մի {բան} էր ասել եւ հաստատել, որ Բիւզանդական կայսերութիւն

էր այս բաժանման (Հայոց եւ Յունաց) կորստական մի {բան} լինելը, իւր հոգու մէջ սաստիկ ցանկանում էր միաւոր

արժանելի աշխատութեան արդիւնքը: Սորանից աւելի {բան} չունինք ասելու եւ ցաւում ենք շատ, որ իբրեւ յիշատ

իայն արժան ենք համարում ասել, որ դա մի կամայական {բան} չէր: Մեք միշտ " Հիւսիսափայլի " հետ ենք եղել

էական օգուտներին զոհել ենք եւ պիտի զոհենք ամենայն {բան} ։ Պատասխանելու չենք տրտնջանքին, որ ժամանակ առ ժա

նել երկրորդի մէջ: Ճշմարի՛տ է եւ այն, որ շատ {բան} եւս չէ կախւում օրագրի հրատարակողից կամ նորա գործա

նորա անձնաւոր ազատութիւնը եւ իրաւունքը, կարելի՞ {բան} է, որ համակրութիւն ունենայ դէպի հարաւային Ամերիկ

րդը դադարեցաւ գնելուց, սորանից աւելի ինչ հասարակ {բան} կարող է լինել: Բայց եկէք նայենք այս հասարակ բանի

տունը: Հասարակ ժողովուրդը իւր երկու ձեռքից աւելի {բան} չունի. նա բնակւում է ազնուականների հողի վերայ եւ

բեք չյուսայ, որ պիտի հարստանայ. այդ անբնական մի {բան} է եւ դորան յուսալը՝ խելագարութիւն: Թո՛ղ բնաւ չյ

ւթիւն է... հիմք չունի, այլ, իբրեւ պատահական մի {բան}, ենթակայ եւ պատահարների ազդեցութեան: Երկրորդ,

մի հարցմունք... - Այժմ կեցցէից աւելի ուրիշ {բան} չէ կարելի խօսել. կեցցէ՛: - Կեցցէ՛, - ասաց

ժողովը, կործանեցիր նորա տաճարը, եւ ահա ամենայն {բան} կ'ընթանայ, ինչպէս իւղած ճախարակ: Բռնութիւնը անն

ի յարատեւ բռնակալ կառավարութիւն մի ազգի մէջ ուրիշ {բան} չէ, եթէ ոչ այդ ազգի հոգու երեւեցուցիչը: Շատ անգ

ագրութեան ընդդէ՞մ, եւ մի աշխարհում, ուր ամենայն {բան} տպւում է առանց արգելքի, որի՞ կողմից արդեօք, մին

շխանութեան եւ լուծի տակից: Այստեղ եւս մխիթարական {բան} չկար շինականին։ Այո՛, պիտի ազատուէր պարոնից, բ

ազատ, հանդերձ մեր հողով, եւ ահա վերջացած է ամեն {բան}: Մեք չկամինք մնալ, այսուհետեւ, այն յարաբերութե

... - Հերիք է, լսիր: Քո բոլոր ասածներից մի {բան} միայն ուղիղ է, այսինքն՝ դրամի զօրութիւն չունենա

ն անխելք եւ տղայական: Դրամի արժէքը պայմանական մի {բան} է. նորա զօրութիւնը կամ անզօրութիւնը, նորա բարձր

աճառականութիւն առնել մի տեղում, ուր ոչինչ հաստատ {բան} չկայ, ուր շատ անգամ կը հարկադրուիս այսօրուայ հազ

կ: Հիմնական եւ խելացի հնարը փրկութեան ուրիշ {բան} չէ կարող լինել, եթէ ոչ դառնալ իւր նախկին կացութի

որ ազգը երթայ երկրագո՞րծ դառնայ։ Այդ անհնարին մի {բան} է եւ չկատարուելու ցանկութիւն: - Չենք ասում

ն. վաճառականը թերեւս ինքը շահուի, դարձեալ ազգին {բան} չկայ: Ի՞նչ կ՚օգնէ սորա անհատական հարստութիւնը մի

իբրեւ վարձկան ծառայել ուրիշի մօտ, բայց այս հեշտ {բան} չէ, նա եւս մարդ է, զգացմունք ունի: Նա, մինչդե

թիւնը պարոնների համար չէ կարող լինել մի հրապուրիչ {բան}: Մեզ կարող են ասել, թէ մեք նկարագրում ենք

ա ու յետ է մնացել: Այո՛, կլիմաները կարող են շատ {բան} պատճառել, բայց Եւրոպայի եւ փոքր Ասիոյ եղանակները

ը, որ պաշտում է, վաղը ի՛նչ կամի թող լինի, ովի՛ {բան} ու գործը կտրուել է, որ վաղուայ համար մտածէ: Մեք

ուրեմն, ազգութեան խնդիրը եւ ուշադրութեան արժանի {բան} չէ. մարդը ապրել է Հայի անունով, թէ մի այլ անուն

անգլիական համակրութեան եւ ահա լրացած էր ամենայն {բան}: - Այսօր չէ, վաղը, - ասում ենք մեք:

յծ, իբրեւ պատահական եւ հանգամանքներից կախուած մի {բան}, այլ, երբ որպէս հետեւանք հասուն գիտակցութեան,

- Ես իմ հօրից ոչինչ ստացայ, ինքնին, առանց մի {բան} ունենալու այսչափ վաստկեցայ միմիայն իմ աշխատութեամ

Եթէ հանգամանքները մեզ հնազանդուէին, եթէ մեք ամեն {բան} մեր կամեցածի պէս կարողանայինք շինել, եթէ տեսական

չկայ, այսինքն՝ գիտակցութիւն չկայ: Յոյսը ուրիշ {բան} չէ, եթէ ոչ ստոյգ հաշուից բղխելու հետեւանք: Քանի

, չ'պիտի գործէր: Մարդը ուխտում է, եթէ ես այսինչ {բան} ստանամ կամ այնինչ բանի հասնիմ, այսինչ բարեգործու

իւնքը համարւում են մի արաբական վիպասանութեան նման {բան}: Նախիջեւանցիք լսել են, թէ կան այդպիսի ժառանգութ

ստացել Սիրել սիրով կատարեալ ` Աստծուն եւ այն ամեն {բան}, Որոնց ինքն է հեղինակ Եւ սկիզբը գոյութեան. Ուխտ

5. Զի մի՛ լիցի յերկարել Մեզ աստ ի {բան} չափածոյ, Եւ զի՞ ընդ վայր դանդաչել, Օ

րդոյն սրտի զկազմած, Եւ ոչ բնաւ վրիպէր {Բան} ի նորա սուր աչաց, Ահաբեկեալ ընդ երդումնն,

իմ, սերովբէ՛ Եւ զի՞ բնաւ ոչ մեկնիս. {Բան} քո ըստ չափ ելանէ, Ոչինչ զզամ, համարի՞ս:

Մխի՞մ յիրս ձեր դասուն, Լուա՞ւ յինէն ոք {բան} մի, Ընդ բարս ձեր անկայուն Ասել ինչ ո՞չ

ն, առ ի՞նչ Տէր օրհնեաց, Յի՞նչ ակնարկէ նորա {բան}, ԹԷ՝ աճեցէ՛ք "... եւ լռեաց: Աստ

յն Զայնպիսին խելակորոյս: Այլ ո՜, մեզ {բան} ի բերան Յամբովկ փութացեալ վիպիս Ոճով ա

ր ", քանզի ըստ մտաց պապական եկեղեցւոյ առեալ զայս {բան}, հակասութիւն լինի խոստովանութեանց Շնորհալւոյն այ

րդ դարում, այն է ՚ի 5508 թուականի. Յայս հայի եւ {բան} Շնորհալւոյն յԱրարչականին " զգեցաւ որդին գրած ՚ի վ

եւս, հակամիտեալ ի Քաղկեդոնիտսն: Եթէ ուրեք ուրեք {բան} լինի առ սուրբ հարս մեր զկրկին բնութենէ ՚ի Քրիստոս

ի ճշմարիտ արիւն, հետեւականք են, հիմնեալ յանսուտ {բան} Քրիստոսի. " ա՛յս է մարմին իմ, այս է արիւն իմ "

այս տեղ իւր տեղը չէ) Բայց ես կասեմ քեզ կարճ {բան}. Կեանք ուրացողներից մինը Փորիս վ

ան. Նայելով նորա դուրսի ընթացքին Ուղիղ {բան} ասել է անհնարին։ Շատերը մինչեւ այսօր

չ փուչ մարդիկ են ", - ասաց իւր մտքում, - " {Բան} ու գործ չունին, վազում փողոցում"։ Ք

անութիւն) Քանի բանաստեղծն չունի մուսայից Մի {բան} երգելու յատուկ հըրաման, Նորա քնարը միշտ մունջ է

զմայլում նորա երգերից: Նա այն միջոցին ոչինչ այլ {բան} չէ, Բայց եթէ թարգման մուսայի խօսքին, Նորայ ասած

, քան հայելի, Որքան դատաստան բանաստեղծ հոգուն Մի {բան} ասելում ` թէ չար, թէ բարի: Ողջ մին է նորան ` ե

մոխիլ, դու ` մեր հաստիչ, դու մեզ տուիր միտք ու {բան}, Քննել, տեսնել որչափ մեր խելքը կարող է մե

ու մի՛ պարծենար, - ասաց Էլբրուս, - Միգում մի {բան} երեւում է, նայի՛ր մի հիւսիս"։ Լուրից ահագ

ւատ Յոյս մեծ անուն տալիս է: Բայց ի՞նչ {բան} է այս յոյսը, Արդեօք երբէք իւր օրում Մ

ց: Վարդապետները ամէն օր Նոր-նոր {բան} կ՚ասեն, Ուսանողաց առաջիցը Նոր լոյս կը

վուլկան, Կրկին սկսաւ Իւր հին գործն ու {բան}. Վառեց շատ սրտում Անշէջ կրակներ,

ոչինչ չգիտեմ ` Ո՛չ լաւ, ո՛չ վատ, ո՛չ մէկ {բան} ։ Մտածում եմ. եթէ նա Մեղաւոր է, յանց

Ну, не знаешь ничего, Խելքից մտքից դուրս {բան} է: Ну, սաղ օրը գլուխս Պտուտ է գամ,

ղ պակասեց. Ո՞վի աստղիկն էր որ ընկաւ, {Բան} հարցանող չերեւեց: Մինչ դեռ լուսինն արծաթափ

Հայ մարդ, ո՛րտեղ քո կենտրոնդ, Ունի՞ս մի {բան} քեզ սեպհական. Ցոյց տուր ինձ դու քո պարծանք

ւն, Ահա կեանքիս լոկ խորհուրդը: {Բան} էք ուսել, յիմար զքեզ, Թէ հայրենիք պիտի սի

դու կարծում ես, Թէ հայրենիքդ սիրելով {Բան} կը շինես. սխալւում ես, Այդպէս յիմար մտածել

աջարկութիւն. Ուրիշի հետ վտանգաւոր մի {բան} էր, Ուրիշն գուցէ սուրս առնուր ինձ ըսպանէր.

ր տեղից ես եկած այստեղ եւ ինչո՛ւ, Այդ ի՛նչ {բան} է, լուանում ես երգելով: - Ինձ պատասխ

չասած, ծուխի պէս Անյայտացաւ իմ աչքիցը ամէն {բան}: Տեսանում եմ, որ կանգնած եմ անտառում

ը թռել էր Սիրով վառուած իմ վերայ, Շատ {բան} տեսնել կարող էր... Չտեսաւ. թէեւ էր ներկայ

բում կամ նենգում: - " Այդ ի՛նչ կարելի {բան} է, Որ անմեղ օր անցանէ. Բայց ես իմ քա

սպասելով... Այժմ վերջացաւ Մեր ամենայն {բան}: Մնաս դու բարեաւ Անշարժ յաւիտեան,

Իւր ծանր հայեացքով աշխարհի վերայ, Ամեն {բան} ընկաւ մտածութեան տակ, Րոպէ չմնաց ազատ կամ

... արտասուք ինձ խեղդում են, Այլ չեմ կարող {բան} խօսել: Չէ՛... թշուառ չէ Իտալիան, Ե

լ, Երբ ընտանեկան երկպառակութեամբ Ուրիշ {բան} չունինք, բայց իրար դաւել, Եւ սարսափելի ազգ

ղբօրիցս, որով յայտնում է, թէ չեն թոյլ տալիս ինձ {բան} տպել Հիւսիսափայլում մինչեւ իմ գործի վճիռը: 30-ի

խ թուշս ուռած է եւ ցաւում է: Թեթեւ տենդի նման մի {բան} եմ զգում: Ընդունեցի 5[երորդ] բաղնիսը: 23-24 հան

վերաբերւում, այդ հայհոյութիւնների ընդդէմ, ուրիշ {բան} չունինք ասելու, բացի այն խօսքերից, որ հռչակաւոր

դրական է, քանի որ մեր եկեղեցականներին դեռեւս շատ {բան} պակաս է եգիպտական քուրմ կամ եզուիտ լինելու համար

րի գումարը անհետացնող- եկեղեցական, ի վերջոյ ամէն {բան}, եկեղեցական. վասն զի ձանձրալի է մի ըստ միոջէ թո

չորուած երիտասարդը, որ աշխարհից աշխարհ գնացել էր {բան} ուսանելու, ազգը լուսաւորելու համար, լսելով այս

ց եկեղեցականութիւնը, նաեւ հինգերորդ դարում, երբ {բան} է լուսաւորութեան մասին: " Առ դառնաշունչ նախան

կոնդակը, որի մէջ " խարդախամիտ գրուած, մոլորական {բան} եւ յաւէտ գայթակղեցուցիչ պարզամտաց " անուանում է պ

Կեցցէ՛ Լոլօյան"։ Առայժմ միջոց չունինք ուրիշ {բան} ասելու, առայժմ հերիքանում ենք երկու տողով: Բայց

այն, ինչ որ ուրիշից էին լսել կամ գէթ ինչեւիցէ մի {բան} ասելու համար, որ իրենք էլ հասկացող երեւին։ Տաճկ

խտիր հետաքրքիր թարգմանելով՝ գրւում էին հետաքրքիր {բան}, հետաքրքիր գիտութիւն եւ այլն, եւ երբ մենք, հար

մարդու վայելուչ կերպով խօսք բանալ եւ ոճով կարգով {բան} առաջացնել այդ իրենց սքանչելի լեզուով։ Կը տեսնենք

ին հասկանալ մի գիտնական կամ կանոնաւոր կերպով գրած {բան}. սորա ապացոյցը տեսնում ենք մենք եւ կարող ենք ցոյ

ուսումը եւ գիտութիւնը մի երկրորդական, երրորդական {բան} էր, որ իւր հոգու բոլոր զօրութիւնը լարել եւ տրամա

ւս. հոգու համար մի այսպիսի կերակուր է չ'հասկացած {բան} կարդալը։ Թոյլ տանք, թէ կարդացածի լեզուն եւս

տանք, թէ կարդացածի լեզուն եւս հասկանար, բայց մի {բան} կարդալու ժամանակ բառերի լոկ նշանակութիւնը հասկանա

որան սիրով սեղանով։ Բնական աշխարհի մէջ ոչինչ {բան} չկայ, ոչինչ բան չէ կատարւում առանց խորհրդի։ Հեղ

վ։ Բնական աշխարհի մէջ ոչինչ բան չկայ, ոչինչ {բան} չէ կատարւում առանց խորհրդի։ Հեղինակները եւս մնալ

նալով այս հասարակաց բնութեան օրէնքի տակ, ամենայն {բան} գրելու ժամանակ պիտոյ է իւրեանց խորհուրդը ունենան

րհուրդը ունենան, եւ այս խորհուրդը պիտոյ է կարելի {բան} լինի, այսինքն՝ ժամանակի հանգամանքներին յարմար։

՝ հասարակ ժողովուրդը զուրկ լուսաւորութենից, իսկ {բան} ուսանել կամեցողը կարօտ օտարների շնորհին։ Այս

ք, բացի Rosarium եւ Pater noster աղօթելուց, այլ {բան} չ'գիտէին։ Բայց մի՞թէ չ'կան մեր Ազգի մէջ նաեւ լու

անապազ անմոռաց պահեն յուրյանց մտքի մեջ, որ ոչինչ {բան} ժամանակի կարգից դուրս չէ կարող երկար միջոց դիմանա

ր ազգի մէջ մի սխալ է տարածուած, թէ կրիտիկայն վատ {բան} է, թէ նա մարդ է խայտառակում, թէ նա, հեղինակի պ

նախատինք (пасквиль), գրել են մի այսպիսի յիմար {բան} եւ ասել են ժողովրդին, թէ ահա այս է կրիտիկայն։ Մ

ւ սխալ կարծիք ունի նորա վերայ, թէպէտ նա մի սուրբ {բան} է։ Այո՛, կրիտիկայն մի սուրբ եւ անկողմնապահ

հասկացողութիւն, որ կարողանայ դատաւոր լինել։ Շատ {բան}, որ մի հեղինակ գիտութեամբ, թէ անգիտութեամբ դէպի

եւ բանականութիւն, որովհետեւ մատենագրութիւնը այլ {բան} չէ, եթէ ո՛չ բանականութեան արձանագրութիւն։ Մատեն

ի. լեզուն ենք ասում, որ, մի կենդանի, հոսանուտ {բան} լինելով, համարեա թէ ամենայն րոպէ փոփոխութեան եւ

ութենների մէջ. չպահանջենք հեղինակիցը մի անկարելի {բան} ։ Թող որ նա, այնքան մեծ աշխատութիւն յանձն առած ո

համար։ Առ հասարակ մեծ շնորհակալութեան արժանի {բան} է, որ գերապատիւ հեղինակը իւր բազմապարունակ գրքի

ք եւ մտածութիւնք " Ամեն փիլիսոփայութիւն ուրիշ {բան} չէ, եթէ ոչ նորա ժամանակը, փոխադրուած դէպի միտք

ուանդանի վրայ: Յայտնի է, թէ ինքը ժամանակը ուրիշ {բան} չէ, եթէ ոչ հասկացողութեան եւ կարծիքի գումար, որ

հաշտութեան եւ ապրեցնելու մասին: Բոլորովին ուրիշ {բան} է, երբ սէրը կը լինի կրօնի կենտրոնը, բարոյականու

պետութիւնը, եթէ հատուցումի երկիւղը չլինի, ուրիշ {բան} չկայ նորան բռնող: Հիմի տեսնենք, թէ երկիւղը բաւա

կարգութեանց ստրկաբար հետեւողքը ծաղրից աւելի ուրիշ {բան} թող չսպասեն ինձանից: Փիլիսոփայութիւնը պիտի բխի ի

ղ մարդոց համար, որեւիցէ մի հասարակ ազգի մէջ ի՛նչ {բան} ունի փիլիսոփայութիւնը: Կո՜յր զքեզ. նորա փիլիսոփ

ւմ առաջուց նշանակուած մի ճամփով. կեանքը հոսանուտ {բան} է եւ հազար տեսակ յարակցութեանը, դիմադրութեանը, -

, մարդը ո՛րտեղից ուսանի ուղիղ հասկանալ, եւ ամէն {բան} նորա բնական գունով տեսնել եւ գնահատել: Այդ փ

սինքն հասկացողութեանը գումարը շարժուն եւ հոսանուտ {բան} լինելով, չէ կարելի փիլիսոփայութիւնը աւանդել մի ա

ւնք, այնուամենայնիւ ըստինքեան եւ էականապէս ուրիշ {բան} չեն, եթէ ոչ հին շինուածքների կործանում: Այնքան

տւում է ստրկութիւնից, այդ չէ նշանակում թէ նա նոր {բան} ստացաւ, այլ թէ ինչ որ կորցրել էր գտաւ, նորը տակ

, այն ժամանակ միայն կարող եմ քեզ ասել, թէ ինչպէս {բան} է այդ նորը, բայց մինչեւ այն ժամանակ ինձնից պատաս

րիւն-քրտինքով պիտի աշխատեն վերստին որպէս մի կորած {բան} փնտրել, ինչ որ նոքա կամքով, թուլութեամբ կամ անխ

ւ, պատկանում է կրթութեան արդէն անցած ձեւին. ինչ {բան} որ ուզում էր կեանքը շարունակել, պէտք էր որ աւելի

ւած, որի բովանդակութիւնը, հարցասիրութեան արժանի {բան} լինելով, յոյս ունիմ, որ տեղ գտանէ կամ Յիշատակար

նուեցան մասնաւորապէս բարեհոգի անձինք, որոնք ամէն {բան} յանձն առած, իւրեանց կեանքը մեր փրկութեան վերայ դ

ռոմի վիճակին նայելով, նորա համար մի շատ հարկաւոր {բան}: Նոքա պէտք է լաւ մտածէին, որ նոցայ ազգութեան եւ

ամ եւս աւելի վերին: Յաճախ պատահում էր եւ այսպիսի {բան}, որ ստորին ծառայքն եւս ներս էին խառնւում այս իրո

թողնէր իւրեանից յետոյ, եւ նորա անունը մի սիրելի {բան} կը լինէր Հռոմի ժողովրդի համար, բայց կարդինալը կա

միտքը ռամիկ ժողովրդին, որին խաբել մի շատ դիւրին {բան} է. մնում էին մի քանի հասկացող մարդիկ. նոքա եւս

ա սուտ եւ անտեղի խօսքերին, քաջ գիտելով, թէ ի՞նչ {բան} դրդում էր նորան այդպիսի բաների վերայ խօսել: Երբ

այն առաջին մարդիկը, որոնցից կարելի էր յուսալ մի {բան} եւ կամ որոնց օգնութեամբ կարելի էր յառաջ տանել մի

, որ չկարողացար իմաստասիրել, թէ ինչպէս անհնարին {բան} է գոյնը մարմնից բաժանել, նոյնպէս եւ անկարելի է չ

անճարացած գնաց Կիպրոս եւ այնտեղ մեռաւ: Ինքը ի՞նչ {բան} ասես, որ չէ արել. յառաջ, հոգեւոր ծառայութեան մ

եծամեծները ծածկում, որ հարստանայ: Իհարկէ այսպէս {բան} բռնողը, անտարակոյս պիտի շուտով հարստանար, որովհ

ւթիւն տուեց, բայց թէ ի՞նչ պատճառով, անհասկանալի {բան} է: Ասես թէ ո՛չ, սա չէր կարող ոչ առաջինի եւ ոչ ե

տութենից շարժուած եկել էր մեզ մօտ, աղաչելու, որ {բան} չգրենք այդ հատուածի վերայ, ահացուցանելով եւ սպառ

հը։ Եւ որովհետեւ մարդկութեան մէջ սովորական մի {բան} է, որ իմաստունները եւ մեծամեծները գնում են վաճառ

ասելով, թէ Աստուծուց խնդրում ենք, որ ձեզ մի չար {բան} չպատահի, եւ միտքը դրեց այն տեղից Յունաց կողմերը

նք՝ քրիստոնեաներից, իր մտքի մէջ կարող է այդպիսի {բան} խորհել, թող թէ եւ մի ուրիշի մօտ բերնից հանել. ո

են, մի հիմնադրի անուն չունի իր վրայ եւ գրուած մի {բան} չէ՛։ Հաւատքից եւ ուսումից զո՛ւրկ են, գործի մէջ

ը։ Բայց դո՛ւ, Տէր, լաւ յիշողութիւն ունիս եւ {բան} չես մոռանում, մանաւանդ քո հոգասիրութեամբ. որովհ

լսեցի, որ իս քամակից ասում էին, թէ " ես վանքում {բան} չունէի"։ Եթէ բոլոր կահ կարասիքի կողմից եւ ամեն

գիտնար եւ ինձանից համար պահանջած լինէր, որ ամեն {բան} մանրամասն քեզ յայտնուէր, այն ժամանակ կ'իմացուէր

յի մարդու հաճելի լինել։ Բայց ես մի ուրիշ նո՛ր {բան} էլ ասեմ Տիրոջդ, որ թէ քո արդարութիւն փնտռող մտքի

ճառ, նա եկեղեցու զարդ էր"։ Եւ լսողները, ուրիշ {բան} չկարողանալով ասել, միայն այս պատասխանը տուին, թ

նքով ջնջել եւ անհետացնել յաւիտեանս յաւիտենից ամեն {բան}, որ կարող էր յիշեցնել կռապաշտութիւնը, այդ ապացո

Փարպ., Պատմ. Հայ., եր. 307-8)։ Կարելի՞ {բան} է ասել, թէ այդ Վաղարշապատի Կաթողիկէն չէր նոյն իս

ին խօսքը էր անա՛թեմա Լեւոնի տումարին։ Կարելի՞ {բան} է թոյլ տալ, թէ այսօրուայ Կաթողիկէ Էջմիածինը թողա

աջ է բերում. պատճառ, բացի սոցանից եւ ոչ մի նման {բան} կայ, յառաջաբանի յիշած վկայութեանը։ § 8. Այս

Թարգմանչաց տեսել էր եւ տղայութեան ժամանակ մի քանի {բան} նոցա դպրոցում ուսել էր ասելը։ Ո՛ւր կը մնայ պ. Է

ւնինք մեր մօտ, բայց հազիւ թէ դոցա հեղինակութիւնը {բան} արժէ պատմական խնդիրների մէջ։ Եթէ Հ. Չամչեանը Վռ

կից սկսած մինչեւ օթոցը (փռուածք, խալիչայ) ամեն {բան} նշանակելով, մեր թարգմանութեան մէջ բնագրի խօսքը պ

պահեցինք, որովհետեւ չգիտենք ստուգապէս, թէ ի՞նչ {բան} էր, որ Փարպեցին տանում էր Վահանի քամակից, խաղալ

մութիւնը, նախ որ երկար է, երկրորդ, որ շատ պիղծ {բան} ։ Կամեցողը թող կարդայ, Երկր. Թագ. գլ. ԺԴ, հա

անուն իցէ Յովհաննու, որոյ եւ առաջ բերեալ տեսանի {բան} "։ Լիակատա՛ր իրաւունք ունի պ. Էմինը. գուցէն էլ

զՀոգւոյն հայհոյութիւն մի՛ թողցի։ Եւ որ ոք ասիցէ {բան} զորդւոյ մարդոյ՝ թողցի նմա. բայց որ զՀոգւոյն Սրբ

գլ. Գ., համ. 28 եւ 29)։ " Եւ ամենայն որ ասէ {բան} զորդւոյ մարդոյ, թողցի նմա. բայց որ զՀոգին Սուրբ

ղբոյն"։ Նախնեաց գրուածքը սրբագրելը շատ զգուշալի {բան} է առհասարակ. բայց մանաւանդ, երբ չենք հասկանում

յականի հետ։ Բայց թողունք այդ. մենք այստեղ ուրիշ {բան} ունինք ասելու։ Բնագրում ասած էր. " Եւ զմարգա

հոգ տանել. պատճառ, մե՛րն էլ, նոցա՛նն էլ գովելի {բան} չէ։ Այս բաների մանրամասն քննութիւնը պէտք է պահան

շտօն էր վարում, առանց Ս. Ղեւոնդի հրամանին ոչ մի {բան} չէր անում. եթէ ասենք, թէ եւ չէր խօսում, կարծու

ւերով տարբերւում է Երեւանի բարբառից։ Զարմանալի մի {բան} է. Քանաքեռ, Երեւան, Վաղարշապատ եւ Աշտարակ, իրարու

կրաւորականի գաղափար։ Շատ մարդիկ, որ ամեն {բան} չափում են հին լեզուի չափով, Աւետիքեան Հ. Գաբրիէլի

չքերի պատճառով այն մարդոց անունն էլ կորցնելը լաւ {բան} չէ։ Մենք սրտանց շնորհակալ ենք մեր հին բարեկամից,

կոսը. " Օրհնա՛ծ, ինչ անհանգիստ մարդ ես. քեզ մի {բան} ասացին, այլեւս ձեռք չես վեր առնում դու"։ Այս տ

ւն հանգուցելու մէջ. նորա ժրաջան աշխատութիւնը շատ {բան} էր խոստանում ապագայումը։ Մի կողմից արծաթի պակ

ատուով ու յարգութեամբ, նորա մահից յետոյ, դժուար {բան} չէ. բայց մի աղքատ եւ չքաւոր առաքինութիւն ճանաչել

ական ժամանակ մնացինք գերեզմանատնում, որպէս թէ մի {բան} քարշում էր եւ պահում էր մեզ այնտեղ, յետոյ Հայկազ

ովանդակութիւնը արհամարհում էր նա, որպէս մի չնչին {բան}. սիրում էր միայն տպագրութեան սխալանքը, որ մեծ հ

. ւոյ տպէ..... 850..... - Այս ի՞նչ {բան} է, - ասաց սատանան նայելով բարկացած իւր պալատական

դքան տարի եւս պահել նորան, բայց զուր է. դարձեալ {բան} չէ հասկանալու. պատճառ, ինքը գրողը եւս չէ հասկաց

ճի եւ ներկայ գտանուող դեւերի վերայ. կարծես թէ մի {բան} անհանգիստ էր առնում նորան: Նա իւր աչքերում զգաց

նչ են արժում այդ բոլորը քո կարծիքով։ - Չնչին {բան}, Ձեր մռայլութիւն. եթէ սրտցաւութեամբ եւ Ձեր մռայ

ան, որ ամենայն տեղ ունի իւր լրտեսները եւ ամենայն {բան} տեսնում է եւ լսում է, - ինչ ասացի՜ք... դեռեւս

, երեք անգամ պտոյտ եկաւ օդի մէջ: - Ի՞նչ նոր {բան} ունիս, - ասաց խաւարի իշխանը: - Հաւատարմութ

նք ես բարձրացրել: - Չկայ եւ ո՛չ մի օրինաւոր {բան}, բացի հնդկական ապստամբութենից ընդդէմ անգլիացոց,

մբութենից ընդդէմ անգլիացոց, բայց դա մի արժանաւոր {բան} չէ. այդ ապստամբութեան մէջ չէ երեւում մեր հոգին,

ը... - Այդ լաւ է, այդ գեղեցիկ է, ահա լաւ {բան}, - ասաց սատանան. - յետոյ ի՞նչ եղաւ: - Չորր

Բայց ի՛նչ դուրս եկաւ դորանից: - Շատ գեղեցիկ {բան}: Այս պայմանով ես այնպէս խառնափնդորեցի յիմար մարդ

մի մեծ գետի եզերքում. այս արդէն իսկապէս ծիծաղելի {բան} էր. ինձ ոչինչ ժամանակ յաջողուած չէր այսպէս ճարտա

Աստարօտ, ես գիտեմ, որ եթէ դու կամենաս, ամենայն {բան} կարո՛ղ ես առնել, - ասաց դեւերի թագաւորը, որի բա

ն, - ես սիրում եմ վիպասանութիւն. այնտեղ ամենայն {բան} մութն է ու զարհուրելի, եւ ամենայն երկու-երէք բառ

թիւն: Վիպասանութեան գլխաւոր կանոն է, որ ամենայն {բան} լինի զարմանալի եւ ընդհակառակը: - Շարունակի՛ր

ասխանեց Բէհեղզեբուղը գլուխ տալով: - Լսուա՞ծ {բան} է, կարդալ ու մտածել, կամ կարդալով մտածել. բացի

ճարտասանական արձակախօսութեան մէջ. այնտեղ ամենայն {բան} հարթ, խաղաղ, խոնարհ եւ ամենախոնարհ...:

17 38 ձիու եւ մի մատակի զօրութեան: - Զարմանք {բան} է, - ասաց սատանան, դառնալով դէպի իւր վէզիր Բէհե

ի մի քանի մեռեալ բառերից եւ ժանգոտած ոճերից, այլ {բան} չկայ, քանի՛- քանի անգամ ասացի ես քեզ, թէ ականջ

լինելուցը բոլորովին դողդոջուն գլխով ու ձեռքով մի {բան} գրում էր ծունկի վերայ մի տետրակի մէջ: Սատան

եմ. պատժեցէք, բայց եւ գթացէ՛ք... - Ին՞չ {բան} է, ի՛նչ կայ: - Ձեզ յայտնի է, մռայլագոյն սա

չէիք, ճռաքաղ առնելով գինի պատրաստել բաւակա՜ն մեծ {բան} է։ Ո՞վ է աշխատութեան չափողը նորա արժանաւորութեամ

ն խօսելոյ: - Այդտեղ ի՞նչ օգտի կամ ինչ վնասի {բան} կայ վերաբերութեամբ դէպի իմ խաւար գահը: - Ի խ

բերանք բացեալք ի վերայ մեր: - Այդ խելքի մօտ {բան} է. շատ լաւ: Վէզիր, - բացագանչեց սատանան, - հր

, - գոռաց սատանան, - դու քո օրումդ քո խելքից մի {բան} գրած չես, ինչ որ ցոյց ես տուել քո անունով, այդ

տ լաւ ճանաչում եմ քեզ, քո սիրտը կը ճայթէ մի երես {բան} կարդալու ժամանակ. քո գրիչները այնքան չորացել էին

, թոյլ տալով միայն գրել: Սատանան ոչինչ այլ {բան} չխօսեց գրականութեան դեւի հետ: Վէզիրը, որ հրովար

... սատանան թէեւ կասկած ունի նորա վերայ, բայց {բան} չէ խօսում քաղաքավարութիւն պահելով. սատանան, մի

այ է, նա շատ երեւելի դիպլոմատ է: - Ի՞նչ նոր {բան} կայ, հարց արեց դժոխքի թագաւորը, ինչպէ՞ս են քեզ

ատճառ, խաժամուժ ամբոխը դեւերի չգիտէ ոչինչ թաքուն {բան}: Իբր թէ ժամանակով մահկանացու մարդերի միջից ա

Յանկարծ լսուեցաւ սաստիկ դղրդիւն եւ յետոյ մի {բան} ընկաւ դժոխքի դուռից ծծումբի լճի մէջ նոյն աղաղակը

ը կիտած: Գլուխ տուեց սատանային եւ կամենում էր մի {բան} ասել, բայց մօտի կանգնած դեւերը նշանացի արեցին նո

րան, թէ մինչեւ ինքը սատանան չհարցանէ, չէ կարելի {բան} խօսել: Հանդէս դուրս եկաւ Բէհեղզեբուղը յայտա

ց յառաջ, լաւ ու վատ կային դպրոցներ, ուր մի քանի {բան} սովորում էին, բայց այն օրից, երբ նա ստացաւ ծայր

ն մի քանի անիծեալ հոգիների տարեգլուխը: - Շատ {բան} ասել էի. միթէ՞ պիտոյ է ամենայն ասած բան կատարուի

- Շատ բան ասել էի. միթէ՞ պիտոյ է ամենայն ասած {բան} կատարուի. այժմ վաստակած եմ. շուտով երեկոյ է, Հ

քսան չորս դորա վերայ, հարիւր վաթսուն երկու, մի {բան} չէ․ բայց եթէ մի վեդրօ արաղը ձգենք յառաջաբանի փոխա

թենից յետոյ, որ նորա կեանքի մէջ բաւական մեծակշիռ {բան} էր, սկսեց հագնել իւր զգեստքը: Աղախինը պատրաստել

ւակայում էր իւրեան միջին դարերի ասպետների նման մի {բան}, որ գինու բաժակը ձեռքում մօտենալով կռուողներին մ

արստահարողի վերայ, թէ ընկերութեան մէջ մեծ անկարգ {բան} է մի այդպիսի կոշտ վարեցողութիւն եւ այլն: Այս

ժլատ հոգացողութեան վերայ նեղանալը, շատ սովորական {բան} է: Երիտասարդ մարդը, որքան շատ խմէ, այնքան շատ

յտը, - հարց արեց նա: - Այդ ի՞նչ տարակուսելի {բան} է: - Տնաքանդ, եթէ ճանաչում ես ճշմարտութիւնը

չո՛ւ չէ համարելու իւրեան ազգասէր, ի՜նչ մի դժուար {բան} է ազգասէր համարել իւրեան կամ համարուել ուրիշների

գի մասին, ցանկանում է, որ ազգը լուսաւորուի, որ {բան} ուսանին ազգի վայրենացած զաւակները, որ լինին եւ շ

էրը պատուելի է միայն նորա համար, որ օդով ամենայն {բան} ցանկանում է, ամենայն բարեխիղճ մարդու հետ համաձայ

ոգիների եւ փերիների հետ խօսակից լինել միշտ․ նոցա {բան} ապսպարել, եւ շատ անգամ հաւատացուցած է իւր ընկերն

ած, հրեշտակները, սուրբերը, նահատակները թողած, {բան} է բռնում սատանաների հետ, ահա ի′նչ է նշանակում դա

աղդ դիպուածում վնասը կը հասանի իմ պարոնին: - {Բան} չկայ, գոնէ կը խելօքանայ եւ կը դադարի այդ բաներից

մէջտեղում: Պ. Մարկոսը տեսանելով, որ մի աղօթքով {բան} չդարձաւ, բռնեց Շաքարեանցին, նստեցուց բռնութեամբ

ւիրելուս պատճառը. փառք Աստուծոյ. ի՛նչ վախենալու {բան} կայ. պիտոյ էր ուրախանալ: - Սեւ ուրախութիւն

վ, որ եթէ պ. Մարկոսը ստուգապէս տեսել էր ամենայն {բան}, ապա ինքն եւս խոստովանելու էր բոլորը․ այս դիտմամ

, ինչե՛ր ես խօսում, ի՛նչ դեւ, ի՛նչ աղօթք, ի՛նչ {բան}. խելքդ գլխի՞դ է, թէ ոչ: - Իմ խելքս գլխիս է

էիր ջրով լիքը պտուկի մէջ... - Միթէ դու մի {բան} տեսա՞ր, - կտրեց խօսքը պ. Շաքարեանցը: - Եղբ

խնդրեմ, ի՛նչ խորհուրդ ունի այս բոլորը․ ես ոչինչ {բան} չեմ հասկանում․ եւ քո ընթացքը, ախոռի հանդերձանքը

ր ես քեզ հոգուս պէս սիրում եմ եւ քեզանից երբեք մի {բան} ծածկած չեմ, ուրեմն լսիր եւ այս գաղտնիքս, որ ոչ

թէ նորա հաւատալու գաղտնիքը մի քաղաքական մեծակշիռ {բան} է․ վասն որոյ պ. Մարկոսը, պատրաստուելով լսել, ա

կից, ամենեւին մեքենաբար պատասխանում էի մի անորոշ {բան}, ո՛չ ստորասական եւ ո՛չ բացասական, այն խորհրդով

ենում, յուսալով, որ առանց դորան եւս կարող եմ մի {բան} իմանալ: Քանի օր էր արդէն, որ վճռել էի կատարել մ

տ համարում էի յաւերժահարսն: - Երբ որ ամենայն {բան} խօսել էի եւ մի փոքր հանդարտել էի, թափելով սրտիս

նեցի եւ ձգեցի նորան յատակի վերայ... - Ի՞նչ {բան} ունի այդ հրէշի պատկերը իմ պտուկի մէջ, ո՞ր սատանա

... գուցէ մոռանայի եւս: Շատ ստոյգ է, թէ ոչինչ {բան} այնպէս հիմնաւոր չէ, ինչպէս միաբան խորհրդով կատար

րս գնալը մարմնի միջից: Երկրորդ, միթէ՞ անասունքը {բան} չեն հասկանում, ապա, թէ մարդ ես, վեր ա՛ռ գետնից

արկէ ճշմարիտը կ'ասէ մեր օգտի համար: - Յայտնի {բան} է, այդ լաւ էր, բայց ցաւը այս է, որ նա հազիւ թէ

ը: - Ճշմարի՛տ է, նորա բուն գործը մի երեւելի {բան} չէ, ինչպէս քեզ եւս յայտնի է, եւ նա այնպիսի մարդ

աթ փոխարկել նորանց: - Միթէ՞ կարելի է այդպիսի {բան}: - Անտարակոյս, հարկաւոր է միայն լաւ ուսանել

: - Ճշմարի՛տ, առաջին անգամ լսում եմ այդպիսի {բան}: - Ապա ի՛նչ էիր կարծում, սիրելիս: Ալքիմիան

ցած, եւ իմ թալիսմաններին եւս նման չէ. դա մի ջոկ {բան} է... - Ին՛չ տեղից է այդ գիտութիւնը, եւ ին

ինել ուսուցանել: Սկիզբը կարծիքի, թէ կարելի {բան} էր զանազան նիւթերից ոսկի շինել, նոյնքան հին է,

նալ հեղինակի բազմահայեաց գիտութեան վերայ, յայտնի {բան} է հաշուի տակ ձգելով նորա դարու անկրթութիւնը եւ տգ

նա սեղան դնել այգում. եղանակը ձմեռն էր: Յայտնի {բան} է, որ կոմսը եւ նորա մարդիկը զարմացան Ալքիմիկոսի

չ չէ յառաջանում առանց նորան. իսկ նորանով ամենայն {բան} կարելի է: Կրակի օգնութեամբ, հանքերը հողային

ն հինգ փորձն էր, որ կատարել է, երկու փորձը ի՛նչ {բան} է նորա համար: - Ինչու համար քեզանից խնդրում

ք հարիւր մանէթ. երեք հազար եւս կը հաւատամ, ի՛նչ {բան} է այդ, մանաւանդ այնպիսի մարդու համար, որ այսօր

- Ես տեսանում եմ, որ դու մի ընկերութեան նման {բան} ունիս նորա հետ. Աստուած տայ, Աստուած տայ, ես ո

ղանիս) կը շինեմ, որ լուացուիս. այն ժամանակ ինչ {բան} է մեր համար արծաթը: Նորան այն ժամանակ ծանր է դու

, թշնամական ուղղութիւն տուեցին դէպի սա: Զարմանք {բան} է. շատ անգամ պատահում է, որ մեզանից իւրաքանչիւր

զգասէր եւ եղբայրասէր ընկերութեան մէջ"։ - Մի {բան} ասեմ. մանաւանդ նորան պիտոյ է հրաւիրել, որովհետե

րը, փորձով գիտեմ: Մի անգամ բնական գիտութենից մի {բան} հարցրեցի, թէեւ քաջ գիտէի, որ չգիտէր նա այդ բանը

ոպան միջին դարերում: Չէ իմանում, որ ամենայն հին {բան} լաւ է, չէ իմանում, որ մի ժանգոտ դրամ լաւ է քան

, բացի իւր վզի լուծից եւ բռնաւորի գաւազանից ուրիշ {բան} տեսած չլինելով, մի մարդու պատահելու ժամանակ, եր

կը տեսանես: Բացի դորանից, քո համար մի զարմանալի {բան} չէ, ո՞ր ապաքէն դու ես դորա արարիչը, ո՞չ ապաքէն

է, խօսք չկայ... - Ուրեմն ինչ: Այդ պրծած {բան} է. այժմ ցնծանք եւ ուրախանանք: Թող պարծենայ Անգլ

խնջոյքի վերայ: - Խնջոյքի վերայ ինչ մտածելու {բան} կայ, այնպէս խնջոյք կարելի է առնել, որ աշխարհը զ

ր, ինչպէս էի մինչեւ ներկայ րոպէս, այդ փոքրը եւս {բան} արժէր: Ձեզ քաջ յայտնի է, որ քանի-քանի անգամ չնչ

գի՞ն են վերաբերւում: - Այո: - Այդ ուրիշ {բան} է. ես այդ խնդրի մասին պատրաստ եմ օրերով խօսել,

րը, ըստ որում հայաբնակ քաղաքներում սոցանից աւելի {բան} չկայ, որ կարողանար գրաւել մի եկաւոր կամ հարցախնդ

նող եսական սկզբունք, որի հիմքի վերայ ոչ թէ միայն {բան} չէ շինւում, այլ յառաջուց շինուածները եւս քանդւու

կան է միաբանական աստուածային հոգին: Եսական հոգով {բան} չէ յառաջանում նորա համար, որ նա կենդրոնացած է իւ

եւս հասկանալ, թէ առաքինութիւն ասածը մի վերացական {բան} է եւ չէ երեւում նիւթական կերպարանքի տակ: Հեռի է

էթ, լուանալու համար, եթէ արական է, տալիս են մի {բան}. մնաց որ մեռեալի շապիկը, վերայի գտանուած հանդեր

պէս աղքատների համար. տօնի, զատկի, տալիս են մի {բան}, եթէ մկրտութիւն կամ մի այլ հոգեւոր պէտք կատարուի

բացի քանի մի փուդ մոմից, կոճատից եւ խունկից այլ {բան} չունէր... - Ապա ժողովուրդը՞, - հարց արեց

եկեղեցու պիտոյքին: - Մեր ժողովուրդը այդպիսի {բան} չգիտէ: Նորան վաղուց արդէն հաւատացուցել են, որ ժ

ւն չունէր նոցա անձնական շահասիրութեանը: Տեսուա՞ծ {բան} է Հայերի մէջ բարոյական մօտաւորութիւն, կա՞յ Հայեր

եամբ, եւ խելացի կամ զննող մարդը, որ կամէր, շատ {բան} կարող է իմանալ այսպիսի ժողովներից: Իմ կոչումը եւ

, ինչ աչքով նոցա հայրերը նայում էին, կամ ամենայն {բան} չափում էին հին չափով: Այժմեան ժամանակիս տղայքը բ

երերի կարծիքին: Ծերերը պահանջում են, որ ամենայն {բան} կամաց կամաց լինի, համբերութեամբ լինի, առանց մի

այ ես, ի՛նչ մարդ ես որ մէջտեղ ես եկել, քո խելքի {բան} է այսպիսի բաների վերայ խօսել: Երիտասարդը առաւել

կան գաղտնիքի ազդեցութեան հետեւանքը, այդ մի սուրբ {բան} է եւ պիտի ծածուկ մնայ միշտ ուրիշից, որ մի գուցէ

խեղճ մարդ, որի պատահական դրութիւնը նախանձելի մի {բան} չէր աշխարհի երեսին: - Գնանք, գնանք, - պատա

րացուն, որ եւ քառասունի չափ աշակերտ ունէր, ի՛նչ {բան} էր հարցանում: Տիրեց դարձեալ լռութիւն: Տ

եմ այդ տաղը: - Ճշմարի՛տ է, լաւ տաղը շատ լաւ {բան} է: Բայց իմ տաղարանի մէջ չկայ այս, չնայելով, որ

ն կոմսի մտանելը նոցա տուն: Հայերի մէջ մի անսովոր {բան} չէ, մանաւանդ կանանց մէջ, այսպիսի հիմքերով դրակա

է, մանաւանդ կանանց մէջ, այսպիսի հիմքերով դրական {բան} խօսել: Թ․ Մահտեսի Թովմասի տանը կային շատ հիւ

կանգնողը եւս շատ խաբուելու պտուղ չէր. նա ինքը մի {բան} սրտի վկայութեամբ ճանաչելուց եւ գնահատելուց յետոյ

ան մէջ եւս կարո՛ղ էք երգել, եթէ մի խնջոյք կամ մի {բան} պատահի: - Շատ շնորհակալ եմ. բայց չեմ կարող

իք ոչինչ թերութիւն չունենալ երգելու մէջ, այդ այլ {բան} է. ես խօսում եմ համեմատաբար: Այո՛, կատարելութե

անկութիւնը: - Առաւօտուն չկար, եւ մի օտարոտի {բան} պատճառ եղաւ, որ գնեցի երգարանը։ Մի մարդ, այսօր

- հարց արեց կոմս էմմանուէլը. - այս շատ զարմանալի {բան} է, յանկարծ, ոչ այն, հազարաւոր ֆրանսիարեն չիմաց

եց ածել եւ երգել: Երգեցողութեան ժամանակ, մի {բան} շատ անախորժ տպաւորութիւն գործեց կոմսի վերայ, այդ

բնակ տեղեր, շատ աշխատել եմ, որ բուն հայկական մի {բան} կարողանամ լսել, բայց այդ բանը մինչ այժմ էլ չի յա

ական երգեցողութիւնք: - Տարակոյս չկայ, որ մի {բան} ունեցել են, բայց հեթանոսութեան ժամանակ: Ձեզ յայ

ա ուրեմն խեղճ ողորմելի բաներ, ըստ որում օրինաւոր {բան} չէին կարող ունենալ: - Ի՛նչ պատճառով: -

անաստեղծը, եթէ երգում էր կամ գրում էր մի այնպիսի {բան}, որ անմիջական յարակցութիւն ունէր ազգի հետ, ազգի

ն մէջ կայ այս զանազանութիւնը, բայց դա մի արտաքին {բան} է, եւ խոր քննելով խնդիրը, կը տեսանենք, որ բանա

յն մի պայման եւ համարում են, թէ դորա մէջ էր ամէն {բան} - երգիչը Հայ է: Բայց Հայ է միայն նորանով, որ ծն

մ, ինչի իսկ Հայի մի երկու աղճատուած կամ ճղակոտոր {բան}: Երգերի կազմակերպութիւնքը հետեւած թուրքի ոտանաւո

այն սխալ եւ վնասակար վարդապետութիւնը - թէ ամենայն {բան}, որ երեւում էր Հայոց ազգի վերայ, անշուշտ պիտի ա

ք, մեզ չեն վերաբերւում սոքա: Կոմսը կամէր մի {բան} ասել, բայց Մահտեսի Թովմասը յառաջ տանելով իւր խօս

մէջ յիշեցիք գերբնական ու ֆանտաստիկական բաներ, մի {բան} միտքս ձգեց: Ես մի դրացի ունիմ, ահա, այս կապոյտ

ութիւն - թալիսմանական, վհկութիւն, եւ թէ ամենայն {բան} կարելի էր յառաջացնել չար ոգիների գործակցութեամբ:

յկական հորիզոնից, աշխատում են ուսանել մի այնպիսի {բան}, որ չկայ, եւ որի գոյութեանը երաշխաւոր է միայն ա

րիք չէր, որ դրեցի վերասացեալ պատկերը, այլ եւ մի {բան} եւս գողացայ: - Գողացա՞ք, - ընդհատեց կոմսը:

այց գիտելի է, որ երբ երեւին փերիքը, առանց ուրիշ {բան} հարցանելու, պիտոյ է հարցանել, - ինչ ազգից էք:

սի անօգուտ եւ յիմարական բաներից, եւ եթէ կամէր մի {բան} ուսանիլ, պարապէր բնական գիտութեամբ, այդ մանաւան

առել իմ վերայ Տէրութեան զօրքի համար պատրաստել մի {բան}, ասենք թէ կօշիկներ: Եւ այսպէս, ինձ յանձնած է ե

երկնքի լուսաւորքը լուսաւորում են երկիրը առանց մի {բան} ստանալու: Այս պարոնը ունէր նոյնպէս մի քանի եղբար

ների վերայ, եւ նոցա հայեացքի մէջ կար մի թունաւոր {բան}, որ հանդիպողի երեսին էր զարկում սորա չքաւորութիւ

ն անզգայացած դէպի ամենայն մարդկային եւ վայելչական {բան}, իւրեանց անուսումնասիրութեան եւ անընդունակութեան

ր նորանց նոցա հայրը, ո՛չ այն դիտաւորութեամբ, որ {բան} ուսանէին (պ. Յովնաթանեանցը, իւր սրտում, ատեցո

իւնը իսկոյն գործով ապացուցանելու: Ի՛նչ մի դժուար {բան} է խօսքերով միայն լինել ազգասէր եւ այսպիսի ամուլ շ

տասխանելու էի, թէ մի երեսից, որ ոչինչ մարդկային {բան} չէր ցոյց տալիս: Երեսը արդարեւ հոգու պատկեր է. հ

... - Իսկ ձեր համար՝ բացի մանէթներից, այլ {բան} չկայ աշխարհի երեսին: - Միթէ՞ դուք առանց օգտի

ղակի վերաբերւում էին իմ ընտանեկան կեանքին, որ մի {բան} եւս հասարակաց չունի ձեր հետ, պատշաճ չեմ համարում

համարում լսել: - Թէ ձեր ընտանեկան կեանքը մի {բան} ունի՛ հասարակաց իմ հետ, կամ ինչպէ՛ս եւ ո՛ր չափով

յսօր ձեր դուստրը գտանւում է այդ վիճակում: Յայտնի {բան} է, մինչդեռ ձեր փեսան հեռանում էր այս քաղաքից, դ

տ աչք է ծակում: - Ճշմարտութիւնը մի վերացական {բան} է, որով ամենայն մարդ արդարացնում է իւր գործերը:

րճիճ... - Սաստիկ պատուիրեցի՛ր, որ ոչ ովին {բան} չասեն: - Այո՛, ասացի: Երբ կ'աւարտէք գործող

ան կլայեկի մէջ հարիւր քառասուն փուդ արճիճը մի մեծ {բան} չէ... ընդունողը վաղուց ստացել է երկու հազար մա

զար մանէթ... անտարակոյս, ընդունելուց յետոյ մի {բան} դարձեալ պիտոյ է սեւցնել նորան: - Այո՛, իմ պ

ն մեծ գումար... - Պարոն, ես չորս ամիս է, {բան} չեմ ստացած. ամիսը հինգ մանէթով արդէն քսան մանէթ

քո պէս ծառան դեռ կերած հացի համար եւս պիտոյ է մի {բան} վճարէ տիրոջը: - Պարոն, աղաչում եմ արդարադատ

... կորի՛ր, կորի՛ր, որ աչքս չտեսանէ: Այլ {բան} չկար, որ խոսէր ողորմելի ծառան, ուստի դուրս եկաւ

այնպէս հաստատ ձայնով, որպէս թէ ամենեւին խօսելու {բան} չկար այդ մասին: Շահումեանցը իւր սեփական սառնա

իծաղը ուրիշի համար լինէր մի խրատական ու աչք բացող {բան}: Այս պատճառով սկսեց. - Պարոն, դու, որ բանի

ռ, այդ գործողութիւնքը կարող է կատարել մի այնպիսի {բան}, որ զգալ ունէր, որ կամք ունէր, որ գործիք ունէր

ը մի մարդու նման, կամ ով գիտէ, սատանայի նման մի {բան} է, որ կարողանում է այդպիսի գործ յառաջացնել:

այց, - կտրեց նորա խօսքը Շահումեանցը, - մի այնպիսի {բան} է, որ կամք ունէր, այնպէս չէ՞: - Թող այդպէս

քը: - Միթէ՞ քո աչքումը մարդը եւ ճրագը հաւասար {բան} են, - գանչեց Թիւթիւնճի-0ղլուն, - ես չգիտէի, որ դ

պատրաստութիւնքը չլինէին, կարո՞ղ էր մարդը ոչնչից {բան} գոյացնել, բայց որովհետեւ դու այդ տեսակ մտածութիւ

նութեան օրէնքի տակ, եւ այնպիսի օրէնքի, որ ոչինչ {բան} աշխարհի երեսին չէր կարող ընդդիմանալ նորան, եւ թէ

Թիւթիւնճի-օղլուն, - որ աշխարհի երեսին յաւիտենական {բան} չկայ, ամենայն ինչ աւերւում է, քանդւում է եւ լսե

է՞ կարելի է ասել, թէ նա չքացաւ, ես տամ քեզ ի՞նչ {բան} կամիս եւ դու չքացուր, եթէ կտրես: - Ապա մի փա

վերայ, որովհետեւ ինքը մինչեւ այս հասակը այսպիսի {բան} լսած չէր: - Խաբեբայական եւ յիմար գրքերի մէջ չ

ունում եմ եւ փայտի օրինակը եւ խոստովանում եմ, որ {բան} չքացնել չէ կարելի աշխարհի երեսին, - վեր առեց Թիւթ

ուցած Շահումեանցի երեսին: - Այնպէս, որ ոչինչ {բան} չէ վերջանում, ոչինչ արարած բնութեան մէջ չէ չքանո

ւնճի-օղլուն, - ես ընդունում եմ քո ասածը, բայց մի {բան} կայ, որ փոքր ինչ ուրիշ տեսակ է դուրս դալիս:

որ փոքր ինչ ուրիշ տեսակ է դուրս դալիս: - Ի՞նչ {բան} է այն, - շուտով վերայ բերեց Շահումեանցը: - Այ

: Ասածներդ բոլորը ճշմարիտ են, բայց չգիտեմ, ի՞նչ {բան} է, որ ներսիցս ասում է, - թէ լաւ կը լինէր, որ չը

րա Արարիչը, որի ձեռագործքը անմահ են, որ ամենայն {բան} ստեղծելով մահ չէ ստեղծել: - Հաւատա՛, պարո՛ն

էտուն, ինչպէս շատ անգամ պատահում էր: Զարմանք {բան} է, որ Նախիջեւանի նման քաղաքի մէջ, ուր եթէ գիշեր

պառաւների բերանումը, որոնք աշխարհի երեսին երկու {բան} գիտեն, աղեկատ մանել եւ ուրիշի աղջիկների հասակի ճ

րդիկ դրականապէս ապացուցանում են կամ հերքում են մի {բան} առանց ամենեւին իմացած լինելու բանի զօրութիւնը, ա

չ բոլորովին, գոնէ՛ մի բարակ կերպով, ստրուկի պէս {բան}: Տարակոյս չկայ, որ Մանուշակը փակելով այն դու

ւ տիրեց մի քանի րոպէական լռութիւն, երեւում էր մի {բան} կամէր ասել պարոն Մկրտիչը, բայց չէր համարձակւում

ուխտ գնալ: - Ի՞նչ ասել է. ի հարկէ հաշիւը մեծ {բան} է, եւ այդ հաշիւն է, սիրելի՛ որդի, որ մեզ կառու

դուրս թռաւ նորա կուսական կուրծքից: Ի՛նչ լալու {բան} կար այստեղ, մի՞թէ տխուր բան էր 18 տարեկան աղջկայ

ծքից: Ի՛նչ լալու բան կար այստեղ, մի՞թէ տխուր {բան} էր 18 տարեկան աղջկայ համար մի ոտք յառաջ ամուսնանա

միամիտ կացի՛ր, մարիկս, մէք եթէ մեր վնաս-օգուտի {բան} լինի, խելք ունինք, թէեւ մարդիկ մեզ անխելք են կա

է՛, զաւա՛կս, քեզ ի՞նչ փոյթ մտածել, մեք ամենայն {բան} կը հոգանք, հայրդ կը գայ, նորա հետ կը խօսենք, տ

գամ կը նայի, որ չխաբուի, որ դեռեւս չնչին արժէքի {բան} է, որ կարող էր վատ եղած ժամանակը դուրս ձգել բոլո

րծես թէ հոտով իմացաւ, որ իւրեանից յառաջ մի տխուր {բան} անցել էր այդ տեղ, եւ այս պատճառով շուտով հարցրեց

- Ո՞վ էր պատմել, - հարցրեցի ես: - Ամենայն {բան} իմանալը լաւ չէ, շուտ կը ծերանաս, հայրս, - պատաս

ճի-օղլուն շատ այն տեսակ մարդերից չէր, որ ամենայն {բան} զոհում են մի հարուստի ժպիտին կամ կիսաքաղցր, կիսա

ուսնացնես Մանուշակը նորա հետ: - Ի՞նչ շտապելու {բան} կայ, - հարցրեց Թիւթիւնճի-օղլուն, փոքր ինչ անհանգ

ասացի, որ առանց քո հետ խօսելու չեմ կարող կտրական {բան} ասել: - Շատ լաւ ես ասել. եթէ միւս անգամ գայ

ունիմ, որոց ժամանակը յուլիսին է, դու այս մասին {բան} մի՛ ասա, միայն թէ ժամանակ չունինք այժմ, թո՛ղ փո

, որ յառաջ Թիւթիւնճի-օղլուն առնու: - Այդ ի՞նչ {բան} է, - կանչեց Թիւթիւնճի-օղլուն, - ես տան մարդ եմ.

լով, թէ ատամները ցաւում էին, եւ չէր կարող քաղցր {բան} գործ ածել: - Այդ ուրիշ բան է, - ասաց Թիւթիւնճ

եւ չէր կարող քաղցր բան գործ ածել: - Այդ ուրիշ {բան} է, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, - ա՛ռ Մանուշակ եւ յաւ

ուր պահէ խղճմտանքի ձայնի առաջեւ, եւ ոչինչ այնպէս {բան} չգործէ, որ խղճմտանքը խածատէր եւ վիրաւորէր նորա հ

, այն բնական ազդեցութիւն է, այլ այս մի անսահման {բան} է, այնպէս, որ շատ անգամ հարկաւոր կը լինի արժանա

ր մինը չէ կարող, տասը կարող են եւ կայ մի այնպիսի {բան}, որ տասին եւս կարող է մի շինել, - սէրը եւ միաբան

լութեններով ասել, թէ " աստուծոյ պատկեր եմ " սուտ {բան} է, եւ այդտեղ պատկերի բան չկայ: Ահա մեր հայեացքը

տուծոյ պատկեր եմ " սուտ բան է, եւ այդտեղ պատկերի {բան} չկայ: Ահա մեր հայեացքը մարդու եւ մարդկութեան վեր

կաբանութիւնը սէր է, քաւ լիցի. սէրը այդպէս յիմար {բան} չէ, նա Աստուած է, ուրեմն այդպիսի կեղտոտ եւ մրոտ

աչքով խելօքը նա է, որ մի նոր եւ դժուարահաւատալի {բան} ասէ. բայց հաւատա՛յ ինձ, պարոն Շահումեանց, ես ա

վճռական խօսք լսելու համար: Որովհետեւ մի քանի {բան} ունէի քեզ ասելու յառաջ, քան թէ ամուսնացած էինք,

ացել էր այնպէս, որ տասն ոտնաչափ տեղից չէր կարելի {բան} տեսանել: Թիւթիւնճի-օղլուն ինը ժամին քնած էր ա

ծառերի եւ թուփերի միջից մի խշխշոց... Մի սպիտակ {բան}, նետի նման անցանում է նորա մօտից եւ անյայտանում

խիջեւանցոց սովորութենով կարծած լինէր մի գերբնական {բան}... Մի ոգի... Մեզիմեն աղէկ... ։ Բայց այ

որանց իւր ջերմ ձեռների մէջ: - Քեզ անպատճառ մի {բան} պատահել է, - շարունակեց Շահումեանցը, - ուշաթափ ըն

սպասում էի քեզ ուղիղ 11 ժամին, յանկարծ մի սպիտակ {բան}... Չգիտեմ ի՞նչ էր, այնտեղ թուփերի միջից դուրս

եսին ունի մի թանկագին, կամ առաւել լաւ ասել անգին {բան}, այդ դու էիր. ուրեմն, ինչպէս կարելի է, որ ես

նդարտ չէ հոգիդ, - խօսեց Շահումեանցը, - ես մի քանի {բան} ունէի քեզ ասելու, որ չեմ կարող այժմ, պատճառ, ա

այս անցքից, որ միջոցին ոչինչ արժանի ուշադրութեան {բան} չպատահեց այս գերդաստանի մէջ, բացի ամենօրեայ միօր

րեցաւ մօր կարծիքին, որովհետեւ ոչինչ դեղ եւ ոչինչ {բան} մտանելու չէին նորա կազմուածքի մէջ, այլ միմիայն կ

, եթէ հանդիպի մի այնպիսի մարդու, որ փոքր ի շատէ {բան} հասկանալով ծիծաղում էր այս յիմարական գործողութեան

ելով այս փոփոխութեան պատճառը, ըստ որում անհնարին {բան} էր համարում, որ Թիւթիւնճի-օղլուն համարձակուի այս

չիմանալը, քան թէ իմանալը, պատճառ, նորանից լաւ {բան} դուրս չէ գալիս: Պէտք է ասես, թէ նորա ցեղը շատ խ

ւթեան մէջ էին. նոքա իւրեանց ցեղով մի օր մի խելօք {բան} չէին գործել. մանաւանդ երկու հազար մանէթը Նախիջեւ

ց այդ մատանին... Ա՜խ... Խնդրում եմ. մի այլ {բան} ընծայիր, եւ ոչ մատանին... - Ի՞նչ պատճառով

լ, որ ոչ ոքի չբանամ այս գաղտնիքը: - Իմ խելքս {բան} չէ հասանում, արդեօք քո խելքը վերադ է, թէ՞ ջերմա

ուսուցանելու ամբիոնը: Փառք Աստուծոյ, որ այդպիսի {բան} չկար աշխարհի երեսին եւ Վարդ-խաթունը հերիքացած էր

ծի յիշատակութիւններով վրդովուած լինելով չէր կարող {բան} յառաջացնել: Չգիտեմ ի՛նչ էր պատճառը, երեւի թէ

, այնքան արծաթով, որքան ունէր, առանց դուրսից մի {բան} ստանալու: X Առաւօտեան ինն ժամը զարկեց: Մա

լով չեմ կարող դուրս գալ տանից. բայց շատ հարկաւոր {բան} ունենալով ձեզ ասելու, խնդրում եմ, որ դուք անպատ

համաձայնութիւնը: Տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն ոչինչ {բան} չառեց այս նամակից. իսկ ինքը Թիւթիւնճի-օղլուն կար

ցին, երջանիկ եւ ուրախ. հարստութիւնը նորա աչքում {բան} չէր թւում, որովհետեւ անմեղ էր նորա կուսական սիրտ

խօսք արած էր Մկրտչի հետ, ուրեմն եւ այդ մտածելու {բան} եւս չէր տիկինի կողմից, մանաւանդ սորա կողմից որ ա

տճառից էր, որ գլուխը փոքր-ինչ բարակ չլինելով շատ {բան} չէր հասկանում, եւ այս պատճառով եւ չէր խառնւում ե

նասիրութենով ասաց. - Ինչպէս կարելի է այդպիսի {բան}. մինին խօսք տալ, միւսին ` հարսն: Մանուշակը

իւր օգտի վերայ, որպէս թէ մասնաւոր օգուտը կարելի {բան} էր առանց ընդհանուրին։ Տասն եւ ութերորդ դարու

աւ չէ ". պատճառ, Մխիթարը, տեսանելով մի անպատեհ {բան}, սովոր էր ստէպ կրկնել՝ լաւ չէ, լաւ չէ։ Մխ

րդական է քաղաքականութիւնը, որ թէեւ շատ ծանրակշիռ {բան} է, բայց եւ նա ինքը գլխաւորապէս աճում է կրօնի հիմ

վանում էին այդ կրօնը։ Թէ ո՛րքան մեծախորհուրդ {բան} է կրօնը ընդհանրապէս, եւ առանց մանրմասն քննութեան

տը, որ տակաւին չգիտէին ազատութեան ճաշակը, որ մի {բան} չէին կարող այլապէս տեսանել եւ քննել, եթէ ո՛չ հայ

անց կամեցածի պէս հասկացնում էին ժողովրդին ամենայն {բան}, եւ տուեց ժողովրդի ձեռքը՝ պատուիրելով քննել նոր

եւ սորա միջնորդութեամբ քննել եւ գնահատել ամենայն {բան}, իւր անձը, իւր հոգին, իւր բանականութիւնը, իւր

անխորհուրդ մեքենականութիւն. նա կամի, որ ամենայն {բան} քննուի, ուսանուի եւ հոգու գիտակցութեամբ հիմնաւոր

ով, որի իւղը էր Փրկողի արիւնը։ Ոչինչ զարմանալու {բան} չկայ. " Ծառը իւր պտղից է ճանաչւում, - քարոզում է

պատրիարգը գլուխ եկեղեցու ճանաչել։ Ամենայն սուրբ {բան} դառնում է վաճառելի, արատը եւ անառակութիւնը թագաւ

Ապացուցանելու համար, թէ այսպիսի մի վտանգ կարելի {բան} էր, հերիք է ցոյց տալ Բարոնիոս, եկեղեցական պատմի

րօնապաշտութեան դիմակի տակ, բայց դոքա երկրորդական {բան} են համեմատութեամբ առաջին նպատակին, որին կամի հաս

դէս հանելոցին, հերիքանում ենք՝ պատմելով մի կարճ {բան} Գրիգոր եօթներորդ պապի կեանքից։ Մինչեւ այս պապը ա

ծը իւրեանց պարանոցի վերայից, բայց այս մի այնպիսի {բան} է, որ հարիւր անգամ արժանի էր կասկածանքի եւ երկբա

ան այս ընդհանուր գործողութեան ժամանակ, զարմանալի {բան}, ճշմարտութիւնը եւ լոյսը, ասես թէ միշտ պիտոյ է պ

եռ եւս պապական իրաւասութեան ընդունելը բաւական մեծ {բան} էր, խորհրդաւոր բան, որի համար պիտոյ էր ներողութ

սութեան ընդունելը բաւական մեծ բան էր, խորհրդաւոր {բան}, որի համար պիտոյ էր ներողութիւն տալ մեղքերին հար

այլն եւ այլն, որ ասում ենք, այդ բոլորը մասնաւոր {բան} է, մասնաւորների համար, այսինքն՝ ուսումնականներ

ցուցին հին Հայկական դպրութիւնը։ Թողունք, որ շատ {բան} եւս թարգմանուած է Մխիթարեանց ձեռքով բոլորովին անխ

նչպէս որ սերմի յատկութիւնքն էին։ Մխիթարը ամենայն {բան} զոհեց Հայոց ազգի լուսաւորութեան համար, զոհեց մին

ի եկեղեցական պատմութիւնը ապացուցանում են մի ուրիշ {բան} ։ Այդ մի ողբալի բան է՝ նոցա կամակոր եւ ֆանատիկոս

իւնը ապացուցանում են մի ուրիշ բան։ Այդ մի ողբալի {բան} է՝ նոցա կամակոր եւ ֆանատիկոս պապականութիւնը։ Այ

կան ճիզուիթների, բայց ոչ աւելի։ Ի՛նչ կարելի {բան} է, որ մի մարդ երկու տեսակ սրտի վկայութիւն ունենա

ի անբարոյական էակ է, նորա համար չկայ ոչինչ սուրբ {բան}. նորա սուրբ բանը է նորա նպատակը, իսկ նորա նպատա

նպատակը՝ նիւթ։ Նպատակին հասանելու համար ամենայն {բան} ներելի է, մարդասպանը եւս Դաւիթ եւ Յուդիթ է դառնո

նելով Մխիթարեանց բարոյականութիւնը։ Այստեղ մի {բան} եւս հարկաւոր է չթողուլ առանց յիշատակի, այսինքն՝

որովհետեւ չկան բնութեան մէջ ոստիւնք, այլ ամենայն {բան} կատարւում է աստիճան առ աստիճան, փոքր առ փոքր, անն

այն մասնաւոր եւ [յո՛յժ մասնավոր խորհրդով]: Նոյն {բան} է եւ զհին հայկականէն: Բայց ի սէր Աստուծոյ հարցան

դ հին դպրութիւնս Յունաց եւ Հռովմայեցւոց, որ զայն {բան} ունէին առ մերս հայկական, զոր բան տիւ առ գիշեր.

եցւոց, որ զայն բան ունէին առ մերս հայկական, զոր {բան} տիւ առ գիշեր. եւ ոչինչ մխիթարեմք՝ քաջ գիտելով թ

ն հանճարեղ մտացն առաջնորդութեամբ ստեղծանէ, զորմէ {բան} պատմի ի Խորնոյ զայս օրինակ. " Եւ տեսանէ (սուրբն

երակենցաղութիւն հնոյն լեզուի ունէ՞ր ընդհանուր ինչ {բան} առ ազգն Հայոց, զա՛յսմանէ է բովանդակ ճառս: Այո՛

լեզուին շատ կամ սակաւ, եթէ թագաւորեցին: Չունիմք {բան} ասելոյ վասն ուսումնասէր օրագրին Սինկափորայ, զի ո

զայդ ի վճռել ոչ գոյր դժուարութիւն, այլ զայսմանէ {բան} լիցի զկնի: Գուցէ պարոն Մսեր Զմիւռնացի, անհաւան

, զի նպատակն լինէր լուսաւորութիւն ազգի, անժխտելի {բան} է թէ ժողովուրդն հետզհետէ ուսան էր մտածել եւ խորհե

տ եւ այս գաղափարը ժողովրդի համար մի չոր եւ մեռեալ {բան} էր, բայց նոյն իսկ Կարգի համար, հաստատ եւ շահաւէ

եղծաւորաբար ցոյց էին տալիս, թէ ինքեանք ոչինչ այլ {բան} չեն, եթէ ոչ Պապի արբանեակներ եւ Հռովմէական եկեղե

առնուի գրել Յիսուսեանների մասին այնպէս, որ ոչինչ {բան} դուրս չ'մնար, ինչ որ պատմութիւնը մեզ հասուցել է

ինքից յետոյ, պատրաստ էր ընդունել ամենայն հրաշալի {բան}, վասնորոյ եւ չ'կարողացաւ ընդդիմանալ այն տպաւորու

Փարիզ հասանելու ժամանակ նա համարեա՛ թէ այնքան {բան} գիտէր, որքան Բարսելոնում։ Նորա քարոզները, որ Ս

ծահոգի են, ակամայ տալիս էին Սպանիական աղքատին մի {բան} ողորմութիւն՝ լրտես համարելով նորան. ըստ որում Պ

, որ այս գիրքը Լօյոլայի առաջին տարիներումը գրուած {բան} չէ. երեւի թէ գրուած է այն Փարիզում այն ժամանակ,

դիմութիւն պարգեւէ Իգնատիոսի մտադրութեան։ Ամենայն {բան} լաւ էր գնում հասարակութեան համար։ Իգնատիոսին թւո

ան սեպհականել էր իւրեան։ Շատ բնական եւ հասկանալի {բան} է, որ Պապերը, տեսանելով, որ գործը այսպիսի ընթա

խորհուրդը եւ նպատակը, որին հասանելու համար ոչինչ {բան} չէր խնայում։ Անդադար ապաշխարութիւնը, երեխաներ կ

րինում էր։ Նուիրեալների ընդունակութիւնքը եւս շատ {բան} էին նշանակում այս տնօրէնութեան ժամանակ։ Ժողովողն

տացածների հետ։ Եթէ մի առաւել հարկաւոր կամ գաղտնի {բան} լինէր, այս ծանօթութիւնքը գրւում էին թուանշաններո

րի շրջանի մէջ, որից չէր կարելի ուսանել եւ մի նոր {բան} ։ Այն ուսուցիչները, որոնք հակառակ այս կանոնին կը

րէզեան անապատականին, բայց նորանցից յետոյ ամենայն {բան} փոխւում է։ Լայենէզի սառն քաղաքավարութիւնը իւր բո

ալակկա։ Այնտեղի զինուորական գաւառապետը, անսովոր {բան} համարելով մի հասարակ վաճառականի դեսպանութիւնը այդ

զիչքը դէպի Քրիստոսի ճշմարիտ Աւետարանը։ Զարմանալի {բան} է աշխարհիս փոփոխութիւնը. այն մարդիկը, որոնք նու

կայ էր նորա Աստուածայնութեան առաջեւը, ահա թէ ինչ {բան} յաղթեց հին աշխարհին եւ չէ դադարում ծաղկիլ եւ պտու

րդայից, - ինչո՞ւ չես պատասխանում"։ " Շատ սրամիտ {բան} էր, - պատասխանեց Կարդինալը, - եւ Ձեր մեծութիւնը ա

Մահը ազատեց Յանսէնը Յիսուսեաններից։ Բայց միթէ մի {բան} կ՚ազատուէ՞ր Յիսուսեանների ձեռքից։ Նոքա հրաման հա

եղեցական հարց գրուածներից. ուրեմն, բաւական նման {բան} է Յանսէնեանների վարդապետութեանը։ Այս գիրքը Ֆրանս

յ, հանում էին եղունգները եւ այլն եւ այլն։ Ոչինչ {բան} չ'կարողացաւ ներգործել նորա վերայ. նա չ'տուեց իւր

ն բոլոր աշխատութիւնքը. թղթերը այրուեցան եւ ոչինչ {բան} չ'մնաց, որոնցից կարելի լինէր հասկանալ ջնջուած Կա

արչութիւնից եւ չէին կարող ձեռնարկել կարեւոր որեւէ {բան} ` առանց սրա թոյլտուութեան: Ազգը, որ վաղուց էր կ

վերաբերմամբ: Բայց Կանոնադրութեան մէջ չկար որեւէ {բան}, որ կարող լինէր փոխել հայերի առ Դուռն ունեցած հպ

կարգի բացայայտ ոչնչացմանը, որ իսկապէս անվնաս մի {բան} էր անգամ իր համար: Նա սպասում էր միայն մի առիթի

աբարբառ թէ ` այդ աւանդութիւնը ուշադրութեան արժանի {բան} չէ եւ թէ ` կարելի է պատրիարք ընտրել դրսեցիներից:

ողովը վաղուց ի վեր բաղկանում էր քսան անդամից, մի {բան}, որ ոչ միայն սահմանուած էր Կանոնադրութեամբ, այլ

անքերի վրայ, վանահայրերի ընտրութեան ժամանակ, մի {բան}, որ չէր եղել երբեք: Կան նաեւ բազմաթիւ այդպ

նկանում ենք, որ ամենայն ծնող, փոխանակ մի խաղալի {բան} պարգեւելու իւր զաւակին, Ռօբինզօնի պատմութիւնը ըն

աքրութիւնը եւ յատկութիւնը անգամ, թէպէտ մի գովանի {բան} չէ դա։ Պ. Գամառ-Քաթիպայի ասածը՝ " գրել այնպէս

մարդը, որ կամք ունի եւ քննում է կամ քրքրում է մի {բան}, իսկ մի կրաւորական-անշունչ իր, որ ոչինչ կերպով

մ են օտարաբար աւելի, քան թէ հայաբար. շատ բնական {բան} ։ Պ. Գամառ-Քաթիպան ուշ չէ դրել նոյնպէս բառեր

ը, եթէ միայն չհասկանալու վտանգ կար։ Տարակուսելի {բան} չէ, որ " աշխար ", " ճանապար " հասկացող մարդը կը

մտքում եւ սրտում արդէն վերջացած է, նորա ոգին էլ {բան} չունի այս գործի հետ։ Բայց երբ բռնադատում ես գրիչ

հետ։ Բայց երբ բռնադատում ես գրիչը ինչ որ էլ լինի {բան} գրել, յայտնի բան է, որ Գարեգնի ողբի պէս կը լինի

ադատում ես գրիչը ինչ որ էլ լինի բան գրել, յայտնի {բան} է, որ Գարեգնի ողբի պէս կը լինի, որ ո՛չ բարով պի

ի է, թէ այն մարդը, որ գիշեր ցերեկ աշխատում է մի {բան} աւելի առաջ տանել, դորանով ներկայ վիճակը չէ կարող

ակութեանն է վերաբերւում, որ լեզուի մասին մի քանի {բան} նկատելուց յետոյ կը քննենք։ Նոյնպէս, հանդէս հանե

քի վրայ, եւ տնաքանդները սօսինձի նման մի մածուցիկ {բան} էլ չունին, որ մի հեղինակ թէ կամենայ դնել ազգի շր

արաբերեալի եւ յարաբերականի մէջ չկարողանալով ուրիշ {բան} մտնել, եթէ յարաբերական ունեցող յատկացուցիչը սովո

է։ Կարող են մեզ վրայ ծիծաղել, թէ այդ ինչ ասելու {բան} է, որ ասում ես, ո՛վ չգիտէ։ Թէ ամենքը պարտակա՛ն

, ուրեմն ներկումը դառնում է նորան խնդիր եւ ուրիշ {բան} չէ հասկացնում, եթէ ոչ այս թէ " նորա ձեռքերը ներկ

ում, խմում, պառկում"։ Որեւիցէ հեղինակ, մի {բան} գրելու ժամանակ, պէտք է նայի, որ իր ձեւը եւ ոճը

բ եւ միայն անհրաժեշտ եղած տեղը գործ դնել եւ ոչ թէ {բան} գործ շինել։ Իսկ բուն հին ձեւի գործադրութիւնը՝ հ

ասել, որ միայն Տաճկաստանի առաջնակարգ հայ գրագէտի {բան} է նորան թարգմանելը, չլինի թէ ռուսիացի հայերը փոր

յ տեսնելու եւ լսելու մէջ: Այն հեղինակը, որ ինքը {բան} չէ ասում մեզ, այլ մարդիկ է հանում մեր առջեւ, նե

կարօտութիւն չկայ: Իսկ այն հեղինակը, որ ոչ ամէն {բան} ցոյց է տալիս ներգործողների ձեռքով, այլ երբեմն իր

մբ. բայց, չնայելով այս բոլոր բաների վրայ, մենք {բան} չգիտենք Արշաւրի նենգութեան կամ դրժողութեան պատճառ

րադրել Համասփիւռի անկրթութեան, որից սովոր է ամէն {բան} առաջանալ, ուստի եւ այնքան անբնական չեն հակասութի

շատ հարցասիրութեան արժանի տեղեկութիւններից: Շատ {բան} անց է կենում Գարեգնենց տանը, բայց Գարեգնի տան մա

ոչինչ գիտենք: Երկու-երէք տեղ, իբրեւ մի անհագագ {բան} երեւում է նորա մայրը, եղբօր անունն ենք միայն լսո

արգարէութիւնը, եւ երբ նորա բովանդակութիւնը ուրիշ {բան} չէ, եթէ ոչ ներկայ անցքի ներկայ տեսարանի առաջուց

պելու կատարուել է: Ինչպէս առաջ էլ ասացինք, մենք {բան} չէինք ունենալ արգոյ հեղինակին ասելու, եթէ նա այս

որ կարծես թէ բոլոր վիպասանութեան խորհուրդը ուրիշ {բան} չէ, եթէ ոչ կախարդութեան էութիւնը եւ ներգործականո

մտքում եւ սրտում արդէն վերջացած է, նորա ոգին էլ {բան} չունի այս գործի հետ, բայց երբ բռնադատում ես գրիչ

հետ, բայց երբ բռնադատում ես գրիչը ինչ որ լինի մի {բան} գրել, յայտնի բան է, որ Գարեգնի ողբի պէս կը լինի

ադատում ես գրիչը ինչ որ լինի մի բան գրել, յայտնի {բան} է, որ Գարեգնի ողբի պէս կը լինի, որ ոչ բարով պիտ

ունին. եւ հեղինակը հանդէս հանելով մի նմանօրինակ {բան}, պարտական է այնպիսի ընթացք տալ բանին, որ տասն ե

արստութիւնը կորուցինք: Չէ կարող լինել մի այնպիսի {բան}, միջին դարերի պատկանաւոր, որ օգտակար եւ փրկարար

ծում է հարիւր հազար մոլորութիւնը. եւ չկայ ոչի՛նչ {բան} այնպէս վնասակար գիտութեան առաջադիմութեանը, ոչի՛ն

յնպէս վնասակար գիտութեան առաջադիմութեանը, ոչի՛նչ {բան}, այնպէս, հասկացողութիւնքը խաւարեցնող քան թէ մի

եր ժողովուրդի վրայ արած ազդեցութիւնը, այո՛, շատ {բան} էլ իսպառ մոռացուցին: Բայց մեր պարոնները անդադար

Նուրինի աւանդութիւնը, թէեւ իսպառ չգիտենք թէ ինչ {բան} է այդ եւ ի՛նչ արարողութեան մնացորդ, բայց եւ այնպ

եան մնացորդ, բայց եւ այնպէս, կարծում ենք թէ հին {բան} լինի: Սաստիկ գրգռում է այդ բանը մեր հարցասիրութի

րը չէ հատցրել նորա պաշարը. մանաւանդ, որ դեռ շատ {բան} մնում է, որին բնաւ չէ դիպել հեղինակի գրիչը:

նքը համոզեցին մեզ, թէ այդ սքանչելի կանթեղը ուրիշ {բան} չէ, եթէ ոչ սուրբ Հելմոսի կրակը, որ մի դիպուածու

ն տալ նորա մասին, որպէսզի ընթերցողք մի գերբնական {բան} չհամարեն սորան եւ չասեն, որ եթէ սուրբի միջնորդու

նոններով: Ով որ միշտ պատկերաբար հասկանում է ամէն {բան}, այնպիսին պիտի որ եւ Աստուածաշնչի մէջ հակասութիւ

սարերից եկած անհամ քարերը: Թէեւ, այո՛, ոչ փոքր {բան} են սոքա, որովհետեւ բովանդակ դաշտը լիքն է այսպիսի

մենամարտութիւնը եւ որսորդութիւնը թագի սեփական մի {բան} չէ, որ ուր էլ տեսնուի, թագաւորներից մնացած կարծ

րեւոյթների թիւր ըմբռնողութիւնը եւ այլ հազար ու մի {բան}, որ գալոց աւելի լուսաւոր ժամանակը պիտի աշխատէր ք

դարերի ազդեցութեան տակ: Հարկ չկայ ասել, որ ամէն {բան} հնացնող եւ մաշող ժամանակը հնացնում է եւ մաշում է

մ են իրենց ներքին խորհրդից եւ դառնում են մի պիտակ {բան}, ինչպէս այսօր դարձել են այն բոլոր արարողութիւնքը

եղինակի արած ծանօթաբանութեանը, մենք ոչինչ գրական {բան} չենք կարող ասել, որովհետեւ այդ երկու արարողութեա

նել կամ չդնել, բայց մի գաւառի բնակիչ (մեր խօսքը {բան} հասարակ ժողովրդի վրայ է) չանի այդ ազատութիւնը:

ական դէմ է այդ կատարելութեան գաղափարը այնպիսի մեծ {բան} է, որ մէկ առանձին առնուած հոգի, թող լինէր նա ամ

ց գնայ եւ ո՛րը ցոյց տայ: Մենք կ՚աշխատենք մի քանի {բան} հանդէս հանել, խորհուրդ տալով ամեն հայի, որ առնո

ր. 19). ըստօնց ձենը տէրտէրի ձենին կոխեց, ոչով {բան} չէր կարում իմանալ Փառք ի բարձումից. տէրտէրը շատ

այդ երեսները պիտի արտադրէինք, դուրս ձգելու ոչ թէ {բան}, այլեւ բառ չկայ: Մենք հերիքանում ենք այդ երեսնե

ված կոտորուիլ պտենք. մեր մասիլն էլ որ կայ, ամէն {բան} նրան եաղի ա. եփած կերակուր ա, մարդ, շուն, կատ

էլ ա ըլնի, էն էլ չենք կարում եօլայ տանել, ամէն {բան} փողով ենք առնում"։ Ինչի՞ պիտի այսպէս լինի

ոնց որ էս մատաղ հաւաքելու համար են աշխատում իրանց {բան} ու գործին կենային, հիմի ամէն մինը մի խան կըլներ

քի բնական ընթացքը: Թէ այսպէս եւ թէ այնպէս ողբալի {բան}: Երեւի թէ մողնեցոց վիճակից լաւ չէ եւ կարբե

իւզերլիք) ծխելու ընդդէմ մենք չենք ուզում դրական {բան} ասել, որովհետեւ եւրոպական շերամաբուծութեան մէջ ա

որովհետեւ եւրոպական շերամաբուծութեան մէջ այդպիսի {բան} չկայ եւ որովհետեւ գիտութիւնը մերժուած է այժմ այն

ստի եւ իրաւունք չունինք նորա օգտի կամ նորա ընդդէմ {բան} խօսել: Իսկ ինչ որ վերաբերւում է Մարինոսի աչքին ե

օխտը ձիու մուննաթ անելուն, ո՜հ, դորա ընդդէմ շատ {բան} կայ ասելիք, որ թողում ենք մի ուրիշ ժամանակի:

եթէ կան տխուր բաներ, գոնէ՛ կայ մի շատ մխիթարական {բան}. փոխարագնալը: Այս անունով հասկացնում է հեղինակը

հեղինակը (եր. 120): Թուրքը ունի սորա նման մի {բան}. " Օ գիդիլ գիգտի " կամ, " Օ գիդիշ գիդէօր " (օ

րծած ազգեցութիւնքը ուրանալու: Մենք կարող ենք շատ {բան} ցոյց տալ եւ հին լեզուից, որ նոյն է այսօրուայ աշխ

նի է թէ պիտի թրջուէր էլ, էրուել էլ: Բայց այդքան {բան} անցնելուց յետոյ երբ պատուաստը (լաւ է թէ վատ, այ

միանգամայն խաւար դատողութիւնը այնքան մի ծիծաղելի {բան} էր, որ եթէ մի եւրոպացի բանագէտ մարդ հանդիպէր այն

որ կար նոցա մէջ այն ժամանակ, եւ այդ շատ ուղիղ մի {բան} էր. պատճառ, որ կրօնը մի այնպիսի պատկերացոյց էր

րութիւնը, որ անհասկանալի էր ժողովրդին, ոչինչ մի {բան} էր, սա այն մատենագրութիւն չէ, որ թեւակից էր կրօ

ակ, դեռ չենք տեսած, որ հացը թէեւ միայն նիւթական {բան} էր, մի մարդ ունենալով երկու տեսակ, մինն հին քան

նալով՝ նորա ազգութիւն եւս կը լինի մի խայտաճամուկ {բան}, անարմատ ծառ... Ամենայն մարդ պիտոյ է իւր սեպ

ոգին լեզուն է։ Առանց այս լեզուին չկայ ազգ, սուտ {բան} է եւ առասպել, առակ։ Ոչինչ բան չէ կարող բնութեան

ն չկայ ազգ, սուտ բան է եւ առասպել, առակ։ Ոչինչ {բան} չէ կարող բնութեան մէջ լինել կենդանի, եթէ չկային

լը։ Ուրեմն եթէ դժուար հասկանալի խօսելը գովելի մի {բան} էր, բնաւ չխօսելը որչափ եւս։ Սոցա մօտ այսքան իւր

մ է իւր մէջ բնական Լատին ձայն։ Լեզուն մի այնպիսի {բան} չէ, որ ով կամենայ եւ երբ, ուզածին պէս շինէ, կե

կան գեղեցիկ կայ եւ ո՛չ դրական գեղեցկութիւն. ամեն {բան} կախւում է այն կէտից, ինչ կէտից նայում ես առարկայ

կէտից, ինչ կէտից նայում ես առարկայի վրայ։ Ամէն {բան} կախւում է չափից, չափը միակն է, որ չափում է տարա

կամ նորա ձեւը անտեսանելի եւ մտքով միայն հասկանալի {բան} է, ի՞նչպէս ուրեմն կարելի է, որ երեւելի բնութիւն

որան համեմատ կը լինի միտքը։ Եւ լեզուն, որ ուրիշ {բան} չէ, եթէ ոչ մտքի յայտարարը, բնականապէս պիտի նման

ը, բնականապէս պիտի նմանի մտքին, նորա ձեւը ուրիշ {բան} չէ կարող լինել եւ չպիտի լինի, եթէ ոչ մտքի ձեւի ց

ածը, այլ է մի ուրիշ գեղեցկութիւնից, որ ամենեւին {բան} չունի բնութեան հետ, այլ կախւում է միայն ճաշակից

մերկ մարդը էլ գեղեցկութեան չի նայիլ, միայն թէ մի {բան} գտնէ, որի մէջ պատսպարէ իր անձը ու չպաղի սատկած ձ

լ։ Այս տեսակ ձգտողութեան տէր մարդիկը, եթէ ուրիշ {բան} չգիտեն, գո՛նէ պիտի ենթադրել, որ Աստուածաշունչ կ

ը։ Եւ արդարեւ, բանը Աստուած է, արդարեւ ամեն {բան} նորանով է եղել, նորանով է լինում եւ պիտի լինի։

ընտանիքներից, ընտանիքը՝ անհատներից։ Ազգը ուրիշ {բան} չէ, եթէ ոչ ժողով անհատների, որոնց մէջ կային հաս

թիւնը, եւ ազգութիւնը չքացած էր։ Այնուհետեւ ամեն {բան} ընկնում է բնութեան վերլուծիչ ազդեցութեան տակ, քա

աջին անգամ ակը տալիս։ Կենդանի լեզուն հոսանուտ մի {բան} է եւ ամեն օր փոփոխութեան տակ։ Մենք մեր կարճ կեան

արի պատասխանը ստորասական է։ Չկայ աշխարհիս երեսին {բան}, որ բնութեան օրէնքներով չկատարուէր. ինչ որ այդպ

ֆլիզի հետ, տեսանում եմ, որ այնտեղ եւս խելացի եւ {բանագէտ} մարդիկ այդ աչքով նայում են դորա վերայ: Մի քանիքը

'երեւին իսկոյն, իհարկէ՝ փոքր դրութեամբ, եթէ մի {բանագէտ} եւ հետախոյզ մարդ, թէեւ սակաւ միջոց, կենակից լին

իկ զաւակների կրթութեան եւ դաստիարակութեան վերայ՝ {բանագէտ} եւ առաքինի մայրեր պատրաստելու համար: Առանց այս հ

ծովապետին, որ, իսկոյն մի նաւ ուղարկելով հանդերձ {բանագէտ} մարդերով, տեղեկութիւն ստացաւ, թէ, արդարեւ, նա

ելացի քաղաքացիք, գիտուն եւ լուսաւոր վաճառականք, {բանագէտ} երկրագործք, հմուտ բնագէտք, եւ այլն, եւ այլն,

հիւանդ: Մօտ իբր քսան օր ընկած էի մահճի մէջ, եւ {բանագէտ} բժիշկների հոգաբարձութիւնքը կարողացան այնքան թեթեւ

ռագիրների տպագրութիւնը, յայտնի բան է՝ յանձնելով {բանագէտ} եւ ուսումնական մարդերի՝ քննել եւ համեմատել այդ ձ

այկական օրագրերից եւ լրագրերից, բոլոր գրչաւոր եւ {բանագէտ} մարդերից հրապարակով յայտնել իւրեանց կարծիքը այս մ

ստանալու համար հարկաւոր է, որ հասարակութիւնը մի {բանագէտ} եւ հարազատ մարդ ընտրէ իւր միջից եւ ուղարկել նորան

բարձրացնէի ճշմարտութեան դրօշակը։ Իմաստուն եւ {բանագէտ} մարդերի համար բացադրութեան կարօտ չէ՛ իմ նպատակը,

ատք եւ նկատողութիւնք։ Այդ մեծ աշխատութեան եւ {բանագէտ} գործակատարութեան վաստակը վերջաւորւում է երկու գեղ

ւ ուսման եռանդը, որով, ինչպէս ամենայն ազնուամիտ {բանագէտ} մարդ, յոյս ունէր ջերմացնել այն սառնութիւնը եւ պա

ւանդանոցի մէջ, ուր բժշկւում են սառը ջրով, որպէս {բանագէտ} բժիշկ։ Այս երկու պաշտօնների մէջ եւս նա գրաւել էր

րտին ուղղեալ լինել յայն կոյս, յոր բեւեռեալ ունին {բանագէտ} մարդիկ զիւրեանց միտս, այս է մի միակ եւ եթ նպատակ

Յանսէնեանների մէջ կային այն ժամանակուայ խելացի եւ {բանագէտ} մարդիկ՝ յառաջադէմ հոգեւորականք, երեւելի աստուած

նը այնքան մի ծիծաղելի բան էր, որ եթէ մի եւրոպացի {բանագէտ} մարդ հանդիպէր այն գրուածին, որ այս մոլորական կար

մարդերի գլխումը մենք չենք գովել, այլ իմաստուն եւ {բանագէտ} մարդերի եւ ամբողջ եւրոպայի համաձայն ասում ենք, թ

ուր ջան եւ անօգուտ վաստակ։ Մեք գոնէ լսում ենք {բանագէտ} մարդերի բերանից, որոնք, փորձ առած լինելով, կար

իոյ ըստ ժամանակին շնորհելոյ: Արք ոմանք որք ի {բանագիտաց} համարի զանձինս ունին առ անձնապահութեան եւ եթ ախոյ

նշանակութիւնը չէ բացատրում՝ թողնելով " հետախոյզ {բանագիտաց} ", ինչպէս ասում է յառաջաբանի վերջին տողերում։ Ա

ը հեղինակը բացատրէր, քան թէ թողնում է " հետախոյզ {բանագիտաց} "։ Ինչ որ մեզ է վերաբերվում, խոստովանում ենք,

նշանակութիւնը չէ բացատրում, թողնելով " հետախոյզ {բանագիտաց} ", ինչպէս ասում է յառաջաբանի վերջին տողերում: Ա

չկարացաք այնմ պատահիլ ի յաջորդսն յուսալ՝ չէ առն {բանագիտի} գործ, յորս դուն ուրեք երեւին արք ականաւորք, ի բ

նքէ վարդապետը իսկոյն սիրեց նորան՝ միտ դնելով այն {բանագիտութեանը}, որ ցոյց տուեց հանգուցեալը ընդունելութեան հարցափ

ին օգոստոսի 7ին լուծեց արժանայիշատակ Կլեմենդ XIVի {բանադրանքը} Յիսուսեան Կարգի վերայից, իւր անպարծանք կոնդակովը

դուրս էր ձգել եկեղեցուց Ծերակոյտը եւ նախագահը եւ {բանադրել} էր բոլոր հասարակապետութիւնը։ Այս անճոռնի եւ

ր նախորդաց ճամբուն մէջը գտնուելուն իրաւամբ, ելաւ {բանադրեց} զարհամարհողս եւ աղեկ ըրաւ, իրաւամբ ըրաւ. այն ատ

յանուն Նախիջեւանայ հոգեւոր կառավարութեան խնդրեցի {բանալ} զօրինաւոր քննութիւն ըստ այսր առարկայի վասն ի յայտ

ք, Երախտագէտ սրտիս զգացմունք չտան ինձ թոյլ՝ {բանալ} զբերան այլով բանախօսութեամբ, քան նկարագրելով որչ

նույնպես Դուք հանձնառու լինիք ի սեր ազգի եւ իմ, {բանալ} մի ստորագրություն Ձեր ծանոթների եւ բարեկամների մե

ք, որ ես չունիմ եւ որի մասին չկամիմ ոչ ոքի բերան {բանալ} եւ բան խնդրել: Այս պատճառով ոչինչ մասնակցությ

այն վերջին աստիճանի նեղությունը կարող է ինձ բերան {բանալ} տալ: Բացի սորանից, ես, մանավանդ քեզանից բան թա

սքւոյ ընդ քաղուածի գործոյն պարտական էր իսկ եւ իսկ {բանալ} զկանոնաւոր քննութիւն ապա հատանել զվախճանական զվճի

աց, այո՛, բողոքէի ապաքէն առ փոխարքայն եւ խնդրէի {բանալ} զքննութիւն ի վերայ պարականոն ներգործութեանց Սինօդ

զվաճառմանէ երկուց տանցն ի վերոյ յիշելոց, մարթ է {բանալ} զդատ ՚ի մասին վատնեալ գումարացն եւ վաճառեալ տանց

լինի եւ դրանով գիտության համար դյուրանցանելի ուղի {բանալ}, առանց որի ամեն մի լուսավորություն եւ ամեն մի ազ

այ, որ կամակոր է դարձեալ եւ կամի իմ հետ պատերազմ {բանալ}, եկայ Ոլիմպոս: Դուք լսում էիք այն միջոցին Աստղկ

րհամարհելով ամենայն արգելք եւ խափան, աշխատում են {բանալ} ազգի աչքը եւ դորանով հողի հետ հաւասարեցնել սուտ ա

տակը համօրէն ազգի օգտի համար: Ինձ պատահեցաւ խօսք {բանալ} պատուելի կառավարչի հետ, թէ կարո՞ղ էին արդեօք բու

սիւզեանը եւ Պ. Գռէյլը պատրաստ են մի առանձին տուն {բանալ} Մարսէյլում: Ահաւասիկ Պ. Թիւսիւզեանի հասցէն:

իրողութիւն է, բայց ազգային դպրոցները պարտական են {բանալ} մանուկների միտքը, պինդ տնկել նոցա մէջ ազգութեան

ւմ է թատրոնաբեմի վերայ։ Ո՛վ կը համարձակուի բերան {բանալ}. խոստովանիմ եւ հաւատամ: Չենք կարող ուրանալ

ոքր, աստիճան առ աստիճան եւ զգուշութեամբ կը սկսեմ {բանալ} նոցա իւրեանց մոլորութիւնքը՝ մեղադրելով նորանց եւ

յթի վերայ պատշաճ չենք դատում մաշուած ձեւերով խօսք {բանալ}: Հայոց ազգը, զանազան աշխարհներում, իւր տա

եւ այդ բաների մասին գրաւոր կարելի է խօսք ու զրոյց {բանալ} տէրութեան դեսպանութեան ձեռքով, բայց, ինչպէս իրա

իրոյ շնչով ես լցրել. Կը յանդգնի՞ որդը բերանն իր {բանալ} Եւ աղարտել ստեղծեալիդ կատարեալ"։ Վարդ ժպիտն

դ դրախտ - Ուրիշներին դժուարանց ` Թոյլ տուր ինձի {բանալ} դու Եւ գլուխըս վեր բռնած ` Թաքստոցը մտնելու:

ինձ կենախուզ Կամ զկնքեալ դրախտ Թողացո՛ {բանալ}, Բարձր ի գլուխ սիգալ, Յանմատոյցն յա

ւո՞ր նստի ուրիշի խղճմտանքին, պիտի յանդգնի բերա՞ն {բանալ}, մա՞րդ խրատել, իրաւասութի՞ւն բանեցնել: Ողորմել

թեան ունայնութիւնը գիտէին!!! Կանոնաւոր կերպով վէճ {բանալ} այդպիսիների հետ անհնար էր, որովհետեւ կանոնաւոր խ

գիտութիւնք աւանդել, մարդու վայելուչ կերպով խօսք {բանալ} եւ ոճով կարգով բան առաջացնել այդ իրենց սքանչելի լ

թիւնքը աճում են, որքան աճում են կարիքը: Թեւերը {բանալ} եւ թռչել դէպի անմահութեան տաճարը: Անարգական սիւ

քի վրայ ոչ ո՛ք իրաւունք ունի առանց ապացուցի բերան {բանալ} ։ Մեր դատապարտածը Հրատ անունը չէ, այլ այն ուղղու

ապետական կանոնը ստիպում է մեզ, մի ծակը փակելով, {բանալ} միւսը եւ զանազան փոփոխութիւնք առնել զանազան մասնե

մ էք դժոխքը, բայց անարժան էր, պիտոյ է քննութիւն {բանալ}: Այս միջոցին անիծեալների բազմութեան միջից դո

ատճառով լինում են դոքա, որ ունի մի հոյակապ դպրոց {բանալ}, որպէս այդ հոյակապ դպրոցի բացուելուն արգելք էր ա

ա մինչեւ նորա օրը: Այղ աշխատութեան խորհուրդը է, {բանալ} մետալների դէպի ոսկի փոխարկելու գաղտնիքը եւ գտնել

հաւէտ գանձարանի մէջ, կարողանանք մի հոյակապ դպրոց {բանալ} եւ այդ գումարի տարեկան շահովը կրթել ազգի խեղճ ողո

, ուրեմն ի՜նչ հարկաւոր է ամէն մարդու հետ կռիւ վէճ {բանալ}: Քաղաքը մինչեւ այժմ կառավարուել է, այսուհետեւ ե

եան արժանի: Ի՛նչ հարկաւոր է այժմ դորա մասին խօսք {բանալ} եւ տխուր մտածութեններով կամ քննութեններով ձանձրաց

ովմասը յառաջ տանելով իւր խօսքը չթողեց նորան բերան {բանալ}: - Ձեր խօսակցութիւնը, որի մէջ յիշեցիք գերբն

եամբ կարող է կարճ ժամանակից միլիոնների մասին խօսք {բանալ}. ըստ որում, որքան քայլ, այնքան շահաստացութիւն

անձնախօսութիւնը, որից յետոյ պիտոյ էր ինձ առարկայ {բանալ} իսկոյն քո հօր հետ այս մասին, եւ պսակել մեր փափագ

, պատճառւում էր մաղձից: Նա խոստացաւ խօսակցութիւն {բանալ} դրացու հետ աղջկայ մասին միւս օրը. պատճառ, այն օ

րս մտաւ մի նամակ ձեռքին, Թիւթիւնճի-օղլուն շտապեց {բանալ} եւ կարդաց այսպէս. Գերապատիւ Թիւթիւնճի-օղլ

ակաց] մարդկութեանս, [պարտ էր պահել ի թագստեան եւ {բանալ} միայն] հնգից կամ տասանց. լուիցէ, [որ ունի ականջ

ին, վասն որոյ հրաման անդէն առնեն սրբոյն Մեսրոպայ {բանալ} զդպրոցս եւ զհետ լինել ծաղկեցուցանելոյ զդպրութիւնն

աշտպանելու համար, բայց այստեղ անյարմար է ասպարէզ {բանալ}. ուրիշ ժամանակ, մի առանձին գործով կը հրատարակեն

րաշալին մեկնելով, ցրուել միջնադարեան մառախուղը, {բանալ} ազգի աչքը եւ աւելի հաւատ դնել նորա մէջ իր վրայ,

փորձառած էր, քան թէ այդ ուրիշը, որ կամենում էր {բանալ} բնութեան գիրքը: Ուզելով հասկանալ այն կրակը

ակը չէ մոռանում տեղ-տեղ նոցայ բարոյական խոցերն էլ {բանալ}, չէ մոռանում խարազանել անբարոյականութիւնը:

յց, չնայելով սորա վրայ, երեւեցած խոցերն էլ պիտի {բանալ} եւ բժշկել: Թէեւ մի փոքր հիւանդ լինելը մերձիմահ հ

է շատ շերամ պահողք լինին, հեշտ կարելի է ընկերովի {բանալ} մի փոքրիկ թելքաշի գործարան, ուր ամէնի թելերն էլ

անում են միմեանց: Օրինակ Հեթումն ուզում է այգին {բանալ} (թաղը վեր տալ) նորան գնում են օգնելու տասը-քսան

նէր նոր եւ կենդանի լեզուով, որ կարողանար կամուրջ {բանալ} Ազգի բանականութեան եւ գիտութեան գաղափարների մէջ։

իրենք ասում են թէ գրագէտ են), որ ժողովրդի աչքը {բանալը}, հերետիկոսութիւն են համարում, յանդգնաբար հրատար

ցա, թէ այդ լեզուն մանաւանդ լինելու էր նոցա համար {բանալի} մի այնպիսի լուսաւոր տաճարի, որի լոյսը բաւական էր

, այլ պապի միջնորդութեամբ, որովհետեւ արքայութեան {բանալին} նորա ձեռքումն էր։ Այնտեղ, ուր կրօնի բոլոր ա

ողովրդին անմօտենալի է այդ պահարանը, եթէ նա չունի {բանալիք} այդ փակած պահարանի համար եւ չէ կարող հասկանալ, թ

ւ օրէ օր էլ աւելի մօտենալով ժողովրդին՝ դառնար մի {բանալիք} ՝ լուսի դուռը բանալու համար։ Եւ դեռ հերիք չէր

պապերը եւ նոցա արբանեակքը, թէ երկնքի արքայութեան {բանալիքը} կախուած է Վատիկանի պատի վերայ։ Մինչդեռ մարդկութի

նորա ձեռքին է խորհրդաւոր եւ գերբնական գիտութեանը {բանալիքը}: Մի՞թէ աւելի մեղաւոր են Բուդդայի բոնզերը եւ Բրահ

Բացի սորանից, ինչ խորհուրդ ունի դուռը կողպել եւ {բանալիքն} էլ հանել: Սօսին իրենց տանը փակելով ի՛նչ օգուտ կա

էդ առնել վաղվաղակի զյարաբերեալն տնօրինութիւն սակս {բանալոյ} զօրինաւոր քննութիւն ի վերայ Բարսեղ քահանային, թէ

չ զմնացուածն ի դրամոց պարտ է մեզ ի գործ դնել վասն {բանալոյ} այդրէն զդպրոց ինչ ազգային բազմօք գերազանց, քան զ

, չգիտեմ։ Միայն, երբ վերջապէս օրինաւոր դատաստան {բանալով} սկսեցին պահանջել այդ գումարը, եւ նա դարձեալ կամա

նելու են ձեր աչքի լայնացած բբերը, որ, զուր տեղը {բանալով} մեծ մակերեւոյթ, աշխատում էին այդ թանձր խաւարի մէ

եւ ստացականը այն օրիցն եմ ես ուրացել, երբ, աչքս {բանալով}, բարոյապէս նայել եմ մարդկութեան վերայ: Այս պատճ

Միւս կողմից բիւր նորանոր տպաւորութիւնք, պատերազմ {բանալով} ուղեղիս մէջ, աշխատում էին իւրաքանչիւրքը առաջին տ

զարթեցնելով բարձրացնում են դէպի Աստուած. թեւերը {բանալով} ՝ խաչի նման են լինում եւ միաձայն խնդրուածքներով ե

երի մասին, որոնք վախճանեցան՝ ո՛չ օրհնելու համար {բանալով} իրենց բերանը։ Այս պատճառով զարհուրած վախենում

կիս բերանը, թո՛ղ մեր Սարգիսը դիմանայ միայն խցանը {բանալով} ․ բայց բանը այդ չէ, մեք ուրիշ մտածելիք ունինք:

որացած նստելուց արիւնը թանձրացել էր գլխի մէջ: Նա {բանալով} դուռը, հարցրեց Մանուշակից, " հայրդ չէ՞ եկած դեռ

Վերջապէս բանդումը քանի անգամ հարցուփորձից յետոյ, {բանալով} գաղտնիքի վարագոյրը, մատնեց իւր խորհրդակիցքը։ Եր

յց մի քանի վայրկենից յետոյ, իր սիրտը կատարելապէս {բանալով} Անոյշի առջեւ եւ ապսպրելով Սօսին հասցնել իր գաթան

ուելով Մեծ Ռուսսիայի մէջ, կորուսանում է եւ ծաղիկ {բանալու} որակութիւնը: Այս ի՞նչ բան է. ո՞չ ապաքէն այդ ծառ

իւր թշուառութիւնը, գիշերին, ծառերին եւ հովերին {բանալու} իւր սիրտը: Պիտի տեսանէի, անշուշտ, թէ ինչպէս փո

քաջ յայտնի է, Պ. Թիւյսիւզեան ազգայինը պատրաստ է {բանալու} ամենայն տեսակ յարակցութիւնք եւ իւր հետ գործ կատար

օ՛թք արէք եւ իմ համար, որ ինձ խօ՛սք տրուի բերանս {բանալու} ժամանակ ". արդ եթէ նա, որ Աստուծու խորհուրդների

վ, քանդել հին ապարանքը Sարտարոսի կողմից ճանապարհ {բանալու} համար, կրով ծեփել առաստաղի ճեղքուած ծակը. այդ ժ

աբաղդութիւն անպատճառ հասանելու էր նոցա, գաղտնիքը {բանալու} համար: Ութերորդ դարու մօտ, ապրել է Արաբացոց

ւ, տգիտութեան խաւարը փարատելու եւ նոր ասպարէզներ {բանալու} մարդկային գործականութեան համար։ Այնտեղ Կոլոմբոսը

հրդական ծովերի մէջ՝ մարդկութեան համար նոր աշխարհ {բանալու} ։ Միւս տեղ Գուտտենբերգը, իւր սրածայր գործիքին են

ւմ է մի մահանման քնի մէջ։ Հայոց ազգը, առանց աչք {բանալու}, քնում է միալար չորս հարիւր տարի՝ մինչեւ տասնեւ

նոցա հրաման ստանալ Աստուածաբանական ուսման ընթացք {բանալու} ։ Յիսուսեանք մեծ յոյս չէին կարող ունենալ թագա

նում են միւս օր աշխատող երիտասարդներից մինի այգին {բանալու}, երրորդ օր մի ուրիշ եւ այլն: Այս սկզբունքը մեծ

նալով ժողովրդին՝ դառնար մի բանալիք՝ լուսի դուռը {բանալու} համար։ Եւ դեռ հերիք չէր, եթէ բարբառները առան

նորանով, որ չէր լսում, այլ քանի մի անգամ բերանը {բանալուց} եւ փակելուց յետոյ, վեր էր կենում եւ գնում իւր նն

րտիս զգացմունք չտան ինձ թոյլ՝ բանալ զբերան այլով {բանախօսութեամբ}, քան նկարագրելով որչափ ուժ է իմ կարողութիւն՝ զբ

ւթիւնքը՝ հեղինակի՞ն, եթէ մշակողին: Թէատրոնական {բանախօսութեան} լեզուն չէր այնքան ազնիւ եւ մշակուած, ինչպէս պիտո

ղ էր շարժուել եւ լայնանալ մինչեւ անվախճանը, նորա {բանախօսութեան} (диалектика) եւ նոր երկմտութեան (двусмысленнос

նութեամբ կին առնուլ Մարիա Մեդիչիսը, հարկաւորապէս {բանախօսութիւն} բացեց Կլեմենտ ութերորդ պապի հետ, որ միա՛յն կարող

աթուղիք, ունին հսկայ նաւատորմ, զինարան, զօրք, {բանակ} եւ այլ հազար ու մի քաղաքական կամ զինուորական պատր

պսակք, Լուսապաճոյճ, օդային, Է՞ր հրեշտակաց այս {բանակ} Եւ զօրութիւնք երկնային... Այնինչ փոքրիկ մի մակոյ

րական, Այս դրօշակին պիտի նայի Ամբողջ {բանակ} իտալեան: Նա սո՛ւրբ է ինձ, երբ մկրտու

սեր ազնվականների ուսերի վերա: Այսուհետեւ ամեն մի {բանական} մարդու պարտքն է միօրինակ գարշիլ եւ զզվել, որպես

որագրութիւն ժողովրդոց մատուցեալ: Չեն ինչ անծանօթ {բանական} արանց, եթէ զիարդ պատրաստին այսօրինակ թուղթք ինքն

ձամբ կատարել ձեր հանձնարարությունը, իհարկե իբրեւ {բանական} այր, կհասկանաք, որ ես ազատ չեմ, որ կամեցածիս պ

նայ նորա համար մի գայթակղութեան քար: Ամենայն {բանական} մարդ, թէեւ պարտական է միշտ, ճիշդ կերպով պաշտել

ական կեանքերը կերպարանագործւում են, իսկ գլխաւորը {բանական} կեանքը, որով միայն պիտի զանազանուէր նա բուսականն

ատ հեշտ է, բայց ամենայն պահանջողութիւն պիտի լինի {բանական} դատողութեամբ: Աւելորդ ենք համարում ասել, թէ

շաւանք քարոզեց այն իմաստուն ուսուցիչների ընդդէմ: {Բանական} հնարքները, հերքողութիւնքը, վէճը, եւ ի վերջոյ,

ւ զդժոխս: Եւ հոգիք նախահարց էին ի դժոխս, յոր էջ {բանական} հոգին Քրիստոսի անբաժանելի յԱստուածութենէն. " եւ

արմին է իմ կամ արիւն"։ Քրիստոս մեռաւ ՚ի խաչին. {բանական} հոգի նորա էջ ի դժոխս, անբաժանելի Աստուածութեամբ

թիւն Աստուածութեան եւ ո՛չ զներկայութիւն մարդկային {բանական} հոգւոյն որ բաժանեալ ի մարմնոյն էջ ի դժոխս ի փրկել

դորայ ելքը: Սոքա են ահա խնդիրքը, որ ամենայն {բանական} հայ պարտակա՛ն է լուսափայլ կացուցանել ազգի ընդհանր

որա տեղ քարոզել սէր, խղճի ազատութիւն, մարդկային {բանական} արժանաւորութիւն։ Ինչպէս այժմ, առաջ էլ այս սկզբո

ր արուեստի, դեռ երեխայական հասակից սկիզբն անելով {բանական} գիտութեան պարապելու, Յունաց աշխարհը գնաց, եւ այ

նորհից, որ նորա բերնից էին դուրս գալիս). եւ, {բանական} գիտութեամբ, հայրապետների եւ եպիսկոպոսների մէջ ար

արպեցին " անդստին 'ի մանկական տիոց սկիզբն արարեալ {բանական} գիտութեան՝ Յունաց յաշխարհն ճանապարհորդէր " (Թղթ

օր յառաջ բնակւում էր մի աննիւթ էակ, մի զգայուն, {բանական} եւ յաւիտենական էակ, որ այս րոպէիս անտեսանելի է մ

ւմնական անուանուած յիմարքը, պիտի ասեն, թէ մարդը {բանական} հոգի ունի, մարդը խօսում է եւ այլն: Նախ, ո՛վ է

արը անբան անասուն է. բայց ժողովուրդը բաղկանում է {բանական} մարդերից. միթէ՛ ընդունում է ժողովուրդը, որ վարո

է նա Աստուծուց ստացած քանքարը աճեցնէ, եթէ նա այն {բանական} հոգին, որ ստացել էր Աստուծուց, լուսաւորէ. եթէ

որ տեսուեցան։ Աշխարհի կարգը այդպէս է, այսինքն՝ {բանական} կարգ է. միայն պիտոյ է հասկանալ նորան։ Մեղաւոր չ

ամբ, որոնց համար գիշեր էր եւ դեռեւս չէր լուսացել {բանական} լուսաւորութեան գեղեցիկ առաւօտը, որ տակաւին չգիտէ

ւ բանականութիւնը, եւ այս կրօնն է նորա հոգեկան եւ {բանական} գործունէութեան աղբիւրը եւ շարժառիթը։ Այսչափ

վերամբարձ ցանկութիւնը, որով միայն մարդը, որպէս {բանական} էակ, գիտակցաբար ճանաչած է լինում իւր արժանաւորու

ցա զնշխարս հնութեանց առաջնոց Հայկազանց: Ո՞ր անձն {բանական} ի միտ առեալ իմաստնապէս զգրուածս սորա ո՛չ խիլայէր

րել յանձինս իւրեանց զկենդանագիր ժիր սերմանացանի ի {բանական} անդաստան Հայկեան մանկտւոյն: Առողջահայեաց հեղի

անցն ի վերինն Երուսաղէմ: Սերմանեալ զսերմն բարի ի {բանական} բարի անդաստան աշակերտաց իւրեանց, որոց ընդ առաջ ե

արգի հիմնադիրքը շատ լաւ են հասկացել իւրեանց դարու {բանական} ուղղութիւնը։ Նոքա յայտնւում են այն ժամանակ, երբ

նը ուղիղ հասկանալով: Ահա այս է պատճառը, որ ամէն {բանական} մարդ պիտի աշխատի ոչ միայն ինքը ուսանել բնութեան օ

իր փորձեն, որք փորձինն, սանձել զլեզու կամ զգրիչ {բանականաց}: Նոքին ոչ կամիցին ՚ի բողոքելոյ եւ ՚ի պաշտպանելոյ

որշս մատենադարանաց ի վայելս անբանից որդանց քան թէ {բանականաց}: Հեղինակ Հայ-Ռուս բառարանի տպելոյ ի Մոսկուա յամի

ցկեղ, որ ճարակէ եւ զառողջ մարմին ազգին, չէր առն {բանականի} գործ, վասընորոյ տեսանել տեսցեն պատուելի հայրենակ

չորրորդ եւ հինգերորդ ոսկեղէն [ասացելոցն, յորժամ] {բանականն} հոգի առ հայս [զարթուցեալ ի] բազմաժամանակեայ [իւրո

գտակար չէ, այլ շատ եւ շատ վնասակար է, եթէ առողջ {բանականութեամբ} աչքի տակ ձգենք մեր ազգի վիճակը: Մեզ հարկաւոր է կ

ուք, զանազան արտաքին գիտութիւնք, բայց եթէ առողջ {բանականութեամբ} քննենք, այդ բոլորը հոգու փրկութեան պատճառ չէ կար

մարդը որոշւում է այլ կենդանածին անասուններից իւր {բանականութեամբ} ։ Քննութեան տակ ձգելով մարդը ֆիզիկական եւ հոգեբան

ց չար է, քան զսեպհական խաuար, ի հարկէ եթէ առողջ {բանականութեամբ} քննէր այր իւրաքանչիւր զխորհուրդ բանիս: Քերեալ

րակուր պատրաստել սեպական ձեռամբ եւ իւրեանց յատուկ {բանականութեամբ} լոյս հնարաւորելով առ ի լուսաւորութիւն իւրայնոց,

, ողորմելի, առաջնորդեալ բնական ազդեցութեամբ քան {բանականութեամբ}, որ սեպհական է ամբողջ կենդանական թագաւորութեան,

պացուցանէ, ըստ որում, երեխայական օդաբաղխութիւնը {բանականութեան} դատաստանի առաջեւ յարգ չունի: Պարոնը ասում է " ին

եւ, եթէ կարելի է, բոլորովին խեղդելու մարդկային {բանականութեան} օրինաւոր ազատ հոսանքը: Տեղ տեղ, բայց շատ փոքր,

եւ հոգին: Անցեալ տարում երեւեցաւ մեր ազգի մէջ մի {բանականութեան} դատաստան, փա՛ռք եւ պարծանք նորա պաշտօնեաներին։ Ա

մարդկային թուլութիւնը շատ անգամ տիրապետում է նորա {բանականութեան} վերայ, շատ անգամ պատահում է մեզ արտասուքի հեղեղն

ոյ սեղանի վերայ դրեցին մի... Եւ պաշտեցին՝ այս է {բանականութեան} Աստուածը ասելով: Բայց մեք, այսպէս շարունակելով

սի Հայերի ուսերի վերայ: Որովհետեւ ընդդէմ է առողջ {բանականութեան} որեւիցէ գործ սկսանել՝ առանց մի հաստատ հիմք ունեն

տոյ էր կատարել իւր պաշտօնը: Ուր չկայ մտքի եւ {բանականութեան} ազատութիւն, այնտեղ կայ հոգու ստրկութիւն, իսկ ու

եւ տնտեսական ապահովութեան մէջ, նորա խղճմտանքի եւ {բանականութեան} ազատութեան մէջ: Մասնաւոր մարդիկ շատ անգամ ոչ թէ

էք փեսայացուի հասակի, բարոյականութեան, խելքի եւ {բանականութեան} վերայ, թողունք, որ շատ անգամ ձեր աղջիկը ոչ թէ մ

գալ մնացածը, իսկ չորաբեկ եւ քարացած սրտերի համար {բանականութեան} ձայնը, հողմոց հնչիւնք: Ահա եւ այս տունը մարեցաւ

ակ երկարաքղանցք խորամանկութեամբ տիրելով մարդկային {բանականութեան}, եգիպտական առեղծուածներով պատգամ էին տալիս նորան

եռքում, որ այսօր չէ կարող արդարանալ եւ մարդկային {բանականութեան} դիմանալ: Ի՛նչ էր այդ փաստը: Այն, թէ հզօր կառավ

լով զազատութիւն հոգւոց եւ մտաց, այլ եւ մարդկային {բանականութեան}: Զարտաքին ինչ նշանաց քրիստոնէութեան, ոչինչ ուսա

կ ընկան բարոյական գերութեան մէջ, այն է, մտքի եւ {բանականութեան} գերութեան մէջ, ուր մարդը համարձակութիւն չունի ին

, այնպէս, ինչպէս առանց կարմրելու կարող էինք մեր {բանականութեան} հաշիւ ու համար տալ մեր ասածների համար: Բայց եւ ա

, որովհետեւ մատենագրութիւնը այլ բան չէ, եթէ ո՛չ {բանականութեան} արձանագրութիւն։ Մատենագրութիւնը մի յիշատակարան է

կարան է, մի պահարան, ուր ամփոփւում են մարդկային {բանականութեան} վաստակքը, մարդկային հոգու բղխուածքը։ Եւ կարելի՞

մ ենք սորանից յառաջ ասածներս, թէ մատենագրութիւնը {բանականութեան} պահապանն է։ Եթէ Հայոց ազգի անդամքը իւրեանց բանակ

ւթեան պահապանն է։ Եթէ Հայոց ազգի անդամքը իւրեանց {բանականութեան} բղխուածքը կարող են մասնաւորել միմեանց այն լեզուով

ճմտանքը մաքուր է, եւ մեք, հետեւելով մեր խղճի ու {բանականութեան} առողջ թելադրութեանը, պարտականութիւն ենք համարում

ւնքը եւն եւն, ի վերջոյ վերստին հնչեցնում է առողջ {բանականութեան} ձայնը: " Բայց, - ասում է նա (Հայմը), - կեն

ւ որ համարում էր միմիայն արժանաւոր գործ մարդկային {բանականութեան} եւ արժանի յատուկ եւ մեծ ուշադրութեան: - Անպի

սնութեան, կամ ինչպէս մի ազգ ասաց, որպէս աստուած {բանականութեան}: Հպարտութեան եւ փառամոլութեան կողմից, շատ

առանց ամենայն մտքի, բովանդակութեան, խորհրդի եւ {բանականութեան}: Ազգային են այն երգերը եւ պիտի համարուին ազգային

ու ու արծաթի վերայ չէր, այլ մաքուր սրտի եւ առողջ {բանականութեան} վերայ, որի առաջնորդը էր խղճմտանքը, բայց ի՞նչ առ

անակ կերպարանափոխ է լինում, թէ ի՞նչպէս մարդկային {բանականութեան} հետ ձեռք ձեռքից բռնած յառաջ է խաղում, թէ ի՛նչ վե

րութեան աստիճանը կարո՞ղ էր հաւասարուիլ այն մարդու {բանականութեան} հետ, որ երջանիկ էր՝ մասնակից լինելով ազատական կ

բարբարոս սկզբունքով չորացնում է այդ կրօնը ամենայն {բանականութեան} ծիլ, որ դրել էր Աստուած մարդու մէջ սորա ստեղծագո

րծութեան րոպէին։ Նա խաւարեցնում է այն կայծը, որ {բանականութեան} ճիգը աշխատում էր վառել բորբոքել, եւ այսպիսի բռնա

յին բանականութիւնը կերպարանւում էր, վեր քարշելով {բանականութեան} երեսից տխուր եւ մռայլոտ վարագոյրը՝ հնար է տալիս

ու սրով կապեցին պապերը մարդկութեան բերանը, նորա {բանականութեան} ազատ հոսանքը, եւ միլիոնակոր անդամք մարդկութեան,

սաւորեալ՝ առ ի պահպանել ըստ կարի զկենդանութիւն. {բանականութեան} ազգին եւ անհասկանալի միանգամայն եւ անմերձենալի լի

ատենագրութեան եւ եթէ ջովացեալ պարարտասցի անդաստան {բանականութեան} նորա կենդանի բարբառովն, որով վարին հայք առհասարա

երութիւն թարգմանութեան սուրբ գրոց: Սորա հանճարեղ {բանականութեան} է գործ՝ խնամով աւանդել յետնոցս զպատմութիւն ազգիս

այն միակ, որ կարէր կակղել զվայրենութիւն Հայկական {բանականութեան}, սերմանել յանկոխ անապատս զսերմն բարի, ջուր տալ

րոց՝ հարուստ ամենայն տեսակ բաներով, որ հաճոյ էր {բանականութեան}, այսինքն՝ ձեռագիրներով, մատենադարանով, ֆիզիկա

ւ հոգին բաց է ամենայն ուշադրութեամբ ընդունելու մի {բանականութեան} վաստակ, այնպիսի զգեստով, որ յարմար էր մեր ժաման

կենդանի լեզուով, որ կարողանար կամուրջ բանալ Ազգի {բանականութեան} եւ գիտութեան գաղափարների մէջ։ Բայց խոստովանում ե

եւ արուեստի։ Նոքա տալիս էին մարդկային խելքին եւ {բանականութեանը} բոլոր արտաքին փայլը եւ ստուերական կարողութիւն, ո

ընկերօք հանդերձ յամենայն իմաստս, որ ինչ ժամանակի {բանականութեանն} էր գիւտ՝ կամեցաւ նաւել յԵլլադա եւ գնալ յԱթէնս առ

եւս մի շարադրութիւն էր գրել, որի մէջ շատ հասուն {բանականութենով} ապացուցանում էր աբեղայական Կարգերի անօգտութիւնը ե

գամայն Պասկիէի ճշմարտութեան մուրճի տակ. պատճառ, {բանականութենով} եւ խելքով կ'ապացուցանուի ճշմարտութիւնը, եթէ կայ

նկ քարոզիչներ կային, բայց մեծ մարդ իւր մտքովը եւ {բանականութենովը}, ո՛չ երբէք։ Կարգը համարեա՛ թէ կրկնում է իւր պատ

ործ էին շինել իւրեանց համար: Աստուած մեզ խելք ու {բանականութիւն} է տուել, մեք քո հետ ո՛չ երեխայ ենք եւ ո՛չ խելացն

րիտը ասել եւ կանգնիլ մէջտեղումը: Ազգը, եթէ ունի {բանականութիւն} եւ հասկացողութիւն, ուրեմն կը ճանաչէ ճշմարտութիւն

դուք կամք չունիք... Ձեզ եւ հարկաւոր չէ լեզու եւ {բանականութիւն}, մտածեցէք մեր խելքով... Ահա՛ մեր բոլորի ներ

րի համար չկայ կանոն կամ պատշաճ, որովհետեւ խելք, {բանականութիւն} չկայ: Այս դրութեան մէջ են այժմ սուտ ազգասէրքը՝

՛ղ էի այդպիսի տհաս խօսքեր լսել ձեզանից: Ես ունիմ {բանականութիւն}, ունիմ գիտակցութիւն եւ ճանաչում եմ սեւը եւ սպիտա

, որ չունի մատենագրութիւն, ասել է, թէ չունի եւ {բանականութիւն}, որովհետեւ մատենագրութիւնը այլ բան չէ, եթէ ո՛չ

, լաւ նայիր իմ վերայ, ես Աստուծոյ պատկեր եմ, ես {բանականութիւն} ունիմ, եւ այս խօսքերիցս տեսանում ես ահա, որ ես

ր խելօքները եւ ուսումնականքը գոռում են, թէ մարդը {բանականութիւն} ունի, թէ նա մի բարոյական էակ է եւ այլն եւ այլն.

յց զրկուած ամենայն կրթութենից, եւ ինչքան խելք ու {բանականութիւն} որ նա ցոյց տուեց իւր խօսակցութեան մէջ, Շահումեան

ւնճի-օղլուն, - մարդը կենդանի է, բայց հոգի ունի, {բանականութիւն} ունի եւ նորա արժանաւորութիւնը այս է գլխաւորապէս,

այց ոչ կատարեալ. պատճառ, մարդու հոգի ունենալը, {բանականութիւն} ունենալը մի յարաբերական արժանաւորութիւն է, եթէ հ

մբողջ աշխարհը: Մարդը հոգի ունի, ինչպէս ասացիր, {բանականութիւն} ունի եւ գլխաւոր սոցայ մէջ, սոցայ դատաւոր եւ առաջ

եւ ծուծ բաւական առ ի կեանս հրաշագործել զննջեցեալ {բանականութիւն}, աստի յայսցանէ հետեւեցուցանեն, թէ կործանի ազգն

զայնպիսի ինչ, որ կարող էր մշակել զանշէն մնացեալ {բանականութիւն} ազգի մերոյ։ Անապատացեալ միանգամայն կյանքն Հայկակ

սեաններից պահանջւում էին խորին գիտութիւն, խելք, {բանականութիւն} եւ մանաւանդ բոլոր մասնաւոր կամ անձնական օգուտների

սուսականութիւնը սպանում է նոյնպէս ամենայն միտք ու {բանականութիւն}, ջնջում է գիտութիւն եւ արուեստ, ինչպէս Հոգեւոր

նոնին չհաւանելով, որ դրել է մարդուս մէջ լեզու եւ {բանականութիւն} սրտի զգացմունքը ընկերին յայտնելու մասին, իւրեանց

րով, ուրեմն, պիտոյ է լուսաւորէ եւ հարստացնէ իւր {բանականութիւնը}, պիտոյ է ուսանի ճանաչել Աստուածը, իւր ընկերը,

նելը հետեւանք էր արծաթագլխի չլինելուն: Առողջ {բանականութիւնը} թոյլ չէ տալիս ընդունել Նախիջեւանի այն գանգատը, թ

բարոյական մարդիկ դպրութեան ձեռքով չպատուհասուին, {բանականութիւնը}, արդարութիւնը մեզ՝ գրողներիս, կը դատապարտէ:

ւիցէ պակասութիւն մեր ազգի անդամների վերայ. առողջ {բանականութիւնը} պահանջում է հանդէս հանել դորանց եւ խայտառակել եւ

ան արուեստների, որչափ, որ մինչեւ այժմ մարդկային {բանականութիւնը} յառաջացուցել է Եւրոպիոյ մէջ: Այս լոկ խօսք չէ, ա

ւր մարդկութեան կեանքի մէջ չէ կարելի մերժել, թէեւ {բանականութիւնը} երբեք չէ կարող արդարացնել նորան: Մարդը մինչեւ այ

ս ցոյց է տալիս ներկայ հարկը, ինչպէս ցոյց է տալիս {բանականութիւնը}, եւ ոչ այնպէս, ինչպէս հին օրերից մնացած, աւանդ

" Ուրացի՛ր, - ասում է նա-, քո դատողութիւնը, քո {բանականութիւնը}, քո խելքը, եւ հնազանդուի՛ր ինձ: Դու մեքենայ ես

ստանում են իւրեանց արժանի հատուցումը: Մարդկային {բանականութիւնը} միայն այդ բեմին է տուել այն կախարդական մեծ զօրութ

ահանջողութիւնքը: Յարգել եւ պատուել հանճարը եւ {բանականութիւնը} ուսած լինելով վաղուց, անունից երկիւղ չունինք, ո

՛, պարտական իսկ ենք մեծարել եւ յարգել հանճարը եւ {բանականութիւնը}, այն աստուածային քուրաները, որոնցից առաջին անգա

ակներից, այլ այն շաւղից, որ բացում էր մարդկային {բանականութիւնը} ) բամբասուիլ եւ հայհոյուիլ, քան թէ Կրօնական ժողո

ախտելի հիմքերի վերայ, որ ազատ իրաւունքը եւ առողջ {բանականութիւնը} թելադրում է. հետեւաբար ոչինչ կանխակալ կարծիք, ո

ւմ ե՛ւ հասարակութեանը, ե՛ւ հեղինակին։ Առողջ {բանականութիւնը}, ցանկանալով մարդկային ազգի օրէ օր աւելի յառաջադի

արող հասկանալ, թէ ի՞նչպէս էր իւրեանից յառաջ ազգի {բանականութիւնը}, եթէ նա մի հոգեւոր շինութիւն չէ կարող ստանալ նոր

միտք հասկացնող միջնորդը չէր աստուածեղէն խօսքը եւ {բանականութիւնը}, այլ մի տեսակ կատաղի ցնցողական շարժողութիւն: Եթ

, եւ որքան կարելի է հանդարտեցնել նորա ալեկոծուած {բանականութիւնը}: - Հանգի՜ստ կացիր, քուրիկ, կը լցնեմ քո ցանկ

ն գիւտը, որով պիտոյ է ազատուէր մարդկային միտք ու {բանականութիւնը} մագաղաթների բանդից եւ, թեւ ու թռիչք ստանալով, պ

քեզ, թէ ո՛ր աստիճանի կամ ի՛նչ դրութեան մէջ էր քո {բանականութիւնը} ։ Փիլիսոփայաբար նայելով՝ կրօնը աշխարհի երես

դ ազգերի վերայ եւ պատասխանի՛ր մեզ, թէ այդ ազգերի {բանականութիւնը}, սորա լուսաւորութեան աստիճանը կարո՞ղ էր հաւասարո

, այդպէս յետ մնալով, անգործ էին կացուցել իւրեանց {բանականութիւնը}, աստուածեղէն մասը եւ, անգէտ, ակամայ հարկադրուե

ազատութեան ազնիւ ծիլը, բողբոջը, որով մարդկային {բանականութիւնը} կերպարանւում էր, վեր քարշելով բանականութեան երես

գնահատել ամենայն բան, իւր անձը, իւր հոգին, իւր {բանականութիւնը}, իւր ընկերը, իւր գիտութեան եւ հասկացողութեան չա

է։ Կրօնի մէջ կերպարանագործւում է մարդու հոգին եւ {բանականութիւնը}, եւ այս կրօնն է նորա հոգեկան եւ բանական գործունէ

մ քեզ, թէ ո՛ր աստիճանի կամ ի՛նչ վիճակի մէջ էր քո {բանականութիւնը} "։ Արդարեւ, պապականութիւնը, լինելով մի իմանալի

իւր անձին հետ, կարողացաւ երեսուն օրի մէջ չքացնել {բանականութիւնը} եւ ինքնագոյ կամքը։ Յիսուսականութեան հետ զուգընթա

չպէս ուրեմն դադարեցուցանել, մեռուցանել մարդկային {բանականութիւնը}, մանաւանդ այն ժամանակ, երբ նա յորձանքներով սկսե

րկուսը, ձեռքէ ձեռք բռնած, պիտոյ է մշակէին ազգին {բանականութիւնը} ։ Բայց այն մատենագրութիւնը, որ անհասկանալի էր ժո

լուսաւոր էին եւրոպայի բարեբաղդ բնակիչքը։ Միտքը, {բանականութիւնը} տեսութենով եւ կենդանի գաղափարներով կը լուսաւորուի

[մի միայն կէտ նպատակի է] ` մշակել զանշէն մնացեալ {բանականութիւնն} ընդ նմին ազնուագործելով եւ մշակելով զնորն բարբառ

խատութեանս մի եւ եթ կալեալ իւր առաջնորդ զլուսաւոր {բանականութիւնն}, ճախարակեալ եւրոպէական բազմաճիւղ կրթութեամբք, կ

իւն ո՛չ թելադրէ նմա անդէն առ նմին զխօսելիսն, եթէ {բանականութիւնն} ծածկեալ է դեռ եւս փշովք եւ մամռովք՝ ոչինչ ունի հ

ն գիտելոյ զլեզուն, առանց մշակելոյ զանշէն մնացեալ {բանականութիւնն}, առանց յղկելոյ զտեսողութիւն նորա, վասն զի՝ լու

ձակեց եւ մամուլի շղթան՝ մամուլը, մարդկային ազատ {բանականության} սուրհանդակը, արձակված է կապանքից: Աղեքսանդր Տյո

, այն ժամանակ հենց միայն հիացմունքից, հենց միայն {բանականության} հաղթանակից կարելի էր մեռնել: Ափսոսալ միայն կարել

Նախիջեւանում բարեկարգութեանց կողմանէ՝ տեղս եղեալ {բանակատարսն} կամ վէքիլսն իւրաքանչիւրում Ժամանակի ոյք եւ իցեն,

ն " (Սաղմ., ՃԵ., համ. 30)։ § 43. " Եւ {բանակեցաւ} Իսրայէլ 'ի Սատտիմ եւ պըղծեցաւ պոռնկել ընդ դստերսն

եւ ձեռք է բերում Լէոնորան: Կոմսը, հաւաքելով իւր {բանակը}, մտածում է պաշարել բոլորովին Մանրիկօյի բնակութիւ

պայծառափայլութիւնն գլխաւոր հրամանատարն կովկասեան {բանակի} եւ փոխարքայն Կովկասու առ տէր գեներալ-ֆեյլդմարշալ

այնպիսի հրայրեացք, որպիսի չէր պատճառել յունական {բանակի} հուրը Ագամեմնոնի կառավարութեամբ բացուած Տրոյայի վ

։ Էլ ի՞նչպէս ուրեմն կարող էր յատուկ բոզանոց լինել {բանակի} մէջ, եթէ բոզ եւ պոռնիկ չկար։ Բայց, աբեղայից ինչ հ

, թե պատկանում են իտալական Հերոսին՝ Գառիբայլդիու {բանակին}: Այդ վառվռուն երիտասարդների դեմքի վերա գծագրված

ան զանազան hաստատություններին եւ ամսագրերի ամբողջ {բանակին}: Ինձ այնքան անհրաժեշտ չէ տեսնել, որ ինձ հետ խոս

շինած էր սուրբ Լաւրենտիոսի գետի վերայ եւ որի մէջ {բանակում} էին շատ հռոմայեցի գաղթականներ, Հռոմի պապը մի ժամ

ններելի ուշաբարձութեամբ. որովհետեւ եթէ իսրայէլեան {բանակում} մի պոռնիկ մարդ կամ մի բոզ յայտնուէր, իսկոյն քարկո

ամար անհրաժեշտ նյութերը, բայց իմ միակ հույսն այն {բանակռիվն} է, որ առաջ կբերի իմ այդ աշխատությունը, տարբեր վ

կք Լուսանորոգք եթերին, Քերովբէից ի՞նչ {բանակք}, Յի՞նչ զորութիւնք երկնային... Այն ի

երացնող կարճ պատմութիւնք, ապա զանազան խորհրդաւոր {բանահիւսութիւնք}, որ պարունակում էին իւրեանց մէջ ամենայն տեսակ իմ

գլուխս ցաւում է: Դու խնդրում ես, որ ես Էֆիմերդէ {բանամ} քո համար եւ այդ պատճառով եւս եկած ես իմ մօտ, այն

եւ նետեց կապոցը իմ առաջեւ՝ նշանացի առնելով, որ {բանամ} նորան: Երբ բացեցի, ո՛վ խայտառակութեանս, գտ

զարմանայ: Շամպայն ասածդ հեղեղի պէս կը թափեմ, կը {բանամ} քսակիս բերանը, թո՛ղ մեր Սարգիսը դիմանայ միայն խց

ընդ նմա մեռանիլ: Եւ այս ուխտ է, որ այսօրինակ {բանայ} զբերան մեր առաջի ամենեցուն, այս ո՛ւխտ է, որ ստի

յն երեւելու չէր նորա վերայ, նա շատ նեղութեամբ կը {բանայ} իւր քսակը։ Նորա ձեռքը սովորած չէ այդպիսի բաների

Պատկա՛ռ այդմ օրինաց, Զամենայն փակեալ {բանայ}, Զի որ զկնին նորա գայ՝ Ելցէ եւ մտցէ՝ Եւ

րումը բրիչը ձեռին Ոսկի, ուլղինձ գտանելով կը {բանայ} ուղին: Կարաւաններն այն ժամանակ այն ժայռից

րը (bill), որի մասին է այժմ վէճը, եւ ճանապարհ {բանայ} դէպի պառլամենտը տիրապետող համակարգութեան հակադիր

առաջանում էր նորանից, որ չգիտէր, թէ ինչպէս խօսք {բանայ} եւ ինչ բանի համար. մանաւանդ լսած լինելով իւր ուղ

ղորմութի՛ւն, - կրկնեց պառաւը, - Աստուած բարի դուռ {բանայ} քեզ: Մանուշակը նշանացի արեց աղքատին, որ կան

ում են պատուհանից եւ նշանացի են առնում, որ դուռը {բանայ}: Դայեկը բացում է դուռը. մարդիկ առանց ներս մտ

քնին ախոյեան յարուցեալ ընդ դէմ ողորմ տգիտութեան՝ {բանայ} ոսկեղէն մատամբ զմուտ նորոյ աշխարհին որոյ կենդանու

, Իմ գործերին պարապելով՝ Ինձ ճանապարհ {բանայի} ։ Իմ ծնողքըս ու բարեկամք Տըխուր նը

: Բայց չկան մարդիկ, որ, ընկերութիւն կազմելով, {բանային} մի օրինաւոր գործարան այդ բանի համար: Ամենայն ինչ

արի հացով ու ողորմութեամբ լուսաւորութեան ճանապարհ {բանային} Հայոց ազգի համար։ Այսպէս ահա կատարուեցաւ Մխի

րենակիցք մեր ազգասիրաբար խնամ տարեալ կորըստեանս, {բանային} ի զանազան հայաբնակ քաղաքս զուսումնարանս վասն աղջկ

րելի եւ այլն: Հոկտեմբերին պիտի ստորագրություն {բանանք} գալոց 1859 թվակ. ՝ " Հյուսիսափայլի " համար, ես

ն մնա՞ց մի կաթիլ Ամօթի սուրբ ջուր, որ բերան {բանանք} ։ Ո՛չ, թէ չենք ուզում հողից հող կորչիլ,

կամիս, որ պատճառ լինինք ազգի կործանութեանը, ապա {բանանք} այդ դպրոցը: - Ի՞նչ ես խօսում: - Ի՞նչ պի

ճառով: Դորա հակառակ շնորհակալ կը լինինք, եթէ մի {բանասէր} ցոյց տայ մեր վնասը ազգի ընդհանրութեանը եւ նորա ապ

ելի գաղափար է։ Մարդը մեղաւո՞ր եղաւ, որ հետախոյզ {բանասէր} դարձաւ, որ նստի ծանր ու բարակ ոճերի բառարան շինէ

ելի գաղափար է: Մարդը մեղաւո՞ր եղաւ, որ հետախոյզ {բանասէր} դարձաւ, որ նստի ծանր ու բարակ ոճերի բառարան շինէ

պէ հրատարակէ, որ " Սոս եւ Վարդիթերի " " հետախոյզ {բանասէր} " չեղող կարդացողքը, - պարզ մահկանացուքը հասկանան

մ նահապետի ոսկերքը... Իրաւունք ունի եղած Հայ {բանասէրը} մինչ սորանից քանի տարի յառաջ գրում էր հետեւեալ տո

յրիվերոյ խօսակցութեան պատուհասը ընդունեց մի կտրիճ {բանասէրից} մի բազմութեան մէջ, մինչեւ որ անուանուած Հոմերոսը

ւթենների Հայ թարգմանութիւնը հին լեզուով: Ազգային {բանասէրքը} մինչեւ այժմ չկարողացան հասկացնել մեր բոլոր հեղինա

բաղկանում է չորս մասնից, այսինքն՝ Ուսումնական, {Բանասիրական}, Պատմական եւ Բնական հատվածներից, որոնք, համաձա

դուրս երեւելու վերայ են օրագիրք, լրագիրք կամ այլ {բանասիրական} հանդէսք: Թիւրքիայի Հայ օրագիրքը եւ լրագիրքը համա

րգի կախարդիչ շարունակութիւնը ընդհատեց իմ տիրացուի {բանասիրական} քննութիւնը․ լսւում էր. " Առաքեա՛ ի բարձանց

է եւ քեզ զկուրութեան մերկել խավար չէ ի ճահ, {Բանասիրաց} ՝ զի զշինուածս փլուզանես դու յոխորտ։

ղինակը ինքը բացատրէր, քան թէ թողում է " հետախոյզ {բանասիրաց} "։ Եթէ ստոյգը ասենք, մեր քննութեան այն մաս

ն անխնայ ի հուր, [ցաւ զանբուժելի] թողեալ հնախոյզ {բանասիրացն} սրտի, [որով] ընդ մէջ անցելոց դարուց ցչորրոդն զկն

քիմիագէտի մը ձեռնտուութեամբ զտէ, թէ որ երիտասարդ {բանասիրի} մը ներքին համոզմամբը մերժուած Հռովմէական պարգեւը

հայկաբա՞ն է միթէ։ Կամ նա, որ չափածոյ է գրում, {բանաստե՞ղծ} է։ " Սաւուղն է՞լ մարգարէների հաշւումն է ", - աս

ի վերջացան: " Ազգ գայ եւ ազգ երթայ ", - ասում է {բանաստեղծ} -թագաւորը։ " Իսկ մարդը յաւիտեան կայ ", - կցորդում

քո կեանքն էլ պիտի անցնի լուսաւորաց կանոնով: {ԲԱՆԱՍՏԵՂԾ} (Նմանութիւն) Քանի բանաստեղծն չունի մուսայի

սուրբ, ճիշդ, ջինջ, քան հայելի, Որքան դատաստան {բանաստեղծ} հոգուն Մի բան ասելում ` թէ չար, թէ բարի: Ողջ մ

ց նկարագրել այդ օրիորդը: Պ. Շաքարեանցը թէեւ {բանաստեղծ} չէր, թէեւ չունէր մի առոյգ եւ կայտառ հոգի, մի կե

եղինակը ինքը իր կողմից ասում է: Հեղինակը, իբրեւ {բանաստեղծ} իրաւունք չունի տարաժամ եւ այն իր բերնից խօսելով մ

թիւնը: Առհասարակ, շատ թոյլ բան եւ զուրկ ամենայն {բանաստեղծական} ճարտարութենից. ասես թէ դորա հեղինակը հարկադրանքո

ահա սիրտս սաստիկ սկսեց բաբախել կուրծքիս մէջ: Քո {բանաստեղծական} կերպարանքը, քո տխուր հայեացքը մօտ քարշեցին ինձ ք

ինի: Հրատարակողներից մինը՝ Պ. Յ. Ոսկան, ունի {բանաստեղծական} ճոխ քանքար: Շահբէգ: Այս նամակով կն

լ: Շեկսպիրը՝ անգլիական թէատրոնի պարծանքը եւ {բանաստեղծական} մեծ կախարդը, վաղուց դրել էր իմ մէջ մի ցանկութիւն

կաւ էին գործ ածւում: Հ. Ղեւոնդ Ալիշանեանցը ունի {բանաստեղծական} քանքար, եւ այդ քանքարը կարող էր աւելի պարզ եւ վա

ի ժամանակամիջոց: Այն ժամանակ նա կը կորուսանէ այն {բանաստեղծական} (poetique) գոյնը, առանց որի անապատ է մարդու կե

ութեան պարզութեան մէջ միայն կարող է փայլիլ մարդու {բանաստեղծական} գոյնը, եւ ճիշդ մաթեմատիկական հաշիւը, տանելով մա

րագրական, պատմական, բարոյական, փիլիսոփայական, {բանաստեղծական}, ուսումնական, եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն:

ին ողջունում էր ծառերի ամէն մի տերեւը, այս բոլոր {բանաստեղծական} հանգամանքները այնպէս վառեցին ու բորբոքեցին հոգիս

մք ի նոսա պատմական ծանօթութիւնս եւ եթ՝ աւանդեալս {բանաստեղծական} ոճով եւ ամենաջան եւ միանգամայն անընտել հին հայախօ

րշակ արքայ՝ յոյն եւ ասորի գրով։ Պատմական եւ {բանաստեղծական} յիշատակարանք հինն մատենագրութեանն զառաջինն զոհ լի

զաստուածաբանական եւ զպատմաբանական գրեանս: Հոգին {բանաստեղծական} թափառեալ անպատսպար ի վերջոյ ի հինգ եւ ի վեցերորդ

ստ քաղաքական կենդանութեան եղեալ է պատճառ կորստեան {բանաստեղծական} հոգւոյ առ Հայս, թէպէտ պիտոյ էր խոստովանել զճշմար

հաբեկ դղրդեցուցանէին, այսու ամենայնիւ զրկեալ էին {բանաստեղծական} քանքարոյ՝ գոնէ չերեւին նշխարք, թէեւ մնացորդք եր

ի ցուցս..... ըստ ոմանց ապացոյց Համարին {բանաստեղծական} յօրինուածոց, որոց լեալ կարծեն ի նախնումն, երեւի

էին վիճակի վհատեալ եւ անհանգիստ հոգւոյ, որոց եւ {բանաստեղծական} բղխուածք կարող էին լինել որպէս եւ են ողբք, հառաչ

ցեալ ի յորդութեան կամ ի ճոխութեան լեզուին, այլ ի {բանաստեղծական} գեղեցիկ մտացն, որք առ մեզ բնաւին չիք. եւ թէ տաց

ին: Ազգերի սեփական դպրութեան մէջ, այսինքն նոցայ {բանաստեղծական} գործերի մէջ երեւում է նոցայ հոգին, նոցայ վարք ու

արհով յառաջ էր խաղում, իսկ երբ ընկաւ սա Հոմերոսի {բանաստեղծական} ճարտար մտքերի տակ, այն ժամանակ հոգեւորուեցաւ նոր

կից երես շրջելով, դառնում եմ դեպի, եթե ոչ ավելի {բանաստեղծականը}, այնուամենայնիվ ավելի հաճելին: Մակոլեյն, ըս

ս այս դիպուածի համար պ. Նաենափետս անունով փողոցի {բանաստեղծը}, եւ որ սրբագրել էր մեծ աշխատութեամբ եւ զգուշութե

ամ թէ անձն, ազգին պատկանած. նոյնպէս, ազգային է {բանաստեղծը}, եթէ երգում էր կամ գրում էր մի այնպիսի բան, որ

Խօսք չկայ, որ այդ գործը բանաստեղծութիւն է, բայց {բանաստեղծը} որտեղ ուղղակի խօսում է բնութեան լեզուով, ուր միա

պետը այս օրերումս դուրս տուեց Լամարթին ֆրանսիական {բանաստեղծի} ՝ Les Harmonies մակագրով տաղերգութենների Հայ թարգ

մ, որ ոչ մէկը չկարծի, թէ մենք մեզ հայկաբանի կամ {բանաստեղծի} տեղ ենք դնում. քա՜ւ լիցի: Դուզնաքեայ մէկը, տառ

են այդպիսի բաները: Լուսաւորութեան, դպրութեան, {բանաստեղծի} եւ հեղինակի պարտականութիւնն է ժողովրդի հասկացողու

որպէս ապագայում աւելի մեծ յոյսեր տուող երիտասարդ {բանաստեղծի} մի աշխատութիւն. " եւ հայրաբար ներողամիտ կը լինի

ջ քննելիքը է ազգի կեանքը, որովհետեւ այդ կեանքն է {բանաստեղծի} հիմքը, որի վրայ կառուցանում է նա իր շինուածքը:

համար, ինչպէս Պոմպէյի աւերակներում վերականգնեցին {բանաստեղծի} ասուած տունը, կամ ինչպէս առհասարակ փորում են եւ

կանոնով: ԲԱՆԱՍՏԵՂԾ (Նմանութիւն) Քանի {բանաստեղծն} չունի մուսայից Մի բան երգելու յատուկ հըրաման, Նո

համար, պիտոյ են էժեն Սիւ եւ Դիւմայ, ֆրանսիական {բանաստեղծների} գրիչը եւ քանքարը: Այսպիսի տեղերը յայտնի են Նա

Սողոմոն շինեց եւ որ վերջումը նյութ եղավ արաբական {բանաստեղծներին}. իհարկե, հիշում ես Անթարը: Թատմորից գնացինք

է տարակուսում, որ Պ. Լամարթինը մինն է արժանաւոր {բանաստեղծներից}, եւ թէ նորա գործերը արժանացած են լուսաւորեալ աշխ

գլխի վերայ աստղ եւ ձեռքում՝ քնար, ցոյց է տալիս {բանաստեղծութեան} ոգին, իսկ միւսի գլխի վերայ հրեղէն լեզու եւ աջոյ

կայական զօրութեամբ, որ ինչքան եւս հանդէս ունենայ {բանաստեղծութեան} մէջ, պատմական գործերում զրկուած է ամենայն արժէքի

ասարակ ազգային երաժշտութիւն ասած բանը պատկանում է {բանաստեղծութեան}: - Անտարակոյս, - պատասխանեցին մի քանի մարդի

դադարենք սորա վերայ, - շարունակեց կոմսը: Ազգերի {բանաստեղծութեան} միակ աղբիւրը է նոցա ազգային պատմութիւնը, այսինքն

անդակում է իւր մէջ ազգին պատկանած բաներ, եթէ այդ {բանաստեղծութեան} սկզբնական տարրը է մի իրողութիւն կամ թէ անձն, ազգ

նայէք այն արտաքին զանազանութեանը, պատմութեան եւ {բանաստեղծութեան} մէջ, որ երեւում է մի անփորձ աչքի, թէ պատմութիւն

եքենականութեան կանոններին: Արդարեւ պատմութեան եւ {բանաստեղծութեան} մէջ կայ այս զանազանութիւնը, բայց դա մի արտաքին բ

տ մեզ, սապէս ըստ լուսաւոր կարծեաց այլոց, աղբիւր {բանաստեղծութեան} ճանաչէ քաղաքական կեանքն ազգի, ուրեմն եւ պատմութի

գային սեփական դպրութիւնը էապէս հիմնւում է ազգային {բանաստեղծութեան} վրայ եւ այնպիսի աշխատութեանը, որ հայկական հոգու

ուշ բաներ, որի համար պատմութիւնը տկար է եւ կարօտ {բանաստեղծութեան} օգնութեան: Թէ ինչպէս է եղել մեր ազգի շատ հի

խորհրդով, այլ անգիտութեան եւ թիւր հասկացողութեան {բանաստեղծութեան} մասին: Մեր հետեւեալ խօսքերի մէջ վերստին կը

եւ մխիթար Ազգային եկեղեցւոյ:. Ի չափաբերական {բանաստեղծութեանց} սրբոյս ականաւոր են. " Յիսուս Որդի ", " Ողբ Եդես

նքը, մեր հին, որպիսի եւ իցէ, կամ թէ բնաւ չեղած {բանաստեղծութեանց} ուսումնասիրութիւնը, - մենք պարտականութիւն ունինք

կութիւնը։ Մարդիկ առ հասարակ ուսումնականութենով, {բանաստեղծութենով} եւ փիլիսոփայութենով յոյս ունէին, նաեւ աշխատում է

ին երգեր, չունինք ազգային երաժշտութեան, չունինք {բանաստեղծութիւն}, որովհետեւ ապրում ենք միմիայն բուսականաբար եւ շն

պատմութիւն, եւ որպիսի պատմութիւնն, ըստ այնմ եւ {բանաստեղծութիւն}: Այլ այս ամենայն հողմոց հնչիւնք էին յականջս իմաս

տաքին ձեւից, ոչինչ պարունակութիւն չկայ միջումը։ {Բանաստեղծութիւն} անուանւում էր միմիայն բառերի եւ ստերի խաղացմունքը

ած ենք, որ թէ " Սօս եւ Վարդիթերը " առնունք որպէս {բանաստեղծութիւն}, նորա տկար եւ թոյլ կողմերը այն տեղերումն են, ու

ունեցել մի օրինաւոր, եւրոպական հասկացողութեամբ, {բանաստեղծութիւն}, այն առասպելական ժամանակների եղածները պիտի լինէի

Վարդիթերը " դրած է. մեր առջեւ նախ եւ առաջ որպէս {բանաստեղծութիւն}, որպէս վիպասանութիւն, բայց, ոչ ձեւի մտածութիւն

բնական նկարադրութեանցը: Խօսք չկայ, որ այդ գործը {բանաստեղծութիւն} է, բայց բանաստեղծը որտեղ ուղղակի խօսում է բնութե

դրոնացնելով լուսաւորութիւնը, լեզուագիտութիւնը եւ {բանաստեղծութիւնը}, լուսաւորում են խաւարած Հայաստանը: Մեր համար ոչ

յին պատմութիւնը, այսինքն ազգի կեանքը: Ազգային է {բանաստեղծութիւնը}, եթէ բովանդակում է իւր մէջ ազգին պատկանած բաներ

եւ բարոյական կեանքի հետ. այս չէ կարելի հերքել: {Բանաստեղծութիւնը} պիտի որ հոգի ունենայ, կեանք ունենայ, եւ այս կեա

ւնը, իսկ ինչպէս պատմութիւնն է, այնպէս է եւ նորա {բանաստեղծութիւնը}: - Մի՛ նայէք այն արտաքին զանազանութեանը, պա

ների, կամ այդ գործերի մէջ գտանուած մարդերի, իսկ {բանաստեղծութիւնը} դուրս է գալիս իրական ճշգրտութենից: Այո՛, պատմու

տմութեան ասպարէզը է միմիայն իրական աշխարհը, բայց {բանաստեղծութիւնը} չէ կարող դորանով բաւականանալ: Նա բարձրանում է իր

ց կամ երկրորդական իրողութենների վկայութեամբ: Իսկ {բանաստեղծութիւնը} օգուտ է քաղում մի ծայրացեալ ազատութենից եւ ստիպու

բան է, եւ խոր քննելով խնդիրը, կը տեսանենք, որ {բանաստեղծութիւնը} եւս նոյնպէս ճշգրիտ յիշատակարան է, ինչպէս պատմութ

իրական աշխարհի մէջ այս եւ այն կերպարանքով, բայց {բանաստեղծութիւնը} մարմնաւորում է, տեսանելի եւ շօշափելի կացուցանում

լի եւ որոշեալ դրոշմ ազգի բնաւորութեան վերայ: {Բանաստեղծութիւնը} կատարելագործում է մեր հասկացողութիւնը ազգի հոգու

ասին, որ պակաս էր թողել պատմութիւնը: Դիցուք թէ {բանաստեղծութիւնը}, պատմելով մի անցք կամ խօսելով մի մարդու մասին,

սեցի... Ահա այսպէս լինելով Հայերի կեանքը, {բանաստեղծութիւնը} եւս աւելի չէր կարող լինել, քան թէ եղած է: Բայց

Թէ ինչպէս է եղել մեր ազգի շատ հին ժամանակների {բանաստեղծութիւնը} մենք թէեւ ոչինչ գիտենք դրական, բայց եւ այնպէս ըն

եան պատմութեան տուած լուսով, - որովհետեւ օրինաւոր {բանաստեղծութիւնը} հետեւանք է մի օրինաւոր կապակից եւ պատմական կեանքի

հուսահատ հռնդիւնք մեռանողաց եւ ա՛յս իրաւամբք, զի {բանաստեղծութիւնն} հայելի իմն է, յորում ցոլանան շառաւիղք կենդանութե

նշանակութեամբ) չկարէին ունել եւ զայնպիսի կորովի {բանաստեղծութիւնս}, զորպիսիս առ այլս տեսանեմք, զի որպէս ըստ մեզ,

ստանի առեալ ի ձեռին զտաղաչափութիւնս եւ առ հասարակ {բանաստեղծութիւնս} Հեղինակաց Ռուսաց, որպիսիք են Պուշկին, Ժուկովսկի

՝ ունէին եւ զչարաշուք յիշատակարանս, յորոց բղխէին {բանաստեղծութիւնք} արտասուեցուցիչք եւ վհատեցուցիչք, զի ողբք եւ հառա

կապաշտք էին, իսկ ինքն ըստ ինքյան դիցաբանությունը {բանաստեղծություն} է, եւ ի՞նչ հնար կար, որ առանց նվիրական երգերի կ

ց լսվում են երգերի ձայներ, տեսնվում են առակներ, {բանաստեղծություններ} հատված բաներ, որոնք դարձյալ մի գալոց հսկայամարմի

ոլանան շառաւիղք կենդանութեան ազգի, անդատապարտ են {բանաստեղծք} մեր ի թողուլ մեզ զերկասիրութիւնս, որք տխուր յիշա

եանքի եւ բնականի ստորագրելում. մինչդեռ շատ ուրիշ {բանաստեղծք} բնականի պակասութիւնը աշխատում են երեւակայութեան օ

ր այս մարդիկը, որոնց անունը տուինք, են ամենամեծ {բանաստեղծքը}, որ երբեւիցէ ծնել են լուսնի տակ: Բնութիւնք երբե

ն վերլուծությունները, վերլուծությունները ամեն մի {բանավիճային} երանգի պահպանումով եւ մտավոր կարգի յուրաքանչյուր

հակասող սխալը: Չէ՞ որ Տուրինյան պալատի օրինակելի {բանավիճողներից} ոչ մեկը եւ կամ Ֆլորենցիայի հռետորներից ոչ ոք չի ճ

ՍՐԲԱԶԱՆ ՀՈՎՈՒԱՊԵՏ, Բազում ժամանակք են, յորս {բանաւոր} փարախս այս կայ առանց Հովուապետի, յօրէ՝ յորմէ հե

խաբեբայութիւն նորային դասալիք աբեղայից, յայսոցիկ {բանաւոր} պատճառաց շարժեալ նորա ի թշնամութիւն ընդ իս, քանզ

բանիւք ընդդէմ զինեցայ վերոյգրեալ սրբազան հարց եւ {բանաւոր} փաստիւք ապացուցի զպարականոն լինել վերջաւորութեան

ինքզինքնիս (եթէ ոչ անուշութեամբ, գէթ իրաւամբ) {բանաւոր} կերպիւ պաշտպանեցինք եւ բացէիբաց մերժեցինք այն անա

ութիւնը խռովութեան փոխելու պատճառ ըլլան։ Այսպիսի {բանաւոր} եւ պատկառելի բողոքնուս ընդդիմութիւն ընող Մխիթարեա

ւ ո՛չ լսելի եղեւ բացարձակ։ Էր, էր եւ արտաքին եւ {բանաւոր} պատճառ, որպէս այն թէ, զի մի հայկաբանութիւնն խան

, ըստ որում չեն ի միջի ապացոյցք յաղթողք՝ պատճառք {բանաւոր}. ողբալի ճշմարտութիւն, գաւազանաեւ ապացուցեալ, ը

որ մի օրագիր, իւր վճիռը հրապարակելով, խնդրում է {բանաւոր} հասարակութեան կարծիքը: Անպատմելի ուրախ ենք այս բ

նեայց լեալ անսիրելութիւն իմաստութեան եւ երգարանաց {բանաւորաց} " (Խորեն., Պատմ. Հայոց, Գլ. 3)։ Ճշմարի՛տ է։ Հա

այց լեալ անսիրութիւն իմաստութեան եւ երգարանաց {բանաւորաց} ", Խորեն., Պատմ. Հայ., գիրք Ա, գլ. 3:

ասում է այնուհետեւ Աբովեանը, - դուք ինքներդ պիտի {բանաք} ձեր ճանապարհը"։ Ահա այսպիսի հանգամանքների մէ

կ փողի չի արժէր, Գլխիդ հազար գիրք ժւղովել՝ {բանդ} գործդ ձգել անտէր։ Ի՞նչ հարկաւոր միշտ ամեն օ

էր. " Սո՛ւրբ արա զնոսա ճշմարտութեամբ քով, զի քո {բանդ} ճշմարտութիւն է ")։ Այո՛, եթէ այսպէս լինէ

բեմն ինկուիզիտորների ձեռքով դատապարտւում էին դէպի {բանդ}, դէպի հուր, դէպի սուր, նոյն մարդիկը, կրկնում

յլ հաւատի պաշտպանք եւ պատսպարողք: Վարժատուն ասած {բանդ}, ճշմարիտ է, ուսուցանում է մարդու զանազան լեզուք

ների համարում։ Այս պատճառով նորան յափշտակեցին եւ {բանդ} դրեցին։ Նա դուրս չ'եկաւ բանդից, մինչեւ երկու տի

ց Եպիսկոպոսի առաջեւը։ Եպիսկոպոսը իսկոյն հրամայեց {բանդ} դնել նորան եւ բոլոր նորա աշակերտքը։ Իգնատիոսը եւ

նկայում այն ժամանակ, երբ Դոմինիկեան կրօնաւորները {բանդ} էին դրել Իգնատիոսը իբրեւ ժողովրդի մոլորեցուցիչ։

տոնեայ խորամանկութեանը, ըստ որում նոցա հնարներով {բանդ} դրուեցաւ եւ մեռաւ մարտիրոսական մահով։ Բայց առ հա

րեւի թէ եւ չէ լինելու այսուհետեւ եւս։ Քենելը {բանդ} դրուեցաւ, նորա բոլոր կայքը գրուեցան գրաւեցան, ա

նների պահպանութեան տակ։ Կարգի Գեներալ Րիկչին {բանդ} դրուեցաւ, Յիսուսեանների Դիւանատունը եւ գանձարանը

անդրանիկ եղբայրասպան մինչ Կայէն ՚Ի խելս եղեւ {բանդագուշ}, իմ զովանայր սիրտ անդէն։ Համայնաջինջ ջուրց ողող

ԵԱՑ ԶՈՐ ԱՆՄԻՏՔ ՈՒՆԻՆ Ի ՎԵՐԱՅ ՈՒՍՄԱՆ Յէ՜ {բանդագուշ} ի սէր ոսկւոյ, որ զհոգիդ հանես ձօն, Զաշխոյժ

խառնիլ եւ թռչի. Իսկ ի տեսիլ հեշտալեացն {Բանդագուշեալ} գլխովին՝ " Ոչինչ գտայց ուխտազանց, Աս

զութեամբ հաճեաց ներել քումդ ապիրատ զաւակաց, որոց {բանդագուշեալ} ի զառանցանս կրօնամոլութեան եւ ուսեալ յումեմնէ Խաչ

իւն: Բայց զգուշանալով, որ մի գուցէ, քո վերստին {բանդագուշելովը}, ինձ պատահի սրտնեղութիւն կամ փսխել, այս պատճառո

ւմ էին նորան, գործ էր դրւում նորա պահապանները եւ {բանդապետները} կերակրելու համար։ Նոքա բոլորը, որ համարձակւում

, չ'կամեցաւ ցոյց տալ գանձերի տեղը եւ շուտով մեռաւ {բանդարկութեան} մէջ։ Նա իւր մահու մահճումը բողոք գրեց, որով ապա

- Քաղաքակրթութիւն է տարածում: - Ռուսական {բանդերը} լցուեցան Լեհացիներով. կարծեմ շուտով Սիբիրի մէջ ա

եան տարբերութիւնը մեր հասկացած քաղաքակրթութենից: {Բանդերը} են նոցա դպրոցները, պօլիցականք եւ ժանդարմը՝ դաստ

ութեան անշամանդաղ ճառագայթից զօրութիւն Խաւար {բանդէդ} զոգիդ կարէ լուսաբաց բերել կոյս։ Օ՜ն ս

տանան իւրեանցը քո մարդ շինած գործակատարից: - {Բանդը} ունի շատ սենեակներ... - Բայց այդ անխղճութիւն

գայթներով կարդինալ Տուրնոնը դրուեցաւ Մակաօ քաղաքի {բանդը} ։ Պատերազմը այս խնդիրի վերայ, թէ Կօնֆուցիուն Աստ

ր Բեքոնը իւր դաւաճան կարգակիցների ձեռքով ձգուեցաւ {բանդի} մէջ: Այդ միջոցին Ալքիմիայի ասպարիզում փայլու

կից են լինում Զաքարիայի պապանձմանը։ Շատերը կորան {բանդի} մէջ, մի քանիսին վիճակեցաւ այն Բօնզի մահը, որ զո

ուէր մարդկային միտք ու բանականութիւնը մագաղաթների {բանդից} եւ, թեւ ու թռիչք ստանալով, պիտոյ է տարածուէր ամ

որան յափշտակեցին եւ բանդ դրեցին։ Նա դուրս չ'եկաւ {բանդից}, մինչեւ երկու տիկինները յետ դարձան տուն։ Բացի դ

էին հոգեւոր տաղեր, եւ երբ միւս մարդիկը հնար գտան {բանդից} փախչելու, նա իւր աշակերտների հետ միասին մնաց բան

ս գրաւեց բոլորի սիրտը, որ իսկոյն արձակեցին նորան {բանդից} իւր աշակերտների հետ միասին։ Վշտանալով Սալամա

նեղութիւն: Եւ իմ բանը վերջանալու էր {բանդով}, Կամ կախաղան պիսի ուտէր գլուխս. Բայ

եւ բոլոր նորա աշակերտքը։ Իգնատիոսը եւ աշակերտքը {բանդումը} նստած երգում էին հոգեւոր տաղեր, եւ երբ միւս մարդ

դից փախչելու, նա իւր աշակերտների հետ միասին մնաց {բանդումը}, թէպէտեւ դուռները բաց էին։ Այս բանը այնպէս գրաւ

բայց չկամեցաւ մատնել իւր խորհրդակիցքը։ Վերջապէս {բանդումը} քանի անգամ հարցուփորձից յետոյ, բանալով գաղտնիքի

մազ չկա, ինչքան ես սորվելու, գրելու եւ կարդալու {բաներ} ունիմ. բժշկությունը բերբերություն չէ, որ մեկ ամ

որ մեկ ամանով սյուլուկը շալկե ու երթս, հազարավոր {բաներ} կան, կարծեմ որ փոքր ի շատե դուք ինքներդ ալ այս բ

տեսնվում են առակներ, բանաստեղծություններ հատված {բաներ}, որոնք դարձյալ մի գալոց հսկայամարմին նոր հայախոս

յուր որկորը խճողել, թեպետ այս գրվածքը մի երեւելի {բաներ} չեն, այլ նոր լեզվի տղայության հասակի հիշատակարան

կլինի՝ նա Մոսկվա է տեյի, չգրեցի: Եթե տեղդ նոր {բաներ} կա նե, գրիս, եւ Սատեթին հետ 3 հատ սպրինցովկա ու

իրը, թե մենք ազգը մոլորեցնում ենք եւ այլ այսպիսի {բաներ}: Այժմ նոքա ամեն ջանք գործ պիտի դնեն, որ մենք ստ

" երեւիլը մեծ ազդեցություն գործեց ազգի վերա, շատ {բաներ} խոսեցավ օրագիրը, եւ շատ մարդիկ սկսեցին ուրիշ կեր

ունիմ, որ առողջություն տան ինձ: Եթե այնպիսի {բաներ} ունենաս, որ հարկավոր էին տպվել " Հյուսիսափայլի "

որովին: Քեզ գրածս եւս բոլորը չէ, ավելի խայտառակ {բաներ} կան, որ միմիայն բերանով կարելի է ասել, ըստ որու

ս է նորա առողջությունը. եթե գաս, նորա մասին եւս {բաներ} ունիմ խոսելու: Պետր Նիկոլաեւիչին սիրով բարեւ

խիջեւանին սեփականացնեն, եթե կորած կամ երկբայական {բաներ} կան: § 3. Իբրեւ վարձ աշխատության երեսփոխաննե

կամ առձեռն պատրաստ գումարը ստանալը եւ այլ այսպիսի {բաներ}, որ պիտի բացահայտ կացուցանեին խնդիրը եւ գնացողնե

բոլորն ուղիղ մեր սիրելի Անանիայի աղբահորը նետելու {բաներ} են։ Իսկ ըստ զանազան փաստական տվյալների, ճշմարտո

ր նամակներուդ մեջն էլ չլինեին անպատշաճ եւ անճոռնի {բաներ}, հարկավ ձեռքս կպած ժամանակ կպատասխանեի, բայց այ

լրագիրը եւ շատ անգամ տեսանում եմ նորա մէջ այնպիսի {բաներ}, որ արժանի չէին բերանից հանելու, թող թէ պղծելով

ունի լսելու, թող լսէ, իսկ Հայոց ազգի համար շատ {բաներ} անցանում են որպէս " ձայն բարբառոյ յանապատի"։ Դո

փով շինած էր մոմը"։ Վաճ. - " Դու ինչ յիմար {բաներ} ես ասում. ի՛նչ յարակցութիւն կայ օդի ելեքտրականու

այց եւ խելապատակիդ մէջ հաւի խելք չկայ. ինչ յիմար {բաներ} ես ասում, Էֆիմերդէս ո՞րն է... - Նոր նոր հաւ

տի շանթերին, որ փարատէին նորա ցաւը: Այսպիսի {բաներ} տեսանել կամ լսել շատ ցաւելի է ինձ. արդեօք կը տա՞

Ե. Ճշմարիտը պիտոյ է ասել, սիրում եմ հին {բաներ} ։ Ինչ պիտոյ է առնել, ամենայն մարդ ունի իւր համար

, բացի կիր շինելու հնոցներից, որոնք, անհրաժեշտ {բաներ} լինելով շինուածքի համար, երեւում են հարկաւորաբար

ծելու, թէ ես եւ իմ քարոզած ճշմարտութիւնը ջոկ ջոկ {բաներ} են, թէ ճշմարտութիւն ասացեալը սեպհականութիւն չէ Մ

իտէր։ Ազգի համար եղած, թէ չեղած, այդպիսի չնչին {բաներ} միեւնոյն են: Ամենայն ողջամիտ Հայի յայտնի է, որ

թիւն ցոյց տալով, ասելու էր. " Խե՛ղճ մարդ, ի՛նչ {բաներ} է խօսում, ի՛նչ քարոզներ է տալիս, չգիտէ, որ մեր

րել իւր վերայից այն թերութիւնքը որպէս դատապարտելի {բաներ}, որ մինչեւ այժմ սուտ ազգասէրքը եւ միւսքը դոյն այ

ջ երեք ամիս փակուած մնալ այստեղ: Այդ միջոցին շատ {բաներ} ունիմ քեզ գրելու, անտարակոյս կը ցնծացնեմ քո Յիշա

եդուտկալէ կնքահայր խնդրել: Բայց սոքա երկրորդական {բաներ} են, մանաւանդ թէ՝ ընտանեկան. այժմ հարկաւոր չէ դ

, ասա՛, ես Էֆիմերդէ գտայ, նայեցի, շատ վատ վատ {բաներ} է խօսում այս եւ գալոց տարու համար: - Եւ այդ

ապուած էին երկրագնդի կենտրոնի հետ... Այսպիսի {բաներ} պատահում են տարու սկզբից մինչեւ նորա վերջը: Շատ

իւր որդու պէս, բայց ի՞նչ... Պատահում են այդպիսի {բաներ}... - Ի՛նչպէս թէ պատահում են. դա շատ հազուագ

ն: Արգո՛յ բարեկամ, այս գրածներս կամ այսպիսի {բաներ}, անպակաս արէք Ձեր Յիշատակարանից, մինչեւ որ ազգե

- Հասկացողութիւնը եւ սրտի վկայութիւնը խաղալիկ {բաներ} չեն, եւ մեր ազատութիւնը լաւ ճանաչելուցն է, որ չ

ւմ ես քո մէջ ամէն մի Հայ մարդու սրտի եւ հոգու մօտ {բաներ}, խնդիրներ, որ յարակցութիւն եւ ազդեցութիւն ունէի

ի կեանքի վերայ: - Իմ համար ասում են, թէ շատ {բաներ} ունիմ առակի ձեւերով, եւ թէ իմ բովանդակած բաների

, թէ գիտեն: Աննշան եւ միանգամայն անխորհուրդ {բաներ} շատ մեծ բան են երեւում հեղինակին, եւ այս հետեւու

աբերութեան մասին չար լեզուներ խօսած են շատ կեղտոտ {բաներ}... ): Ինչեւիցէ: Ահա այդ գործակատարին նշանում է

եմ համարում մի երկու խօսք ասել այն մասին, թէ ինչ {բաներ} հարկաւոր էին ազգին նախ եւ յառաջ, որ յետոյ ազգի ո

էջ: Այս պատճառներով ահա, մեզ յայտնի չեն շատ {բաներ}, չգիտենք մինչեւ անգամ, թէ ինչպէս էր մեր հայկաբա

ոսկեղէն եւ արծաթեղէն զարդեր կամ թէ ուրիշ այնպիսի {բաներ}, որ գալոց օրերում լոյս կարող էին տալ պատմութեան

իւր տարի յառաջ, եւ արծաթը, ոսկին կամ այլ անփուտ {բաներ}, եթէ կային մեր մեռելների վերայ, գուցէ մնացին եւ

իշ այլ ազգային գործերի համար: Եւ այլ այսպիսի {բաներ}, որ չգրեցի, եւ որ առողջ դատողութիւնը ինքնին հաս

и веки были два солнца (երես 83)։ Այսպիսի {բաներ} հազարաւոր ունինք նկատած այդ գրքի մէջ, որ ինքնըստ

աւելի Յոյն, քան թէ Հայ: Բացի սորանից, մի քանի {բաներ}, որ վերաբերւում էին մեր եկեղեցու յատկական բնաւոր

նքը որ չափով եւ կամիք, բայց մեք ընդունել այսպիսի {բաներ} չենք կարող: Այս բոլորը հրատարակում ենք անարգ զրպ

մ արգելքով, ո՛չ, նա լաւ գիտէ, որ սոքա անհնարին {բաներ} են Անգլիոյ մէջ, նա հալածում է մանր հնարներով եւ

տեսակ ուղղագործութիւնքը եւ վերանորոգութիւնքը հեշտ {բաներ} չեն, եւ համարձակ կարելի է ասել՝ նոր ի նորոյ ձեռ

անտէր։ Ի՞նչ հարկաւոր միշտ ամեն օր՝ նոր նոր {բաներ} մտքէդ հանել, Կամ առաջվան ընկերներուդ՝ ախմա

" Խելք, միտք, խօսել ու մտածել, " Յիմար {բաներ} մի՛ խօսիլ"։ Կեանք ուրացողը հեռացաւ

բերին եւ ձըկներ, Պանիր ու խաւեար եւ այլ շատ {բաներ}, Ոսկի բաժակով օղին կարապետ, - Ե

գար: Ողջով ведь, նորա վերան Վատ-վատ {բաներ} խօսեցան, Ну, ведь, ես ոչինչ չգիտեմ `

Հաճոյացիր մեր սրտին։ Թո՛ղ դատարկ {բաներ} լինին, Մարդու վէրք տալ չունենան, Թե

եկեղեցիներից: Կրօնական հաւատալիքը, վերացական {բաներ} լինելով, այլեւ խղճմտանքի սահմանի մէջ ամփոփուած,

ուղք ամրացնել եւ նորա վերայով բարձրանալ։ Այդպիսի {բաներ} երազում միայն կարո՛ղ են կատարուիլ, իսկ արթնութեա

ը ո՛չինչ չեն կարո՛ղ առնել։ Դնենք, թէ գրեցին շատ {բաներ}. գրուածքը կարօտ են տպուելու։ Հեղինակը, տարիներ

նայ իւր այրական հասակը. մանաւանդ որ այժմ դեռ շատ {բաներ} կան, որոնց մասին Հայերը, ամենեւին գաղափար եւս չ

որոնում է զանազան նորութիւնք եւ առհասարակ այնպիսի {բաներ}, որ զգալի ազդեցութիւն կարող էին գործել ընթերցողն

անէ հրաշալի, ազդու եւ այլ սոցա նման ուղեղ գրգռող {բաներ}, սառնասիրտ է մնում դէպի գործի գլխաւոր արժանաւորո

ւ խօսքերից հեշտ կարելի է իմաստասիրել, որ դու շատ {բաներ} տեսած եւ շատ բաներ լսած ես քո կեանքի մէջ: Քաջ իմ

ելի է իմաստասիրել, որ դու շատ բաներ տեսած եւ շատ {բաներ} լսած ես քո կեանքի մէջ: Քաջ իմացիր, որ տարաբախտ

Բարեկամ, կրկնեցի ես, դոքա շատ հետաքրքրելի {բաներ} են, խնդրեմ ինձ պատմես, եւ տաս փոքր-ինչ մի ըստ մ

Առաջին, որ եթէ սա ճշմարտասէր մարդ լինէր, այնքան {բաներ} տեսանելուց յետոյ, չպէտք է գործարանումը ծառայութի

ին: Թէպէտ ես շատ աշխատեցի իմանալ մի փոքր որոշակի {բաներ} նորանից, բայց նա չկամեցաւ յառաջ տանել խօսքը: Ես

ւստ չէ՛ եւ մանաւանդ առաջարկուած հնարները շատ պարզ {բաներ} լինելով, օրինակ սառն ջրով լուացուիլ, զբօսնուլ,

րձուած աշակերտների հետ գայթակղեցուցիչ եւ անհանճար {բաներ} խօսելու համար, սո՛ւտ մշակներ անուանեց նորանց)

իրենց նախանձի եւ վրէժխնդրութեան պատճառով, ոչինչ {բաներ} էին խօսել տալիս նորանց, եւ իրենք ուրախացած բացա

ն համբաւներ եւ նախանձի պատճառով խօսում են անարժան {բաներ} ։ Պա՛տճառ, ո՞վ արդեօք երկայնամիտ եւ բարկութիւ

պիսի օրինակներ, աւելի խի՛ստ եւ աւելի զարհուրելի՛ {բաներ} կը գտնեն։ Փրկի՛չը, գործուածի մեղք լինելը բոլորո

արկած խօսքը. որի ընդդէմ դու, Տէր, ուրիշ էլ շատ {բաներ} ասելով, տուած պատասխանիդ գլխաւոր բանը այս արիր

Սուրբ Կաթուղիկէի վանքը՝ ընծաներ եւ ամեն հարկաւոր {բաներ} նուիրելով, որոնցից ամեն մէկի տուածը յայտնի էր եւ

դատապարտութեան եւ ամօթի համար խօսում էին այդպիսի {բաներ} ։ Թո՛ղ ասեն ուրեմն, որի՞ համար շնորհուելով պ

ենք, ինչ որ այս Թղթի եւ Պատմութեան մէջ միօրինակ {բաներ} կան՝ վկայութիւնք, ակնարկութիւնք, Ս. Գրքից փոխ

Պ. Էմինի այս երեք տեսակ գործողութեանց մէջ էլ կան {բաներ}, որոնց բնա՛ւ չենք կարող համաձայնիլ. այս պատճառո

որ երկուքն էլ միասին մերժենք, որպէս իսպառ անհիմն {բաներ} ։ Նախ՝ Փարպեցու յիշած քահանայապետը Հայոց կաթո

ած ասելու տեղ ասում են գրուած. այս երկուքը տարբեր {բաներ} են եւ առանց ուղղախօսութիւնը շփոթելու չեն կարող իր

ղացայ գտնել. իրաւ է, շարադրութիւնքը բաւական հին {բաներ} են, բայց դորա փոխանակ տեսէք ինչպէ՛ս տպած է, եւ

գամ ասացի ես քեզ, որ չեմ սիրում վերստին տաքացրած {բաներ}, եւ ասել եմ, որ տաս ինձ միայն թեթեւ բաներ, որ

ացրած բաներ, եւ ասել եմ, որ տաս ինձ միայն թեթեւ {բաներ}, որ մանաւանդ ախորժելի եւ դիւրամարս էին, բայց դո

մակորուած միանգամայն, տուեցիր ձեռքս չոր եւ անհամ {բաներ}... - Մռայլագոյն տէր, համարձակւում եմ հաւա

անսիական, անգլիական օրագիրներ. դոքա ի՛նչ դժոխքի {բաներ} են, մանաւանդ ինչ յատկութիւններ, որ այդ անպիտանը

ւսն էր, այլ պատմաբան վերին աստիճանի: Սա շատ հին {բաներ} է պատմում. գիտէ մինչեւ անգամ Նոյից յառաջ անցած բ

ք, տարժանականք եւ անըմբերելիք.... - Ին՞չ {բաներ} են, ինչ ես ասում, - բացագանչեց սատանան: -

պէ՞ս կարող է գրել. եւ միթէ՞ լեզուն կամ գրիչը ջոկ {բաներ} են: Անզգամնե՛ր, մինչեւ այն աստիճան լրբացաք, որ

պ. Մարկոսը, աւարտելով թղթի կարդալը, - այս ի՛նչ {բաներ} են... եւ զխորհուրդս քո ո՛ գիտաց... որպէս զի

ք քո, տէր... - Ապա, պ. Մարկոս, այսպիսի {բաներ} կան աշխարհի երեսին: - Բայց ասացէք խնդրեմ, -

րթայ, - իսկոյն պատասխանեց պ. Մարկոսը: - Ինչ {բաներ} էք խօսում. ես շատ ուրախ եմ, որ չկայ նորա անունը

լ նորան, - շարունակեց պ. Մարկոսը, - ես այնպիսի {բաներ} հարցանէի, որ բաց մնար նորա բերանը, զօր օրինակ.

է ծնանում: - Նա հարց արեց ինձանից, թէ փո՞քր {բաներ} կան բնութեան օրէնքների վերայ յառաջացող, որ տգէտ

: - Բայց լսի՛ր, իմ ասած մտածելիքը զուարճալի {բաներ} են, եւ կարծեմ, որ դու եւս հեռի չմնաս այդ բաների

որ է, այստեղ ես համարեա թէ ոչինչ եմ: - Ի՞նչ {բաներ} են ապա, - հարց արեց Մանթուխեանցը: - Ոսկին,

ար գործ էի դնում միշտ նիւթերը, որ թէեւ թեթեւագին {բաներ} են, այնուամենայնիւ իմ պէս մարդու համար, ինչպէս

րանից աւելի կամենանք, ընդունելի եւ աստուածահաճոյ {բաներ} դեռեւս շատ կան, ջրհոր փորել, տանը մնացած աղջիկ

ռ ժամանակ ես խորհուրդ չեմ տալիս ձեզ երգել այնպիսի {բաներ}, ուր շատ կային ցած խազեր, այդ կարող է, վնասակա

երգեր ու երաժշտութիւնը, ապա ուրեմն խեղճ ողորմելի {բաներ}, ըստ որում օրինաւոր բան չէին կարող ունենալ:

ւթիւնը, եթէ բովանդակում է իւր մէջ ազգին պատկանած {բաներ}, եթէ այդ բանաստեղծութեան սկզբնական տարրը է մի իր

տար ազգեր իւր գայիսոնի տակ խոնարհեցնելը պատահական {բաներ} են, ոչ բղխում են ազգի կեանքի բնաւորութենից եւ ոչ

տեսանում երազում, իսկ Հայը նի՛ւթ: Հատ ու կոտոր {բաներ}, որ այժմ անփորձ մարդիկ ազգային են համարում, ժող

րդ խելքիս նստում են. ինչեւիցէ, դոքա ուսումնական {բաներ} են եւ դուք ձեր մէջ ինչ կամիք արեցէք, մեզ չեն վեր

իւնը, որի մէջ յիշեցիք գերբնական ու ֆանտաստիկական {բաներ}, մի բան միտքս ձգեց: Ես մի դրացի ունիմ, ահա, ա

գ, չորացուցած գորտ ու չղջիկ, բու եւ այլ այսպիսի {բաներ} լի են դորա ախոռի մէջ... - Ձեր պատմելով, -

անբաղդ, որպէս հայր: Եւ այս քանի տարու մէջ ի՛նչ {բաներ} անցկացան իմ գլխից. եւ այդ բոլոր անախորժութենների

ր նամակ, որպէս թէ Աստրախանից, որի մէջ ափեղ ցփեղ {բաներ} խօսուելուց յետոյ, ասւում է եղած, թէ դուք հետամո

ուտ էք խլել այդ պարոնի պաշտօնը եւ այլ այսպիսի շատ {բաներ}: Դուք, իմանալով այս, իսկոյն վճռում էք, թէ պիտ

ս չէ՛, ուրեմն ներիր ինձ եթէ ասեմ, թէ կան դեռեւս {բաներ}, որոնց մասին դու տեղեկութիւն չունէիր: Շահում

քաջ տեղեակ էր քիմիայի, - այլ նորա մէջ կան զանազան {բաներ}, զօր օրինակ, փայտանիւթ, կուպր, ջուր, օսլայ,

ռք Աստուծոյ: - Շատ ուրախ եմ: - Այդ դատարկ {բաներ} են, - կտրեց խօսքը Թիւթիւնճի-օղլուն, - թող նոքա իւ

տկեր էր: - Չարագործութիւնը եւ յանցանքները այլ {բաներ} են, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն. - նա նորանց փո

էս մարդ չէր, եւ աշխարհը կը վկայէր, որ նա կեղտոտ {բաներ} չէր սիրում: - Կան մարդիկ, - խօսեց Շահումեանցը

ւ լինէր այն իմ մահու դատակնիքը... - Այդպիսի {բաներ} չեն իմ ասելիքը: Ես կամէի վճռաբար լսել քեզանից քո

թէեւ լաւ գիտէր իւր մօր ճարերի չնչին եւ յիմարական {բաներ} լինելը, բայց շուտով յօժարեցաւ մօր կարծիքին, որո

ինքդ հրաժարուէիր այդ ամուսնութենից. պատճառ, լաւ {բաներ} չեն խօսում այդ աղջկայ մասին, ասում են, որ շատ բ

ը կատարելու էր հօր այս պատուերը, բայց հարկը ի՜նչ {բաներ} չէ ստիպում կատարել մեր սրտի յօժարութեան ընդդէմ.

, դեռեւս հարկաւոր էր ասել, թէ մի անզգամ կին ի՛նչ {բաներ} չէ ստիպում իւր մարդին կատարել, եւ քանի՛ արդեօք կ

եր Գրիգորի նամակագրութենների մէջ։ Դեռեւս շատ {բաներ} ունէինք հանդէս բերելու, բայց ժամանակի սղութիւնը

ասել, որովհետեւ աշխարհի հանգամանքները երբեմն շատ {բաներ} ստիպում են կատարել, թէեւ մի այդպիսի մարդ ամենեւի

րելի՛ ընթերցողք, գիտեմ, դառն է ձեզ կարդալ այսպիսի {բաներ} մեր գրչի տակից, բայց որքան դառն է ձեզ կարդալ, հար

մեզ գրել։ Երանի՜ թէ ունենայինք գովեստի արժանաւոր {բաներ}, ի՛նչ ուրախութեամբ փառաւորելու էինք այս իրողութիւ

րը, նորա երեւակայութիւնը պատկերացնում էր զանազան {բաներ} ։ Վերջապէս, Բարսելոնում երկու տարի մնալուց յետոյ

մեքենայ, որ հառաչում է, հեկեկում է, գանգատական {բաներ} է խօսում եւ այլն եւ այլն, եւ այն այնպիսի կարգով

մարդի վախճանը, որի մասին զանազան մարդիկ զանազան {բաներ} ասացին։ Ոմանք սրբացնում են նորան, ոմանք վերագրո

է նոցա թելադրութենովը, եւ ճշմարիտ կային մի քանի {բաներ}, որ արդարացնում էին այս կարծիքը։ Ինչ ժամանա

ոնադրութիւնը եւ ի վերջոյ մուծելու նրա մէջ այնպիսի {բաներ}, որոնց դէմ վերջին դէպքերի ընթացքում շարունակում

ոցայ վարք ու բարքը եւ այլ այնպիսի բարակ եւ քնքուշ {բաներ}, որի համար պատմութիւնը տկար է եւ կարօտ բանաստեղծ

անակների եղածները պիտի լինէին շատ հասարակ եւ խեղճ {բաներ}: Թողնելով այն պարոններին, որոնց սիրելի է այդպիս

րում երեւակայութիւնից եւ հնարաստեղծում է անբնական {բաներ}, այնտեղ գործի արժէքը թուլանում է եւ անհամեմա՛տ թ

թիւն չունէին կրօնի հետ, պիտի կորչէին: Թէեւ խեղճ {բաներ}, բայց եւ այնպէս կարելի է տակաւին հաւաքել բաւական

ակներում, բայց ասիական այլաբանութիւնքը մի աննշան {բաներ} են համեմատելով յունական դիւցաբանութեան հետ: " Բա

" եւ չէ բնաւ պաշտպանում, բայց նոցա ընդդէմ կային {բաներ}, որ ուսումնական գերմանացին զանց է արել մէջ բերել

նի բանի էլ զուր հանդէս տուել: Ահա այս տեսակ {բաներ} ամէն գիտութեանց վերաբերեալ առաջնորդական գրքերի մէ

ը, կ՚ասեն թէ " այդ բոլորը մեզ մի անծանօթ կամ նոր {բաներ} չեն, մենք այդ ամէնը գիտենք"։ Ես լաւ գիտեմ, որ

Լոյսը եւ խաւարը միմեանց այն աստիճանի ներհակ {բաներ} են, որ երկուքը միասին չեն կարող լինել մի տեղում

ալը Գարեգնի առջեւ արդարացնելու համար սուտ ու մուտ {բաներ} էր հնարում, երկրորդ, եթէ, ստուգապէս, կատաղած

եւ այլն: Սոքա բոլորը տղայական չնչին եւ խելացնոր {բաներ} են, ձգտողութիւն, բնութեան եւ անցած գնացած ժաման

երը եւ այս գաղափարը ամենայն ընդունելութեան արժանի {բաներ} են եւ սոցայ ընդդէմ ոչ մեր եւ ոչ ուրիշի կողմից ասե

արող են օգուտ քաղել հայերը: Կան այնտեղ շատ ուրիշ {բաներ} եւ շատ օգտակար բաներ, բայց այսօր ամէնքն էլ երեսի

այերը: Կան այնտեղ շատ ուրիշ բաներ եւ շատ օգտակար {բաներ}, բայց այսօր ամէնքն էլ երեսի վրայ ընկած: Ստոյգ է

Աշտարակի տնտեսական կեանքի մէջ եթէ կան տխուր {բաներ}, գոնէ՛ կայ մի շատ մխիթարական բան. փոխարագնալը:

նդութենով ստացած կրօնը ունէր, շատ անծուծ եւ տգեղ {բաներ} էին. այս տգեղութիւնը, գեղեցկացաւ եւ միանգամայն

թէ ոչ ժողով անհատների, որոնց մէջ կային հասարակաց {բաներ}, հասարակաց ըմբռնողութիւնք, հասարակաց ձեւ ու ոճ

յս 8-ին: Սրբազանն ողջ է եւ առողջ, եւ քո ասած {բաներդ} բոլորը ասիլ իմ, եւ նա համաձայն է, միայն փոքր հա

րի ստացածդ մինչեւ այժմ չի հայտնեցիր: Ինձ ապսպրած {բաներդ} Բերբերովի ձեռքով անպատճառ կստանաս. նա այս օրերս

կինակով, իսկ ինքդ սկսիր կարդալ: Եւ ահա կարդալու {բաներդ}, ծննդեան ճրագալուցի գրքերը բացի առաջինից, " Ի ս

ր կան, կարծեմ որ փոքր ի շատե դուք ինքներդ ալ այս {բաները} կհասկանաք: Եթե ամեն փոշտի ձեզ նամակ չեմ գրել, ա

գա վիճակը, իհարկե դուք որ ինձ մեղադրում եք, այս {բաները} չեք չափել, այլ մեկ բան է, մեկ մեղադրանք սովորել

չէ, բանը բանից անցավ, հազարներ կորավ տեի։ Այս {բաները} ես հավիտյանս հավիտենից բերանես չէր հանեի, բայց հ

կամ չերքեզի հավասար կկարծեիք ձեր աչքումը: Այս {բաները} փոքր ի շատե խոսելուց հետո, հայտնում եմ իմ որպիսո

ություն պարգեւե, ամառն աստուծով կտեսանենք եւ այս {բաները} կմոռնանք։ Քո եղբայր Միքայել Նալբանդյանց

ւնը գիտենք եւ մի քանիսիցը քանի մի բառեր: Այս {բաները} ուսումնականաբար կամ լավ եւս իմաստասիրաբար քննելով

միաբանությունը քակտվի, աշխարհս եւս կքանդվի. այս {բաները} լավ հարկավոր է իմանալ եւ իմացածը գործ դնել խելոք

երուցած չէ ապրանքը եւ փողը տված չէ: Սրբազանի {բաները} նույն դրության մեջ են՝ գրագրություն շատ, բայց դ

, եւ նա համաձայն է, միայն փոքր համբերե, որ այս {բաները} կարգ ընկնին: Լեբեդեւան ավարտեց ուսումը, բայ

զատ որդիքը ունին կարողություն բարոյապես առնիլ այդ {բաները} հազար անգամ լուսավոր գաղափարներով, քան թե պապակա

տակեմ դավաճան վիշապի գլուխը: Իմ մինչեւ այժմ գրած {բաները}, թե իմ եւ թե կոմս Էմմանուելի անունով " Հյուսիսափ

պիտո է ջերմությամբ կպչել գործին: Գիտեմ, որ այս {բաները} Դուք ինքներդ եւս լավ գիտեք, բայց հիշեցնում եմ Ձե

եւ ամեն օր մաշում է հոգիս: Իմանալով այս բոլոր {բաները}, աչքի տակ առնելով, թե այս վիճակում եղած մարդու

լուխս, մտածիր ինքդ ու հետո դատապարտե: Այս բոլոր {բաները} դեռ անցյալ տարուց քեզ հայտնի էր: Մտածեցի, մ

նտանելի նեղության առատ աղբյուրի տեղ։ Եթե այս {բաները} եւս անտես առնենք, չէ պիտո գեթ մոռանալ այն, որ գ

րի երեսփոխանքն էին, ոտքի տակ դնելու: Մեք այս {բաները} գրում ենք որպես լոկ քաղաքացի եւ որպես լոկ ազգի օգ

կների զորությամբ ավանդված կայքերը: ։ Եթե այս {բաները} կորած չեն դեռեւս, որ եթե ոչ քաղցրությամբ, գոնե

ին, դա ինձ կզվարճացնի: Է՛հ, թողնենք այդ դատարկ {բաները}, դրանցից օգուտ չկա: Սրտանց շնորհակալ եմ Անա

ւ այլն. ընդունեցի, եւ այս 2-3 օրն էլ տան պիտանի {բաները} ճարելու աշխատելով, ահա այսօր առաջին նամակը գրում

տութեան համար խաչի մահը յանձն առաւ. իհարկէ, այդ {բաները} քո համար անհասկանալի են, միայն պիտոյ է ինձ այսքա

վ, փափկացնելով եւ այլն։ Չգիտէք, որ իսկապէս այդ {բաները} այնպիսի թունաւոր տարերք են, որ մտանելով դաստիարա

ոյ գործերը։ Նա պիտի սիրէ սորանց բոլորին, եւ այս {բաները} հնարաւոր են միայն դաստիրակութեան միջնորդութեամբ:

հասարակութեան պիտոյքին, եթէ մասնաւոր եւ անձնական {բաները} խափանարկու չլինէին ընդհանուր օգտին: Նախիջեւանը գ

վորութիւն ունին իւրեանց հոգաբարձութեան վերաբերեալ {բաները} երկար տարիների մէջ ամենայն դանդաղութեամբ գլուխ բե

ծանօթ են Նախիջեւանցիք: Մի մարդ չէ կարող այս {բաները} առնել, բայց եթէ հինգ-տասն երեւելի հարուստք միանա

այլն, ինչպէս կարող են յառաջանալ այն բարի, բարի {բաները}, որոնց չլինելու վերայ մորմոքուելով՝ յառաջ եմ տա

սին հրատարակում էր " Մեղուն " ուրախացած. այդպիսի {բաները} արժանի չեն եւ ուսումնարան անունը իւրեանց վերայ կր

ներումս ստացած նամակներիցս կամ լուրերիցս հետեւեալ {բաները} կարող եմ մէջ բերել: Համար 1. Սեպտե

էի, չէի կարողանալու դրականապէս խօսել այս կամ այն {բաները} Պ. Իսահակեանցի հետ, եւ թէ մի հաստատ բնաւորութեա

է խօսում այս եւ գալոց տարու համար: - Եւ այդ {բաները} ամենայն տասներկու տարու մէջ միանգամ պիտի կրկնուին

աժարուելով եսական անձնասիրութենից: Առանց այս {բաները} քննելու, Նոր տարին նոյնպիսի օր է, ինչպէս Մեծ պա

մետրը) գուշակում է մի գեղեցիկ առաւօտ: Այս բոլոր {բաները} վառում են սրտիս մէջ մի փոքրիկ լապտեր ուրախութեան

եկած արդէն... "։ Մինչդեռ ես պատմում էի այս {բաները}, Գուլի-Շամաման աչքերը տնկած նայում էր երեսիս՝ ժ

ոյ դուրս գնացած լինէի դահլիճից, որովհետեւ վերջին {բաները} ոչ եթէ շարունակեցին այն ազնիւ տպաւորութենների կար

ներկայացան իմ հոգու առաջեւ, բայց հարկաւոր չէ այդ {բաները} գրել այստեղ. ով գիտէ, մի՛գուցէ Յիշատակարանիդ ըն

՝ ուսումնականքը: - Դուք ի՞նչ տեղից գիտէք այդ {բաները}: - Ես ամենայն բան գիտեմ: - Այդ գրողների

ն աչքով կարողանամ նկատել նորանց, մանաւանդ որ այդ {բաները} համարեա թէ յարակցութիւն չունին իմ նուիրական ազգայ

սականքը, լիճերը, ճահիճները եւ, առհասարակ, այն {բաները}, որոնցից ենթադրւում էր, թէ լինում է շատ արտաշնչ

ան կեանքի յարատեւութեան մէջ, այն վերոգրեալ բոլոր {բաները} եւս օրինաւոր քննելով, չէ կարող սահմանել օդի օգտա

րութեանը, բայց Լամարթինի գործերը առաջին հարկաւոր {բաները} չեն մի ազգի համար, որի մատենագրական չքաւորութիւն

անտարակոյս մի օր ազգային կրիտիկոսքը կը դատեն այդ {բաները} ՝ աւելի զտելով եւ մաքրելով, ինչ որ դեռեւս մնացած

ռեւս մնացած էր խառն եւ շփոթ: Արգոյ վարդապետը այս {բաները} տպում է իւր առանձին տպարանում: Խօսելով տպարանի վ

աղը արտասուքից դառն է մեր համար, ըստ որում, այդ {բաները} գործւում են մեր ազգի մէջ: Այդ երեխայամիտ օրա

դէն, - գիտե՞ս, թէ ինչ խորհրդով առնում եմ ես այդ {բաները}: - Ո՞րտեղից պիտի իմանամ: - Քեզ քաջ յայ

չկայ, որ նորա ամուսինը կարողանալու չէ առնել այդ {բաները}, ուստի պիտի բորբոքուի նոցա մէջ անմիաբանութեան եւ

րցողներին։ Գործակատարը գնում է, մուշտակը եւ այլ {բաները} գրաւ դնելով, ճարում է 76 մանէթ արծաթ: Եւ սեւցնե

ուարճութենների խօսքեր, եւ շատ անգամ այս տղայական {բաները} հերիք պատճառ են լինում ընտանիքների կարծեցեալ երջա

ուցէ թէ կորած էր կամ ճիշդ չէր: Մինչեւ որ այս {բաները} եղած չէին, Հայոց ուսումնականի գրած պատմութիւնը ն

բանը այս է, որ մեր մէջ ոյժ չմնաց ներկայումս այդ {բաները} փորելու եւ քրքրելու՝ չնայելով այն վերին աստիճանի

նոր զօրութեամբ զուարթանալը եւ ընդարձակուիլը, այդ {բաները} լինում են մեր քթի տակ, բայց մեք կրօնական վէճերը

" (երես 114, բառական թարգմանութիւն): Այս {բաները} վերաբերւում են Ներսէս Երրորդի ժամանակակից անցքերի

ութեան"։ Ահա նորա խօսքերը. " Որովհետեւ այն {բաները}, որ մեղադրանք էին համարուել Հայերին, ոչ բոլորը

գործադրութիւնը " (երես 222): Ահա այս չորս {բաները} Պ. Խուդաբաշեւն եւս՝ Թէորիանոսի հետ համաձայն, կ

նաւոր ուշադրութիւն դարձնեն եւ աշխատին վերցնել այն {բաները} եւս, որ կարող էին կամ առիթ լինել որեւէ անկարգութ

րկուած է ` Նաեւ սորանից, Նա չգիտէ այն {բաները} Բացի իւր խաղից: Լսարանը նոր ծնո

արոզութեամբ, ընկերութիւններո՞վ, ո՞ւր են ապա այդ {բաները}, ուրեմն ինչո՞վ... եւ վերստին, ինչո՞վ: Այ

ակութիւնը այս պէտք չեղած, կամ անօգուտ, կամ զուր {բաները} աւելի մեծ չափով եւ դրականապէս վնասակար կերպով պաշ

սկացել է նոցա գռեհիկ լեզուն, որովհետեւ այն բոլոր {բաները}, որի վրայ խօսել էին եւ խօսում էին դոքա, ծանօթ է

մից հասկանալի լինէր նորան եւ գրաւիչ։ Ուսումնական {բաները} հասարակ ժողովրդի համար չեն. նա չէ կարող տանել նո

մեր դպրութեան մէջ չկայ ոչինչ նորութիւն. միեւնոյն {բաները} կրկնւում են ամենայն օր, չեմ ասում օրացոյցների հա

դիւանապետականութեան շաղակրատութիւնքը: Շուտով այդ {բաները} գրուելուց յետոյ, ինքը պատմութիւնը ապացուցեց, թէ

ոյն հրաժարուեցաւ իւր պաշտօնից: Այնուհետեւ բոլոր {բաները} մեծ փոփոխութեան տակ ընկան, եւ գործարանը ստացաւ մ

ես նորա խօսքը կտրեցի ասելով. առ ժամանակ թո՛ղ այդ {բաները}, նախ եւ յառաջ պատմի՛ր ինձ, աղաչեմ, թէ ո՞վ եւ ի

անք ունի այնտեղ Ղազարը եւ սիրում է նորանց"։ Այս {բաները} ասողների գործերի մասին ես ահա լուռ եմ կենում, որ

ա մէջ հարեւանցի յիշուած, բայց Թղթում իսպառ չեղած {բաները} ։ Առհասարակ, այս յիշատակարաններից ենթադրելով միա

ի է մնում մեզ Թուղթը, որովհետեւ մենք չգիտենք այն {բաները}, որոնց վրայ ակնարկում է Թղթի հեղինակը։ Խաղաղութ

մանրամասն եւ շատ տեղ էլ անունով պատմում է այսպիսի {բաները}, բնաւ չէ խօսում Ս. Կաթուղիկէի մօտ կրօնաւորների

իրենց օրով, կամ մօտ է իրենց ժամանակին, իսկ հին {բաները}, թէեւ շատերը նոցանից Ադամից են սկսում, այնուամե

ւթեան կից։ Միքայէլ Նալբանդեանի այս յիշած {բաները} մենք բնաւ չգտանք նորա թղթերում, թէեւ ամենայն մտադ

։ Երանելի Մաշտոցը, անախտակիր ոգւով քննելով այս {բաները}, զղջացաւ իր գործի վերայ եւ իր կարծիքով գրուածքը ի

ում չէին այդ օրագիրը: Սատանան հիմնաւոր եւ խելացի {բաները} համարում է անարժան որեւիցէ ուշադրութեան, եւ իրաւ

ր է պատմում. գիտէ մինչեւ անգամ Նոյից յառաջ անցած {բաները} եւ ծանօթ է այն լեզուներին, որ ջրհեղեղից յառաջ խօ

ակուին լաւ լաւ եւ գեղեցիկ օրագրութիւնք, բայց այս {բաները} թող ինքեանք լինին, թող ոչնչից եւ ոչնչով գոյանան․

արթաձեւ ոսկրը եւ Յուլիա Պոստրանայի պատկերը: Այս {բաները} մեծ զարմանք բերեցին պ. Մարկոսի վերայ, բայց չկար

նայական բաներով պարապիլ... Պ. Մարկոսի այս {բաները} խօսելու ժամանակ, Շաքարեանցը ընկաւ մի տխուր մտածո

րովին սեւ հաւ, որ անշուշտ հարկաւոր էր. միւս այլ {բաները} վաղուց պատրաստել էի: Երէկ երեկոյեան, սպասաւորս

Շաքարեանցը այնպիսի անկեղծ ոգեւորութեամբ խօսեց այս {բաները}, որ պ. Մարկոսը շարժուեցաւ: Նորա երեսի մեռելատի

ագարութիւն եւ յիմարութիւն: Ես, որ խօսում եմ այս {բաները}, փորձով գիտեմ: Մի անգամ բնական գիտութենից մի բա

, հրաշքի տեղ չէ՛ պիտոյ կարողանար ընդունել տալ այս {բաները}, որ կատարւում էին բնութեան օրէնքներով: - Ին

նք ազգի համար: - Ուրեմն քո առաջարկած մտածելի {բաները} ազգի՞ն են վերաբերւում: - Այո: - Այդ ուր

ուց աւելի ուրիշ պարտականութիւն չունինք, իսկ ազգի {բաները}, եկեղեցու բաները թող հոգան. փառք Աստուծոյ, կաթ

րտականութիւն չունինք, իսկ ազգի բաները, եկեղեցու {բաները} թող հոգան. փառք Աստուծոյ, կաթողիկոս ունինք, Լո

վանքերը լի են վարդապետներով, թող նոքա մտածեն այդ {բաները}, եւ մտածել են եւ մտածում են եւս: Դու ի՛նչ ես կա

սքերը: Շատ տխուր տպաւորութիւն, գործեցին այս {բաները} կոմս էմմանուէլի վերայ. նա, որ քաջ գիտէր այս բոլ

դժուար թէ յաջողի ինձ այս եւ ես վախում եմ, որ այն {բաները} ինչ որ այժմ ճնշում են հոգիս, պիտի ճնշեն եւ ոսկեր

է մնացել իմ շնորհից, խնդրեմ չմոռանալ: - Այս {բաները} այնքան աննշան են եւ մանաւանդ անխորհուրդ ձեր դստեր

է ինչ մտածեմ, թէ ի՛նչ պատճառով մէջ էք բերում այդ {բաները}: - Ներողութիւն, ներողութիւն, ինձ թուեցաւ թ

գալիս այն ապականեալ սրտի վերայ: - Արդեօք այդ {բաները} յարակցութիւն ունէի՛ն իմ դստեր հիւանդութեան կամ բժ

թռչական լինելով, ցրւում են օդի մէջ. իսկ մնացած {բաները} այրուելուց յետոյ, թողնում են իւրեանցից մի քանի մ

թիւն ստանալ, բայց բանը դորայ վերայ չէ: - Այդ {բաները}, ինչ որ ասում ես դու, " Էֆիմերտէի " `, կամ " Ժ

գլխին է, նոքա միայն գնելը գիտեն, բայց այդ գնած {բաները} ինչո՞վ գլուխ կը գան, ամենեւին եւ մտածել չկամին,

լինենք նորան այլ կենդանիների հետ, որ չունէին այդ {բաները}, բայց ինքն ըստ ինքեան դեռեւս չկայ դորայ մէջ մի ը

եսակ կտորներից մանր-մանր դրօշակներ, եւ այս բոլոր {բաները} կարգով շարում են մաղի մէջ, որի տակումը փռած էր հ

ետոյ արդէն առնում են նորա մրգերը եւ առհասարակ այն {բաները}, որ պիտի ձգուէին: Թեթեւ թափողը բոլորովին աւարտե

մկրատը, հայելին մնում են դարձեալ տանը. իսկ միւս {բաները} բոլորը փաթաթւում են կապոցի մէջ ձգուելու համար:

եւ այլն, եւ այլն: Դայեկը իսկոյն ճանաչում է այս {բաները}, թէ որը՞ նոցանից տեսել է որ ծննդկանի մօտ...

ը, որ մասնակից էր այդ կրօնին։ Չնչին եւ նիւթական {բաները}, որ վերաբերութեամբ դէպի հոգին, ոչինչ էին ամենեւ

ծ էին Հաղորդութեան ասուած կոնդակի մէջ։ Այս բոլոր {բաները} լինում էին ազգերին առաջնորդելու դէպի փրկութեան ճա

կութեան թղթեր են գրում Հռովմի պապին։ Խօսելով այս {բաները} ՝ չէ պիտոյ մոռանալ, որ եթէ Հայոց ազգի յոյսը մնաց

դպրոց, բայց այն հնարքը, որ գործ էր դրել նա այս {բաները} յառաջ տանելու համար, տարակոյս չկայ, որ այդ հնար

ական գործունէութիւնը, պարտական էինք խօսել եւ այս {բաները} ցոյց տալու համար, թէ արդեօք բուն ազգի սէ՞րն էր հ

աւ էր պատճառում նորան։ Ցաւի մեծը այն էր, որ այս {բաները} օգուտ չ'տուեցին, եւ նա մինչեւ իւր մահը կաղ մնաց

, բարձելով իշի վերայ իւր գրեանքը եւ ամենահարկաւոր {բաները}, ինքը միմիայն ճանապարհ ընկաւ դէպի Փարիզ, ուր պի

ել այս ուսանողի վառ երեւակայութիւնը, իսկ մնացեալ {բաները} կատարեց " Հոգեւոր Վարժութիւնը"։ Այս կերպով Ֆաբե

անցից, այս հրաշալի գրքի մէջ գտանում ենք հետեւեալ {բաները}. աղօթելու երրորդ կերպը բաղկանում է փոքր ինչ բառե

ոսի թագաւորութիւնը։ Ահա՛ այս է մինչեւ խորհրդական {բաները} բարձրանալու կերպը։ Սորանից ի՞նչ ուղղակի եւ անհրա

ետոյ, այսինքն՝ Իգնատիոսի յաջորդների օրովը, այդ {բաները} գործիք դարձան զարհուրելի քաղաքականութեան։ Ի

։ Կառավարիչքը եւս իւրեանց կողմից յայտնում էին այս {բաները} ուղղակի Գեներալին, որ համեմատում էր այս ծանօթութ

անց կամեցածի պէս սրբագրել էին. մէջի եղած գլխաւոր {բաները} դուրս էր հանած, իսկ աշակերտներին պարապեցնում էին

պաշխարութիւն, վարքի ու բարքի մաքրութիւն։ Նա այս {բաները} քարոզում էր Գօայի բնակիչներին, որոնց մեծ մասը քր

Վերսօրիս անունով, շատ թոյլ կարողացաւ հերքել այս {բաները}, բայց Պարլամենտը, չ'նայելով գործի ընթացքի վերայ

լուսափայլ կացուցանեն իւրեանց ճշմարտութիւնը։ Այս {բաները} ոչ այլ ինչ են, եթէ ոչ յայտնի ապացոյց եւ քարոզ,

։ Մտանում էր խաղարկութեան տներ եւ պանդոկներ, այս {բաները} Յիսուսեան Կարգի կանոնով թոյլ էր տուած, սուրբ նպա

Հենրիկոսի հրամանները այս մասին։ Մինչդեռ այս {բաները} լինում էին, Հենրիկոս IV թագաւոր անուանեց իւրեան

հրապարակով խայտառակէ իր դուստրը, ուր աւելի չնչին {բաները} համարւում են խայտառակութիւն եւ թուք ու բեդնամ են

նել, որ հեղինակը մէկ մասնով արդարանայ, բայց այս {բաները} աւելի են քան թէ պարզութիւն: Այն մատանու խաղ

հասարակ ժողովրդի համար որքա՞ն վնասակար են այդպիսի {բաները}: Լուսաւորութեան, դպրութեան, բանաստեղծի եւ հեղի

ր դնէ, այլ որպէսզի փարատէ այդ խաւարը: Այդ տեսակ {բաները}, մեր կարծիքով զգուշութեան պէտք ունին. եւ հեղինա

ողովրդին խաբելով, աւելի խնամք են ունեցել այդպիսի {բաները} գրով մինչեւ մեզ հասցնելու: Բայց, այժմ, կա

ն, որոնց հեղինակքը, եթէ այսօր գրելու լինէին այդ {բաները} անշուշտ, այնպէս գրելու չէին այս պատճառով, այդպի

մար բաներից, վերջին անգամ ասում ենք, թէ այսպիսի {բաները} ներգործում են խեղճ եւ պարզամիտ ժողովրդի վրայ այնպ

տները: Ո՞վ քարոզեց ժողովրդին թողուլ այդ վնասակար {բաները}, ո՞վ փոյթ տարաւ ոչխարի առողջութեան եւ ապահովութե

նի մի պատմական տեղեկութեններից։ Երանի՜ թէ եւ այս {բաները} գրուած լինէին ինչպէս տեսանում ենք օտար լեզուների

նալ եւ սնունդ տալ տկար հայոց զաւակներին։ Այս {բաները} խօսելուց յետոյ, եթէ պատահելու լինի մեզ տեսանել ա

լինելուն։ Արդէն ցոյց տուել ենք, որ նա չունի այդ {բաները} ։ Մեք տեսանում ենք նորան միմիայն իբրեւ պահարան հա

բավականացիր, հետեւյալ անգամ կգրեմ բոլորովին այլ {բաների} մասին: Ուրիշ բան չունիմ գրելու առ ժամս: Մ

չէ տվել, ես մասնավոր կերպով իմացա սրբազանի բոլոր {բաների} համար, այս օրերս, ինչպես խոստանում է նախարարութ

ղջունես իմ կողմից բոլոր մեզ սրտով բարեկամքը: Ինչ {բաների} մասին որ սրբազանը [խոսք էր տվել] կատարեր, բոլորն

ռաջ գնալովը իմ քաղաքացոց եւ գլխավորապես Ձեզ: Այդ {բաների} վերա հետեւյալ համարներից մինի մեջ պիտի խոսենք եւ

օրագիրը, եւ շատ մարդիկ սկսեցին ուրիշ կերպ նայել {բաների} վերա, հույս կա, որ մի քանի տարուց հետո ակնհայտն

կյանքը փրկելու համար... մանրամասնությունը այս {բաների} էգուցվա նամակիցս կիմանաք: Ես, աստծո հաջողելո

է կամ ո՛րքա՞ն ժամանակի մեջ գլուխ գալու գործ է այդ {բաների} բացարձակապես տիրապետելը կամ առձեռն պատրաստ գումար

տանի, փաստաբանի եւ այլ ամենայն գործին վերաբերյալ {բաների} մասին, որ դուրս էին մեր անձնական ծախքերից, նշան

նել են 5 տարում: Ինչեւիցե, դուք կտեսանեք այս {բաների} ապացույցքը եւ նկատողությունքը յուր ժամանակին, այ

իխուտինի գիրքը, չնայած իր թերություններին ու շատ {բաների} թեթեւակի եւ մակերեսային ուսումնասիրության, այնու

դեպքում ծխախոտն ավելի շուտ է ձեռքս հասնում։ Այդ {բաների} համար հանգիստ եղեք: Եթե մեզ վիճակված չէ շուտո

վելում. Մի կտոր թուղթ եւս գտնելով, գրում եմ այն {բաների} մասին, ինչի մասին, որ մոռացել էի: Ո՞ւր է այժմ

ն գիտություն է, բայց մինչեւ այժմ էմպիրիկ է, շատ {բաների} նկատմամբ չի կարող հաշիվ տալ: Բազմաթիվ " ինչո՞ւ "

: Երեւի բժիշկ Սուլթան-Շահը գրել է քեզ հարկավոր {բաների} մասին, որովհետեւ ես նրան խնդրել եմ. այլեւս միայ

, որ դու ոչինչ հասկացողութիւն չունիս ուսումնական {բաների} մէջ. Մանդինեանց Տէր Ստեփանը քանի տարի գրագիր էր

ւթեանը: - Ես շատ խոր չեմ մտանում ուսումնական {բաների} մէջ, - պատասխանեց իմ հիւրը, - բայց ինչ որ վերաբ

րոն հրատարակողը տեղ չգտանէ իւր օրագրի մէջ իմ գրած {բաների} համար: Ես, ծանօթութիւն չունելով ո՛չ Պ. Հրատարա

ւթեանը եւ տկարութեանը, բայց, չնայելով այս բոլոր {բաների} վերայ, ո՛չ մի տեղում չենք տեսանում մի բան, որ ս

արտախօս մեղադրանքը ամենեւին յառաջանում է դոյն այդ {բաների} չլինելուց: Խնդրում ենք ցոյց տալ մեզ երկու Հայ,

պէս անպատշաճ գործ Աստուծոյ տան համար, եւ այժմեան {բաների} կարգը չէր թոյլ տալու, որ այդ հանդէսը բացուէր եկե

ւ համար, յանձնառու չենք։ Մեք փորձը առած ենք այդ {բաների}, եւ մեր մեծատունների տտիպ համը առել են մեր ատամն

ը բանայ իւր քսակը։ Նորա ձեռքը սովորած չէ այդպիսի {բաների} համար՝ արծաթ ձգել ազգի գանձանակը: Այո՛, Պարո՛ն

այր եւս վառէիր։ Ինչպէ՞ս կարելի է հաւատալ այդպիսի {բաների}: Եւ դու տեսա՞ծ ես մի օր, որ այդ կնոջ կամքով կայ

սարակ ազգային երգ անունով աշուղների գրած կամ ասած {բաների} վերայ, ընդհանրապէս, իսկ դոյն այդ Քնարի չորրորդ

չ խելացնոր պառաւ, որ ամօթ չլինէր հաւատալ այդպիսի {բաների}: Եւ եթէ Աստուած բարկանում է, դորա պատճառը մեք չ

արւում է կա՛մ մեղք, կա՛մ ամօթ եւ կամ գոնէ ընդդէմ {բաների} կարգին: Նախիջեւանցիք տարին մի անգամ՝ Ապրիլի

ել է եւ հանդիպում է զանազան անախորժ եւ վշտացուցիչ {բաների}, բայց մանաւանդ ողբալի է մի այդպիսի պաշտօնէի վիճա

ի մէջ, որպէս նաեւ մեր ազգի մէջ: Ամենայն ժամանակ {բաների} նոր կարգը պատերազմ ունի հին կարգի հետ, լոյսը խաւ

մանուէլի կարծիքը, մինչեւ անգամ նորա մտքից չանցած {բաների} մէջ, ուստի՞ գիտէ, որ նա չէր նկարագրելու կասկածա

ատ մարդերի, բայց այս վերջին տասն նոր տարիքը ի՜նչ {բաների} վկայ են եղել իմ հետ միասին, ի՜նչ ողբալի եւ արտաս

տարին շնորհաւորելու։ Դորա փոխանակ, մտածելով այս {բաների} վերայ եւ ձգելով Յիշատակարանիս մէջ, ահա քեզ եւս պ

նորա գլխաւոր աշխատակիցը. ես պատասխանատու եմ այն {բաների} մասին, որ պիտի ընկնէին Յիշատակարանիս մէջ: Իսկ Յ

ռութենից յետոյ հարկադրուած եմ, փոխանակ զուարճալի {բաների}, ստորագրել քեզ այն տխուր անցքը, որ անցաւ իմ գլխ

մէն մի մարդու սրտի եւ հոգու, կարող է շատ անախորժ {բաների} տեղիք տալ: Ես, Խալիլ նայիբի պատճառով ընկնելով ք

մ սիրել են իմ Յիշատակարանը, ուստի թողնում եմ այլ {բաների} մասին խօսել մինչեւ մի այլ յաջող րոպէ: Ժ.

տ բաներ ունիմ առակի ձեւերով, եւ թէ իմ բովանդակած {բաների} մասին նախընթաց տեղեկութիւն չունեցողը կը դժուարանա

ները վազում էին ջրի պէս, բայց եւ ո՛չ մի խօսք այն {բաների} համար, որոնց մասին խօսելու ծարաւը խեղդում էր ինձ

արգոյ հեղինակը, ամենեւին ուշ չդարձուցանելով այս {բաների} վերայ, չտեսանելով իւր աշխատութեան թուլութիւնը,

արած նկատողութիւնքը եւս ուղիղ չեն. պատճառ, այդ {բաների} աղբիւրը ամենայն խնամով պիտոյ է որոնել ազգային կեա

։ Ինձ թւում է, որ արգոյ հեղինակը խառնափնդորում է {բաների} ժամանակը: Երբ հեղինակը, լրացեալ իրաւունքներով,

տոյ յուսահատուելով՝ իսկոյն խնդրում է չլինելը այն {բաների}, որ կային Մովսէս Խորենացու ողբի մէջ, եւ որ ազգը

մնացածը հարեւանցի թերթելով: Այժմ խօսեմ ուրիշ {բաների} մասին: Փարիզից ստացած նամակներս միմեանց քամա

, որ դու աւելի հիմնաւոր տեղեկութիւնք ունենաս այս {բաների} մասին եւ յոյս ունեմ երբեմն կարդալ քո Յիշատակարանի

ժամանակը նոյն ազդեցութիւնը գործել, ինչ որ ուրիշ {բաների} վերայ, այդ բանը... էր ճշմարտութիւնը: Այս՝

մեր ընկերի վերայ, եւ առանց լքանելու եւ վերացական {բաների} թողնելու մեր մասին հոգաբարձութիւնը, մեր ձեռքով վ

ն, ինչ որ միայն կարող էր մի մատենագիր մարդ: Այս {բաների} մէջ ոչինչ են մեր աչքում մի քանի կռապաշտ Հայերի պա

Բէգզադէին. Աստուծոյ ստեղծած նիւթական եւ իմացական {բաների} մէջ չկայ մի այնպիսի բան, որ կարողանար նորան ամաչ

անում է. - Ի՞նչ ընկերութիւն է այդ, ազգային {բաների} վերայ խորհելո՞ւ, թէ... - Չէ՛, - ընդհատում

ն եւ վիճակի մասին: Մինչեւ այժմ մեք, խօսելով այս {բաների} վերայ, համարեա՛ թէ խարխափել ենք մի խաւար գետնափո

եթէ ապսպարողը եւս իւր կողմից երբէք մտածել չէ այն {բաների} արժանաւորութեան վերայ, որ գործակատարը յանձն էր ա

նաչած լինելով պարոնի թէ՛ հայագիտութեան եւ թէ՛ այլ {բաների} մասին ունեցած տեղեկութեան չափը: Եւ մեր ընթերցանո

ով, յօժարի վճարել որոշած գինը: Բայց մեք այդ {բաների} վերայ խօսելու միտք չունինք՝ լռութիւնը համարելով

այնուհետեւ կուլ տալ խե՜ղճ Հայաստանի որդիքը: Այս {բաների} գիտութենից հետեւում է մեր պատմութեան մէջ այն իրող

կայսրը գանչեց նորան եւ յանդիմանեց, նա ուրիշ այլ {բաների} մէջ պատասխանեց եւ այս, թէ ինքը՝ Ներսէսը, հակառ

ու հետ եւ կարգի դնէ միաւորութեան խնդիրը: Այս {բաների} մասին, որպէս պատմական գրաւոր յիշատակարան, մեք մ

, այն ժամանակ Թէորիանոսը ուշադրութիւն դարձուց այն {բաների} վերայ, որ աւելի մեծ էին նորա աչքում եւ որ յիրաւի

Կո՛մս, Դուք պարտակա՛ն էք ազգի բողոքը ընդդէմ այս {բաների} հրատարակել, եթէ այդպիսիք Ձեր անունով ուղարկուին

ւը, ձանձրոյթից ստիպուած, ձեռք է զարկում այդպիսի {բաների}, կամ աւելի ճիշդ խօսելով, ուրիշներին աշխատեցնում

աւը այն պատճառով, որ չենք կարող այս անգամս ուրիշ {բաների} վերայ խօսել, ըստ որում, առանց նոցա եւս բաւական

որ ուրիշ աշխարհի մէջ թերեւս այնքան զարմանալի չէ, {բաների} վերայ վեր ի վերոյ նայողների եւ միայն արտաքին կեղե

ան, առտնին պարտիզի, անասնոց գոմի եւ այլ կարեւոր {բաների} հարկաւոր եղածի չափ հողի քանակութիւն, որի վերայ կ

արելի եղածին չափ տնտեսութիւն գործ դնելով ձեռագործ {բաների} մէջ: Բացի սորանից, մեր հայ վաճառականների հ

րում է բարձր ուրիշ մարդերից: Այսպէս լինելով {բաների} կարգը, ի հարկէ ոչ ոք չէ ցանկանում հանդէս գալ թատ

որի՛ ձեռքում գտնւում են ներկայումս: Թէպէտեւ այդ {բաների} մասին գրաւոր կարելի է խօսք ու զրոյց բանալ տէրութե

ի՛ գար միւս անգամ հանդէս: Մեք առօրեայ {բաների} Ծառայում ենք անդադար, Դու ինչե՞ր ես

նիսկ եկեղեցականներին, եւ ազգը իրաւունք չունի այդ {բաների} մէջ խառնուելու, որովհետեւ եկեղեցին կազմողը է ազգ

ր զօրութիւնը լարել եւ տրամադրել էր միայն նիւթական {բաների} համար, նորան ի՞նչ կը ներգործէ երկու տարին մի անգ

արժան եմ համարում ծանօթութիւն տալ այստեղ մի քանի {բաների} մասին, որ վերաբերւում էին ներկայ աշխատութեանս։

հաստատապէս, որ մեր դարու հայ մարդը, շատ եւ շատ {բաների} մասին գաղափարք չունենալով իւր մէջ, իհարկէ չունի

կորուստ են, նոցայ աչքում եղած են որպէս վնասակար {բաների} մերժողութիւնք: Եւ գիտէին նոքա, որ նոցանից հարիւ

հնարը: Եւ այն, որ անգլիացու աչքում բնական է եւ {բաների} կարգում, ինչպէ՞ս կարող է ենթարկուել սրբագրութեան

շատ թէ քիչ սասանեցնել կամ աւելի փոքր, կանգնեցնել {բաների} ամենօրեայ ընթացքը: Եւ այդ երկու դասակարգն բուռն

պիտի երեւցնեն իրենց մէջ, կառավարութեան եւ ներկայ {բաների} կարգի ընդդէմ ` միմիայն դիմադրութիւն: Իսկ այդ սկզ

քաջ գիտելով, թէ ի՞նչ բան դրդում էր նորան այդպիսի {բաների} վերայ խօսել: Երբ տեսաւ, որ սորանով եւս չէ կարող

աբուեցաւ դորայ շողոմարարութեամբ, ինչպէս միւս շատ {բաների} մէջ խաբուած էր իւր կարդինալներից. թէպէտ այն մարդ

ութեան մէջ, տեսանենք դորայ ապաշնորհութիւնը ուրիշ {բաների} մէջ: Սա լինելով խորհրդական անդամ գործարանո

ղծ մարդիկ քա՛ղցր ախորժանքով ընդունում էին այդպիսի {բաների} լուրը՝ իրենց մէջ բուն դրած չար գործերին որպէս մի

գրած պատմութիւնից եւ ուրիշ մարգարէներից լսել այդ {բաների} հակառակը. թող նայի՛ն եւ տեսնե՛ն առաջին հարց ապաշ

ունելու եւ փշեղէն պսակի եւ ուրիշ էլ աւելի մեծ մեծ {բաների} համբերեց. իսկ դա՛ վէրքերից թուլացած մարդու երեսի

տերի հետ միացած դառնաշունչ նախանձի պատճառով, այդ {բաների} հակառակն են անում, եւ՛ իրա՛ւ որ, մարգարէի ասածի

ցին անում է զանազան ակնարկութիւնք Ս. Գրքում եղած {բաների} վրայ. բացատրութեանց մէջ մենք հանդէս հանեցինք այդ

անը, պարզ երեւում է, որ պահել են իրենց մէջ եղած {բաների} հազիւ մի հարիւրերորդ մասը, եւ այս է պատճառը, որ

սէս Խորենացին։ Բայց մենք մանրամասն կը խօսինք այս {բաների} մասին, երբ Աստուծու աջողելով հրատարակենք Փարպեցո

ատճառ, մե՛րն էլ, նոցա՛նն էլ գովելի բան չէ։ Այս {բաների} մանրամասն քննութիւնը պէտք է պահանջել գալոց քերակա

լխաւոր գործակատար գտանուեցաւ այս մեր պատմած բոլոր {բաների} մէջ։ Գերեզմանատնում սեղանի վերայ, մինչ Պ. Սանա

ի ընթերցող, հասկանալ: Ինչպէս աշխարհի երեսի եղած {բաների}, նոյնպէս եւ դժոխքի մասին խօսելու ժամանակ, ճշդու

պէս աշխարհի երեսին, փոքր էր օրինաւոր եւ հիմնաւոր {բաների} յարգ ճանաչողը: Բուբանդուսը, բուի թեւից գրի

ագրւում է որպէս թէ վախեցող, որովհետեւ այս եւ այն {բաների} մասին հոգաբարձութիւն է առնում, որ լաւ կերպով ընդ

իւթական արարողութեան միջնորդութեամբ, հասել է շատ {բաների}: Դոցա կարգումն է եւ այն, որ մի շատ գեղեցիկ աղջի

ով ախոռը, զննեցի քո արարողութեան համար պատրաստած {բաների} մնացորդը եւ տեսայ մի ջրով լիք պտուկի յատակում Յու

ի՛նչ էիր կարծում, սիրելիս: Ալքիմիան քո կարդացած {բաների} նման չէ. ի՛նչ քո կարդացած, եւ իմ թալիսմաններին

տրաստ են միմեանց գլուխ ջարդել: Բայց չնայելով այս {բաների} վերայ, Մարկոսը եւ Կիրակոսը չեն խղճահարւում կատար

ծ իւր դիւթութեամբ պարապելու մեղքը: - Մեք այս {բաների} վերայ ուրիշ անգամ աւելի ընդարձակ կը խօսենք, - աս

էն հաւատացուցել են, որ ժողովուրդը, ազգը հոգեւոր {բաների} մէջ իրաւունք չունի խառնուելու, որովհետեւ այդ բոլ

ւնք: Ամէն մի թաղումի, կիրակամտի կամ այլ այսպիսի {բաների} ժամանակ ` ըստ մեծի մասին մի տան մէջ հաւաքուած են

, նոյնպէս չգիտէ. նորա խելքը չէ հասանում այդպիսի {բաների}: Նա ապրում է քաղաքի մէջ իւր չքաւորութեամբ եւ յոյ

արդ ես որ մէջտեղ ես եկել, քո խելքի բան է այսպիսի {բաների} վերայ խօսել: Երիտասարդը առաւել է զայրանում եւ պա

ասխանեց կոմսը, ախ քաշելով սրտի խորքից: Ինքը ինչ {բաների} վերայ էր մտածում, ի՛նչ օդեղէն ամրոցնէր էր շինում

րձել էր մի ամենազգաստ ծանրաչափ - բարօմետր ազգային {բաների} համար, որոնց եւ վերջինը, ամենաթեթեւը մեծ ազդեցո

դ կար ֆրանսիագէտ, եկել էր մեր տուն, որ ինչ ասես {բաների} մասին խոսէ: - Բայց նա ուստի՛ գիտէր, որ ձեր

ք: - Թէպէտեւ ես շատ գլուխ չունիմ ուսումնական {բաների}, - ասաց Մահտեսի Թովմասը, երբ կոմսը աւարտեց իւր

հետ եւ այլն: Ես, որովհետեւ չեմ հաւատում այդպիսի {բաների}, վասն որոյ մտքումս դրեցի մի խաղ խաղալ դորա հետ:

ովնաթանեանցի բաղդից, ժամանակը ձեռնտու էր նորան, {բաների} կարգը եւս յաջողում էր... Մի քանի ժամանակից յետ

ծառայ լինէր ուրիշին, գլխաւոր պատճառն է այս բոլոր {բաների}: Նորա կինը, թէեւ գեղեցիկ հռչակուած, սակայն իմ

ողբը, այնպէս եւ դուք մեքենաբար խօսում էք այդպիսի {բաների} վերայ, առանց զգալու... - Ես շատ պարապած ե

քը տիկին Յովնաթանեանցը շտապ խօսելով, - ընտանեկան {բաների} մէջ ներգործական է իմ ձայնը եւ վճիռը. երկրորդ, ձ

ն ունէր արծաթի կողմից, այլեւ ճաշակ ունէր աշխարհի {բաների} մէջ: Սա մի օր եկեղեցու մէջ պատահմամբ խօսածի համա

կարող էր ժամանակը կորուսանել, առանց խտրելու այս {բաների} յատկութիւնքը, այսպէս ահա Շահումեանցը միշտ գալիս

մեր զգացողութիւնը, որ դուրս էր բնութեան նիւթական {բաների} օրէնքից, շատ անգամ բռնացնում են մեզ ո՛չ թէ միմեա

կ՚աշխատէի ամենայն օր խօսել քո հետ այսպիսի գեղեցիկ {բաների} վերայ, բայց ի՞նչ առնես, աշխարհի սուտ եւ անիրաւ

չէ, նա Աստուած է, ուրեմն այդպիսի կեղտոտ եւ մրոտ {բաների} մէջ սէր չէ կարող լինել: - Դու կարելի է ունիս

մ էի միշտ միասին լինել ձեր հետ, եւ խօսել այսպիսի {բաների} վերայ. չգիտէք, թէ որքան ուրախացուցիք ինձ ձեր գա

մանակում լսում ենք Լամբրոնացու գանգատները այնպիսի {բաների} վերայ, որ անմիջապէս յառաջանում էին մեր ազգի հոգե

ափայլի մէջ, թէեւ մեծ մասով կրկնութիւն էր մի քանի {բաների}, որ մինչեւ այժմ ասած էինք, այնուամենայնիւ անխոր

րը դըրդում են՝ երկրորդը քարոզելով։ Երկու էր այս {բաների} խորհուրդը. մին, որ ցոյց տային, թէ պաշտպան են ք

թիւն տալ մեղքերին հարկաւորապէս, բայց առաւել փոքր {բաների} համար, միայն թէ դա մի կերպով օգտակար լինէր պապակ

կարգի յատկացած բնութիւնը այն էր, որ բոլոր ներկայ {բաների} կարգերի ընդդէմ, ինչպէս եւ լինէին սոքա, զրահաւոր

արծաթի մեծ պակասութիւն էր զգում եւ ամենահարկաւոր {բաների} համար։ Իգնատիոսը, արծաթ տալով նորան, որ հաւաքո

, թէ կազմուեցաւ Տրիդենտեան հռչակաւոր ժողովը։ Այն {բաների} մասին, որ պատճառ եղան այս ժողովքի կազմութեանը,

ց դուրս գործերի մէջ, որոնք մինչեւ անգամ անհնարին {բաների} կարգումն էին։ Կեանքի վերջին ժամանակներումը

գաւառականքը պարտական էին յայտնել ո՛չ թէ միայն այն {բաների} մասին, որ անմիջաբար յարաբերում էին Կարգին, այլ

մէջ. նորա բոլոր ուսման շրջանը կատարւում էր չնչին {բաների} մասին վիճաբանութեններով, որ մոլորեցնում էին մարդ

էին արդէն ամուսնական կեանքի համար։ Չնայելով այս {բաների} վերայ՝ Կապուսինեանք ստացան մի քանի ունկնդիրք։ Ն

զանազան գուշակութիւնք շարադրելու համար։ Նայելով {բաների} հանգամանքներին նոքա դադարեցին Չինացիները Քրիստոնե

րոպայի եւ Ասիայի մէջ նա պիտոյ է պատերազմէր ներկայ {բաների} կարգի հետ. բայց այստեղ՝ Հարաւային Ամերիկայի անա

ամբակի, շաքարի, թաբակի, զանազան մորթերի եւ այլ {բաների} ։ Վեց տարին մի անգամ գալիս էր Գեներալ Պրօկուրօրը

ջ ծագեցան թշնամական շարժողութիւնք այն ժամանակուայ {բաների} կարգին ընդդէմ։ Զուր տեղը Կարդինալ դը Նոյալը եւ ո

միէնի հետ, բայց ամբողջ Ֆրանսիայն, չ'նայելով այս {բաների} վերայ, վճռողական կերպով դատապարտում էր Յիսուսեան

" չէ կարելիներ " հազարաւոր կան. խնդրում ենք այս {բաների} վերայ մի փոքր մտածել: Եթէ մէք ստուգապէս ցան

Թողնելով այն պարոններին, որոնց սիրելի է այդպիսի {բաների} պարապմունքը, մեր հին, որպիսի եւ իցէ, կամ թէ բն

մ, նորա ազդեցութեամբ. բայց, չնայելով այս բոլոր {բաների} վրայ, մենք բան չգիտենք Արշաւրի նենգութեան կամ դր

մահ: Բայց պ. Պռոշեանցը իր բերնից է խօսում այս {բաների} վրա եւ նորա նկարագրութիւնը, որ վերաբերւում էր մե

հուրդը, բայց մենք բնաւ վերաբերութիւն չունինք այդ {բաների} հետ. մեզ մանաւանդ քաշում է այն սքանչելի կանթեղը

պում են բերանաբաց ժողովրդին խորհուրդ ենթադրել այդ {բաների} մէջ: Յայտնի է թէ հնարողը, կամ նորա քարոզը հռչակ

անգիտութեամբ դատողութեան չանենք, այս շատ ցաւելի {բաների} մասին: Սակայն ինչպէս ամենայն ճանապարհորդի

եթերաճեմ եւ օդասլաց կղերը հոգ տանէր գոնէ՛ այսպիսի {բաների}, միթէ՞ մինչեւ այսօր էլ պիտի երեւնին դոքա: Բայց

սօր ամէնքն էլ երեսի վրայ ընկած: Ստոյգ է, որ այդ {բաների} համար խօսող ասող էլ չկայ, գիտութիւնը ոտք չէ կոխե

ա պաշտօնը, այնպիսին երբէք չէ կարող այսպիսի ոչինչ {բաների} առջեւ ընկրկիլ։ Ինձ հարկաւոր է, որ իմ միտքը առջե

ան այն ձեւ ու կերպարանքը, կարո՛ղ ես անցած գնացած {բաների} ընդդէմ պատերազմել, կարող ես բնութեան ընդդէմ ճակա

եւ պատմական դէպքերի ազդեցութեանց մէջ չփնտռենք այս {բաների} բուն պատճառքը, ի՞նչպէս պիտի հասկանանք եւ մեկնենք

նչելի յատկութեններով, դեռ խօսել լոկ առտնին խոշոր {բաների} մասին, կամ առ եւ տուրի մասին՝ առանց համարձակուե

ութեան տակ խմորում է շաղախը՝ եթէ հացի եւ եթէ այլ {բաների} ։ Անհնար է, թէ լեզուն, յեղափոխուելով ազգի աւելի

տեղ, կսկսենք քրքրել եւ վերահասություն գործել այդ {բաներին} եւ եղած կամ գտանված կայքի եւ գույքի մասին լիակատա

հուրդը, մի փոքր առաջ յիշուած, դարձեալ նոցա ասած {բաներին} նման էր, ինչպէս պոռնիկների մեղքը թեթե՛ւ եւ չնչի՛

ոքր մեղմ: Բայց մենք ասացինք, որ չենք ուզում այս {բաներին} իբրեւ թերութեանց վրայ նայել, որովհետեւ այս բոլոր

րող են հավատարիմ գրավական լինել ասած կամ խոստացած {բաներիս}: Խնդրեմ առանձին ուշադրությամբ կարդաք 7 եւ 8 համա

տ է գտնւում, ահա այդ մարդը շատ լաւ տեղեակ է ասած {բաներիս} եւ ինձ քեզ հետ կը թաղէ, որ քա՛ջ հովուի աներկիւղո

տի, ինչպես մինչեւ այսօր իմ անհոգութենովը իմ գրած {բաներից} շատերը այս կամ այն կողմ ցրված կորած են, որոնց ան

իւնը մայրենի լեզուով: Այս խորհրդով ամենահարկաւոր {բաներից} մինը համարեցի արձանագրել այդ Հրովարտակի բուն պատճ

վ այդ սահմանին: Ւ՛նչ է պատճառը, որ չկայ այս {բաներից} ոչ մինը, ի՛նչ է պատճառը, որ ժողովուրդը՝ միմեան

եղ Ղազարը, ինչպէս երեւում է նախընթաց եւ հետեւեալ {բաներից}: Ես պատմել էի Պ. Իսահակեանցին աբեղաների անքրիստ

չտալ սայլորդներին ապրանքը բերելու համար: Այս {բաներից} յետոյ գնում է Բէգզադէն: Տղան հաւատացած է, թ

ւ, բայց մեք՝ ասիացիքս, զուրկ ենք այդպիսի բարակ {բաներից}. մեր մէջ ասիական կոպտութեան հետ թագաւորում է հին

ար չէ մեղադրել: Եթէ կարողանանք քաւել մեզ այդպիսի {բաներից}, մեզ թւում է, թէ այլեւս սխալուած չենք: Բաւակա

ի է ասել, թէ մեր մատենագրութեան մեծ մասը այսպիսի {բաներից} է բաղկացած։ Ո՞վ է դոցա կարդացողը եւ հասկացողը,

ց ամենայն պիսակի, եւ մի սեւ կոթով դանակ: Բնական {բաներից} ցաւում էր պ. Շաքարեանցի գլուխը, նա սիրում է ոգի

- Բան չկայ, գոնէ կը խելօքանայ եւ կը դադարի այդ {բաներից}: Ցոյց տո՛ւր ինձ ախոռը․ արի՛ գնանք: - Ամենեւ

բաներ են, եւ կարծեմ, որ դու եւս հեռի չմնաս այդ {բաներից}, անտարակոյս քո յօժարութիւնը եւս հարկաւոր է, այս

սոփայութիւններ, իմ գլուխս դուրս չէ գալիս այդպիսի {բաներից} ․ հասարակ կերպով հասկացրու ինձ եւ յայտնիր քո դիտաւ

մէջ"։ - Թէ Աստուած սիրում ես, ձեռք վեր առ այդ {բաներից}, մեք լաւ ճանաչում ենք քեզ, Աստուած տայ, որ բոլ

րատէի, որ հետ կենար այսպիսի անօգուտ եւ յիմարական {բաներից}, եւ եթէ կամէր մի բան ուսանիլ, պարապէր բնական գի

իւր անձը, փորձել իւր անձը իւր պաշտօնի մէջ։ Այս {բաներից} յետոյ Լօյոլայն, հարկադրելով իւր աշակերտներին միե

ինքն՝ հնազանդ լինել Կարգի Գեներալին։ Շուտով այս {բաներից} յետոյ Լօյոլա սկսեց իւր սովորական պարապմունքը, այ

կութեան համար ունէր ամենայն պայմանները, բացի այն {բաներից}, որ կարող էր կերպարանագործել նորա միտքը եւ հասակ

արելի էր լցուցանել կեանքի անհրաժեշտ պիտոյքը։ Այս {բաներից} կարելի է եզրափակել, թէ ի՞նչքան մեծ գանձ էր բերու

ries), չար եւ հերետիկոսական կարծիքների, որ այս {բաներից} շինեն նորան գերեզման, որի մէջ կենդանի կենդանի կը

ք այժմ նորան ճանաչում ենք, շատ հեռու է այդ տեսակ {բաներից}: Եւ զարմանում ենք. ի՛նչ հարկ կայ Սօսի սիրող, ե

ք գտնել, բայց իրաւն ասենք, ձանձրացանք այս յիմար {բաներից}, վերջին անգամ ասում ենք, թէ այսպիսի բաները ներգ

լուն, - թող նոքա իւրեանը թէյովը պարապին, մէք մեր {բաներիցը} խօսենք եւ ժամանակը չկորուսանենք զուր տեղը: -

, ման են գալիս՝ ինձ ծաղր անելով։ Իսկ ինչ որ իմ {բաներիցս} վանքումը մնաց, այդ մասին, ուրա՛խ եմ եւ ցնծում,

կանալու չէիր իմ վերա: Պարոն Օդդենը չկամի այն {բաներն} առնուլ, ես եւս, դուն իս իմ պարունս, արզ ունիմ

ռել եւ վանել իմ բացարձակ միայնության վիշտը. նման {բաներն} առավել եւս չեն հասնում իրենց նպատակին, քանի որ դ

ամ եւ երկիցս ջարդեցաւ բոլոր կահն"։ Այս ջարդուած {բաներն} էլ չենք իմանում եկեղեցական անօթք, այլ կրօնաւորնե

նախնի յարաբերութիւնը փոխուել է, հարկ է, թէ այդ {բաներն} են փոփոխութեան ենթարկուել, եւ որովհետեւ պատկերնե

ցոյց ես տալիս գործակատարիդ հարսնացուին կառքերով, {բաներով}... - Հը՛մ, դո՞ւ եւս չես հասկացել, - պատասխ

ւր էջերը կա՛մ ընդհանուր լուսաւորութեան վերաբերեալ {բաներով}, կա՛մ շատ եւ շատ հարեւանցի քերուելով ազգային խնդ

Յիշատակարանս կարելի եղածի չափ պարապում են ազգային {բաներով} եւ միշտ պիտի պարապին այն չափով, ինչ չափով կարող

երբ մարդիկ ոգեւորւում էին վերացական եւ միստիկական {բաներով}, անողոքելի իրական աշխարհը, երկաթի գաւազանը ձեռք

րմարեն ժամանակի որպիսութեանը եւ կ՚աշխատին այնպիսի {բաներով} պարապեցուցանել ընթերցողները, որ ե՛ւ հասկանալի լի

առայել, կարող էին իւրեանց ջերմեռանդութիւնը ուրիշ {բաներով} յայտնել. իսկ եթէ դոցանով կամեցած են ժողովրդի ուշ

է բոլոր կահ կարասիքի կողմից եւ ամեն հարկաւոր եղած {բաներով}, երկու հարիւր տարուց շինուած վանքերից փոքր պակաս

ր լաւ լաւ կերակուրք պատրաստէի, եւ թերեւս այդպիսի {բաներով} կարողանայի մարդու հաճելի լինել։ Բայց ես մի ու

իտութեամբ Փաթաղիկէս էին կոչում, եւ ուրիշ այլ շատ {բաներով} նախատեսելով, յետոյ, ուրիշներից ամաչելով, խաբէա

քրիստոնեայ մարդ ես. ինչպէ՛ս կարելի է սատանայական {բաներով} պարապիլ... Պ. Մարկոսի այս բաները խօսելու

նորա ասածներին, մանաւանդ ինքը պարապելով դիւթական {բաներով}, մի փոքր երկիւղ եւս ունէր, որ միգուցէ Աստուած բ

երի գործակցութեամբ: Միշտ պարապում է խեղ եւ խելառ {բաներով}, գիծեր է քարշում ախոռի մէջ, սեւ հաւեր է մորթում

իւրեանց սուտ փիլիսոփայութենից, եւ քան թէ այդպիսի {բաներով}, այսինքն սորան նորան բամբասելով, մանաւանդ պարապ

արապեցուցանեն նորան զանազան Աստուածաբանական չնչին {բաներով} եւ, այս կերպով մոլորեցնելով ժողովքի ուշադրութիւն

եւ նորա մօտ հոյակապ դպրոց՝ հարուստ ամենայն տեսակ {բաներով}, որ հաճոյ էր բանականութեան, այսինքն՝ ձեռագիրնե

րոցական իմաստակութեններով եւ այլ մանր մունր չնչին {բաներով} ։ Զորօրինակ երեք տարեկան ուսման ընթացքի մէջ միայն

երի վերաբերութեամբ) գաղտնախորհուրդ եւ սիմբոլական {բաներով}, շատ հասարակ արարողութիւնքն էլ գիտէ խճողել զանազ

Երբ այս բոլորը պատրաստ էր, մաղը հանդերձ իւր միջի {բաներովը}, դնում են ամբողջ գիշեր հիւանդի գլխի տակ. միւս օ

գիտությունների համար: Ափսո՛ս, որ քիմիան շատ {բաներում} դեռ կաղում է, թեեւ նա դրական գիտություն է, բայց

ցին ինձ, թէ երազում էի տեսել այս վերեւում պատմած {բաներս}: Առաւօտը վեր կացայ տեղից հոգու մեծ զօրութեամբ,

լ, թէ Պ. Խուդաբաշեւը ուրիշ տեսակ չէ իմանում այս {բաներս}, այլ միայն իւր երեւակայական զօրութեամբ, որ ինչք

եց եօթը հազար կամ շատ շատ միլիոն մը տարի առաջ այս {բաներս} չկային բնաւ"։ Ամեն այն գիր, որ ուսուցանէ զհաւա

անից, Սիւնեաց եւ Արշարունեաց երկիրներից իմ բերած {բաներս} եւ ինչ որ բո՛ւն Տիրոջդ եղբօրորդիներից ստացել էի,

նդգնի բերա՞ն բանալ, մա՞րդ խրատել, իրաւասութի՞ւն {բանեցնել}: Ողորմելի՛ է այն մարդը, որ պիտի ընդունէ այդպիսի

ած հոգին լաւ է իմացել աշխարհիս բանը, եւ մեծ խելք {բանեցնելով} ճարել է այնքան հարստութիւն, որ յետոյ մեր պապը եւ

Հոգիդ կեանքդ ուսման համար՝ որ շատ յիմար պոչ {բանէ}, Վարդապե՞տ մի կուսզես ըլլալ, թէ աստղաբաշխ

ցողքը այդ [ողբեր[գութեան]] եղերերգութեան, յայտնի {բանէ} համեմատաբար խօսելով, ճշմարիտ որ վատ չներգործեցին

Շաքարեանցը շարունակեց. - Ուրիշ ի՛նչ այնպիսի {բանէր} կային, որոնց վերայ պիտոյ է խօսել: - Դու գրո

նայինք վեզիր յաղիին եւ, մամաս կեբերնը չոփեչինիին {բանը} այս տեղը շատ թանկ է եւ Ստամպոլ ալ չիքա, ասեք անո

յս տեղը շատ թանկ է եւ Ստամպոլ ալ չիքա, ասեք անոր {բանը} թող հոգա: Եվ այս եւս հայտ առնեմ, որ նոր ճանավար

ից լսել ես, թե ես հայի վերա սեր չունիմ, դու այդ {բանը} համարում ես դրուստ: Ես ոչ ոքի, իհարկե եւ ձեզ,

պատասխան տուր, թե իրավո՞ւնք է այդ: Եղբայր, եթե {բանը} սերի կգա, ես քեզ պարզ ասում եմ ահա, երանի եւ հա

նա այժմ վաճառական լինելու չէր, որ ասեք թե՝ չէ, {բանը} բանից անցավ, հազարներ կորավ տեի։ Այս բաները ես

մանկության հասակին հասած՝ արդեն ծերացել են. այս {բանը} տեսանում ենք աչքով, բայց որովհետեւ մանկությունից

տալիս շատ մարդասիրություն, ուրեմն մեք եւս նույն {բանը} պետք է ուրիշներին առնենք: Սիրելի ծնողացս շատ

ց չկա ոչինչ, միամիտ եղիր. եւ դու, եղբայր, մեկ {բանը} կգրես, բայց կիսակատար, չես գրիլ, թե ո՞վ է ծան

հայրենակցի եւ ազգի օգտին ցավակցողի: Թեպետեւ այս {բանը} Ձեր ծառայության պաշտոնից դուրս է, այսուամենայնիվ

, բայց դեռ բանի էսենցիալն չկա, այս քանի օրս ամեն {բանը} վախճան կստանա եւ կկարգադրվի, ես իսկույն կհայտնեմ

ւ դա մեր մեղքը չէ, բայց այժմ այնտեղն է հասած մեր {բանը}, որ միշտ մենք փոքր ի շատե բան հասկացողքս պիտո է

ք ցույց տալ, թե ինչպե՛ս պիտո է լիներ օրագիր ասած {բանը} մեր ազգի դաստիարակության համար. ուրախ ենք, որ մ

կա, որ շուտով վերջանա, բայց թե որքան կթեթեւանա {բանը}, այդ գիտցողը աստված է. եթե այստեղ լինեիր, մի ե

յնքան լինեն մեր ստորագրողքը, որքան այս տարի էր, {բանը} խինդ կլինի, ուրեմն Ձեր առաջեւ բացվում է այժմ աշխ

ւթյուն կարող է ծագել ազգի կողմից դեպի նա: Այս {բանը} շատ ձեռնտու է մեզ, միայն Լազարյանք, որպես թշնամ

ողանամ առաջին համարի մեջ հրատարակել, մինչդեռ այդ {բանը} չէ երեւիլ " Մասյաց աղավնու " մեջ: Ձեզ միշտ ա

ռը կիմանաս մյուս նամակիցս: Տեր Մովսիսի սրայի {բանը} վերջացավ: Զանֆդլեբինին փողը տվել եմ. շլյափը բեր

սկուն եւ Գլեբովին, գնում եմ սահմանից դուրս, այս {բանը} հարկավոր էր իմ կյանքը փրկելու համար... մանրամա

ախախնամությանը: Լազարյանք քո նամակը եւ մյուս {բանը} իսկույն ուղարկել են Այվազ[ովսկուն] եւ ինչպես ասու

ե Նախիջեւ[.... ] հույս չկա, որ դուք գիտեք ձեր {բանը} [..... ] Առ ժամս այսքան, ավելի ոչինչ [.

յից լուր ստանամ " Հյուսի[սափայլի "..... ] այդ {բանը} միայն կարող է հասկացնել [..... ] ինչպես պիտի

ւրգ մնալ մի քանի ամիս ու քննություն տալ. իմ ամեն {բանը} այսպես պատերազմով պիտի լինի, բայց երեւակայիր քեզ

. ասացի՝ սիրտս արյունի ծով է: Խնդրեմ Նազարյանցի {բանը} ոչ ոքի մի՛ ասա, հարկավոր չէ, թող թշնամիք չուրախ

ուն ուսանելու ընթացքը. հավատացած կացի՛ր, որ այդ {բանը} ինձ մեծ եւ մեծ օգտակար կլինի, եւ ճանապարհս ոչ թե

յիս եւ ուրիշ ազգականաց եւ բարեկամաց: Խանութին {բանը} ինչպես վերջացուցածը ինձի հայտնեց, որ ես առ միամի

իտի ստանան կամ արծաթը կամ անշարժ կայքերը, իսկ թե {բանը} պիտի ընկնի դատաստանի, այն ժամանակ, ով գիտե, պա

րի բովանդակությունը եւ իրավունքը: Այսպես լինելով {բանը}, պիտո է մտածել եւ վարելու դատի ծախքի վերա եւս:

նրանք դադարեցրել են, թե չէ, իրավ, տեր Մովսեսի {բանը} վատ կլիներ: Հա՜, հա՜, հա՜: Իսկապես, ինչո՞

րից, ուրիշ ոչինչ չգիտեն, թե չէ վատ կլիներ նրանց {բանը} այդ ընտանեկան թշնամուց - դավաճանից: Բարեւիր

գնահատության կարժանանա ռնգեղջյուրը. իսկ վագրերի {բանը} հեշտ է, միայն մի պայմանով, որ ընկերությունը՝ ե

սպառ անընդունելի համարել " Ճառընտիրների " մեջ այդ {բանը} Աբրահամին վերագրվելը: 96. ԱՆԱՆԻԱ ՍՈՒԼԹԱՆ

այս նամակս կստանաս Ղազարոս եղբորս ձեռքովը եւ ամեն {բանը} կիմանաս նորանից. ինձի գիր ալ գրել պետք չէր, բայ

լու ինձ տեսության, շատ շնորհակալ եմ, բայց այս է {բանը}, որ շոգենավերը հազիվ հազ ապրիլի 20-ին սկսին ներգ

ին թարաքը կելլիս, կկանչեր, բայց այժմ սըքլիլ է, {բանը} քիչ մը աղեկ է, կասե: Աղեկը ի՛նչ է. ջերմը ամ

րին եւ ինչ որ կպատկանի նե, ձեզի էլ չի զրկին. աս {բանը} պարոն Գրիգորին քիթն 'ի վեր չերթալուն գիտեմ, բայց

փիլիսոփայութեան վերայ չեմ խօսում քո հետ, այստեղ {բանը} վաճառականութեան վերայ է: - Մի՞թէ վաճառականու

ման բան է այդ մարդերի համար: Ով որ չէ նկատել այս {բանը}, թող ուշադիր լինի, եւ տարակոյս չունիմ, որ ցաւե

արը. թէ ինչ տպաւորութիւն կը գործէ իմ վերայ, այդ {բանը} կը գրեմ հետեւեալ փոստայով"։ Ս. Շ.

տ մնալու պատճառ լուսաւորութեան կողմից դնում է այն {բանը}, որ բուն հնարն էր նորա յառաջխաղացութեան, այսինք

Վաճ. - " Կայծակից պահպանող. ուր որ կայ այդ {բանը}, այնտեղ կայծակը չէ կարող վնասագործութիւնք յառաջա

նկատողութենների հետ, դրականապէս հաստատում են այս {բանը}, թէ մարդը ծնանելով չունի իւր մէջ առաքինութեան կա

նորա գործերի մէջ գտանուած հակառակութիւնը, եւ այդ {բանը} կը դառնայ նորա համար մի գայթակղութեան քար: Ա

ամենեւին այլ ուղղութիւն, քան թէ սովորականը: Այս {բանը} լինելով մի նորանշան երեւոյթ՝ նաւապետը ծանօթութիւ

դ գինին: " Տե՛ս, թէ ո՞րտեղ է հասել աշխարհիս {բանը}. պարտականը ոչ թէ միայն չկամի հատուցանել իւր պարտ

նձրեւը կը կտրուի քառասուն օր"։ Ինչպէս եւ էր այդ {բանը}, ստոյգը այս է, որ անձրեւը անդադար թափւում էր,

ես, թէ չունէիր դուստր. մի՞թէ մարդը պիտոյ է այն {բանը} առնէ միայն, որից օգուտ էր յառաջանում իւր ընտանիք

դառնում եւ ուրիշների մոլորութեանը: Էֆիմերդէ ասած {բանը} Սուրբ գի՞րք է, ի՞նչ է, որ եթէ մի մարդ չհաւատար

ար աւանդութենների համար անտես էիք առնում Աստուծոյ {բանը}: Ձեզանից շատերի տանը գտանւում է Էֆիմերդէ, բայց

կանը է հնութեան խուզարկութիւնքը, մանաւանդ թէ այդ {բանը} ունենայ պատմական արժանաւորութիւն: Այսօր ձեռքս ըն

ասել, որ այս ճանապարհով շատ շուտով յառաջ կը գնար {բանը}, որովհետեւ ամառները եւ, մանաւանդ, աշունքին հաշ

նպիսի փունջ կախած մի կողմից ֆէս. ափսո՛ս, որ այդ {բանը} վերջացնում են օրըստօրէ: Հոգով չափ ցանկալի էր, ո

րդու մօտ. Աստուած նորան երեք աւուր մահ տայ, այդ {բանը} չտայ: Վաճառականութիւնը Նախիջեւանի մէջ, որպէ

վերայ, չէ պիտոյ ամենեւին զարմանալ, որ միեւնոյն {բանը} կրկնւում է եւ այսօր, բայց այն մարդը, որ անուանո

քաղաքի, որպէս եւ Նախիջեւանի յետ մնալու: Այս {բանը} քանդել է մեր ազգի տունը։ Դա այն մրրիկն է, որ ցր

րպէս ազգի անարգողներից եւ չընդունել նոցա գիրը կամ {բանը} "։ Բայց ազգի մէջ, փա՛ռք Աստուծոյ, գտանուեցան մ

արտութեան քարոզիչքը հերիքացան եւ իւրեանց գիրը կամ {բանը} չուղարկեցին այնպիսի մարդերի, որ ամենեւին խնդրած

, հիմնաւոր ապացոյցներով եւ փաստերով խօսել։ Այսօր {բանը} կ'ասեմ, եւ դուք պարտական էք հաւատալ եւ ընդունել

արտական քարոզել մեր ազատ անձը: Եւ այս է մանաւանդ {բանը}, որ մեք մեր ազատ կամքովը, հասկանալով մարդու եւ

, թէ Մուզայք կան Մասեաց դարեւանդի վերայ: Իսկ այն {բանը}, թէ " Հայաստանը ունի իւր ծոցումը քնքուշ Մուզայք

նում գիտակցութենից, եւ Սուրբ Գիրքը՝ աստուածային {բանը}, ողջամտութեամբ հասկանալուց, ընդունելի չէ մկրտու

լուսաբանել, չգիտեմ՝ ինչպէս պիտոյ է հասկանալ այս {բանը}: Երեւի թէ Պ. Իսահակեանցը երազում կատարուած տեսե

նալով Ալեքսանդրիայից, տեսել էր Հայաստանի ամենայն {բանը} գլխիվայր, եւ, ապացուցանելու համար, թէ Խորենացո

այդ ցնորքի հետ: - Ցնորք... Ցնորք, բայց այդ {բանը} մաշում է իմ հոգին: Դորա հետ միացաւ եւ այժմեան պո

նչպէ՞ս: - Ինչ որ 1858-ի մասին գրում է, նոյն {բանը} գրում է եւ 1870 թուականի համար, որովհետեւ ընդ ամ

բերան չբերեց իւր բէգզադէութիւնը կամ 3. 000 մանէթի {բանը}: Ես այդպէս եւս սպասում էի. այն մարդը, որ մ

: Բայց օրիորդը ընտրում է կուսանաց վանք գնալ։ Այս {բանը} Մանրիկօյին յայտնում է մի նամակով նորա բարեկամների

կութեան հակառակ, եւ ինչ բան աւելի պահպանես, այն {բանը} աւելի վտանգների տակ է ընկնում, այս օրէնքի հիման

ղերերգական եւ մի կատակերգական խաղարկութիւնք: Այս {բանը} պատահեցաւ Յունուարի 27-ին Հայկազն Միքայէլ Յարութի

ն յայտարարութեան մէջ ասւում է, թէ մշակուել է այդ {բանը} Պ. Փուղինեանցի ձեռքով. այս պատճառով չենք կարող

նարդարութիւն կը լինէր պահանջել այստեղ Հայերից այն {բանը}, որի համար Ասիայի մէջ բուսանելու հողը եւս չէ եղա

է, խնդրում եմ չխօսել կրօնի վերայ. պատճառ, այդ {բանը}, շատ մօտ լինելով ամէն մի մարդու սրտի եւ հոգու,

կան օրէնքներին: Ինչպէս եւ եղած լինէր, միայն {բանը} այս է, որ Շամիլը մի թրջուած կատուի նման վեր կացա

ի վերայ. մի՞թէ սուտ է խօսածս: - Ձեր ամենայն {բանը} հակառակ է։ Ես տեսանում եմ, որ քեզանից մարդ դարձ

վաղուց կամէի գրել քեզ, բայց ուր եւ ինչպէս, այս {բանը} փակում էր ճանապարհս։ Այժմ քո նամակը յայտնեց ինձ

ղերում, ուր եւ մեք պատահած ենք երբեմն երբեմն... {Բանը} միայն տօն կատարելու վերայ չէ... Եւ այդ յանցանքի

ցութիւնը գործել, ինչ որ ուրիշ բաների վերայ, այդ {բանը}... էր ճշմարտութիւնը: Այս՝ ժամանակի ազդեցու

ւեցայ՝ լսելով այս ոչ միայն տխուր, այլեւ զզուելի {բանը}, ոչ այն պատճառով, որ այս անբնական աղօթքով կարող

հիմնաւորապէս գործ դնել, մանաւանդ, որ դպրոցի պէս {բանը} գոնէ վեց եօթն տարի ժամանակի է կարօտ, որ կարողանա

վերայ։ Ինչ պայման է այդ. որ ընդդէմ չլինի տպելի {բանը} ֆրանսիական քաղաքականութեանը: Այս պայմանը շատ հեշ

դը Սան-Պիեռի " Պաւլոս եւ Վիրգինէն ", քան թէ նոյն {բանը}, բայց աւելի անշուք կերպարանքով հանդէս հանել որպէ

սկսում է թուլանալ: Արի երիտասարդը նկատում է այս {բանը} եւ վնասի ճանապարհը փակելու համար գրում է Բէգզադէի

վ, ինչ գնով ես քեզանից ստացել էի: Եթէ մի մանէթի {բանը} պիտոյ է 75 կոպէկով յետ տալ, պակաս մնացած 25 կոպէ

պիսի շռայլութենների, որ ամուսնութենից յետոյ նոյն {բանը} պահանջէ իւր ամուսնուց: Տարակոյս չկայ, որ նորա ա

նորան անկախ վաճառական: Եւ այսպէս, 60 կոպէկանոց {բանը} մի մանէթի տեղ տալով՝ առնում է խեղճ մարդուց 33. 0

թափւում են Բէգզադէի կողմից աղքատ պատանու վերայ: {Բանը} այնտեղ է հասնում, որ Բէգզադէն ասում է, թէ չկամէ

իր: - Դու ինչպէ՞ս համարձակւում ես կարդալ այն {բանը}, որ ես նզովել եմ: - Ի՞նչ նզովելու բան կայ ա

եցնէին նորանց այդ լեզուների մէջ։ Առաջին հարկաւոր {բանը} չէ, որ ազգի զաւակը ուսանի օտար լեզուներ. դորա հ

իթ է եղել այս խնդրի մշակութեանը: Ի՛նչ էր այդ այլ {բանը}. այն, որ մեք չգիտենք դեռեւս մեր ազգի քանակութիւ

մ ես ինձ, թէ անհնար է այժմ գլուխ բերել իմ խնդրած {բանը}, այսինքն՝ կազմել մի մատեան, ուր պիտի երեւէր եր

ծ չէին, Հայոց ուսումնականի գրած պատմութիւնը նոյն {բանը} կը լինի, ինչ որ մինչեւ այժմ եղած է եւ ինչ որ մի

տառացի մտքով, եթէ կարելի է այսպէս ասել, եւ այս {բանը} կ՚երեւի պարզ, եթէ օրինաւոր կերպով քննութեան տակ

ելների վերայ, գուցէ մնացին եւ մինչեւ այժմ, բայց {բանը} այս է, որ մեր մէջ ոյժ չմնաց ներկայումս այդ բաներ

ես չհարցանենք Պ. Խուդաբաշեւից, թէ Խորենացու ո՞ր {բանը} իրաւունք է տուել նորան, որ նա Խորենացին անուանէ

քացի ծերունու վերայ: Առաջին անգամ լսելով այս {բանը} Պ. Խուդաբաշեւից՝ բնաւ չտարակուսեցանք կարծել, ո

ղում չեղած եւ ոչ մի ուրիշի վկայութեամբ հաստատուած {բանը} երեւում է Թէորիանոսի գրքի մէջ: Ի՛նչպէս կարելի է

կերացնում է մի վայրկեան հիւանդի աչքին այն ամենայն {բանը} կատարուած, որոնց փափագով ցանկանում էր նա: Մ

չափ մի գրքից, մանաւանդ՝ քննութեան արժանի առաջին {բանը} համարելով հանդէս հանել տպագրութեան սխալները:

ոչինչ: Այլ խնդիր է աշխատութեամբ ձեռք բերուած այն {բանը}, որ բնութիւնը չէ պահում իւր գոգում, որ բնութիւն

ծեց, որ եթէ մի մարդու տեղ քսան հոգի նստի, բոլոր {բանը} կը փոխուի, մոռցաւ, որ քանի իւր հասկացողութիւնը

ժմ հարիւր: Ի՛նչ հարկաւոր է տան վերայ խօսիլ, ո՞ր {բանը} այսպէս չէ: Այսքան տարի ապրել եմ եւ միշտ կօշիկ եմ

նանում է, որովհետեւ հասարակ ժողովուրդը չունի այն {բանը}, որ փոխանակել կարող էր դրամի հետ, ուրեմն եւ դրա

գութեան խնդիրը, այլ հարկաւոր եւս չէ: Բայց այս է {բանը}, որ դորան հասնելը ժամանակի է կարօտ, եւ մինչեւ ա

ինէին հարուստների թիւը, փո՛քր է այս, աղքատ ասած {բանը} բնաւ չպիտի լինէր աշխարհի վերայ: Բայց աւա՜ղ, հար

, ուր նստում է փիլիսոփայութիւնը եւ մարմնաւորելով {բանը} կենդանի, գործնական գաղափարներով եւ օրինակներով,

գամ Կալկաթայի Ազգասէր օրագիրը հրատարակել էր, այդ {բանը} ստանալու համար պայմանած ժամանակը կորուսանելով, զ

ւ միշտ վե՛ր ես՝ իմ խելքով՝ Զերէ փողով ամեն {բանը} կը լըմըննայ աշխարհիս, Բայց ուսումով, գիրք

նալ այն տեղ անընկեր, Երբ աշխարհի երեսին այս {բանը} անհնար էր... Միայն բուն է ընդհատում գերեզմ

Բայց ափսոս որ մենք կոյր ենք, չենք տեսնում այս {բանը}, Թէ ինչ որ մենք արեցինք, կ՚անէ եւ մեր ընկե

ամքն էր, որ թշնամեացը յաղթէ: Նա այս {բանը} կտակ թողեց, կնքեց նորան իւր մահով, Յանձնե

մի օրինակ, Պիտի ուտեն որդ ու ցեց։ Այս {բանը} մենք միշտ տեսնում ենք. Բայց չենք ուզում ճան

Ե՛ւ գործողին միշտ երկիր. Զարմանալի է այս {բանը}. Մի մահ է, նոյն՝ ամենին Չար ու բարի

Մինչ ունէի անտանելի նեղութիւն: Եւ իմ {բանը} վերջանալու էր բանդով, Կամ կախաղան պիսի ուտ

մ իմ տունը: " Իրաւն ասեմ, չկամէի այդ {բանը}, Բայց երեւի Աստուած այդպէս վճռել էր.

՜ւխտ, իրենց բո՛ւն երկրում: Եղբա՛րք, {բանը} չէ անշօշափելի, Միայն թէ կամաւ չկարծենք ցնո

իրը այս տեղիս վերաբերութիւն չունի: Բայց այս է {բանը}, թէ Պ. Չամուռճեանը, ի՛նչ նկատմամբ արդեօք եկեղե

եռ գան դարձեալ ախտերը, պիտի դարձեալ կրկնեն նոյն {բանը}, ինչ որ վաղուց արդէն լսում ենք զանազան հոգեւորնե

: Հրաւիրում ենք, որ ասպարէզ իջանէ, բայց եթէ {բանը} կրօնի եւ սրտի վկայութեան վերայ անհաստատութեան գայ

եր օրագիրների տարածութեան սահմանափակութիւնը։ Այդ {բանը} պիտի ձգէր մեզ ոչ միայն մետաֆիզիքական քննողութեանց

մտած մեր ձեւերը եւ ոճերը տեսնում էինք միշտ եւ այդ {բանը} ստիպում էր մեզ աւելի ողորմիլ այդ տեսակ հեղինակներ

չեւ այժմ չէ երեւում դորա մի դրական ապացոյցը։ {Բանը} այստեղ հասած լինելով՝ հարկաւոր էր հեղինակներին մ

հանգ, դարձեալ հրահանգ, տասը քսան անգամ միեւնոյն {բանը} ՝ զանազան կերպարանափոխութենով։ Ինչի՞ եմ մոռանում

լեզուի հնութիւնը չ'փոխելով, միւս կողմից միեւնոյն {բանը} հարիւր անգամ գրելով՝ օտարացուցել է ժողովուրդը իւ

եթէ մեր Մխիթարեան գերապատիւ Հարք չեն կամեցել այս {բանը} հայերէն թարգմանել եւ տպել, պատճառը կարօտութիւն չ

'լինելով, ունիմ ազատութիւն գրել եւ թարգմանել այն {բանը}, որ ջատագով էր ճշմարտութեան, որ պախարակում էր Ք

ռական կերպով հանդէս է դուրս եկել Հայերի մէջ։ Այս {բանը} ինձ պատճառ տուեց գերապատիւ Եւժէեն Սիւ հեղինակի վի

ր ինչ խօսել մեր ազգի հետ, թէ ի՞նչ է Կրիտիկա ասած {բանը} ընդհանրապէս, եւ թէ ի՞նչ ծանր պարտականութիւն կար

, այն խորհրդով, որ մոսկուացի հայ սխօլաստիկը այդ {բանը} արտագրել տայ աշակերտներին եւ ցրուէ ազգի մէջ այդ ա

ով թիֆլիզեցի հայ սխօլաստիկին, թէ սա շտապել է այդ {բանը} գրելու։ Մի ասա՛, որ մոսկուացի հայ սխօլաստիկը ին

է կրիտիկայն, որ համարձակ կարելի է ասել, թէ այդ {բանը} դարձած է մի մեծ ճիւղ մատենագրութեան եւ այն՝ շատ

ը եթէ կամենաս նորա վրայ պատուաստել կը դառնայ նոյն {բանը}, եթէ մտածես մի տունի վրայ այլ տան հիմք դնել: Ու

եւ աւելի վսեմ սահմանադրութեանց ենթարկուած մարդ: {Բանը} մինչեւ կոմիզմ է բարձրանում, երբ քաղաքականապէս ճղ

երից ամուր: Հեգելի համակարգութեան մէջ, նոյն այն {բանը}, որ շինում է նորան համակարգութիւն եւ հնար է տալի

րանով մի կշիռ ունենալ ժողովրդի մէջ: Իհարկէ, այս {բանը} նորանից է յառաջացել, որ նոքա խելօք մարդիկ չեն եղ

ւ Ֆրանսիայից հմուտ արուեստապետներ բերել տալ: Այս {բանը} շատ ընդդէմ թուեցաւ հոգատարներին, բայց սոցայ անար

ջին ճիգն գործ դրեցին ճանապարհ ձգելու վերակացուն: {Բանը} հասաւ պապին. պէտք է իմանալ, որ պապի սիրելի կարդ

ղանայ իւր նպատակին հասանել: Տեսաւ կարդինալը, որ {բանը} ծանր ընթաց է, ինքն եւս սորանից յարմար միջոց կարո

տաւ եւ գլուխ բերեց կոնդակը: Պապը իմացաւ այս {բանը}. բայց ինչպէս վերեւում ասացի, թունաւորուեցաւ իւր

մ չէր գործարանին եւ թէ այդ մեծ գործերը նորա խելքի {բանը} չէին, եւ ուրիշ այսպիսի խօսքեր շատ: Երանի՜ թէ այ

Պիւրհռոսին ` Ալեքսանդր, Եպամինոնդին ` Փիլիպպոս: {Բանը} ի՞նչ երկարացնեմ, սա իւր քաջաքաջ խորհրդակցութեամբ

խիստ հմուտ մեքենայագործութեան մէջ: Սորա խանգարած {բանը} Անգլիու քաջահմուտ ճարտարապետն եւս չէր կարող ուղղե

մ, օգնութիւն խնդրելու: Տղայամիտնե՛ր, միթէ՞ այդ {բանը} կարդինալից ծածուկ է: Կարդինալի քրմական պատգամից

րը՞ դատապարտելի: Ես նորան պատասխանեցի. թո՛ղ այդ {բանը} քննել մարդկութեան ապագայ սերունդը, եւ թո՛ղ դոցայ

Ղազարն ասո՛ւմ է, որ պոռնկութիւնը մեղք չէ՛. այս {բանը} մարզպանին էլ գրել է նա"։ Թէ ճշմարի՞տ էր այդ, դ

Դարձեալ ասում էին. " Աղանդաւո՛ր է"։ Եւ այս {բանը} աշխատում էին շուտ շուտ ամենին յայտնել եւ, տկարամ

իշ էլ շատ բաներ ասելով, տուած պատասխանիդ գլխաւոր {բանը} այս արիր, թէ " պէ՛տք էր, որ նոքա մտածէին եւ մի

ն պիտի լուսաւորե՞ն։ Եւ դու, Տէ՛ր, եւ այս մի {բանը} չես իմացած, բայց արժա՛ն էր, որ իմանայիր. ես լս

երեւի, խնդրում եմ Տիրոջիցդ, ամեն բանից առաջ այդ {բանը} քննել, եւ ճիշդ տեղեկանալով, կամ զարմացի՛ր եւ կա

եւ ո՛չ իմ պէտքերի համար ում եւ իցէ տուած, եւ այս {բանը} գիտեն իմ հետ այնտեղ բնակվողքը։ Բայց ուրիշներից ա

ու վրայ, հրապարակներում եւ փողոցներում միայն այս {բանը} միմեանց հռչակելով եւ ուրախանալով՝ վեր էին ցատկու

, թէ պ. Էմինը հիմք չունի Նորքի խօսքը հանել, երբ {բանը} Նոր քաղաքի վրայ է, եւ երբ Նոր քաղաքի էլ Վաղարշապ

աթողիկէ Էջմիածինը։ Այսպէս բացայատ լինելով այս {բանը} մեր պատմութեան մէջ, որ անտարակո՛յս անյայտ չէ՛ր ե

ելի հասկանայ։ § 16. Կորնթացոց հետ էր Պաւղոսի {բանը}, որի վրայ ակնարկում է Փարպեցին։ " Լա՛ւ էր եթէ ն

թէ մի քանի ուրիշ հեղինակներ նոյնպէս խօսում են այդ {բանը}. մանաւանդ, որ մեր ժամանակագիրքը ինքնուրոյնաբար

ր ժամանակագիրքը ինքնուրոյնաբար գրում են միայն այն {բանը}, որ եղել է իրենց օրով, կամ մօտ է իրենց ժամանակի

կերպով 455-ին՝ 17-18 տարեկան։ Այսպէս լինելով {բանը} ՝ ո՛ւր կը մնայ Վարդանի ասելը, թէ Փարպեցին գործակ

, յատկացնելով նորան Սիւնեաց երկրին, պարզացնում է {բանը} եւ էլ պատճառ չէ թողում, որ ո՛վեւիցէ համարէ նորան

ր բարեկամի եւ երեւելի մարդու անունը կրճատէր։ Այդ {բանը} իսպառ ընդդէմ է Փարպեցու բնաւորութեան, որ Խուժիկի

արարեալ էի " (Թուղթ. եր. 56)։ Այսպէս լինելով {բանը}, անտարակոյս, Փարպեցին որպէս մի աղքատ եւ ողորմու

քանի տեղեկութիւնք աւելի տալով մեզ, կրկնում է այս {բանը} դրականապէս։ Ուստի, եթէ հիմնուինք քեռի խօսքի վրա

րացւոց"։ Հանգուցեալ վերապատուելին պատմում է այս {բանը} իր գրքի 57-դ գլխում, որի լուսանցում կարդում ենք

պացոյցներ պատրա՛ստ ենք դնել պահանջողի առջեւը։ {Բանը} այն է, որ Խորենացին, Փարպեցին, Յովհ. կաթողիկո

, երբ չենք հասկանում մեր սրբագրութեամբ բռնաբարած {բանը} ։ Այսքան։ § 62. " Մի գուցէ քաղիցէք զորոմնն ե

թարգմանել ենք։ § 66. Հայոց ազգի մեղքից, այս {բանը} ասես թէ նորա եկեղեցու ճակատումն է գրուած։ Այսօր

նի տեղ դերանուն դնել դարձեալ, ինչպէս, նորանով, {բանը} պիտի շփոթուէր եւ ընթերցողը պիտի դժուարանար հասկան

մէջ դերանունները, սեռ չունենալով, ծանուցում են {բանը}. բայց երբ այդ դերանուններից էլ լոկ մի հատը միայն

" (եր. 51), որ նշանակում է պատասխանի գլխաւոր {բանը}, պատասխանի բովանդակութիւնը։ Այս ձեւը շատ գործած

էջ տեղ տեղ գործածուած այս ձեւը, օրինակ՝ " գլուխ {բանը} առողջութիւնն է ", փոխանակ " գլխաւոր բանի ", լոկ

առնեմք մեք " (եր. 130)։ Մեզ թւում է, թէ այս {բանը}, որպէս նաեւ բովանդակ եղելութեանց մէջ, Ս. Ղեւոն

կաթողիկոսների վրայ հասկանալ. կարո՛ղ էր, որ այդ {բանը} եղած լինէր եւ եպիսկոպոսների վրայ։ Թէեւ այո՛, մե

աց ըստ կամաց նոցա... " (Եղիշ. եր. 13-14)։ Թէեւ այս {բանը} Հայոց օգնութիւն խնդրելուց առաջ էր)։ Իսկ այն չի

ումը տեղափոխուեցաւ դէպի յիշեալ հիւանդանոցը. բայց {բանը} բանից անցել էր ահա։ Շուտով սաստիկ արիւնահոսութիւ

եւ գլուխ տուեց մինչեւ ի գօտին: Երկրի տակումը այս {բանը} շատ ընդունելի է եւ շնորհակալութեան գլխաւոր ցոյց դ

ով: - Ինչպէ՞ս մինչեւ այժմ չէինք հասկացել այս {բանը}... ես միշտ սիրում եմ վիպասանութիւն: - Ձեր

ասանական ոճով, սկզբից դէպի վերջը: - Այստեղ {բանը} Ձեր մռայլութեան վերայ չէ, այլ ժողովրդի վերայ, -

ացայայտելու չէիր քո միտքը, որքան գրելով միեւնոյն {բանը}: Մինչդեռ սատանան կարդում էր գրականութեան դե

յնդ կտրի՛ր, լի՜րբ, անզգամ. դու այժմ կամիս նոյն {բանը} ինձ ասել, թէ քո լեզուն թէեւ ծանր էր, այլ գրիչդ

երում թառամում ենք տխրութեան մէջ: Տեսանելով, որ {բանը} այսպէս է, որ այս մասին մի բարի յոյս չկայ քեզանից

Ես կ'երթամ նորա մօտ եւ կ'ասեմ, որ թողու այժմ այդ {բանը} մի այլ ժամանակի... - Չգնաք, չգնաք, աղաչո

ից, հայր մեր ասելով: Պ. Մարկոսը տեսանելով, որ {բանը} վատ է, փոքր է մնացել, որ իւրեանց մտքումը դրած խ

սել է իմ ձայնաւոր խորհրդածութիւնը իմ հետ, եւ այդ {բանը} բերել է իմ գլուխը: Փոյթ չէ, դրացի, ես մի օր քո

դկային զօրութիւնը... ես յառաջ եւս կարող էի այդ {բանը} առնել, բայց չէի կամենում, յուսալով, որ առանց դ

- Եղբայր, ների՛ր, մոռացել եմ. միգուցէ այդ {բանը} վերագրես իմ ժլատութեանը. ես իսկոյն կը հոգամ, եւ

նզովքը գլխիս լինի, եթէ մի մարդու եւս յայտնեմ այդ {բանը}, - ասաց ջերմ ջերմ պ. Մարկոսը: - Լսի՛ր ուրե

, իսկ թէ ինչպէ՛ս հասել է նա այդ գիտութեանը, այդ {բանը} մի գաղտնիք է, որ ինձ եւս չէ բացել: - Տարակո

մարհանքը այդպիսի անիրաւ վճռահատութեան վերայ. այս {բանը} պատճառ տուեց նորա ընդդէմ մի մեծ թշնամութիւն յառաջ

, կամ միւս հասարակ մետալների մէջ. հասկանալով այս {բանը}, միւս մետալների բաղադրական մասները հաւասարելով ո

Ինչո՛ւ համար, ես յոյս ունիմ, որ նա մինչեւ էգուց {բանը} աւարտած կը լինի: Երեկի երեկոյին եկել էր իմ մօտ,

կը կատարէ այսօր, կամ էգուց առաւօտ եւ կը վերջացնէ {բանը}: Դժուարը եօթանասուն հինգ փորձն էր, որ կատարել է

նպակաս լինի մեր ազգից... բայց թէ գլուխ գայ ձեր {բանը}, չասե՞ս, մի նոր խնջոյք այլեւս կը կատարենք:

օր շատ վաստակած եմ... - - Ինչպէ՛ս վերջացաւ {բանը}, յաջո՛ղ, թէ անյաջող: Պ. Մանթուխեանցը խօսք

, որից թաքուն էր, գոնէ համարում էր թաքուն, այդ {բանը}: - Ճշմարիտը պիտոյ է ասել, այսօր շատ վաստակա

ահարւում կատարել մի բարոյական սպանութիւն, եւ այս {բանը} գործւում է, այո՛, քրիստոնէութեան եւ բարեպաշտութ

ների․ քրիստոնէութիւնը, այդպիսի երկնային եւ սուրբ {բանը}, շատ անպիտան եւ անարժան մարդերի ձեռքում եղել է դ

բան հարցրեցի, թէեւ քաջ գիտէի, որ չգիտէր նա այդ {բանը} եւ գիտել եւս չէր կարող, որովհետեւ ոչ մի դպրոցի մ

ո՛ղ մեր Սարգիսը դիմանայ միայն խցանը բանալով․ բայց {բանը} այդ չէ, մեք ուրիշ մտածելիք ունինք: - Օրհնած

ռանին, մինչեւ չորս հինգ մանէթ կը ստանաս, բայց, {բանը} այս է, որ այդ չորս կամ հինգ մանէթով բոլոր հաշիւդ

աշիւ, ի՛նչ քննութիւն: Հանգուցեալը լաւ գիտէր իւր {բանը}: Հաշիւը սկսանելուց յառաջ, պատրաստում էր, ահա ա

տ մեր երեսփոխանը, նա սկսանում էր մի մի արաղից եւ {բանը} բերում էր հասցնում էր այնտեղ, որ հաշուատեսքը տաղ

.. Սովորաբար առաւօտեան տասն ժամից կը սկսուէր այս {բանը} եւ կը տեւէր մինչեւ ժամը երկու կամ երեքը ճաշից յետ

իջոցին երեսփոխանը ասում էր. " Այժմ սկսենք հաշուի {բանը}, որովհետեւ մի երկու ժամից երեկոյեան զանգակը կը զ

կարծիքը կամ խօսքը աւելի մեծակշիռ է: Սակայն այս է {բանը}, որ այդ ծերերը անցուցած լինելով, ինչպէս ես, իւ

յց ճիշտ պատկեր մեր հասարակութեանը․ այսպէս լինելով {բանը}, ո՞ւր կը մնան ձեր պահանջողութիւնքը եւ խօսքերը:

նը, կ'աշխատեմ օգուտ քաղել նորանից, սակայն այս է {բանը}, որ չեմ հաւատում, թէ կարող էի երբեւիցէ հասանել

երաժշտական ճաշակի կամ հասկացողութեան վերայ, բայց {բանը} այս է, որ մեք ամենեւին չունինք երաժշտութիւն:

որ բուն հայկական մի բան կարողանամ լսել, բայց այդ {բանը} մինչ այժմ էլ չի յաջողուել ինձ: - Եկեղեցական

յին երգ, կամ առհասարակ ազգային երաժշտութիւն ասած {բանը} պատկանում է բանաստեղծութեան: - Անտարակոյս,

է հոգեղէն կամ իմացական կեանքի մի մասնը: Դոյն այդ {բանը} երբեք դուրս գալու չէ Հայոց ազգի սրտից, քանի նորա

ր եթէ դուք չկատարէք իմ առաջարկութիւնը, ձեր դստեր {բանը} շատ եւ շատ վատթարանալու է: - Ներկայումս այդ

նդդէմ: Ինչպէս առնել, որ մի կերպ վերջացնէինք այս {բանը}... ինչ յիմար մտածութիւնք. Կոմսը ո՛վ է, որ Յո

որոշելով իւր մտքում, առաւօտուն գնալ կոմսի մօտ եւ {բանը} մի կերպ վերջացնել խաղաղութեամբ: Այդ գիշերը ա

ւմ չնչին քաղաքավարութիւնները: Բայց այս երեկոյ մի {բանը} առաւել զարմանալի էր, որ Շահումեանցը ներս մտած տե

եւ լսել եմ խելօք մարդերից, որ ասում էին, թէ այն {բանը}, որ սկիզբ ունի, նաեւ վերջ ունի: Ես տեսել եմ,

կիզբ ունի, նաեւ վերջ ունի: Ես տեսել եմ, եւ այդ {բանը} ինձ բաւական արծաթ է նստել, որ տանս կտրի կղմինդրն

միաւորուիլ եւ մի ձեւ ու յատկութիւն ստանալ, բայց {բանը} դորայ վերայ չէ: - Այդ բաները, ինչ որ ասում ե

իկինը, - Աստուած ընդունելի առնէ. բայց, որդի՛ս, {բանը} այս է, որ մէք դեռեւս պատրաստութիւն չունինք: Նա

րան, բայց մի բնական ազդեցութեամբ հասկանալով, որ {բանը} իւր վերայ է առաւել եւ առաւել զայրանում էր նորա սր

ես քո խոստմունքը... Այնպէս չէ՞: Ի՛նչ եւ իցէ, {բանը} մի կերպ պիտի շուտով աւարտել, որ մի՛ գուցէ յանկար

ւրաշարժ, ճշմարի՛տ է, կանայք երկչոտ են, բայց թէ {բանը} հասաւ յուսահատութեան, որտե՞ղ կը դիմանայ նորան այ

: Թիւթիւնճի-օղլուն ժպտեցաւ եւ ասաց. - Եթէ {բանը} քաղաքավարութեան մնայ, մեք երկուսս եւս միմեանցից

էր տուել իւր հօրը, որով անտարակոյս պիտի իմացուէր {բանը}: - Շուտով թէյի պատրաստութիւն տեսէք, - ասաց Թի

ձգած լինէր, մի՞թէ մօտի մարդիկը չէին նկատում այս {բանը}: Ո՞վ կար, որ նկատէր: Հայրը Շահումեանցի հետ

րդկութիւնը լուսաւորող գանձանակին: Այս ամենայն {բանը} մարդ կարող է առնել, եթէ կամենայ, բայց շատ անգամ

ից: Մանուշակը գիշերի մէջ տեսանելով այս սպիտակ {բանը}, անտարակոյս պէտք է, որ նախիջեւանցոց սովորութենո

ոգի... Մեզիմեն աղէկ... ։ Բայց այդ սպիտակ {բանը}, որ ուշաթափութիւն պատճառեց Մանուշակին, ոչ աւելի

զննողութիւնը, վերստին հալեցնում է արճիճը եւ նոյն {բանը} կատարում է հիւանդի կուրծքի վերայ, յետոյ ծնկների

կան զօրութիւնը: Այս անորոշ վիճակի մէջ, մանաւանդ {բանը} Մանուշակի վերայ լինելով, նա առատապէս վարձատրեց Հ

լորը զուր է, ողորմած հոգին լաւ է իմացել աշխարհիս {բանը}, եւ մեծ խելք բանեցնելով ճարել է այնքան հարստութի

այն աշխատիր, որ Թիւթիւնճի-օղլույեանք չիմանան այս {բանը}, որպէսզի յետոյ յանկարծ լսելով խորտակուին միանգամ

ստեր ամուսնութենից. ո՜հ, ինչպէս լաւ կը լինէր իմ {բանը}, եթէ այժմ տար ինձ մի հազարը, ա՜խ հազարը... Ի

թշնամիք չեն կարողանալու յաղթել նորան, եւ եթէ այս {բանը} իմանալով մի մարդ չարագործութենով գողանայ այս մատա

րութիւնը, եւ անշուշտ Մկրտիչը եւս իմանալու էր այս {բանը}: Մանուշակը մտածում էր, թէ ի՛նչ կեանք պիտոյ է

նքս զարմացած եմ, թէ ի՞նչ տեղից գլուխն է եկել այս {բանը}, նորա նման հարուստ, ուսումնական մարդու համար աղ

սեան աբեղաներին միայն։ Ծերակոյտը, տեսանելով այս {բանը}, արդէն վճռական պատճառ էր ստացել հալածել Յիսուսեա

՝ այդ անխորհուրդ եւ ամուլ ծիսակատարութիւնը առաջին {բանը} շինելով, փոխանակ իրաւունք տալու օրինաւոր կերպով

Դոցա փոխանակ տարրացուց այն գաղափարը, թէ Աստուծոյ {բանը}, շնորհը, ներողութիւնը եւ այլ կրօնական պիտոյքը,

կութեամբ ընդունել այս կամ այն ճշմարտութիւն ասուած {բանը}, ուր մարդկային ազգի բարոյականութիւնը սանձի տակ է

։ Ամենայն Քրիստոնեայ մարդ համաձայնելու է, թէ այս {բանը} ընդդէմ էր Աստուծոյ օրէնքին։ Բայց պապը խոստանում

այ, որպէս մի հերձուածողական կենտրոնի վերայ։ Այս {բանը} վնասակար է Մխիթարեանց անձնապահութեանը, փոքր է պա

է, նորա համար չկայ ոչինչ սուրբ բան. նորա սուրբ {բանը} է նորա նպատակը, իսկ նորա նպատակը՝ նիւթ։ Նպատակ

րեւումը յիշուած մարդերին թէպէտ շատ անհաճոյ էր այս {բանը}, բայց դորան ընդդէմ դուրս գալ վախենում էին ժողովրդ

երի փախչելը լուսաւորութենից, կարծում է՝ ոչ թէ այդ {բանը} եղած է միայն իւր օրերումը, այլ եւ հին ժամանակներո

սումնականութիւն, գիտութիւն եւ լուսաւորութիւն ասած {բանը}, եղած է միշտ այնպիսի տասներորդական կամ քսաներորդա

ոլոր ժամանակակից Տէրութեններին։ Յիսուսեանք, այս {բանը} շատ լաւ հասկանալով, իւրեանց ներգործութեան համար

ին մնաց բանդումը, թէպէտեւ դուռները բաց էին։ Այս {բանը} այնպէս գրաւեց բոլորի սիրտը, որ իսկոյն արձակեցին

ծ Համալսարանի Աստուածաբանական ֆակուլտետը։ Նա այս {բանը} յայտնեց իւր աշակերտներին, բայց նոքա, ձանձրացած

ստ պատիժ էր, որ գործ էին դնում այն ժամանակ, երբ {բանը} նեղ տեղը կ'ընկնէր։ Իգնատիոսը ուրախ էր, որ պիտոյ

ակից էին այս բանին։ Իգնատիոսը խաբեբայութեամբ այս {բանը} նորանցից իմանալով՝ մատնեց նորանց խուզարկու ատենի

հուրդքը եւ ճշմարտութիւնքը։ Ահա, թէ ինչպէս։ Եթէ {բանը} վերաբերւում է Քրիստոսի կեանքում պատահած մի անցքի

ջ աղօթում է մարդկութեան համար, դու, փոխանակ այս {բանը} միմիայն միտք բերելով հիանալու, պարապում ես պարտէ

լ Կարգի անդամները Աւետարանը քարոզելու համար։ Այս {բանը} այն միջոցին ո՛չ ոք չ'հասկացաւ։ Լօյոլայից յետոյ մ

լով Իգնատիոսի քարոզներից, մնաց այս տան մէջ։ Այս {բանը} արդէն հերիք պատճառ էր կարգի թշնամիներին. նոքա յա

ւմ այս եւ սորա նման գործերի մէջ Կարգի անդամները։ {Բանը} այսպէս լինելուց յետոյ Իգնատիոսին հարկաւոր եղաւ դի

, երբ նստաւ Հռովմի գահի վերայ, տեսաւ, որ արդէն {բանը} բանից անցել էր։ Պաւլուս III Պապը, որպէս զի կարո

ը կռուեցնելով միմեանց հետ։ Կայսրը, իմանալով այս {բանը}, գնաց Ինսպրուկ, որ մօտ լինելով Տրիդենտին, իւր

դարձուցանէր նորանց իւրեանց տունը։ Որովհետեւ այս {բանը} համաձայն չէր Յիսուսեան Կարգի ուղղութեանը, որի ան

վ այսպիսի պաշտօնը իւր դրած հեզութեան ուխտին։ Այս {բանը} բոլորովին անհաճոյ եղաւ Իգնատիոսին. պատճառ, որ գ

ր աստիճանակարգի մէջ պիտոյ է մնային. պատճառ, այդ {բանը} Գեներալի կամքիցն էր կախւում, որի կամքը էր եւ հաս

ւթեններից։ Գեղարուեստների մասին պիտոյ է միեւնոյն {բանը} ասել. պատճառ, որ, բացի արտաքին ձեւից, ոչինչ պ

չարչարանքը, նորա մահը, մի խօսքով՝ այն ամենայն {բանը}, որ սեպհական էր Քրիստոսի, ինչպէս մարդկութեան փր

անը մինչեւ անգամ եւ Կայսերական Դռնումը։ Բայց այս {բանը} այնքան դժուար չէր, որքան երեւում էր. պատճառ, Յ

իսուսեանների գործը մեծացաւ։ Բօնզերը նկատեցին այս {բանը} եւ Կայսեր մի Սիրականի օգնութեամբ, որ հաւատարիմ է

։ Յիսուսեանք առանց օգուտ քաղելու չ'թողեցին եւ այս {բանը}. նոքա սկսեցին քարոզել, թէ իւրեանց աղօթքի զօրութ

ն աթոռների վերայ։ Կառավարիչը պատասխանեց, թէ այդ {բանը} գլուխ բերելու համար յառաջուց հարկաւոր է իմանալ,

ար սուտ է խօսել, թէ նա ինքն է հերետիկոս, եւ այս {բանը} պիտոյ է ապացուցուի, մի ազատ եւ օրինաւոր, լրացեա

ա մի չար դիտաւորութիւն ունէր թագաւորի մասին։ Երբ {բանը} ընկաւ հարցուփորձի, Բարրիերը խոստովանեցաւ, թէ ար

իւր խորհրդակիցքը։ Երբ յայտնեցին Հենրիկ IVին այս {բանը}, նա հիւանդ պառկած տեղից ասաց շրջապատող Պալատական

իմ մասին, թէ ես վախենում եմ նորանցից։ Բայց եթէ {բանը} մահի կերպի վերայ մտածելու գայ, ես կեսարին համաձա

, որոնք հրամայում էին սպանել թագաւորը, թէ նա այս {բանը} խոստովանելու ժամանակ ասել էր իւր խոստովանահայր Դօ

ուրիշներին գուշակութիւն, բայց ինձ, մոռանալ այն {բանը}, ինչ որ խոստովանութեան ժամանակ ասում էին ինձ"։

ինչ որ այսօր կարելի է առնել անվտանգ, էգուց նոյն {բանը} գլուխ կը գայ սարսափելի արիւնահեղութենով"։ Զ

Կարդինալ լինել։ Համբաւ եւս տարածուեցաւ, թէ այդ {բանը} եղել է Կարդինալ Րիշիլէին հաճոյանալու համար, որ հ

մի քանի խօսք ասելով, հեռացաւ նորանից։ Բայց այս {բանը} դեռ հաստատ ապացոյց չէր. պատճառ, Դամիէնը ծառայու

մի ծանօթ կրօնաւոր պատահաբար մօտենար նորան։ Բայց {բանը} այս էր, որ Դամիէնը իւր պատասխանների մէջ գործ էր

, թէ ինչ որ դուք մեր հարերին կ'առնէք այնտեղ, նոյն {բանը} ձեզ կ'առնեն Վերսայլումը, ինչպէս դուք այնտեղ նորան

է ազգը, ամենայն մարդկային իրաւունքով ազատ են այդ {բանը} ընդունել կամ մերժել, արդարացնել կամ պարտաւորել:

յ " (եր. 181)։ Մենք նորա համար այս մէկ հատ {բանը} մէջ բերինք, որ իրեն իսկ հեղինակին որոշ կերպով եր

հատ երեւցած արտուղութեանց վրայ խօսք ենք բանում. {բանը} շատի կամ քչի վրայ չէ, այլ կանոնի վրայ, ուստի հա

երբ չենք կարողանում մեր խօսքի ընթացքը կտրել, երբ {բանը} գալիս է լեզուի մշակութեան։ Հին լեզուի ումն վե

էլ, իբրեւ իրողութեան կարող են իմ առջեւը դնել այն {բանը}, թէ Արարատեան աշխարհում շատ անգամ պսակել են 11-1

). " Գիտե՞ս, ինչ կայ, - ասում է նա Գարեգնին, - {բանը} փոխուեց, ճար ունիս տես. Արշաւրի միտքը ընչանք հի

յ վնասել Սօսին, կամ վրէժ առնուլ նորանից, բայց, {բանը} այս է, որ ընթերցողը նաեւ այն չնչին պատճառը, նաե

տխրում ենք նայելով հեղինակի ժլատութեան վրայ, երբ {բանը} գալիս է մեզ երկրորդական ներգործողների հետ ծանօթաց

ծ մարդի գլուխն էլ հողի տակիցը դուրս ա գալի, ամէն {բանը} խարաբ էլած ա ըլնում, համա, էն գիրը մնում ա. ար

ենց խորհուրդ արին իրենց միջին, համա, աստուած իր {բանը} գիտի... " (եր. 204): Այս խօսքերը վիպա

րանի ո՛չ թըլիսմը, այլ դաւաճանութիւնքը քանդում են {բանը}. Արշաւրի նենգութիւնը ձեռնտու է լինում նորան, բա

արծում ենք թէ հին բան լինի: Սաստիկ գրգռում է այդ {բանը} մեր հարցասիրութիւնը, մանաւանդ երբ տեսնում ենք,

ի"։ Սորանից այսչափ միայն գուշակում ենք, թէ այդ {բանը} ընդունւում է որպէս մի հաշտեցուցիչ արարողութիւն եւ

ր տանեն քէֆ անեն"։ Վերեւը ասացինք, որ այս {բանը} հին է երեւում մեզ, անշուշտ այո լոկ ենթադրութիւն

ուգապէս պատահած էր, դնենք, Թորոսի ժամանակ, այդ {բանը} համարւում է եղած կամ Մինասի ժամանակ, որ շատ առաջ

ւնից եւ աչքի յայտնի ճշմարտութիւնից: Բայց երբ դեռ {բանը} չէր հասել այդտեղ նա ունի գրած մի պատուական նամակ

ակառակորդքը սուտ եւ անաստուածական են համարում այն {բանը}, որ իրենք չեն կարող հերքել: Նոքա պաշտպանւում են

ին խօսեցանք. բայց մենք չենք ուզում աւելի ձգացնել {բանը}: Մեր դիտաւորութիւնը էր մի համառօտ տեղեկութիւն տա

գ սկսում է երկրագործութեան ձէռք զարկել, բայց այդ {բանը} կարճ ժամանակում չէ լինում, դարեր են անցնում եւ ժ

իւնը, խուզարկութիւն արած չենք, այլ այս մի երկու {բանը}, որ վաղուց յայտնի էր մեզ, յիշեցինք թողնելով ման

ադրում այն պատճառով, որ նա հաւատացած գրում է այդ {բանը}, ինչպէս բովանդակ գաւառը հաւատում է: Բայց մեր ար

ուած (?) աղջիկը, միւս օր ողջ առողջ բանում է իր {բանը}: Հիւանդների լուռ ու անխօս գնալու մասին (Փա

այն է, որ դրսի խօսքերը բոլորը ճշմարիտ են եւ եթէ {բանը} երես-երեսի գալու ընկնի, տարակոյս չկայ, որ իր ստ

ան ձգականութիւնը: Յայտնի է, թէ այս մի քանի {բանը} մէջ բերելով, մենք ոչ միայն ինչ որ այս տեսակ ընտի

ը չէ, այլ իր խեղճ հարեւանին: Հարեւանը տեսնում է {բանը} եւ բողոքում է: Հեթումը պատասխանում է. " որդի՛,

մինչեւ այսօր էլ պիտի երեւնին դոքա: Բայց, այս է {բանը}, որ դոցայ վերանալը կամ մնալը, որեւիցէ կապով կապ

իսկ խոտհնձի ժամանակը յունիսի սկզբում, երբ շերամի {բանը} պրծած է, այլ թէ ասենք, որ լոկ ծերերը, աղջիկներ

ուած միջատները աւելի բարակ մետաքս են տալիս, բայց {բանը} նորա խնամելն է), եւ ուխտ է անում, որ հետեւեալ

ինչ բանից որ ուզում է օգուտ քաղել պէտք է, որ այդ {բանը} լաւ սորուի. այլապէս, շատ օգտակար բանն էլ կը մնա

ձեռքին օրինաւոր գործիք լինի եւ մի քանի անգամ այդ {բանը} օրինաւոր կերպով ցոյց տուող, նա հետ չի մնալ եւրոպ

էլ ընկճուած եւ հարստահարուած վիճակը, այն ժամանակ {բանը} աշկարայ կը լինի, որ հայը եւ թուրքը այս տեսակ կապ

անքը կարո՞ղ է իր լեզուն չունենալ: Այսպէս լինելով {բանը}, կարելի՞ է խոր ներս մտնել ազգի կեանքի մէջ առանց

ակ կարող է խօսել, ինչ ժամանակ միտքը արդէն խօսելի {բանը} դասաւորում է. պատճառ, որ խօսքը, որ ձայնաւորուա

ել այն միտքը, նա գրել է հին լեզուի բառերով։ Այս {բանը} մեք միշտ տեսանում ենք եւրոպացւոց մէջ, մանաւանդ՝

բարի ճամփայ տայ։ Ամբողջ աշխարհը չէ կարող իր ամեն {բանը} ուրանալ եւ նորա սիրականի ետեւից վազել, ինչպէս սի

ակի ապակիքը վարում են ամենամեծ պաշտօնը, միեւնոյն {բանը} ցոյց են տալիս առաջ մեզ գեղեցիկ, ներկում են նորան

հացը՞, որ ուտւում է, թէ այն շատ ազնիւ համարուած {բանը}, որ թէեւ կերել են նախնիքը, բայց մենք չենք կարող

առաջարկութիւնը, մանաւանդ այն պատճառով, որ նոյն {բանը}, նոյն առաջարկութիւնը կարելի է առնել եւ հայ մարդո

եւոյթի կամ իրողութեան օրինակ։ Բացի սորանից, այն {բանը}, ինչ որ անցել է մեր լեզուի գլխից, ո՞ր ազգի լեզո

, - աղաղակում է նահատակ Աբովեանը։ Եւ արդարեւ, {բանը} Աստուած է, արդարեւ ամեն բան նորանով է եղել, նոր

է թէ ի՞նչ տեղից եկաւ եւ ո՛ւր է գնում։ (Թէեւ այս {բանը} եւ շատ ուրիշների համար տակաւին գաղտնիք է, բայց գ

, ազդո՞ւմ են հասարակաց ժողովրդի լեզուի վրայ. այդ {բանը} թէեւ չէ նշմարւում մի քանի տարում, կամ չէ կարելի

ներ կան, որ ընչանք քեզնից մի օգուտ չեն ունեցել, {բանըդ} չեն շինել... Արշամի բերնով խօսում է նոր ժ

եմ, ես չեմ կարող ամեն օր ամենի մոտը պատահել, ես {բանի} ու գործի տեր մարդ եմ, առավոտ մինչեւ 2 ժամը լինու

առաջեւն, որ նոքա եւս իմանան իմ արդարությունը այս {բանի} միջում: Ինձ վերա եթե հարցնելու եք, հարցուցեք

ով, չունիմ իրավունք հայտնի կերպով պարապել այսպես {բանի}, թեպետեւ առանձին գործակից եմ օրագրին, ըստ որում

տեր են դարձած, որ եթե չկարողանան կամ չկամենան մի {բանի} օգնություն տալ, վնասելու եւ քանդելու միշտ պատրաս

եթե հաջողի, հույս ունիմ, որ Նախիջեւանու մեջ այդ {բանի} տարածվելուն, որքան կարելի է, Դուք աշխատող կլինի

սիրական եւ լուսասիրական հոգովը, ես իսկույն կգրեմ {բանի} որպիսությունը, միայն մեկ լուր ստանանք Պետերբուրգ

ւյն դրության մեջ են՝ գրագրություն շատ, բայց դեռ {բանի} էսենցիալն չկա, այս քանի օրս ամեն բանը վախճան կստ

թե մեք քնած էինք. գիշեր ցերեկ աշխատում ենք ամեն {բանի} մասին: Օդդենը չկամի ամենեւին առնուլ եւ նորան մեծ

որ կարդաս, հոգիդ փառավորվի ու ցնծաց. ես քո այս {բանի} վերա ուրախանալուդ անցյալ եկածիդ " Ռուսսկի Վեստնիկ

լուսավորություն եւ կրթություն, եւ որովհետեւ այդ {բանի} գլխավոր նյութը առած է նախիջեւանցոց կյանքից, վասն

" Հիշատակարանքը " եւ չի հասկացողներուն հասկացնեք {բանի} զորությունը, որ ճշմարտությունը ձայն ստանա այդ կո

արժան է պ. Սախավյանի ուշադրությունը դարձնել այս {բանի} վերա թող մի փոքր [բաց] աստուծով նոր կաթողիկոսի նս

ս. նոյեմբ. տետրակի մեջ կկարդաք վերջը եւ կտեսնեք {բանի} զորությունը: Թող եւ ուրիշները կարդան եւ հավատան

գստությունը եւ կյանքը՝ տիվ եւ գիշեր մաշվելով այդ {բանի} վերա, նույնպես եւ Դուք, որպես երեւելի անդամ մեր

վի, այն ժամանակ հույս կա, որ ավելի լավ լինի այդ {բանի} վիճակը: Այս տարի ունինք մեզ մոտ 270 ստորագրողm,

նք Սիվերսին, ես արդարեւ հասուցել եմ Սիվերսին այդ {բանի} օրինակը, բայց ասացի թե քո հետ միասին Մոսկվայից ո

մ է՝ եթե նա իմ ձեռքում ուսանող լիներ, միայն այս {բանի} համար 1 կգրեի: Ինչեւիցե, վերջին խոսքը այս եղավ

ղաքի առաջեւ: Ներկայումս ոչ առաջարկողքը գիտեն {բանի} զորությունը եւ ո՛չ այդ առաջարկության ընդունելիքը

դորա հակառակ, եթե առաջուց վերահասություն գործվեր {բանի} զորության, այն ժամանակ եւ քաղաքը դժվարանալու չէր

կենդանութիւն պարգեւողին, մինչ պարգեւողն ասէ, թէ {բանի} զայն տուն ի սեպհականութենէ իմմէ եւ կատարելապես վա

կությանը լիակատար հաշվետվություն ներկայացնելն այն {բանի} մասին, որի համար ես պարտավորվել եմ անգլիական դատ

անհրաժեշտ էլ չէ ինձ արդարացնելու համար խոսել այն {բանի} մասին, որ ես չէի կարող բավարարել որեւէ պ. Ալաջա

րիշ ձայն չեմ լսում: Այժմ ինձ մնում է խոսել երկու {բանի} մասին, որպեսզի " գլուխս ազատեմ " (отписаться)

նա երբեք չէր աղաղավորվի. ահա մի ապացույց եւս այն {բանի}, որ " չիք չարիք, առանց բարեաց"։ Սակայն, ց

ոչ միայն գեղեցկության, այլեւ պիտանիության, այն {բանի}, որ մի ժամանակ պաշտվել եւ իդեալ է եղել: Ժամա

ի մեջ զետեղված է տնտեսական սերմերի կարգում. ի՞նչ {բանի} է գործածվում եւ ինչպե՞ս է մշակվում: Պատասխանն սպ

Ինձ հարկավոր է այնտեղից տեղեկանքներ քաղել մի քանի {բանի} մասին՝ մեր քաղաքին վերաբերող պատմական տեսակետից

վունք չի տալիս, բայց յուրաքանչյուրը մտնում է այն {բանի} զորությամբ, որ մեր հասարակության անդամն է, որ ն

ւյս ունեմ քեզ հետ շուտով տեսնվելու: Թեեւ ամեն {բանի} մասին լռեցի, բայց չեմ կարող լռել Խալիբյանին արած

. ձեր շատ եւ անխորտակելի կամակորութիւնը ոչինչ այլ {բանի} պատճառ չէ լինելու, եթէ ոչ հարկադրելու ինձ, որ ա

որ ազգի սրտացաւ անդամքը, փոքր առ փոքր հասկանալով {բանի} զօրութիւնը, բժշկութեան հնար որոնելու ընկնէին. ե

ր գրած է Յիշատակարանիս մէջ: Այս խօսակցութեան մին {բանի} վերայ միայն զարմացած եմ, թէ ինչպէս մի քանի մարդի

եղ են տալիս իւրեանց սրտի մէջ մի վայրախօսութեան եւ {բանի} տեղ են դնում " Մեղուի " ցնորաբանութիւնքը։ Բայց չ

իճան ողբալի էր կասկածամիտ մարդերի դրութիւնը. այդ {բանի} քանի օրինակները տեսած եմ: Խեղճ ողորմելիքը չէին կ

վ, անգործ է կացուցանում կայծակի զօրութիւնը: Այդ {բանի} համար փառաւորուեցաւ Բենիամին Ֆրանկլինը"։ Շի

ենիամին Ֆրանկլինը"։ Շին. - " Այդպիսի ոչինչ {բանի} համա՞ր. դա ինչ է, որ մարդ փառաւորէ: Մեր գեղում

յժմ մեզ: - " Աստուած ինձ սիրտ էր տուել Ապա ի՞նչ {բանի} համար. Սիրականիս շուտ գտայ, Նա եւս չըսպասեց ինձ

Այս աչքով նայելով այս ծանրակշիռ եւ մեծախորհուրդ {բանի} վերայ՝ ո՛րքան ծանր դատապարտութեան արժանի էին այն

նի մի բարոյական խորհուրդ իւր կեանքում, մի՞թէ այդ {բանի} համար է ստեղծել մեզ Աստուած, մի՞թէ Քրիստոս մեռաւ

ր ուղղութիւնը եւ հեռանալ հիւսիսային Բեւեռից: Այս {բանի} մանրամասն քննութիւնը, յանձնուելով գիտնական բնագէ

վ կը գրեմ անունդ: - Ինչե՞ր ես խօսում. ի՞նչ {բանի} համար ջուրը ձգեմ այդքան արծաթ, ես դուստր չունիմ

մ են Քրիստոսի բերանով, եւ չկամիք մտածել, թէ այդ {բանի} համար իսկապէս կարող էր Աստուած բարկանալ, որովհետ

, - ասում է Աթենասը: - Ի՛նչպէս: - Ի՛նչ {բանի} համար պահում ես դու այդ շանթերը, ո՞չ ապաքէն չարա

դարձած: Շատ մտածեցի այս երազի վերայ, բայց խելքս {բանի} չհասաւ: Էֆիմերդէ չունէի, որ նայէի: Օրացոյց ուն

բնաւորութեններից մինն է՝ չափազանց լինել ամենայն {բանի} մէջ, մինչեւ անգամ եւ դեղերի մէջ։ Նա չկամի հասկա

եւ այդ չկայ մէջտեղում: Նախիջեւանի մէջ չկայ ոչ մի {բանի} գործարան, բացի աղիւս եւ կղմինտր շինելու ախոռների

ւթիւն կազմելով, բանային մի օրինաւոր գործարան այդ {բանի} համար: Ամենայն ինչ ձեռնտու էր դիւրագին պատրաստու

, որովհետեւ չկայ միաբան գործակցութիւն մի ազգային {բանի} մէջ. ամենայն մարդ համարում է իւրեան մասնաւոր։ Ն

արելի սկսանել այժմ մի հիմնաւոր հոգաբարձութիւն այդ {բանի} համար: Ինչո՛ւ պիտի հրաժարուին երեւելի հարուստներ

աւական ցնորամտութեամբ համարում են իւրեանց անձը մի {բանի} կարգում մեր ողբալի ազգի մէջ, եւ եթէ մեր ազգը կամ

թէ հայելին ուղիղ չէ եւ չէ ցոլացնում ստուգապէս այն {բանի} պատկերը, որ ցոյց էիր տուել, այսպէս եւ մատենագրո

կրկնեմ Պ. Իսահակեանցի պատասխանը, թէ այստեղ այդ {բանի} վերայ գրելու տեղը չէ։ Բացի սորանից, կը բողոքեմ

ք ներս բերել մեր ազգի մէջ, եւրոպացոց պէս ամենայն {բանի} համար ցոյց տալ ապացոյցներ եւ փաստեր: Ւ՛նչ սովորո

ո՞վի ում հետ խօսելու վերայ է իմ կասկածը, եւ այդ {բանի} հետ ինչ յարակցութիւն ունի մեծատունների եւ հոգեւոր

տ բնաւորութեամբ մարդ, հաւատ չընծայելով մի անհիմն {բանի} երկբայի, նա չէ կարող ընկնել այն կատեգօրիայի տակ

որ բնաւորութեան տէր մարդիկը: Այլ է մի անհաւատալի {բանի} վերայ հիմնաւորապէս կասկածել, այլ է կերպարանեալ ե

աժը, որի վերայ ընկնողը կը փշրուի եւ, թէ ինքը մի {բանի} վերայ ընկնի, կը հոսէ: Կարծեմ, որ բաւական որոշ

չէ ենթարկւում Հայոց առաջնորդի իշխանութեանը: Այս {բանի} մասին շատ խօսք եւ զրոյց յառաջացաւ այն ժամանակ եւր

նը: Հրամերես, միայն քո ցանկութիւնն էր պակաս այդ {բանի} համար: Սպասի՛ր, Պ. Բէգզադէ, ես քո դրանը կ

մանութեններից: Մանկաբարձը խոստանում է գտանել այս {բանի} ճարը, եւ, փաթաթելով մի կտաւի մէջ մեռած մանուկը

անուանել նորան - картины, քան թէ водевиль: Այդ {բանի} մէջ ներգործողքը շատ գեղեցիկ ներգործեցին, մանաւան

ատճառեմ՝ նկարագրելով նորա քաղաքը կամ տունը, այլ {բանի} զօրութիւնը միայն հասկացնելու համար կարճ ասեմ, որ

քը ազատութիւնն է, եւ մեք, պարծանքով նայելով այդ {բանի} վերայ, չենք կարող ոչ մի բանի հետ փոխանակել նորան

րծանքով նայելով այդ բանի վերայ, չենք կարող ոչ մի {բանի} հետ փոխանակել նորան: Եթէ թոյլ կը տաք մի փոքր համ

ձեր ստացածը, որ չէ թոյլ տալիս ձեզ օգտի եւ վնասի {բանի} մէջ ազատօրէն փոխել ձեր սրտի եւ հոգու վկայութիւնը

վերայ, բայց երբ... (քեզ հարկաւոր չէ իմանալ այդ {բանի} մանրամասն հանգամանքը) վերստին ընդունեցի Սուննաթի

ութիւն չունեցողը կը դժուարանայ շատ անգամ հասկանալ {բանի} զօրութիւնը. ճշմարի՞տ է այս: Ճշմարի՞տ է, որ ասո

ծ եւ դժուարաճանաչելի բրդով: - Այո՛, կայ այդ {բանի} մէջ ճշմարտութիւն, բայց դու, զուգահեռաբար յառաջ

քը, որովհետեւ նոքա ոչինչ յարակցութիւն չունին այն {բանի} հետ, որ վաղուց սրբացած է իմ եւ քո համար: Սկ

լ է աւելի որոշ ցոյց տալ իւր անկախութիւնը, եւ այն {բանի} մէջ է նորա առաջին եւ գլխաւոր սխալը: Չէ կարել

ր կշիռ, այնքան մեծ արժէք ունի իմ աչքում, որ այդ {բանի} համար թէ ինչի ասես պատրաստ եմ... Չկարծեմ, ո

ն հրաւիրող ծաղրալի գրութիւն մը կատակէն ուրիշ ի՞նչ {բանի} արժան էր: Մխիթարեան համախոհը Հայոց վրայ ամեն չար

անկէց ինչ վար տեղ ունէր: Արդարեւ, կատակէն ուրիշ {բանի} արժանաւորութիւն մը չունիք եղեր: Հայոց եկեղե

ու վրայ է... Բայց մինչեւ այն ատենը կատակէն ուրիշ {բանի} մի՛ սպասէք, վասնզի անկէց ալ ուրիշ արժէք մը չունի

կիցքը՝ թարգմանութեան ժամանակ ուշ դարձուցանել այն {բանի} վերայ, որ բնագիրը ունենայ մի հաստահիմն արժանաւոր

եան մասին, յայտնել էի իմ խորին ցաւակցութիւնը այն {բանի} վերայ, որ Նախիջեւանցի արգոյ վաճառականք, անմիջակ

այսքան միայն գիտեմ, որ արծաթս կորած է: Այս {բանի} մէջ Բէգզադէի խորհուրդը այն էր, որ այն պարոնի անո

շրջանից, բարձրացել էին սորա հորիզոնից: Այս {բանի} պատճառները քննել եւ բերել Յիշատակարանիս մէջ՝ չու

տենք դեռեւս մեր ազգի քանակութիւնը ստուգապէս: Այս {բանի} մասին եւս խօսքեր կան մեր մէջ եւ ճաշակ տալու համար

տարածւում է զանազան ազգութեան անդամների մէջ: Այս {բանի} խմորը ընկնում է եւ մեր ազգի մէջ, եւ մեզանում լսւ

րզ եւ նոր աղբիւրք: Լուռ մնալ մի այլ հարկաւոր {բանի} մասին եւս չենք կարող: Մեր ազգի ուսումնականներին

նհամ մարդ պիտի լինէի, որ սեպհական ինձ վերաբերեալ {բանի} համար անհանգիստ առնէի մի ուրիշ եղբայր։ Տխրութեան

գրուածքը չհասկանալը (թէպէտ հարկաւոր եւս չէր այս {բանի} համար ապացոյց ներս բերել) նորանով, որ նոյն այդ

, չեն կարող ընդունել կայսրի առաջարկութիւնը: Այս {բանի} մանրամասն պատմութիւնը գտանում ենք Սեբէոս Եպիսկոպո

ն: Կայսրից փոքր յանդիմանութիւն չլսեց Ներսէսը այս {բանի} մասին: Իսկ երբ, թէեւ ակամայ, Կաթողիկոսը հաղորդ

: Ազգային պատմիչների վկայելով՝ այսպէս է եղել {բանի} ընթացքը, իսկ այսպիսի երկիւղի համար րոպէական ընդո

որ տպած գործի պէս աշխատութենների հրատարակելը, որ {բանի} տեղ չանցանելուց յետոյ, անլուանալի մեղադրութեան պ

սել, ըստ որում, առանց նոցա եւս բաւական ձգուեցաւ {բանի} ընթացքը: Բայց եւ այնպէս, կարելի չէր զանց առնել

բան կարող է լինել: Բայց եկէք նայենք այս հասարակ {բանի} հետեւանքին: Հազարաւոր խանութներ, հարիւրաւոր գոր

րը կողոպտեցին, աղաղակ, խռովութիւն: - Ի՛նչ {բանի} վերայ էք: - Չե՞ս տեսնում. ազատութիւն, հաւ

չորսեր: Այն օրերը լոկ կեցցէի եղանակ էր եւ ուրիշ {բանի} վերայ խօսողը մահի պարտաւոր: Մի քանի օրից յե

ութեամբ, եւ կանգնեցաւ: Սեպհականութիւնը այն {բանի}, որ առանց մեր աշխատութեան, բնութիւնը դնում է մե

Երեք ու կէս նաւ՝ բացի ծովագնացութենից ուրիշ ամեն {բանի} պիտանի, մի քանի հազար քաղցած ու մերկ զինուոր, ո

աղում է եւ այն աշխարհից, ուր ծնել էր նա... Ի՞նչ {բանի} համար վերադառնայ: Նա գտանելու չէ իւր տունը, իւր

ր լուծը՝ առանց հաշիւ տալու ինքը ինքեան, թէ ի՛նչ {բանի} համար են այն զրկանքը, որ յանձն է առնում: Ի՛նչ կ

ի, պատասխանում եմ ես, բայց, ասա՛ խնդրեմ, ի՛նչ {բանի} համար պահենք, ի՛նչ է պահելու օգուտը եւ ի՛նչ է կո

արձեալ դէպի մի այլ միւսը: Եթէ այսպէս չլինէր {բանի} զօրութիւնը, եթէ փոքրիշատէ կարողութեան տէր մարդու

, եւ նորա էական եւ իրական պէտքերից աւելի, ուրիշ {բանի} հետ վերաբերութիւն չունինք: Էական եւ իրական պէտքե

ը ուխտում է, եթէ ես այսինչ բան ստանամ կամ այնինչ {բանի} հասնիմ, այսինչ բարեգործութիւնը գործեմ. բարոյակա

" Աստուած ինձ սիրտ էր տուել Ապա ի՞նչ {բանի} համար. Սիրականիս շուտ գտայ, Նա եւս

ա հակառակ դարձուցանում ենք ազգի ուշադրութիւնը այս {բանի} վերայ եւ խնդրում ենք սրբագրել, եթէ յիրաւի առանց

րդի իրաւունքը պաշտպանելու եւ այս խորհրդով ամենայն {բանի} ընդունակ: Կրօնական ժողովը կը կարդայ մեր շրջաբ

պիտի լինէր պ. Այվազովսքիին Հիւսիսափայլի մի ուրիշ {բանի} վերայ յարձակուիլ, քան թէ դատապարտել նորան որպէս

րացած վերստին հրատարակելու: Բայց այլապէս եղաւ {բանի} վախճանը: Վեհափառ կաթողիկոսը ընթերցաւ, քննեց եւ

ազգի ներկայ վիճակին. ընդհանրապէս եւ անխտիր ամեն {բանի} հետ գործ ունեցող օրագիրը բնականաբար պիտի եւ աւելի

նշուշտ պէտք էին հիմնաւոր եւ կանոնաւոր կերպով ամեն {բանի} վրայ խօսելու համար, երբ " Հիւսիսափայլի " գրիչքը

ա փոխանակ տեղեկութիւն տալ, մասնակից անել այս ինչ {բանի} եւ այլն եւ այլն, " Հիւսիսափայլը " գերմանախօս էր

այն ժամանակ այդ եւս հայտնի կը լինի եւ կը հասկացնէ {բանի} զօրութիւնը։ Այս խօսքերը ես ասում եմ ընդհանրապէս

նը գլուխ կը բերէ, բայց այդ աշխատութիւնը Ազգին մի {բանի} տեղ անց կը կենա՞յ. գո՛նէ մինչեւ այժմ չէ երեւում

կ բառերի լոկ նշանակութիւնը հասկանալ, չէ իմացւում {բանի} զօրութիւնը հասկանալ։ Ուրեմն ի՞նչ կարո՛ղ էր գտանե

կամեցողը կարօտ օտարների շնորհին։ Այս ողբալի {բանի} պատճառը պարզ տեսանելի է ամենայն մարդու, եթէ, մի

ան ակնոցները աչքերի վերայից հանած, նային ամենայն {բանի} վերայ Հերշելի հեռադիտակով։ Այն ժամանակ կը տեսանե

ութեանը մի այսպիսի հեղինակի տգիտութիւնը, որեւիցէ {բանի} մէջ։ Այս կարծիքով մոլորուած են մինչեւ անգամ եւ շ

րդ, կարդալով մի շարադրութիւն, արդէն կը հասկանայ {բանի} զօրութիւնը, մանաւանդ որ կրիտիկայն, չտարածելով մ

ատ անգամ մի այսպիսի իրողութիւն բոլորովին փոխում է {բանի} ընթացքը, ա՛յլ ուղղութիւն է տալիս գործին, որով,

ւական երկար ու պարունակ թեթեւ ոճով գրած ճառեր այն {բանի} վերայ, թէ ի՞նչ է մարդը, եթէ քննում ենք նորա մար

գիտէ նա խօսել, ուրեմն եւ չգիտէ մտածել։ Բայց այդ {բանի} մէջ մեղաւոր է միայն ազգի անկրթութիւնը եւ ո՛չ հեղի

քը միայղոյն վազում են առաջ: Այս վիճակում լինելով {բանի} զօրութիւնը, յայտնի է, թէ Արիստոտէլի փիլիսոփայու

ան հակամիտութիւնը, որովհետեւ վտանգ է տեսնում այդ {բանի} մէջ: Անգլիական տէրութիւնը գտնւում է - եթէ հաւատա

անի պիտի համաձայնել կրիտիկոսի (Հեգելի) հետ ամէն {բանի} մասին, ինչ որ նա ասում է, օրինակի համար, անճոռ

եցան: Ստոյգ է, որ պ. Հայմը ինքն էլ զգում է այդ {բանի} գործական ամլութիւնը, ուստի եւ սահմանափակում է առ

իսասպան (юнкер) դատողութիւնք է անում ամէն ոչինչ {բանի} վրայ, նոյնպէս է Հեգելի դատողութիւնքը անգլիական ա

գործերով, զոհ էր բերում դրուժան թագաւորը, ի՛նչ {բանի} մէջ էր նոյն ինքը Ֆրանսիան, Գերմանիոյ եւ բոլոր ցա

եծ կրակի կայծը, որի բոցը պիտի այրէր եւ լափէր ինչ {բանի} որ պատահէր, թէ լաւ եւ թէ վատ: Ֆրանսիական ռէ

ն մէջ: Այս խօսքերից յետոյ նա յանկարծ մէջից կտրեց {բանի} թելը եւ բացականչելով, բերանից հանեց այս խօսքերը

ուց հերքուել էին իւրեանց անճոռնի ստութեամբ, բայց {բանի} էութիւնը քեզ լաւ հասկացնելու համար, այդ խնդիրը թ

. որովհետեւ նորա գողութիւնը եւ խարդախութիւնը շատ {բանի} մէջ երեւեցաւ: Գեղեցիկ էր պատասխանել հին փիլիսոփա

որ, իսկ միւսը անաչառ եւ ազգի օգտի վերայ մտածող: {Բանի} թելը շարունակ պահելու համար, դառնանք դէպի վերակա

դիկը միշտ խրոխտ են լինում. իսկ մի փոքր կասկածելի {բանի} մէջ, մինչեւ վերջին աստիճան թուլանում են: Մի փոք

ակաւ կը հասկացնէր, այս նորանից էր, որ նա ո՛չ մի {բանի} կանոնաւոր տեղեակ չէր: Սորայ բոլոր պարապմունքը մե

ղան, ասացի ես նորան, պատմիր, որ լաւ հասկանալով {բանի} որպիսութիւնը կարողանամ օրինաւոր կերպով մտածել դոց

, որ ասում է " քննեցէք գրքերը ", ) աստուածային {բանի} քննութեանը պարապեցան։ Մեծ շահ համարելով իրենց ան

անչափելի տարածութեան վրայ որպէս մի փոքրիկ եւ նեղ {բանի} վրայ նայել տուեց Կայէնին՝ եղբայրասպան անելով։ Ե

ց աղջկերքին եւ խառնակուեցան նոցա հետ"։ Ի՞նչ {բանի} համար, որդոց որդի, մինչեւ յաւիտեան այնպէս մե՛ծ

ւ եւ Աստուծու բարկութիւնը իջեցնելուն համար։ Ո՞ր {բանի} պատուհասի համար, Տիրոջ ժողովրդից քսան եւ չորս հա

՛չ գալու աշխարհում ", բայց արհամարհողների պէս, {բանի} տեղ չեն դնում։ Բայց մարդ մարմնի թուլութեան պատճա

մ մէջ եղած շնորհի վարդապետութեանը, որպէս մի թերի {բանի} վրայ նայել էին տալիս։ Աղանդի անո՛ւնն անգամ, որո

ութեամբ արած ծախքս, վատ վաճառականութեամբ, թեթեւ {բանի} հետ չեմ կարող փոխել, եւ ո՛չ մի հոգեւոր եւ յաւիտե

, պահպանելով պիտի մեծարէիր ինձ"։ Սորանում ի՞նչ {բանի} չէին ցանկանում դոքա, արծաթ եւ ոսկի, որ թէ ես մի

ւ ժամէ ժամ վտանգով ընդունելով՝ համբերում էի ամեն {բանի} հարկից լինելով ստիպուած։ Պատճառ, որպէս ամուր եւ

ւ 'ի վախճան կենցաղոյս իմոյ։ Այլ յաղագս իմաստաւոր {բանի} ըստ նորա տեառն մեծ հրահանգին, շահեալ 'ի նմանէն հ

չեն իմ կարծածները, դո՛ւ, Տէ՛ր, քաղցրութեամբ, {բանի} տեղ չդնելով, ներէ՛ ինձ որպէս մի տկարամիտ մարդու

" առ 'ի բժշկութիւն վիրաւորաց փութա՛ հա՛ս յօգնել " {բանի} մէջ (եր. 53) վիրաւորացը վիրաւորիս պիտի կարդանք

անաւորք ոմանք էին եւ հարուստք"։ Պ. Էմինը երկու {բանի} վրայ է հիմնում այս կարծիքը։ Նախ՝ իբրեւ ծանօթութ

ւ մէկ եւ այլն։ Մեզ թւում է, թէ իրաւունք չունինք {բանի} տեղ չդնել այս եւ այլն խօսքը, որովհետեւ շատ անգամ

բացայայտում է. " այսինքն՝ խաչի " (եր. 43)։ {Բանի} զօրութիւնը այս է. եբրայական օրէնքով անիծուած էր

յսպէս է տպած. " Մի՛ արդարեւ պատմեսցի այս գէթ ըստ {բանի} ողբոյն եւ մի լուիցէ 'ի դրունս Ասկաղովնի " (եր.

ղթում բերելով այս ասացուածը, աւելցնում է. " Ըստ {բանի} ողբոյն"։ Նախնեաց գրուածքը սրբագրելը շատ զգուշալ

տարբեր գործածութիւնը, որ շատ դիւրութիւն է տալիս {բանի} պարզ հասկացողութեանը, ձախողակի, շփոթուել է նոր

ոյն դերանունները ուղղականում միայն եւ անխտիր ամեն {բանի} տեղ գործածուելով, չունին միւս հոլովները։ Սոցա պ

լցնում են այն 'ի հոլովները։ Մեզ թւում է, թէ այս {բանի} մասին պէտք էր հոգ տանել. պատճառ, մե՛րն էլ, նոց

յոյսը այս էր, որ այստեղ իմաց տանք ընթերցողներին {բանի} զօրութիւնը. մանաւանդ որ կա՛մ այսպէս պիտի թարգման

" գլուխ բանը առողջութիւնն է ", փոխանակ " գլխաւոր {բանի} ", լոկ պատահական նմանութիւն է, կարծում ենք, յո

այել անցած գնացած իրողութենների վերայ, եւ ամենայն {բանի} տալ իւր արժանի վարձը, գնահատելու են մեր խօսքերը ե

անի ուրախութիւնը չափով չէր չափւում։ Անցան այն {բանի} վերայով մի քանի ամիսներ։ Աբովեանը չէր դադարում ա

ֆլիզի արքունական ճեմարանը (գիմնազիա)։ Բայց այս {բանի} մէջ հանգուցեալ Գեղամեանցի հօրեղբայրը, ինչպէս լսա

եզ: - Դորա պատմութիւնը բաւական երկար է. այդ {բանի} սկիզբը շատ ծիծաղելի էր, թէպէտեւ եւ վերջը անախորժ

ն ազգը: - Այժմ ոչնչով չէ պարապում, եւ ոչինչ {բանի} պիտանի չէ. միմիայն սուտ-սուտ լուրերով լցնում է օ

չճանաչել ո՛վ է թագաւորը եւ ո՛վ է ժողովուրդը: Այս {բանի} հետեւանքից կարելի է յուսալ, որ Ձեր մռայլութիւնը

ակի տասն մղոն հեռաւորութեամբ: - Դու ամենայն {բանի} մի պատճառ գտանում ես. քո ծուլութենից հետեւում է

որ կաշիով, թելադրում են նոցա հակառակուիլ ամենայն {բանի} եւ ամենայն մարդու, զօշոտում են եւ զօշոտած ժամանա

տարկ կաղինի մէջ ձգէիր եռացող ջրի մէջ: - Ի՞նչ {բանի} վերայ ես, - հարց արեց սատանան: Այս հարցմու

ար: Սատանան թէպէտ խիստ պահպանում էր ամենայն {բանի} կարգը իւր տէրութեան մէջ եւ անխնայ պատժում էր ամեն

նի տեղ, այն ժամանակ հարիւր վաթսուն երկու շիշը մի {բանի} նման կը լինի: Բայց ինչո՛ւ Ռօմ մոռացել է... Կօ

ան, այսինքն թէ ինչպէ՛ս արբեցած է: Խօսքս այն {բանի} վերայ է, թէ պ. Մարկոսի համար մի պակասութիւն չէ

անարգել իմ մարդկութիւնը, որ սառն աչքով նայեմ այդ {բանի} վերայ, եւ հայհոյութիւն չէ՞ր իմ կողմից Աստուծոյ շ

նայն միամտութեամբ պատրաստ է ընդունել մի գերբնական {բանի} տեղ: Ին՛չ կ'ասեն այժմ Աֆրիկայի կամ Ամերիկայի վայ

, խոստովանեց նոյնպէս, թէ ոսկի էր այն, - բայց մի {բանի} վերայ շատ զարմանում եմ, - ասաց նա, - ինչպէս է,

ցել նորա բուրդից եւ կաթից, եւ թէ ո՛ւր, կամ ի՛նչ {բանի} համար ծախք էր արել: - Ոչխարը անբան անասուն է

գիտելով իւր աղքատութիւնը, որովհետեւ խօսելու կամ {բանի} մէջ խառնուելու իրաւունքը շատ կամ սակաւ կարողութեա

լ եւս չգիտէ, ինչպէս նաեւ շատերը... եւ թէ ի՛նչ {բանի} վերայ խօսում էին, նոյնպէս չգիտէ. նորա խելքը չէ

նելով, ինչպէս ես, իւրեանց ժամանակները, ամենայն {բանի} վերայ նայում են այն աչքով, ինչ աչքով նոցա հայրեր

իւն՝ մօտենան հորիզոնական մակերեւոյթին: Բայց այս {բանի} համար հարկաւոր է երկար միջոց. տիրացուն հանդիպեցա

որ ծայրը. այս պատճառով կոմսը չէր կարող խօսել այլ {բանի} մասին, քան թէ նիւթ էր եղած նորա ամբոխմունքին: Տ

նորանից, որ չգիտէր, թէ ինչպէս խօսք բանայ եւ ինչ {բանի} համար. մանաւանդ լսած լինելով իւր ուղեկցի անունը

Մահտեսի Թովմասի տան հետ, այժմ թողէ՛ք, որ չկտրեմ {բանի} թելը: Կոմսը ներս մտած, չմտած, բոլորեքեան ա

եցաւ եւ զգաց վէճի աւելորդութիւնը, տեսանելով, որ {բանի} տեղ չէ անցնում իւր կոտրատուիլը: Միւս կողմում

ւմը. ի՛նչ զարմանք, եթէ սառն աչքով նայեն այսպիսի {բանի} վերայ, առանց որեւիցէ գաղափար ունենալու ազատական

ւր կրքի սանձը միշտ ամուր պահէր ձեռքում եւ ամենայն {բանի} վերայ դատաստան կատարելու ժամանակ անտես չառնէր այն

սար քայլերով: - Չէ, - ասաց նա, - պիտի այս {բանի} առաջը առնուլ. անշուշտ վատ կը լինի սորա վերջը եւ

քը մի փոքր հասկանալի կացուցանել մեր ընթերցողներին {բանի} խորհուրդը: Պ. Յովնաթանեանցը իւր վերայ էր առ

ականութիւնը յառաջամատոյց գործակից լինելու ամէն մի {բանի}, որի խորհուրդը եւ նպատակը էր մեր ազգի բուն եւ ստ

աղում էր ահա շրթունքի վերայ: Թիւթիւնճի-Օղլուն {բանի} տեղ չդրեց Շահումեանցի դէմքի փոփոխութիւնը. պատճառ

բան: Այս պատճառով սկսեց. - Պարոն, դու, որ {բանի} տեղ չես դնում իմ հարցմունքը, ասել է, թէ գիտես մ

արմացած լինելով այս մարդուց խօսակցութեան սկզբի եւ {բանի} վերջաւորութեան վերայ, չհամբերեցի, որ ընթերցողնե

այնտեղի մարդիկը պիտոյ է անպատճառ յօժարէին ամենայն {բանի}, որի միայն կարող էր ժամանակը կորուսանել, առանց

նութեան հարազատ որդին պիտոյ է սառն աչքով նայի այս {բանի} վերայ եւ պիտի օրհնէ նորա Արարիչը, որի ձեռագործքը

էպի ինձ... - Այսուհետեւ հաւատում եմ ամենայն {բանի}, ինչ որ կը քարոզեն ինձ բնութեան անունով, - գոռաց

մ հերքում են մի բան առանց ամենեւին իմացած լինելու {բանի} զօրութիւնը, այլ մի միայն իւրեանց եթերային տրամաբ

նաց, որ պիտի բարկացնէր նորան մի բանով, բայց այդ {բանի} մէջ արդարեւ մեղաւոր չէր Թիւթիւնճի-օղլուն, նա այն

ամուսնութեան վերայ, ինչպէս մի սուրբ եւ անխախտելի {բանի} վերայ: Ես տեսանում եմ այնտեղ մի խորհուրդ, որ սր

՛ր ինձ, որ ես կարողանամ հանգստացնել իմ խիղճը այն {բանի} մէջ, թէ ես, աւերելով մի մարդու առաջացրած ամուսն

միայն ես չեմ կարող արդարացնել քեզ իմ աչքումը այն {բանի} մէջ, որ դու կասկածում ես իմ սրտիցը եւ համարելով

ծնողաց սիրտը, որ մաքուր մնայ նոցայ խղճմտանքը այն {բանի} մէջ, թէ անխնամ չէին մնացած դէպի իւրեանց սիրական

ը նայում է ինչպէս մի վարագոյրով ծածկած խորհրդական {բանի} վերայ, եւ չունի դրական հնարներ այդ ցաւերը բժշկել

ած էին երկու հոլանդեան ոսկիք, իսկոյն հասկանում է {բանի} զօրութիւնը... Բայց ի՛նչ առնես, որ միւսները թա

աւ հարսնացուի ծնողքի կողմից. նա անհանգիստ էր այս {բանի} մասին, մանաւանդ որ Ղրիմ գնալու օրերը մօտենում էի

պատւում էր պարոն Շահումեանցին, որ եւ ամենաչնչին {բանի} համար եւս պատրաստ էր կատարել նորա խնդիրը: Նախ

ան: Միշտ այսպէս է պատահում, եթէ մի երկբայելի {բանի} մասին մարդ մի տեղից լուրի սպասէ եւ այդ լուրը ուշա

որ բացի իւր գործից, ոչինչ գաղափար չունէր, ոչինչ {բանի} տեղեկութիւն չունէր աշխարհի երեսին, եւ սկզբից ահա

ր հասկանում, եւ այս պատճառով եւ չէր խառնւում եւս {բանի} մէջ: - Պարոն Շահումեանցը... - ասաց Թիւթիւնճ

ս ասել, որ եթէ իմ տեղը այլ մարդ լինէր, ձեր արած {բանի} համար բոլորովին կը հրաժարուէր ձեր աղջկայ հետ ամու

լով, որ Ծերակոյտը եւ բովանդակ հասարակապետութիւնը {բանի} տեղ չդրեց իւր կոնդակը, հարկադրուած էր զօրացնել ի

ցին Պապականութիւնը։ Ինչպէս եւ եղած լինէր այդ {բանի} շարժառիթը, այսքանս ստոյգ յայտնի է, որ 1712 թուա

շտեմարան, եւ նորա ծայրացեալ ազատութիւնը ամենայն {բանի} մէջ մարդկեղէն աշխարհում այն է, որ ուրիշ խօսքերով

ներս մտանել, ունի իւր սեպհական հայեացքը ամենայն {բանի} վերայ։ Աշխարհի ընդհանուր լուսաւորութիւնը նորա հա

քերը, եւ մի այնպիսի մարդու, որ կասկածում էր այս {բանի} վերայ, խորհուրդ ենք տալիս կարդալ այն գրուածքը Մխ

րած պարսաւից եւ չէ ամաչում ասել, թէ ինքը չէր այդ {բանի} հեղինակը, այլ յետոյ Աբբան կամ վանական ժողովն է յ

Վարդապետանում էին երազներում։ Մի հատ է այս ողբալի {բանի} պատճառը՝ կոյր եւ կամակոր տգիտութիւնը, որ մեր սիրա

ի հարուստներին եւ իշխաններին խորհուրդ կատարել այս {բանի} վերայ։ Այս նամակը, մի անուս եւ տգէտ գր

եւ ճանապարհ հորդելով նմա եւ այլոց հետեւողաց առողջ {բանի} ՝ ի կազմել զնոր դարագլուխ լուսաւոր մատենագրութեան

րհի վերայ եւ հեռացաւ։ Իգնատիոսը, բարկանալով այս {բանի} վերայ, զգաց իւր մէջ մի անզովտնալի ծարաւ հեռացած

ել այն զինուորական նաւը, որ նաւում էր Պալեստին։ {Բանի} տեղ չ'դնելով ծովային հիւանդութիւնը՝ նա սեւ հաց է

մ էր, որ ծեծուի, միւս կողմից՝ լաւ հասկանում էր {բանի} զօրութիւնը, որ նորա ընկերքը եւ բոլոր վարդապետներ

բարութեններից, եւ նուիրեն իւրեանց անձը Աստուծոյ {բանի} քարոզութեանը անհաւատների մէջ։ Այս խորհրդով խոստա

ա Ֆիզիկա եւ Քիմիա ուսուցանելու ձեւերը դնում է այն {բանի} վերայ, որ ամենայն ձեւերից բարձր է, այսինքն՝ մա

իւր ընկերքը եւ յայտնեց նորանց, թէ Աստուած ուրիշ {բանի} համար չէ բորբոքել այս պատերազմը, եթէ ոչ նոցա նախ

, եւ տուեցին ըստ ամենայնի հակառակ ուղղութիւն։ Մի {բանի} համար միայն Կարգը երախտապարտ է Լօյոլային, որովհե

անաւանդ յարմար էին։ Եթէ նոցանում չ'երեւէին ոչ մի {բանի} ընդունակութիւն, որ Կարգին հարկաւոր էին, այնպիսի

նորանց Կարգին անդամ լինելու իրաւունքից։ Բայց այս {բանի} վերայ չէ՛ր լինում խիստ ուշադրութիւն, եւ Գեներալը

թէ եւ մի կերպ հանդիսավեհութեամբ։ Հիմնուելով այս {բանի} վերայ՝ Ֆրանսիացի Գեներալ Պրօկուրօր Դէ-Մօնկլարը ի

ղկացնում էին Կարգի էական մասը եւ չէին կարող ոչինչ {բանի} տիրել։ Բայց ապարանքները, Կօլլեգիաները եւ նորընծ

baculus ", ինչպէս ասել է ինքը՝ Լօյոլա։ Այս {բանի} անհրաժեշտ հետեւանքը այն եղաւ, որ աճեցան չնչին ըն

ուրբ Խորհուրդին հաղորդելու համար՝ հիմնուելով այն {բանի} վերայ, թէ ամենայն Բրամին պղծւում է՝ մտանելով ստ

արածեց ժողովրդի մէջ։ Երբ քննութիւն բացուեցաւ այս {բանի} մասին, Րիկցի, ինքեան կողմնակից ունենալով մի քան

ռչակաւոր իրաւաբան Գիւմուլէնի խորհրդով բողոքեց այս {բանի} ընդդէմ։ Գործը մտաւ Պարլամենտ։ Նոր եւ մինչեւ այն

եւ մինչեւ անգամ Տէրութեան վտանգը՝ հիմնուելով այս {բանի} վերայ, թէ Յիսուսեանների մեծ մասը, Սպանիացի լինե

յլ գիտութիւնքը։ Զուր էր բողոքում Համալսարանը այս {բանի} ընդդէմ։ Համալսարանի անդամներից մինը՝ Էդմօնտ Րիշ

։ Այսպիսի հնարներով Յիսուսեանք կարո՛ղ էին ամենայն {բանի} ձեռք տալ. նոցա հարկաւոր էր միայն մի պատճառ, որ

ովիկոսը պատասխանում էր. " Դուք գիտէք, որ ես այս {բանի} մասին բացայայտ տեղեկութիւն չունիմ, ես միանգամայն

տուած, որ իմ յաջորդքը ինձանից բաղդաւոր լինին այս {բանի} մէջ. ահա՛, ինչ որ ես կարո՛ղ եմ առնել այժմ։ Եթէ

ատը եւ հասարակութեան վերին կարգը ծիծաղում էին այս {բանի} վերայ, բայց հոգեւորականք, մանաւանդ՝ Կարդինալ-դ

տի հետ համեմատելով. երեւի թէ լաւ իմանալով ներկելի {բանի} եւ իւր ներկի քիմիական որակութիւնքը եւ նոցա փոխադա

ր հասարակութեան կարծիքը: Անպատմելի ուրախ ենք այս {բանի} վերայ. մենք այստեղ տեսանում ենք մի փրկարար սկզբո

. - սոյդպէս չէ՞: - Այո՛, այդպէս, կայ այդ {բանի} մէջ ճշմարտութիւն, - պատասխանում է Յիշատակարանը:

զուովը նոյնպէս եւ բովանդակութեամբ, թէեւ իդէան եւ {բանի} խորհուրդը նոյնն էր։ Այս պատճառով մեք աւելորդ ենք

Պ. Գամառ-Քաթիպան եւ ուրիշ մարդիկ սխալւում են այդ {բանի} մէջ՝ հետեւելով Ռուսաց " любопытный " բառին, որ

լ այստեղ որպէս առաջին դէմք ցոյց տուող, այլ որպէս {բանի} մօտաւորութիւնը, ներկայութիւնը. հին լեզուի մէջ "

ասին աւելորդ չէ մի քանի բառ խօսել։ Բայը մէկ մասն {բանի} է, որ ցոյց է տալիս անել կամ կրել դէմքով, ժամանա

գրելու ժամանակ իրենք իրենց հաշիւ տային, թէ ի՞նչ {բանի} վրայ են, այն ժամանակ բայական վերջաւորութիւնը պէտ

մ արհամարհել մեզ՝ կածելով, թէ մեր խօսքերը ուրիշ {բանի} համար չեն, եթէ ոչ ուրիշի գրածը դատել եւ պակասութ

գլխաւոր եւ հիմնական տարբերութիւնը էապէս հիմնված է {բանի} կազմութեան վրայ, բաղդասութեան եւ ձեւերի վրայ։ Ս

սկանում ենք նորա նշանակութիւնը, որովհետեւ ամբողջ {բանի} զօրութիւնը մեզ հասկանալի է, որովհետեւ բաղդասութի

է լեզուի բաղդասութեան օրէնքը անհասկանալի են մեզ, {բանի} զօրութիւնը կը մնայ անյայտ, էլ ոչ Մարկոսը կարող է

տօն են ստանում Սօսը կամ Վարդիթերը: Այս գործի մէջ {բանի} ընթացքը առաջ է դնում առանց Սօսից եւ Վարդիթերից կա

, նաեւ տհաճութեան մի լոկ նշմարք անգամ չէ տեսնում {բանի} ընթացքում: Յանկարծ լսւում է Փափակի յայտարարութիւ

ակասութիւնքը (թէեւ չլինէին լա՛ւ էր), որովհետեւ {բանի} ընթացքը վնաս չէ կրում: Գեղամ է եղել Սօսի եղբայրը

է կախարդութեան եւ չար ոգիների հաւատալու, ինչպէ՞ս {բանի} վերջը- կատաստրոֆը-չվերագրէ թըլիսմի զօրութեան, եր

էս 7-8 տարեկան տղայ հարցնում էի " վարպետիցս " այդ {բանի} նշանակութիւնը, նա դրականապէս եւ ինքնաբաւական կեր

ւմ է եւ նաւերի կայմերի լուսաւորութեան մասին: Այս {բանի}, այսինքն ասուած գրքերում, շատ անգամ այս լուսերի

նական գերմանացին զանց է արել մէջ բերել եւ մի քանի {բանի} էլ զուր հանդէս տուել: Ահա այս տեսակ բաներ ա

չկայ եւ չէ կարող լինել, եթէ ժողովուրդը չգիտէ այս {բանի} զօրութիւնը, բայց եւ այնպէս գիտենալը աւելի օգտակա

րութիւնը իրաւամբ ստանում է իր կինը: Թէ ի՜նչ {բանի} նշան է թուրը, այդ մասին խօսիլն էլ աւելորդ ենք հա

ինք այս խնդիրը լուծելու: Հարկ չկայ ասել, որ այս {բանի} համար հարկաւոր է շրջանկատ ուսումնասիրութիւն մշակո

կարագրութիւնը թոյլ է լինում, մանաւանդ երբ ամբողջ {բանի} ընթացքից մի կտոր է դուրս բերւում: Գոնէ՛ մենք աւե

խուայ) էլ հրաւիրէ: Ազնիւ երիտասարդը հասկանում է {բանի} զօրութիւնը եւ շատ քնքուշ կերպով խայտառակում է Բագ

ազ կը շինենք, լաւն էլ խիաթի կը քաշենք, է՜հ, մի {բանի} պէտք կը գայ էլի ", - ասում է Վարդիթերը Անոյշին:

թուսաղայի կեանքից անց կացաւ: Մենք թողում ենք այն {բանի} վրայ խօսելը մի ուրիշ աւելի յարմար ժամանակի:

ապա թէ ո՛չ, ամենեւին հակառակելու տեղիք չկար այն {բանի} միջու, մ որ պիտոյ էր ազգի հետ մտածել եւ խօսել այն

մինչեւ որ մի ուրիշ՝ նորանից մեծ կամ նորանից փոքր {բանի} հետ չբաղդատուի եւ այդ բաղդատութեամբ չափողի եւ չափ

ները պիտի փնտռենք մեր մէջ։ Որովհետեւ, եթէ երկու {բանի} նախնի յարաբերութիւնը փոխուել է, հարկ է, թէ այդ

, յետոյ, ասես թէ աչքից ձգելով կամ բարկանալով այդ {բանի} վերայ, այնպիսի գարշելի կերպարանքով եւ դժգոյն ներ

նք նորանից։ Եւ այս խաղը խաղում է դիտակը միեւնոյն {բանի} հետ երբեմն եւ քանի մի անգամ, այսինքն մեզ տգեղ եր

ասկանալի կամապաշտութեամբ, վերստին հաշտւում է այն {բանի} հետ եւ սկսում է վերստին կախարդել մեր աչքը։ Յա

ւելորդ է լեզուի վրայ նայել այնպէս, ինչպէս մի այլ {բանի} վրայ, որ մեր ճաշակը փնտռում էր, առանց ուրիշ խոր

* * * Աղեքսանդրեան դպրոցի ծաղկեալ ժամանակը {բանի} վարդապետութիւնը ոչ զուր տեղը մինչեւ այն աստիճան

մեզի հասցէնուք: Ծանիր, Խազարոս եղբայր, գրած {բանիդ} շատ աղեկներն կան հոս եւ շատ աղեկն կառնում ես ու հ

քաղուածին այնմիկ, քանզի տեսանել տեսանէին, թէ ի {բանիլ} քննութեան մերկանալոց են խարդաւանութիւնք պաշտպանել

մնալ աստէն անգործ, ակնկալեալ բացման ատենին եւ ի {բանիլ} անդ ոչ կարեմ աւարտել զգործն յառաջ քան զամիսս երիս

ական աշխատութեանը ժամանակ, երբ աղջիկը չէր ուզում {բանիլ} կամ թէ ուզում էր իր սիրականին տեսնել, հերիք էր ո

րոյական գործիքի աստիճանին, որպեսզի նա քիչ թե շատ {բանիմաց} գավառացուն մատչելի լինի եւ դրանով գիտության համար

, որ թագաւորէ սուտը եւ թաքնութիւնը, բայց ամենայն {բանիմաց} եւ ճշմարտասէր Հայի վերայ պարտականութիւն կայ պատժե

հնութեան աւերակների վերայ։ Այո՛, մեծ հանդէս կայ {բանիմաց} Հայերի առաջեւ, եթէ դոքա, հասկանալով իրաց կարգի

կայի մէջ։ Բայց մեք հերիքանում ենք՝ ասելով, թող {բանիմաց} Հայերը ձեռք առնուն գերապատիւ Նազարեանցի գիրքը, ե

եւ հին դատողութեամբ մարդերից իբրեւ մի ճարտասան, {բանիմաց} եւ գիտնական անձը, Թերսիտէսին Աքիլլես ասելով, Պի

յառաջացաւ. այսպիսի յիմարաբանութիւնները տեսնելով {բանիմաց} հանդիսաւորները ծաղրածու ժպիտով հեռացան այդ յիմարա

կիմ: Դուն խնդրեմ, գիրդ մի՛ պակասեր եւ թաթիեորիի {բանին} դուն ալ օր չանցուցած հետեւե: Սիրելի Գրիգոր եղ

մ, որ թե այդտեղ մի հոգաբարձու մարդ չունենանք այս {բանին}, մեր խնդիրը չի ընդունվելու, մանավանդ որ պատճառը

ը եւ հույս ունենք, որ դուք անձանձիր կհետեւեք այս {բանին}, որ կանգուն մնա մեր ընկերության (партия) դրոշա

ինե, այլեւ երկաթի: Ես այնտեղ վերահասու եղա ամեն {բանին}, ճարեցի ազնիվ բարեկամք, թե հայ եւ թե ֆրանսիացի

խնդիրը ճյուղավորվում է: Ես վաղուց նախատես էի այս {բանին}, եւ այս էր պատճառը, որ ասում էի, թե հառաջ հարկ

աւ մանրամասն հանգամանօք վերահասու լինել զօրութեան {բանին}: Ի ներկայ եղեալ անդամոց երկոքին անդամք, որ գոն

մի նոր խրատ մարդկության, մի սոսկալի ապացույց այն {բանին}, թե բռնակալության արվեստի դժոխային մեքենան հանգչ

րանք տաղտուկին տաղտուկ են ավելացնում, իսկ ես այդ {բանին} կարոտություն չունեմ - մենակությունը միշտ առատ է դ

ղբայրաբար սեղմում եմ ձեռքը: Ինչ վերաբերում է այն {բանին}, որ ես նրան որեւէ աշխատանք տամ, ապա իմ կարծիքն

ւելու հոգով խմորուած մարդիկը լաւ վերահասու են այս {բանին}, ուստի եւ ստիպուած են իւրեանց փառասիրութեան հարկ

" ըսելով՝ Հայոց բերնին կղպանք մը կը դնէ, որ այս {բանին} վրայ օտար ազգաց հետ ամենեւին չխօսին. այսպիսի համ

եղ ազգի մէջ, թէ՛ իւր անդամների եւ թէ՛ յատուկ այս {բանին} նուիրուած առաքեալների ձեռքով, այն բոլոր գործերը

խելիք իւր բարձրագոյն գիտութեան ոտքի տակ: Այս {բանին} մեծապէս օգնել էր նաեւ այն սոփեստական քննութիւնը ռ

ուածի դառն պտուղների վերայ: Իբրեւ վկայութիւն այս {բանին} ՝ կարո՞ղ է արդեօք պարոնը յառաջ բերել մեզ մի պատմա

ին եւ յաւելորդ նեղութիւն իւրեանց զոր կրեն ի վերայ {բանին} իմոյ, տէր հատուցանէ նոցա ի հանդերձելումն:

Տէր ի խունկ, Զոր արկան էր սերովբէն, {Բանին} ականջք զգայունք ՚նդ երկնից մաղթանս համօրէն

ան ո՛չ թուլանան վասն որոց սպասահարկեն Աստուածային {բանին}, յար եւ նման այսմ ոչինչ աւելի ծանրանան վասն սոսկ

թները կամ ցամաքահողի բնակիչները ընդունակ չէին այդ {բանին}: Ստոյգ է, մինչեւ այն մեծ ռէվոլիւցիան իսկապէս Ֆր

թիւնը ինքն է բերում Փարպեցու ստոյգ պատմութիւնից։ {Բանին} չվերաբերուած, եւ մանաւանդ անհիմն, ենթադրութիւնք

" Քանզի ոչ եմք իբրեւ զայլսն, որ վաճառական լինին {բանին} Աստուծոյ. այլ իբրեւ 'ի հաստատութենէ, այլ իբրեւ

նել. մենք յանձնառու չենք դրական պատասխան տալ այս {բանին} ։ Առ հասարակ, տարածուած կարծիք է, թէ Փարպեցի

իւնը ընդունում ենք որպէս անհերքելի վկայութիւն այն {բանին}, թէ Ս. Յովսէփը բնաւ եպիսկոպոս չէ ձեռնադրուած։

չէին կարող պատճառել ֆիզիկապէս. նա յօժարեցաւ այս {բանին} դարձեալ այն պատճառով, որ հանդարտեցնէ ծնողաց սիրտ

ջութի՛ւն. յետոյ ստանալով իւր վարձը, գնում է իւր {բանին}: Շատ տկարութիւնք, շատ անբժշկելի ցաւեր, որո

նա՞զի նստեց, ես մի քանի օր յառաջ, եւ առանց այս {բանին} եւս, կամենում էի ասել քեզ, որ ինքդ հրաժարուէիր

մասին, կարո՛ղ է մի կերպով ցոյց տալ եւ վկայել այն {բանին}, թէ զանազան էին Մխիթարեանց ուղղութիւնքը։ Դնում

վերեւումը ասացինք, այս նամակը կարող է վկայել այն {բանին}, թէ Մխիթարեանց մատենագրական գործունէութիւնը ունէ

ինքն՝ թէ Մխիթարեանք տէր են իւրեանց գրած կամ տպած {բանին} մինչեւ այն ժամանակ, որ կային այդ ընկերութեան մէջ

յն զմասնաւոր ինչ ստութիւն, այլ ի բովանդակ ընթացս {բանին} զամբողջ առասպելս, հռովմէական եղջերուաքաղս: Կաթո

ոփոխեալ զտեղիսն, զձեւ գրութեան եւ միանգամայն զոճ {բանին}. զայդ ի վճռել ոչ գոյր դժուարութիւն, այլ զայսման

է գրականութեանս մերոյ, յառաջեսցուք անդրէն ի կարգ {բանին}, զոր կոչեաց հարեւանցի հայեցողութիւն մեր ի պատմու

քանի Համալսարանական ուսումնականք կամակից էին այս {բանին} ։ Իգնատիոսը խաբեբայութեամբ այս բանը նորանցից իման

Ասիական հզօր ինքնակալութեան մօտ, ընդդիմացաւ այս {բանին} ։ Կսաւիէն զուր տեղը աշխատեցաւ, հիմնուելով իւր լի

ը. այն մարդիկը, որոնք նուիրուած էին միմիայն այն {բանին}, որ պաշտպան լինէին Պապական իշխանութեանը, որ թեւ

դ էր։ Յիսուսեանք անհաւան գտանուեցան ամենեւին այս {բանին}, նոքա գործ դրեցին ամենայն հնար, որ կորուսանեն Ս

ոց եւ Պօրտուգալացոց մէջ։ Կայսրը համաձայնեցաւ այս {բանին} ։ Յիսուսեանները վերստին յետ կանչուեցան Չինաստան,

աց քաղաքներում։ Հօլլանդացիք եւս հետեւում էին այս {բանին} ։ Նոքա մեծագին ընծաներով եկան Կանտօն քաղաքը, բայ

լի վիճակ վեհերոտութեան, մի անմերժելի ապացոյց այն {բանին}, թէ այդ հնարների գործ դնողքը ազատուած չէին դեռեւ

ղքը եւ մենք այս անկարգութիւնքը վկայ ենք դնում այն {բանին}, թէ մտել ենք քննութեան մէջ առանց ծածուկ մտքերի,

եւ կամ մի ուրիշ խօսք, որ աւելի յարմարութիւն ունի {բանին}. Ինչպէս՝ " վկաները պսակվում են իրենց ճգնութեան

կանութիւնը միայն նշանակութեամբ չէ որոշում մասունք {բանին}, որով շատ խառնափնտորութիւնք կը լինէին, այլ եւ բ

մի նմանօրինակ բան, պարտական է այնպիսի ընթացք տալ {բանին}, որ տասն եւ ինն դարու մէջ ութերորդ ամենախաւար դա

ով, կենդանին մեռեալի հետ պատանքելը նմանում է այն {բանին}, թէ, տեսնելով, որ նորածին, բայց կենդանի մանու

թյուն " Թափառական Հրեայի " ճակատին գրած երկու տող {բանիս} համար, ես կամեի դորանով ցույց տալ քեզ իմ երախտագ

իւր Հայրապետութեան սկզբումը դեռեւս առաջը փակէ այս {բանիս}, որ մեծ եւ մեծ վնասակարներից մինն է: ԺԱ.

: Եւ որոց ոչն հաւատան Իսկութեան անշուք {բանիս}, Նօթճեմք, զի չեմք դրուժան, Աւասիկ զ

հրեշտակս՝ եւ վարդապետ եւ ոչ երբէք իսկ չեմ եղեալ {բանիս} այս ըստ երբէք 'ի հարցողաց ուրուք կամաց գործոյ իշխ

ողովողի գլ. ԺԲ, համ. 13 թարգմանուած է " վախճան {բանիս} " - telos logou, եւ Յովհ. գլ. ԺԳ, համ. 1 " ի

ի գլխաւոր նոցին ամփոփեսցի եւ այլն։ Ի վախճանի {բանիս} յայտնի իմն է ամենեցուն քօնթրասքօլայութիւն Վենետիկ

թ յագուրդ տալ նքողեալ հոգւոյն: Եթէ ապացուցութիւն {բանիս} պահանջեսցի ի հնասիրաց, աղաչեմք տալ պատասխանի հար

անշքացեալ աշխարհի, յառաջ խաղալով անդրէն ի կարգի {բանիս}: Արմատական լեզու Հայոց, գուցէ եւ ընդաբոյս նա

եւ բարոյականք, այլ մեք յառաջ ընթացուսցուք զկարգ {բանիս}: Զոսկի դար մատենագրութեանս՝ իմա՛ դու ինձ զհ

ղջ բանականութեամբ քննէր այր իւրաքանչիւր զխորհուրդ {բանիս}: Քերեալ զպատմութեամբ գրականութեան մերոյ հարեւ

օդ գէթ հնչի հանապազօր: Առ ի զընթացս գլխաւորել {բանիս} ասասցուք եւ զհեղինակաց մերոց առ Ռուսահայս, թէպէտ

յն տեսել եմ, եւ նոքա իմ հայ չսիրելս կարելի է այն {բանից} են դուրս բերել, որ ես նոցա մոտ գնացած եկած չեմ,

ժմ վաճառական լինելու չէր, որ ասեք թե՝ չէ, բանը {բանից} անցավ, հազարներ կորավ տեի։ Այս բաները ես հավիտյ

ին երթալու չէ, այլ թշնամիի խոսք է, ես եւս ոչինչ {բանից} խապեր չիմ, ինձմեն ո՛չ բան հարցնող կա եւ ո՛չ ծան

ովականաց, եւ ոչ ոք գտաւ ընդդէմ դարձող պարբերական {բանից} թղթոյն: Այլ յորժամ նորին վեհափառութիւն հաճեցաւ կ

դ մասին՝ վերնագրից սիրտս քիչ էր մնում նվաղեր այն {բանից} հետո, երբ ես արդեն կարդացել եմ Գիզոյի նույնանման

ցութիւն՝ առանց ողջունի. - Մեր տղա՛յ, ոչինչ {բանից} տեղեկութիւն չունիս, դուրսը բոլորովին ջրհեղեղ է,

Ես այդպէս եւս սպասում էի. այն մարդը, որ մի {բանից} այրւում է, վեր է թռչում, բայց չէ մնում վերեւում

նպէս է, որ եւ Ռուսսիայի Հայք յետ մնալու չէին այս {բանից}, ըստ որում, պատմութեան չլինելը արդէն զգում են շ

գրեալ պատուիրանսն իմ։ Արդ, վերջաւորութիւն տալով {բանից} իմոց, յայտնեմ, զի այս է իմ վերջին կամք եւ պատու

եւ Աստուածութեամբ: Ընդ տեսակաւ հացին՝ համաձայն {բանից} Քրիստոսի, թէ " ա՛յս է մարմին իմ! " եկեղեցին մեր

եմ: Ну, ведь, էսպէս էլ եղաւ: Ես էդ {բանից} բեխաբար, Էն молодой человек-ն Հիմի ին

ան բաց էր Շռայլ քսակը մեծատան. Այժմ զրկուած ամէն {բանից}, Չունի անգամ հացի գին. " Ողորմութիւն արէք, պար

իւն. կարծեցի, Թէ դու չէիր հրաժարուելու այս {բանից} Գէթ, ասում եմ, հրապուրուելով պարծանքից:

ից հրաժարւում է փետրուարին, մի տարի յառաջ գրուած {բանից} հրաժարւում է ներկայումս: - Խե՞ղճ մարդ, որ դե

ողովրդի համար, բայց կարդինալը կամաւ հեռացաւ բարի {բանից}, եւ մօտեցաւ չարին, մեքենայ դառնալով մարդկութեան

անուած լինի, եւ սորա սրովը գօտեւորուած, նա ի՞նչ {բանից} կ՚երկնչի: Նոքա երբ մտաբերում էին սորա վատթար, ա

տքիդ ընդունելի երեւի, խնդրում եմ Տիրոջիցդ, ամեն {բանից} առաջ այդ բանը քննել, եւ ճիշդ տեղեկանալով, կամ զ

նդունում է, որ Փարպեցին աշակերտուել է Աղանին այս {բանից} յետոյ, որովհետեւ ասում է, թէ Աղանը ընդունեց նոր

դռնում, ուստի եւ իրաւունք չունինք եզրակացնել այս {բանից}, թէ երեւելի եւ հարուստ մարդիկ պիտի եղած լինէին Փ

նչպէս Եբր. գլ. Ը, համ. 1, կարդում ենք. " Եւ {բանից} գլուխ խօսիցս ", որ բառ առ բառ է յունականի հետ.

տեղափոխուեցաւ դէպի յիշեալ հիւանդանոցը. բայց բանը {բանից} անցել էր ահա։ Շուտով սաստիկ արիւնահոսութիւն բացո

կորե՞լ է դէպի մեզ, - բացագանչեց սատանան, - ի՞նչ {բանից} պատճառուեցաւ այդ: - Նորանից, Ձեր մռայլութիւ

էր վշտացածը, թէ արժան չէր կին մարդու պէս ամենայն {բանից} նեղանալ, միեւնոյն ժամանակ բարկանալով հարստահարող

տառի մէջ, այնուամենայնիւ չկարողացայ գտանել: Այն {բանից} յետոյ, սէրը, առաւել եւ առաւել զօրացաւ իմ մէջ,

ենայ, եւ այս կեանքը նա կարող է ստանալ մի այնպիսի {բանից}, որ կեանք ունէր, որ ապրում էր ոչ որպէս մի հանք

երեսի վերայ: Եթէ ինձանից հարցանէին, թէ ո՛ր {բանից} մանաւանդ զզւում եմ աշխարհի երեսին, ապա պատասխանե

այական հպարտութիւն, մի բարակ ժպիտ պատճառուած այն {բանից}, որ պարոն Շահումեանցի նման մարդը ճաշով պատուասիր

քի վերայ, պատճառ, առաւել մօտ է մեզ, եւ ամենայն {բանից} հարկաւոր է իմանալ, թէ ինչ էինք մէք: - Ի՞նչ կ

օղլուի կինը, ինչ մեղքս պահեմ, շատ զզուած էր այս {բանից}, բայց ո՞վին ասէ. եթէ մի խօսք եւս ասել էր Թիւթիւ

, որ ոչ ունէին զայս փօլիթիքա. մինչեւ յետ բազում {բանից} եւ թղթոց կոչեցաւ Մխիթար աբբայ հայր 'ի Հռովմ տալ պ

նճիճեան խորհրդոց, չոքան 'ի Ենի-խափու, խաբեալ 'ի {բանից} Յովհաննէս աղայի Երեմեան, թէ Մօնսինեօր հրաման ետ

րիկ։ Եւ յերկրորդում նուագի չոքան պարտաւորեալք 'ի {բանից} Մաթոս աղայի Ալլահվերտեան, որ յայնմ ժամանակի գլխա

ռացոյց զազգն իւր 'ի բաց առեալ զնիւթս գայթ 'ի գայթ {բանից}, որ հայի 'ի ջատագովութիւն Հայոց։ Արդ այսու

թեամբ։ Եւ ի՛նչ այլ հետեւանք կարելի էր յուսալ այն {բանից}, ուր ամենայն հոգեկան ազատ ձգտողութիւն, ամենայն

իրտէն պիր լեպլեպի, հեր տիշ չիյնեմեզ)։ Յերկարել {բանից} ասեմ- եթէ կամիս եւ կարես անսալ, լո՛ւր զինչ ասես

" զՎարդապետարանն կրօնի " [մինչ] ամենայն դարձուածք {բանից} [ըմբռնելի էին առ ի ընթերցանելեացն՝ առանց եւ դոյզ

ան, ապա թե ո՛չ զմերն յառաջ խաղացուցանեմք զընթացս {բանից}, թէ գրոցս այս լեզուաւ եթէ խօսէին, կային այնք ի

՞նչ պատասխանի տալոց են մեզ իմաստունքդ մեր՝ եթէ ի {բանից} նոցա առեալ հարցցուք զնոսա, թէ վասն է՞ր ո՛չ կործա

առաջաբանութեան անդ նորին լեզու իմաստասիրական ոճով {բանից} զայս ամենայն ի լսելիս մերայոց, որոց ունիցին առող

ն հայկազանց հիմնեալ հաստատիւր յայնժամ ո՛չ ի վերայ {բանից} եւ քարոզութեանց այլոց, այլ՝ ի վերայ ճիշտ ծանօթո

ատողութեան, ոչ կամելով ունկն մատուցանել օրինաւոր {բանից} եւ ապացուցութեանց առ ի մտածողացն կողմանէ, եւ փող

սահման ելեալ ճառիս, առ որով պաշտի համառօտութիւն {բանից} ՝ հանդարտաքայլ ընթանալ ընդ ոսկեղէնս դար, թերեւս

զպատմութենէ Հայոց: Դարձցուք վերստին ի կարգ մերոց {բանից}: Խնդիր ի մէջ ելանէ, այո եւ հարցասիրութիւն իս

եռագործս, այլ ի հեզս եւ ի խոնարհս եւ որք դողան ի {բանից} նորա. ուսումնական եւ ուսանողն ողբան զանձինս գիտա

ակելոյ զլեզուն: Պատուելի հնասէրն ի ջատագովութիւն {բանից} իւրոց յաւել մեզ ասել, թէ ազգն կործանի եւ չքանայ

մարդկային չէր, այլ՝ մարդկութենից վեր։ Ամենայն {բանից} անտանելի է մանաւանդ Կսաւիէի գործը. նա ուտում էր

բ նստաւ Հռովմի գահի վերայ, տեսաւ, որ արդէն բանը {բանից} անցել էր։ Պաւլուս III Պապը, որպէս զի կարողանայ

րութիւնը, որ գտանւում էր Չինաստանի մէջ։ Այս {բանից} ահա սկսեց այն արժանայիշատակ վէճը երկու Կարգի մէջ

սեց այս գանգատին։ Յիսուսեանք, խրախուսուելով այս {բանից}, առաջարկեցին նորան Քրիստոնէական Հասարակապետութեա

րից՝ որպէս թէ, ինչպէս ասում էր, Փարիզի մէջ այս {բանից} վիրաւորուած մարդիկը զինաթափ առնելու համար։ Հենրի

եանքի վերջերումը տիրապետեց բոլոր Ֆրանսիային։ Այս {բանից} հասկացւում է, թէ թագաւորական իշխանութեան մեծաշու

իւնը: Ինչպէ՞ս կարելի է թոյլ տալ, որ Սօսը այդքան {բանից} յետոյ հաւատար Տիրանին եւ մինչեւ այն աստիճան, որ

էն. եւ կամ է՞ր սակս զմեզ պարսից անյարմար եւ անոճ {բանից}, մանաւանդ թէ առաւել վասն ամբաստանութէան առնես աշ

ը (ընդհանուր առքով) մտացածին չհամարուէին: Ամէն {բանից} առաջ քննելիքը է ազգի կեանքը, որովհետեւ այդ կեանք

Պէ՛տք էր որ Հեթումի պէս մարդիկը խրատ առնուին այս {բանից}. մանաւանդ հեղինակը, Հեթումի այս անիրաւ գործի մի

մի ուրիշ ժամանակի: Յայտնի է, թէ մարդը ինչ {բանից} որ ուզում է օգուտ քաղել պէտք է, որ այդ բանը լաւ

սիրութեան քաղցը, բայց ոչ պէտքերի քաղցը, եւ ամեն {բանից} առաջ եթէ մենք պէտքի քաղցը չկշտացնենք, մեր գոյութ

տ դպրութեան Հայոց, եւ յիրազեկ առնել նորա զժողովն {բանիցն} Աբելի՝ աղաչի չլինել անփոյթ, վասն որոյ հրեշտակ վ

նտարակոյս գործք կորնչիլ եւ չերեւիլ զարդիս ուրեք " {բանիցն} չափաւ յինքն եւ ի Սահակ Բագրատունի ", այսպես եւ ն

ասէր ստուգութեամբ աւանդելոցն եւ յստակութեամբ ոճոյ {բանիցն}: Զսոյն զայս պատմութիւն, գաղափարեալ յընտիր օրինա

ն Հայոց, որ ըստ մտացն խոհականութեան եւ արգասաւոր {բանիցն}, եւ վարժութեան ի փիլիսոփայականին, Իմաստասէր կոչ

ու աւետարանի, իսկ Սարգիս վարդապետ առ քաղցրութեան {բանիցն} եւ խորին ուղղամտութեան Շնորհալի անուանեալ մեկնիչ

յերէն գրով, Հայերէն լեզուաւ խօսելէն ետեւ, " Յետ {բանիցս} " ըսելով՝ Հայոց բերնին կղպանք մը կը դնէ, որ այս

՛ ինչ օտարոտի թուեսցի Վեհափառութեան Ձերում եղանակ {բանիցս}. սիրտ մեր լցաւ արեամբ ի տեսանել աչօք բացօք զպատի

ւցանել, որպէս եւ յայտնի եղեւ։ Յայսմ ամենայն {բանիցս} ասացելոց զհետ գայ, թէ պարտ է դարման առնել այսմ,

շռել զօգուտն եւ զվնասն, ընդ որս եւ զճշմարտութիւն {բանիցս}, զոր հնչեցուցանեմք անդուլ արդարասիրութեամբ, կամ

եպիսկոպոսն Նախիջեւանայ եւ Բեսարաբիոյ՝ ծանոյց ինձ {բանիւ} բերանոյ զհրամանագրութենէ Սինօդին սրբոյ Էջմիածնի՝

ել, որպէս բերան կամ որպէս պատկեր պատգամաւորաց թէ {բանիւ} եւ թէ գրով եւ յամենայնի գործակից լինել առ ՚ի գիւտ

ղութեան որոգայթներ լարեցին ազգին. ասացին գրով եւ {բանիւ}, " հեռի մնալ ճշմարտութեան քարոզիչներից, որպէս ա

հեսցի՞ ստգիւտ դնել ի գործ քոյ Որդնն չնչին. {բանիւ} անդուռն բերանոյ"։ Յորդան կարմիր ի շրթանց լարս կ

ոյ իրիք ախտի, ժպրհիցի քակեալ զցանկ դաշինն կռելոյ {բանիւ} արեամբ մարդացելոյն վասն մեր Աստծոյ, այնպիսին վեր

ընկրկինք ոչ բանտի եւ ոչ աքսորի առաջեւ, ոչ միայն {բանիւ} եւ գրչով, այլեւ զէնքով եւ արիւնով, եթէ մի օր ար

ակաց քոց, եւ զարիւն նոխազաց քոց ըմպեմ ո՛չ ". եւ {բանիւս} " զա՛յս արարէք առ իմոյ յիշատակի " հաստատեաց զխորհ

վերայ ազգին ի բազում ամաց հետէ: Իբրեւ զօրաւոր {բանիւք} ընդդէմ զինեցայ վերոյգրեալ սրբազան հարց եւ բանաւոր

. 1)։ § 52. Բնագրում ասած էր. " Այլ սակաւ {բանիւք} զոր յերկրորդումն թղթին գրէ 'ի Կորնթացւոցն ", եւ

աբանութեան Սրբոյն Ղազարու։ Մի կարծէք, թէ ջախջախ {բանիւք} ոմանց, յԱռաքելոյն սրբոյ անմիտ անուանելոց, խափան

վասն հայկական դպրութեան ճառի] սկիզբն առնել [այսու {բանիւք]}, թէ ի [նկարագրի մերումս լուսաւորութեանս] նշանաւ

լ ընդհանուր ժողովում ցույց տալ նրան եւ մյուսներին {բանկային} տոմսերը, որ ես պահ էի տվել Ձեզ, մինչեւ իմ գործի

ն Ամերիկայի եւ Եւրոպայի հետ, եւ եւրոպացի երեւելի {Բանկերը} ի՛նչ մի պակաս արդիւնաբեր կամ անբարոյական գործ են

եւան եւ ի կորուսանեալ զքսան առ հարիւրն ստացայց ՚ի {բանկէն} կամ ի սեղանաւորէն զհաշիւ, թէ այս ինչ ընկերութեան

акция), որ այժմ ՚ի պատճառս անյաջողութեան նորա, {բանկն} կամ սեղանաւորք գնեն եւ ընդունին զտոմսակն, ՚ի բաց

ւմ: Է՜հ, ոչինչ, առայժմ այդ էլ բավական է: Բայց {բանն} այն է, որ այդ մասը ես արդեն կարդացել եմ. պետք է

ախոսներ, դա բոլորովին այլ հարց է. ըստ էության, {բանն} այն է, որ գիտությունը նպաստի մարդու կենցաղը՝ իր

ապում եմ կամ ընթերցանությամբ, կամ թե այս կամ այն {բանն} եմ գրում: Հաղորդիր իմ հարգանքը կնոջդ, իմ ամե

չ վիճակում էր Նաբուգոդոնոսորը երազից յետոյ։ " Եւ {բանն} վերացաւ յինէն ", - ասում էր նա մարգարէին: Ա

it: Ne sois rien". Béranger Ամենից առաջ այս մի {բանն} ենք խնդրում, որ ոչ մէկը չկարծի, թէ մենք մեզ հայ

ն մերոյս եկեղեցւոյ ընդ պապականին: Եթէ նա հիմնի ի {բանն} ՝ " զի յիմմէ անտի առնուցու ", կամ ի Լուսաւորիչն

խօսքերով, էլ ինչ երկար բարակ գլխացաւութիւն: {Բանն} էլ այն է, որ ուրիշ խօսքերով եւ եթէ մարդկային խօս

ղմից, որովհետեւ նա նկարել գիտէ... այո՛, նորա {բանն} է, անիծածը երէկ երեկոյեան երեւի լսել է իմ ձայնաւ

րէ իմմէ եւ 'ի միաբանիցս, եւ որո՞վ իրաւամբք անկաւ {բանն} զհասարակութեամբ համայն։ Եթէ դատապարտելի ինչ կայր

փ սակաւ իցեն հասկացողք, այնքան գերազանց համարիցի {բանն}. ո՞վ պատմեաց դոցա, թէ [զասացեալն գիտութիւն, որ

ով, ինչպէս ընկնել, հերքել եւ այլն, եւ որ նոյնն {բանն} ասել է, մինչեւ որ Սալլանթեանց Միքայէլ եպիսկոպոսը

նի հայ կինը իսկոյն ճանաչւում է: Փարպու ճանապարհի {բանն} եմ ասում: Երբ Համասփիւռը բարկացած Սօսենց խաղ ասե

րես երեսի կ՚ըլնինք, էն վախտն ինչ կ՚ասեն"։ {Բանն} այն է, որ դրսի խօսքերը բոլորը ճշմարիտ են եւ եթէ

բողոք լսւում է Վայկունի բերնից. " մեր գեղի ամէն {բանն} էլ լա՛ւ ա, ափսո՛ս որ քեթխուդէքն ու տանուտէրը մի

նչ են խարջում, եղն էլ, հացն էլ, միսն էլ, ամէն {բանն} էլ գեղիցը գզիրը մինի տեղակ հնգապատիկ հաւաքում ա ո

չութ պահում. հացը, եղը, պանիրը, բուրդը, ամէն {բանն} էլ իրան իրան գալիս ա. մենք երկուսիցն էլ զուրկ են

ներին, էս լաւ ա հլա խէր ա ըլնում. քաղքումն ամէն {բանն} էլ փողով ա, գեղըցուն էլ ունի ո՛չ. մերն ա որ մէջ

, որ այդ բանը լաւ սորուի. այլապէս, շատ օգտակար {բանն} էլ կը մնայ անօգուտ: Գիտենք, որ ասիացին դեռ

ոնէութեան մէջ անկիւնաքար դարձաւ. " 'ի սկզբանէ էր {բանն} եւ բանն էր Աստուած եւ Աստուած էր բանն. նա էր 'ի

ն մէջ անկիւնաքար դարձաւ. " 'ի սկզբանէ էր բանն եւ {բանն} էր Աստուած եւ Աստուած էր բանն. նա էր 'ի սկզբանէ

սկզբանէ էր բանն եւ բանն էր Աստուած եւ Աստուած էր {բանն}. նա էր 'ի սկզբանէ առ Աստուած, ամենայն ինչ նովաւ

ւնից, որ մունջ մարդ լինելով՝ անմասն է նորանից։ {Բանն} էլ այս է, որ մունջը բարոյապէս մարդ չէ, վերեւն է

ամէն մինը մի խան կըլներ. աստուած տուել ա, ամէն {բանները} լաւ, հանդները շատ, իրանք անբան " (եր. 157):

ը, որովհետեւ հեղինակը վկայում է թէ մողնեցոց ամէն {բանները} լաւ են եւ հանդները շատ: Թէեւ արգոյ հեղինակը ցոյց

որ մարդ դառնա, բայց թե չեք կամենալ, այլ ինձ այդ {բանով} դեռեւս բամբասում եք, մեղքը ձեր վիզը, ես անպարտ

յց հարկադրեցիք նե, ասացի, խնդրեմ, եթե ձեզի այս {բանով} վիրավորեցի, ներեցեք ձեր եղբորը, որ ձեզ միշտ սիր

համար վտանգավոր են, որովհետեւ նրանց եկեղեցին քիչ {բանով} է տարբերվում հունական եկեղեցուց: Պետք է ավել

վանդության հետեւանքով ամենեւին չեմ կարող մի լուրջ {բանով} զբաղվել: Մի հոդված անգամ մեր քաղաքի մասին չեմ կա

չկայ դուրս գնալու: - Ո՛վ գիտէ՝ դարձեալ ինչ {բանով} ես պարապած. դու զուր տեղը երեք օր տանը չես նստու

այ, հրատարակում են իւրեանց անձը առատացած ամենայն {բանով} ՝ տղայական մեծամտութեամբ տգիտանալով իւրեանց սնանկ

ող Մխիթարեան համախոհը կրնայի՞նք կատակէն զատ ուրիշ {բանով} մը պատուել: Թո՛ղ ընթերցողը " Ընծայի " յօդուա

ախօսութիւնը եւ անբարոյականութիւնը: Բայց ի՞նչ {բանով} արդեօք կարելի է ամաչեցնել Բէգզադէին. Աստուծոյ ստ

կամ կինը: Ինչի՞ համար է այս խտրութիւնը, ի՞նչ {բանով} աւելի իրաւունք ունի Պ. Չամուռճեանի պատուելի դուս

րդի պաշտօն լցուցանել: Սա նոցանից գերազանց է երեք {բանով}, որպէս քեզ կը պատմեմ կարգով: Առաջին. իւր անմի

յս ազգի մասին: - Ճշմարիտ, մտքումս չէ: Ի՞նչ {բանով} է պարապում այդ անանուն ազգը: - Այժմ ոչնչով չ

մարդը ինչո՛վ է զանազանւում անասուններից, եւ ի՛նչ {բանով} գերազանց է, քան թէ անասունքը, միթէ՞ նորանով, ո

Ինչո՛վ, - հարց արեցին բարեկամքը: - Ամենայն {բանով}... նա խելագա՜ր է... վկա՜յ է Աստուած, խելագ

շնորհակալութիւնը: Բայց մի մատենագիր մարդ ի՛նչ {բանով} առաւել կարող է ցոյց տալ այս մարդկային ազնիւ զգացո

Շահումեանցը քիչ մնաց, որ պիտի բարկացնէր նորան մի {բանով}, բայց այդ բանի մէջ արդարեւ մեղաւոր չէր Թիւթիւնճի

է վարձատրել նորա այս հիւրասիրութիւնը մի թանկագին {բանով}. նա ընծայ է տալիս նորան մի մատանի եւ ասում է, ք

տել Հռովմի մէջ հոգիների փրկութեան համար։ Այս {բանով} Լօյոլա, արիանալով " Հոգեւոր Վարժութենների " օգնո

արո՛ղ էր արձակել Կարգից այն անդամները, որ կամ մի {բանով} յանցաւոր էին գտանուել, կամ անօգուտ էին Կարգին։

ն հասարակութեան հոգին էր եւ կապը. պատճառ, ոչինչ {բանով} չէր սահմանափակւում եւ ո՛չինչ արգելք չէր նորան, ո

անսիայի եւ Նավարրայի թագաւոր Հենրիկոսը, որ ոչինչ {բանով} իւրեան նախորդներից պակաս չէ, յոյս ունի Աստուծոյ

ռ չհասկանալուց: Եւ այդ մոլորութիւնքը ոչինչ ուրիշ {բանով} չեն փարատուիլ, մերժուիլ, եթէ ոչ բնութիւնը ուղիղ

ոցայ առջեւը, ներողութիւն է խնդրում, որ մի ուրիշ {բանով} չէ կարում մեծարել, որովհետեւ (տանը մարդ չկայ,

ր լոկ ծերերը, աղջիկները եւ պառաւները պարապեն այս {բանով}, որքա՞ն օգուտ կարող է ստանալ Աշտարակը կամ ուրիշ

նականը այնքան է, որքան ամեն մի հայ մարդ ունի այս {բանում} անձնական օգուտ: Յուրաքանչյուր ստորագրող պարո

՝ քննելով Գամառ-Քաթիպայի Եզովպոսի առակները: Այս {բանում} եւս չէ կարելի չտեսանել նորա պարկեշտութիւնը՝ իւր

պէս քանի անգամ ասած ենք, նեղ է նոցայ հանդէսը այդ {բանում}, եւ այժմեան լուսաւորեալ ազգերից ո՛չ մինը չէ հասե

ն ընտիր ժառանգ Իմ հոգին քեզ կ՚առաջնորդէ ամեն {բանում}. Նիկողոսը ասէր, թ. Եւրոպ չի՛ք մէջ տեղում

անակում է մտածել: Պ. Նազարյանցը հավատացած է այն {բանում}, որ ժողովրդի պատիվը մեծ մասամբ կախված է նրա ազգա

ր այդ փիլիսոփայ պարոնը ինքը ծնրադրութիւնից աչք չի {բանում} այս կամ այն վարդապետութեան առջեւ: Անձնաճանաչ

վարչութիւնքը: Տակաւին կարելի է համաձայնել եւ այս {բանում}, թէ անգլիական կառավարչութիւնքը (учреждения) եր

ւ թափառական գաղափարների ստրուկ գերմանացին է բերան {բանում} անգլիական սահմանադրութեանց վրայ, որի լոկ Habeas

աց որ շատ անգամ կրաւորականի տեղ էլ ներգործականն է {բանում}. չենք ասում հալված եղ, այլ՝ հալած եղ. յայտնի է, թ

ին, բացեց նորան այնպիսի երկիւղով, ինչպէս մի գող {բանում} է օտարի դուռը, մտաւ պարտէզը, նայում էր այս եւ ա

չների խորամանկ եւ ազատ ներգործութիւնը ճանապարհ էր {բանում} ոտքը չկոխուած եւ հեռաւոր աշխարհների մէջ, միւս կո

ան վէճերը լսելու, որ ամենայն տօնի օր ուսանողները {բանում} էին լեզուի մէջ առաւել կրթուելու համար։ Զուր տեղը

ալիս է եպիսկոպոսը, բայց ինչպէ՞ս: Եպիսկոպոսը այդ {բանում} մի տնտես է, մի մատակարար շնորհքի, որ ուրիշ կեր

ի մէկ-մէկ հատ երեւցած արտուղութեանց վրայ խօսք ենք {բանում}. բանը շատի կամ քչի վրայ չէ, այլ կանոնի վրայ, ո

լ այդ կողմերի վաղ ամուսնութիւնը իգական սեռի, այդ {բանում} էլ անաջող է. պատճառ, եթէ ութը, ինը տարեկան աղջ

ծակերն է մտնում: Մնում է տակաւին Սօսի մօր, այդ {բանում}, պիտակաբար հանդէս գալը: Եւ զարմանալի է, որ Վար

չարաչար խայթուած (?) աղջիկը, միւս օր ողջ առողջ {բանում} է իր բանը: Հիւանդների լուռ ու անխօս գնալու

Ի՞նչ պիտի պատասխանեն մեզ, եթէ հարցնենք, թէ ինչ {բանում} է կատարելութիւնը " տուր ինձ զհացէ կամ ու՛ր է աղճա

ում: Գոնէ՛ մենք աւելի աջողականութիւն չունինք այս {բանում}: Նկարագրելով Աշտարակի, որով գրեթէ եւ բիւրա

սատանայի ձեւերին ստրկանայ: Բայց երբ այս կամ այն {բանում} այսօր միեւնոյն ձեւն ենք տեսնում եւ հայի եւ թուրքի

, կամ շատ անհմուտ մարդ պէտք է եղած լինի. թէ ի՞նչ {բանումն} է երեւում նորա անհմտութիւնը, ահա: Նա իւր որպիսո

ղակ բարձրացնէր, թէ մորմը խայթեց: Իսկոյն, բոլոր {բանուորները} թէ պատանիքը եւ թէ աղջիկները թողում էին իրենց աշխա

ն, քան վերջին ջրկիրը եւ չքավորը, որ հրապարակում {բանջարեղեն} է վաճառում: Այդ պարոններն այնքան էին կուրացած իր

ձերով անձնական ստորագրութեամբ։ Այլ հաւանեալ ընդ {բանս} նոյն Հոգեւոր կառավարութեանն յաղագս ո՛չ ի գործ գնե

քոթակ տրվեց պրոֆերանս[ով]. այն օրից, ասում է, {բանս} հետ զարկեց, մոտ 100 մանեթ տանել տվի: 32. ԿԱ

լ. եթե այսքան դժվարությամբ եւ նեղությամբ գնաց իմ {բանս}, գոնե դորանով մխիթարվիմ, որ Փարիզի Ակադեմիայի մ

ատահմանց, զորս ամենայն աստ ի թղթոջս ի հինգ հատոր {բանս} բովանդակեմ, որ է այս. Ա ՀԱՏՈՐ. Առաջինն պա

ա: Զարմանք ունին զիս ընդ քո Անհանճար {բանս}, սերովբէ. Ըստ քեզ միթէ սիրտ մարդոյ Ա

Խոստովանիմ, ոչ սակաւ Զարմանք ունին զիս ընդ {բանս} Եւ զի սերովբէ չեմ բնաւ, Ներեսցի՝ ոչ գ

լեան եկեղեցւոյ զտեղեաց հոգւոց, հիմնի ՚ի պարզիմաց {բանս} Քրիստոսի, որ սահմանէ " ուրախութեամբ տեառն եւ արտ

եթէ ո՛չ Հռովմէական եկեղեցւոյն, գէ՛թ Վատիկանին, {բանս} ՚ի մէջ արկին զիրաւասութիւն պապին, այլանդակ տրամա

քրիստոնէի, որ հայեցեալ ի նախընթաց եւ ՚ի յետագայ {բանս}, երեւի ՚ի ճիշդ պահպանութեան ամուլ ծիսից եւ արտաք

բերանոյ նորա " (եր. 36) յիշեցնում է մեզ " ընդ {բանս} շնորհացն, որ ելանէին 'ի բերանոյ նորա ", Աւետ.

ցի զնոսա եւ ես Տէր ոչ խօսեցայ եւ սկսան յարուցանել {բանս} " (Մարգ. Եզեկ., գլ. ԳԺ)։ Պ. Էմինը մի կ

ն յԱստուածայինս ընդ բուն իսկ չարափառս, առանց ինչ {բանս} զմտաւ ածելոյ, ընդհանուր նախապաշարմամբ եւ կամակոր

իտել արժանի է, թէ յայս ամենայն գործ գլխաւորքն 'ի {բանս} եւ 'ի խորհուրդս էին նախ Հ. Ղուկաս Ինճիճեան որ էր

ժամանակագրութեան, [զորս, մի խիստ ումեք թուեսցի {բանս}, եթե ասիցեմ աբեղայական դերձակաց կարկատանս, յաբե

եանց աստի եւ անտի հաւաքելոց, քան [թէ ընթերցանելի {բանս} առ ի] հեղինակէն: Որպէս մեզ թուի՝ [կրօնուսոյց] մ

ի գործ, յորս դուն ուրեք երեւին արք ականաւորք, ի {բանս} արգասաւորս: Այլ զի զընթացսն կատարեսցուք բեր յիշե

ն: Եւ զի՞արդ մարթիցէ մեզ լուեալ զայսպիսի անարժան {բանս} ի բերանոյ պապական Հայոց, ի կարծիս լինել, որպէս

ստուգեալ է, վասն որոյ աւելորդ էր ինձ յերկարել ի {բանս} անդր քան զսահման զհամառօտաբանութիւն: Աւագ ուս

ւթիւն տպագրութեամբ հին հեղինակաց, այլ դադարեաց ի {բանս} զպատմութենէ գրականութեանս մերոյ, յառաջեսցուք անդ

տան ծառայքը կամ Աւագը չպիտի համարձակէին նորա վրայ {բանսարկութիւնք} անել Վահանին եւ աչքից հանել։ Ոչ օտար ասելով, մե

. Հին Կտակարանումն էլ միա՛յն մի տեղ. " Նախանձո՜ւ {բանսարկուին} եմուտ մահ յաշխարհ " (Իմաստութիւն, գլ. Բ, համ

մ է. " Քանզի եւ ասէր իսկ Իմաստունն, թէ նախանձու {բանսարկուին} եմուտ մահ յաշխարհ " (Ագաթ, եր. 119)։ § 28

թվում է, որ այդ այնքան էլ մեծ չէ, թեեւ Ռոստովի {բանսարկուն} իր գիշատիչ աչքերն ագահորեն հառել է նրա վրա: 4)

րտե՞ղ է ծառայում Ալաջալյանը, դարձյալ հիվանդանոցի {բանվորական} բաժանմունքո՞ւմ, թե տեղափոխվել է մանկատուն՝ Восп

կլիներ իմանալ մանուֆակտուրային գործարանների բոլոր {բանվորների} թիվը. հավանորեն, այդ մասին որեւէ բան կա ամսագրե

քին գործերի մինիստրություններում: Եթե ես իմանայի {բանվորների} ընդհանուր թիվը, ապա իմանալով այդ գործարանների ար

ության շատ հետաքրքիր հարաբերությունը գործարանային {բանվորների} նկատմամբ, որոնք նույնպես մտնում են Ռուսաստանի բն

ներով կապած տանում են Մանրիկօյի տան առաջեւից դէպի {բանտ}, որդին տեսանում է նորան եւ վազում է փրկել, բայց

է փրկել, բայց եւ ինքը ընկնում է թշնամու ձեռք եւ {բանտ} է դրւում մօր հետ միասին: Կոմսը վճռում է որդին գլ

անտարկուածքը, յօժարում է: Իսկոյն գնում է նա {բանտ} եւ յայտնում է Մանրիկօյին նոցա ազատութիւնը։ Մանրի

Այս աշխարհը ինձ առանց քեզ Մութ ու խաւար մի {բանտ} է"։ Մի մարդ չըկար, որ նկատէր,

եանը տանելու համար: Շէկսպիրը, Համլէտի բերանով, {բանտ} է անուանում երկիրը եւ մնում է դարձեալ երկրի վերայ

դաշնադրութիւնը: Իսկոյն բոլոր այդ երկչոտ հսկաները {բանտ} դրուեցան. ես ինքս, այդ միջոցին, ահի, տագնապի

շտօնական հրովարտակների վերայ, ծագեցան հալածանք, {բանտ}, աղքատութիւն, մահ եւ կործանութիւն: Այժմ չես կա

ջ, ասել է թէ, մատնում է իւր անձը մի յաւիտենական {բանտարգելութեան}: Լա՛ւ է բանտում կենդանի մնալ, քան թէ բանտից

միչք կէս մի ի հուր դատեալ եւ կէս մի մատնեալ ցանել {բանտարգելութիւն}: Եթէ գրուածք մերայոցն միանգամայն հասկանալի էին ժ

ուր, խմելիքս էր կորեկաջուր: Այդ երկու շաբաթական {բանտարգելութիւնը} առաջին անգամ փորձական կերպով շօշափելի կացուց ինձ

լաղովն ի նոյն բանտումն եղեալ Քուրդ եւ Հեթանոս ազգ {բանտարկեալս} ազատեսցեն, քանզի վերն յիշեալ տեղիքն եւ կամ անձին

: 15 -ին յայտնեցին, թէ գինին ինձի չէ, այլ բոլոր {բանտարկելոց}: 16-ին տեսութիւն եղբօրս, Սուլթանշահի, Նազարեա

ացեալն կիսի ի վերայ պանդուխտ հայոց եկելոց այսր եւ {բանտարկելոցն} ի փոքր ատենի, վասն պարտուց: Անդէն առ նմին բա

ւմ եմ մնալ վասն Կալկաթայ քաղաքիս Կօրտ Աֆռէկուիշտի {բանտարկելոցն}, այսինքն փոքր Ջըլի բանտարկելոցն. եւ երկու մասն

Կօրտ Աֆռէկուիշտի բանտարկելոցն, այսինքն փոքր Ջըլի {բանտարկելոցն}. եւ երկու մասն թողում եմ մնալ վասն Կալկաթայ եկող

եց սամն Կօրտ աֆռէկուշտի բանտումն եղեալ քրիստոնեայ {բանտարկելոցն}, քանի անձին պարտքն վճարելի, որ բաւական լինիցի,

ՈՒԹՅՈւՆ ՊԱՐՈՆ ԿՈՄԵՆԴԱՆՏԻՆ Ալեքսեեւսկի ռավելինի {բանտարկյալ} Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանի կանդիդատ Մի

, մեր կեանքը թռչում է, իսկ մեք, քո շնորհքիցը, {բանտարկուած} մեր բնակարաններում թառամում ենք տխրութեան մէջ: Տ

հրապարակ իջանք, գիտէինք, որ խաւար շրջապատի մէջ {բանտարկուածների} համար շատ ցաւեցուցիչ է ազատ լոյսը, թերեւս աչքերի

, մտածելով, թէ իւր պատճառով պիտի մեռանին անբաղդ {բանտարկուածքը}, յօժարում է: Իսկոյն գնում է նա բանտ եւ յայտ

, ներս մտնելով այն սենեակը, ուր էին մայր ու որդի {բանտարկուածքը}, հրամայում է դահճին գլխատել Մանրիկօն: Ազուչ

նը քերուած] Գործ հանգուցեալ Միքայէլ Նալբանդեանցի {բանտարկութեան} մէջ. Ընդդէմ Վարդենիք անուամբ գրքոյկին Խորէնի Գա

րել խոհանոցը: [Յուլիսի] 14-ին այսօր տարեգլուխ է {բանտարկութեանս} (14 յուլիս, 1862-ից սկսած): 15-ին տեսութիւն

ը] նշան[ակուած է] 20-ին: 14-ին այսօր տարեգլուխ է {բանտարկութեանս}, սկսեալ 14 յուլիսից 1862: Երկու տարի՜: 14-ին ն

առաջ է գնում: Ես մտադիր չեմ ավարտելու այդ գործը {բանտարկության} մեջ, եւ անկարելի էլ է, բայց նա անպայման կավարտվ

նդությունը: Հեռանկարը թվում է ինձ շատ մռայլ: Իմ {բանտարկության} վերջն էլ չի երեւում: Ինձ հայտնած բոլոր լուրեր

աստված նրանց հետ, այդ տեսակցությունների, եթե իմ {բանտարկությունը} դեռ երկար է տեւելու: Ես ուղղակի ոչինչ չեմ հասկան

, հույսերը թռչում են, մնում է միայն իմ անմխիթար {բանտարկությունը}: Տա՛ աստված, որ մինչեւ զատիկ սենատը վերջ տա իմ

, երբ անպատիժ խաբում էին հասարակությունը: Եթե ես {բանտարկված} չլինեի, աշխարհի եւ ոչ մի բարիքի համար էժան չէի ն

սքերը. " բոլորը բաժանվեցին, մեկը կորած, մյուսը {բանտարկված} "... բայց պետք է հուսալ, որ մռայլ օրը հավետ ա

աւիտենական ձիւներով, ծովերը գտանւում են սառցապատ {բանտերի} մէջ: Հիւսիսում՝ արջային շրջանակի տակ, բնակւում

արկէ, շատերը թռան դէպի Սիբիր, շատերը մաշւում են {բանտերի} եւ ամրոցների մէջ: Այս տողերը գրելու միջոցին հասա

ատ քարոզիչք փչել են իւրեանց վերջին շունչը պապական {բանտերի} բորբոսած պատերի տակին չարագործների եւ աւազակների

ւ տմարդի ինկվիզիցիոնից եւ չարչարուեցաւ նորա խաւար {բանտերում}: Այնտեղ ստիպեցին նորան գլխաբաց եւ ծնկաչոք կարդալ

ւական լինիցի, էնքան անձանց պարտքն հատուսցեն եւ ի {բանտէն} ազատեսցեն յաւուրս մեծի աւագ շաբաթու պահոյն, բայց

, թե ոչ: Եթե չես ստացել, ապա պետք կլինի խնդրել [ {բանտի]} վարչությունից թույլտվություն, որպեսզի ես կարողա

Ցուրախ տեսություն: Քո եղբայր Միքայել 92. {ԲԱՆՏԻ} ՊԱՐԵՏԻՆ ЕГО ПРЕВОСХОДИТЕЛЬСТВУ ГОСПОДИНУ КОМЕН

րան, իմանալով այս մօտակայ մահու վտանգը, գնում է {բանտի} մօտ եւ ողբում է իւր սիրականի տարաբաղդութիւնը: Մա

ողբում է իւր սիրականի տարաբաղդութիւնը: Մանրիկօն {բանտի} աշտարակից յայտնում է նորան, թէ ոչինչ միւս փափագ

իւր սիրականին մի հրաժարական ողջոյն տալ: Յանկարծ {բանտի} մօտ գալիս է կոմսը։ Լէոնորան խնդրում է ողորմութիւ

աղաչում է չատել իւրեան: Այս բոլորը լսում է կոմսը {բանտի} միւս սենեկից, եւ, ներս մտնելով այն սենեակը, ու

զբից մինչեւ այսօր պատճառ է եղել արիւնահեղութեան, {բանտի}, հալածանքի, կապանքի, նոցա համար, որ ընկել էին

ում ազատութիւն, Կամ բռնութեան շղթայակապ Զոհը ` {բանտի} խորտակուելուն: Ի՞նչ են սոքա ողջ միասին Անձկութ

այս նպատակին հասանելու համար չէ պիտոյ ընկրկինք ոչ {բանտի} եւ ոչ աքսորի առաջեւ, ոչ միայն բանիւ եւ գրչով, ա

որ կալանաւորեցինք մեք պատերազմում, պահպանէք ձեր {բանտի} մէջ մինչեւ առաւօտ. դոքա իւրեանց անհնազանդութեան

ւուրս մեծի աւագ շաբաթու պահոյն, բայց եթէ ՚ի նոյն {բանտին} քրիստոնեայ անձինք չգտանիցին, էն միջոցումն եւ կամ

րեւս քեզ հաջողվի երաշխավորությամբ դուրս բերել ինձ {բանտից}. այն ժամանակ կարելի է անհամեմատ ավելի լավ աշխատե

մբ, որպէս կը փախչէր մի աւազակ իւր մութն ու խոնաւ {բանտից} ։ Այլ տեղ լուսաւորութեան եւ մարդկային ազատ մտածու

ութեան: Լա՛ւ է բանտում կենդանի մնալ, քան թէ {բանտից} դուրս մեռանել: Սխալ է. լա՛ւ է ազատութեան մէ

ի գնաց. որպէս աւազակ, որ հեռանում է, փախչում է {բանտից}: Զօրութիւնքը աճում են, որքան աճում են կարիքը:

աստակօք, առաւել. եթէ գանիւք, ե՛ւս առաւել, եթէ {բանտիւ}, աւելի քան զնոսա, եթէ մահուամբ, բազում անգամ։

: Այս եւս պատմում են, որ երբ գերիներին քաղաքական {բանտն} էին տանում, նոքա պատահում են մի քանիսին հռոմայեց

է նորան եւ ազատութեան մարգարէներին պատասխանում է {բանտով}, կնուտով եւ աքսորով: - Քաղաքակրթութիւն է տ

անձը մի յաւիտենական բանտարգելութեան: Լա՛ւ է {բանտում} կենդանի մնալ, քան թէ բանտից դուրս մեռանել:

Սխալ է. լա՛ւ է ազատութեան մէջ մեռանել, քան թէ {բանտում} ապրել: Ինչո՛ւ համար: Նորա համար, որ եթ

արթելով քնից, չէի կարող հաւատալ, թէ գտանւում եմ {բանտում} ՝ գոմի մէջ, մի ապականեալ մսուրի մօտ: Ձեռքիս

ր մարդկանց, իսկ մնացեալ վեց սամն Կօրտ աֆռէկուշտի {բանտումն} եղեալ քրիստոնեայ բանտարկելոցն, քանի անձին պարտքն

սցէ, առ այս պատուիրեմ, զի նոյն մապլաղովն ի նոյն {բանտումն} եղեալ Քուրդ եւ Հեթանոս ազգ բանտարկեալս ազատեսցեն

հաստիճա՛ն Հայրապետ, եթէ ի ձանձրալիս թուեսցին Ձեզ {բանք} իմ, զայս մի եւ եթ աղաչեմ յիշել. եթէ քանի՞ արդեօ

եծի եւ զգուշաւոր քննութեան եւ կրկտանաց պէտս ունին {բանք} զկրօնէ եւ զնորին ստորոգելեացէ, զի մի՛ խաթարեսցին

դունի: Եւ յայտ է թէ ՚ի վերասաց ժողովսդ չեղեն ինչ {բանք} զիրաւասութենէ պապին, քանզի գումարեցան ի դատապարտ

այն տեղիս եւ 'ի Հայոց ստացաւ բազում բարեկամս. եւ {բանք} նորա եղեն միշտ համաձայն 'ի բարեհաճել զմին եւ զմիւ

եանց 'ի տիպ արձանացեալ, յորում եւ գտան եւ բազում {բանք} հոմաձայնք, չասացից թէ եւ Հայաձայնք եւ աղմկեցուցի

կնայնոցն քահանայապետութեանց. Գրիգորի Նիւսացւոյ՝ {բանք} Աստուածաբանականք. Կիւրղի Աղեքսանդրացւոյ գիրք, ե

եւ քան զբազումս արժանի: Այլ հերիքասցին առ այժմս {բանք} զպատմութենէ Հայոց: Դարձցուք վերստին ի կարգ մերոց

քն " Արեւելեաց " գիրքը, բայց վերջը մեջ բերած Ձեր {բանքը} դղրդեցին մեր հավատը, ուստի եթե անարժան չհամարիք

արդը՝ ընդունելով իւր հոգու եւ սրտի մէջ Աւետարանի {բանքը}, դաստիարակուելով այդ ազատական կրօնի առաջնորդութե

իսկ թագուցեալ են ի բնութեն է: Այլ դադարեսցին {բանքս} զհայկական մատենագրութենէ, եւ մի լիցի մեզ ընդ վայ

անին. որովհետեւ այդ թուրքերէնի թարգմանութիւն է " {բաշ} շէյ սաղլըք դըր"։ Նոր լեզուի մէջ ընդհանրապէս տան

բառերից բաշորթիկը թուրքի բառ է երեւում՝ բաղկացած {բաշ} -գլուխ եւ էօրթմէք-ծածկել, հովանացնել բայից։ Բայց

մեծ յարգ ունի այնտեղ. սորա տակից երեւում է նորա {բաշը} (փերչամը) մէջտեղից ճեղքած, որ ծերութեան նշան է

ցուցանել: Աւա՛սիկ արգասիք ընթերցանութեանս, {բաշխեալ} յուրոյն յօդուածս, յորս բազում ուրեք զանց արարեալ

ունայնաբանութեան վերայ, որ իւր սրտի յաւելուածից {բաշխել} էր պարոնը " Մեղուի " հասարակութեանը: Յաջողու

ակոտ երիտասարդի վերայ, որին բնութիւնը առատ ձեռով {բաշխել} էր իւր ձիրքը, թէպէտ նա շատ հմուտ չէր իւր պաշտօնի

որ հարստութիւնը, նա բոլորը միասին պատրաստ էր ահա {բաշխել} այն մարդուն, այն միջնորդին, որ այս րոպէիս ասէր

ւցի՞ն իւրենաց անձը այսպիսի Կայսերական շնորհին, որ {բաշխել} էր նորանց։ Խոստովանում եմ իմ ընթերցողներին,

ւ վաստակելով, չունի կարողութիւն իւր աղքատ քսակից {բաշխել} ազգի մանուկներին պարգեւ։ Հեղինակը՝ իւր ախատութե

ունքը եւ արտօնութիւնքը հաւասարապէս իւր անդամներին {բաշխելով}: Եթէ ազգութեան ներքին եւ էական խորհուրդը չէ

. " շնորհակալ եմ, աղա՛... էն մի ոչխարն էլ քեզ {բաշխեցի}. թող ասեն ոչ, Սօսը իր օրումը կաշառք ա կերել"։

ւնք մեր ՚ի խմորոյ պապականութեան, զոր առատութեամբ {բաշխէ} Այվազովսքին - քանզի ի պէտս ազգային դպրոցաց գոլ զմ

այ ազգին, գոնէ այսուհետեւ, եթէ ամենակալ տէրը կը {բաշխէր} մեզ կարողութիւն... Ազնիւ մարդուն ցանկալի է ըն

ւմ կարող էր լինել գիտութիւնը եւ լուսաւորութիւնը՝ {բաշխուած} մարդկային ազգին պապական դաստիարակների ձեռքով։

ւսայի խօսքին, Նորայ ասածը, որ նա լսում է, Մեզի {բաշխում} է զինչ գոհար անգին: Ոչինչ դատաւոր, ոչինչ իրաւո

րոյականութեան, ամենայն արդարութեան՝ հաւասարապէս {բաշխում} է ամենեցուն միեւնոյն չափով իրաւունք եւ ազատութիւն

, քան թէ տեղական մի այլ բառով. ինչպէս շուշտակ, {բաշորթիկ}, ճլպինդ եւ չալ-օխամ կամ չալ-շխամ բառերը բացատրվա

ամ կամ չալ-շխամ բառերը բացատրված են։ Այս բառերից {բաշորթիկը} թուրքի բառ է երեւում՝ բաղկացած բաշ-գլուխ եւ էօրթ

նքեանք գրելու ժամանակ վերանում են մինչեւ V դարը, {բաչց} ժողովուրդը չէ կարող նոյնպէս գնալ V դարը՝ մեր պատ

աշխատել, քան հիմա, երբ չեմ լսում հայերեն ո՛չ մի {բառ}, ո՛չ մի արտահայտություն, եւ լեզվի մասին դատում

սական սիստեմում: Երկուշաբթի անձամբ բեր ինձ [1 {բառ} անընթ. ]: Ինձ հարկավոր է այնտեղից տեղեկանքներ քա

նորա բովանդակութիւնը. այս պատճառով արտագրում եմ {բառ} առ բառ: Պ. Կոմս Էմմանուէլ. " Ես լ

ովանդակութիւնը. այս պատճառով արտագրում եմ բառ առ {բառ}: Պ. Կոմս Էմմանուէլ. " Ես լսած եմ

մէջ հազիւ մնացել է երեսուն կամ քառասուն հայկական {բառ}: Ողբալի եւ արտասուելի բան, այն երիտասարդ մարդիկ

նը, արժանի լինելով հարցասիրութեան, արտագրում եմ {բառ} առ բառ. " Րեդուտկալէ, 14 Փետր., 18

ժանի լինելով հարցասիրութեան, արտագրում եմ բառ առ {բառ}. " Րեդուտկալէ, 14 Փետր., 1859 թ.

Ինձ դարձեալ ընդունեց նոյն սենեկի մէջ եւ մի քանի {բառ} խօսելուց յետոյ ասաց. - Անցեալ օրուայ խօսքերի

, որ անտարակոյս տեսած չես, հարկադրում է մի քանի {բառ} խօսել, մինչեւ որ դու ինքդ տեսանես եւ գրես մի օրի

անսիայի վիճակը: Վերսայլ... Այժմ հեշտ արտաբերելի {բառ}, բայց Լուդովիկոս Տասնեւչորսերորդի ժամանա՞կ... Վ

ւթիւնը թարգմանելու գործի մէջ: Աւելորդ չէ մի քանի {բառ} խօսել այս մասին եւ աւելի բացայայտ կերպով ասել մեր

ել է՝ մի քանի բան այլապէս փոխելով. աւելի լաւ էր {բառ} առ բառ օրինակել Բեռնարդէն դը Սան-Պիեռի " Պաւլոս ե

մի քանի բան այլապէս փոխելով. աւելի լաւ էր բառ առ {բառ} օրինակել Բեռնարդէն դը Սան-Պիեռի " Պաւլոս եւ Վիրգի

զ գրում են, թէ ի՛նչ պատճառով մինչեւ այժմ մի քանի {բառ} չխօսեցինք Պ. Խուդաբաշեւի " Обозрение Арменіи " մ

ից օգուտ եմ քաղել " ասելով, հասկանում է եղած իւր {բառ} առ բառ թարգմանելը։ Թողունք Պ. Խուդաբաշեւի ծուռ

տ եմ քաղել " ասելով, հասկանում է եղած իւր բառ առ {բառ} թարգմանելը։ Թողունք Պ. Խուդաբաշեւի ծուռ եւ սխալ

", այս պատճառով եւս աւելորդ համարեցինք մի երկու {բառ} խօսել, մանաւանդ ցանկանում էինք, որ մի փոքր յարա

ակեց Լեհաստանի ընդդէմ մեր նօտր գրով տպածը, գրեթէ {բառ} առ բառ: Եւ մի՛թէ շա՞տ ժամանակ անցաւ այն օրից, ե

հաստանի ընդդէմ մեր նօտր գրով տպածը, գրեթէ բառ առ {բառ}: Եւ մի՛թէ շա՞տ ժամանակ անցաւ այն օրից, երբ ընդհ

é) եւ մեր ամբաստանուած նամակի մէջ եւ ոչ անգամ մի {բառ} կայ Ժ. Ժ. Ռուսսօյից: Բայց թէ երկու անգամ երկու

նոցա ուժը եւ կարողութիւնը։ Լեզու հասկանալը միայն {բառ} հասկանալով չէ լինում. գաղափարների նորութիւնը եւ

ացութենով կը լինի. եթէ մեք լսէինք մի անհասկանալի {բառ}, մեր համար միեւնոյն էր լսել մի թմբուկի ձայն։ Այ

եթէ լատիներէն գրելու ժամանակ աշխատում են ամենայն {բառ} այնպէս գործածել, ինչպէս Կիկերոնն է գործածել, ի՞

(դպրոցական) ուսումնականներից, որոնք, մի երկու {բառ} ուսանելով ծուռ ու սխալ միմեանց մօտ շարել, համարո

ւածաշնչի վկայութիւնը, որ բերինք այստեղ, բա՛ռ առ {բառ} ուղի՛ղ է բո՛ւն հրէական բնագրի հետ։ Թովմա Արծրուն

եղեալ որդի " (եր. 40)։ Մենք թէեւ թարգմանեցինք {բառ} առ բառ, բայց յայտնում ենք այստեղ, որ միտքը չենք

րդի " (եր. 40)։ Մենք թէեւ թարգմանեցինք բառ առ {բառ}, բայց յայտնում ենք այստեղ, որ միտքը չենք հասկան

աջ., գլ. Ե, հ. 1)։ Որ միեւնո՛յն է, գրե՛թէ {բառ} առ բառ, Փարպեցու Թղթի բնագրում մէջբերուածի հետ.

գլ. Ե, հ. 1)։ Որ միեւնո՛յն է, գրե՛թէ բառ առ {բառ}, Փարպեցու Թղթի բնագրում մէջբերուածի հետ. " Ընդէ

մի քանի կէտ, բայց Էմինը ծանօթաբանում է. " Աստէն {բառ} ինչ պակասի. գուցէ անուն իցէ Յովհաննու, որոյ եւ

ո՛ղ է տեսնել ընթերցողը, թէեւ թարգմանել ենք գրեթէ {բառ} առ բառ, բայց խոստովանում ենք, որ մի փոքր մութ է

եսնել ընթերցողը, թէեւ թարգմանել ենք գրեթէ բառ առ {բառ}, բայց խոստովանում ենք, որ մի փոքր մութ է երեւու

1, կարդում ենք. " Եւ բանից գլուխ խօսիցս ", որ {բառ} առ բառ է յունականի հետ. " Kefàlaion dè èpi tojs

րդում ենք. " Եւ բանից գլուխ խօսիցս ", որ բառ առ {բառ} է յունականի հետ. " Kefàlaion dè èpi tojs legomen

նարէն Աստուածաշունչը ձեռքիս չէր, որ նայէի, թէ ինչ {բառ} է գործ դրած այնտեղ։ Հրէական բնագիրը "գլուխը ծածկա

գրաբառ կամ աշխարհաբառ խօսքերը չեն բաղկացած գիր եւ {բառ} կամ աշխարհ եւ բառ բառերից, այլ գիր եւ բարբառ, աշխ

բառ խօսքերը չեն բաղկացած գիր եւ բառ կամ աշխարհ եւ {բառ} բառերից, այլ գիր եւ բարբառ, աշխարհ եւ բարբառ։ Ոչ

շխարհ եւ բարբառ։ Ոչ մի տեղում չենք տեսնում ի գրոց {բառ}, ի բառ աշխարհին, այլ ի գրոց բարբառ կամ ի բարբառ գ

ւ բարբառ։ Ոչ մի տեղում չենք տեսնում ի գրոց բառ, ի {բառ} աշխարհին, այլ ի գրոց բարբառ կամ ի բարբառ գրոց, ի

օսքը եւ մնացել է միայն բառը, որով եւ դարձել է մէկ {բառ} (ածական) գրաբառ, աշխարհաբառ։ Ածական անունը երբեմն

աղճատանքի առաջը չառնվի, հարիւր բառի մէջ քսան հինգ {բառ} հայի չպիտի մնայ։ Ցաւալի երեւոյթ։ Արդարու

րիշ ազգերի մէջ: Ինչո՞ւ, հայ մարդը, որ մի երկու {բառ} լսել էր այստեղից եւ այնտեղից, նստում է իւր տան մ

հայ ծնողներից, նորա երգը չէ եւ չէ հայերէն, երեք {բառ} Թուրքի, Թաթարի եւ չգիտեմ, ինչի իսկ Հայի մի երկո

եակ նայելոյ գոլն գործեն գէթ թարգմանել զԳերմանական {բառ}: առանց զուգակշիռ ունելոյ զպայմանս լեզուի մերոյ,

աւոր պատասխան է, վասն որոյ դուրս եմ գրում այստեղ {բառ} առ բառ։ " Թող Պասկիէ շաղփաղփէ այնքան, մինչեւ որ

տասխան է, վասն որոյ դուրս եմ գրում այստեղ բառ առ {բառ} ։ " Թող Պասկիէ շաղփաղփէ այնքան, մինչեւ որ մեր ան

րովարտակի պատճէնը, որ կարողանայի այս յօդուածի մէջ {բառ} առ բառ արտագրել. մանաւանդ այն պատճառաւ, որ Պարոն

կի պատճէնը, որ կարողանայի այս յօդուածի մէջ բառ առ {բառ} արտագրել. մանաւանդ այն պատճառաւ, որ Պարոն Փափազեա

առերը բացատրված են։ Այս բառերից բաշորթիկը թուրքի {բառ} է երեւում՝ բաղկացած բաշ-գլուխ եւ էօրթմէք-ծածկել

այց չալ-օխամը կամ չալ-շխամը) չգիտենք, թէ ինչի {բառ} է, թէեւ թուրքի հոտ է գալիս. օրինակ՝ Չալ։ Ճլպի

հոտ է գալիս. օրինակ՝ Չալ։ Ճլպինդը անշուշտ հայի {բառ} է, բայց թէ ճլ-ը ինչ բառի կտոր է, որ կպել է պինդ

չենք գնում տակաւին մինչեւ այսչափ. որովհետեւ շատ {բառ} ժողովրդին հասկանալի է լինում, եթէ հոլովված ժաման

մի աններելի սխալ է, որի մասին աւելորդ չէ մի քանի {բառ} խօսել։ Բայը մէկ մասն բանի է, որ ցոյց է տալիս ան

ջին հոլովման տակ, եթէ միայն դուրս հանենք մի քանի {բառ}, որ երբեմն գործ են դրվում հին ձեւով, ինչպէս դպր

ի շատ մասը մոռցել է ժողովուրդը, ստոյգ է, որ շատ {բառ} չի հասկանում, բայց, ինչպէս մի չգիտցած լեզու սով

կազմութեան օրէնքը եւ բաղդասութիւնը սորվենք, այլ {բառ} ոչ այնքան շատ, այնուամենայնիւ այդ լեզուն մենք կը

մէջ է. եթէ այդ օրէնքը մեզ յայտնի է, մեզ անծանօթ {բառ} հանդիպելու էլ լինի, շատ անգամ առանց բառարանի օգն

արհների եւ ա՛յլ ժամանակների ազդեցութեան տակ, շատ {բառ} չունի, որովհետեւ ժողովուրդը կա՛մ չունի այդ բարեր

վուրդը կա՛մ չունի այդ բարերի գաղափարը, կամ՛ օտար {բառ} է գործ ածում։ Յայտնի է, թէ այդպիսի դիպուածում պ

ործ ածում։ Յայտնի է, թէ այդպիսի դիպուածում պիտի {բառ} փոխ առնենք հին լեզուից, եւ այնպէս գաղափարների հա

չգիտէ այդ բառը, կամ ինչ անէ հեղինակը, երբ ուրիշ {բառ} չկայ եւ հարկից բռնադատված՝ ընդունել է կա՛մ հինը

գաղափարը հասկացնելու համար մեր նոր գրական լեզուն {բառ} չունի կամ երկու երեք բառ է գործ դնում այն գաւառակ

ար մեր նոր գրական լեզուն բառ չունի կամ երկու երեք {բառ} է գործ դնում այն գաւառական մէկ բառի տեղ, այն ժամ

լ իրենց բուն, ճիշտ նշանակութեամբ եւ դորա նման մի {բառ} ունինք ասելով այն բառը շռայլութիւն չհամարել։ Մար

ռերն են, եւ աշխարհիս երեսին ոչ մի լեզուում երկու {բառ} չկայ մաթեմաթիկաբար ճիշտ միեւնոյն նշանակութիւնը տո

հետ ունին ոգու բնական ազգակցութիւն, քան թէ նստի {բառ} արուեստակէ, ձեւ շինէ, կամ այս ու այն ազգից մուր

պիտի արտադրէինք, դուրս ձգելու ոչ թէ բան, այլեւ {բառ} չկայ: Մենք հերիքանում ենք այդ երեսների թուանշանք

ձգտողութեան այսքան դառն պտուղները " (երես 114, {բառական} թարգմանութիւն): Այս բաները վերաբերւում են Ն

(հին լեզուով) կարդացինք " գլուխ գործոց " որպէս {բառական} թարգմանութիւն Ֆրանսիական Chéf d'oevres 'ի. Աստու

ունակութիւնը, այսինքն՝ բերելու օրինակը։ {Բառական} թարգմանութիւն է յունականից, ուր կարդում ենք Kapiv

նադրութիւնն ալ ճիզվիթներուն սահմանադրութեան գրեթէ {բառական} թարգմանութիւնն է, հարկաւ պիտի գտնուին մէջերնին ա

էր օդի մէջ, որ միմիայն դողում էր այս անասունների {բառանչելուց}: Այս եւ այն բաց պատուհաններում երեւում էին կ

լորին դու գիտես ու դրա համար ամեն անգամ անունների {բառարան} կազմելու հարկ չկա: Դե՛, ցտեսություն: Ի դեպ

ց առ ուսանելոյ Հայոց լեզու Ռուսաց յաւէտ պիտանի էր {բառարան} ի Ռուսաց լեզուէ ի Հայ քան ընդհակառակն, որպէս արա

խոյզ բանասէր դարձաւ, որ նստի ծանր ու բարակ ոճերի {բառարան} շինէ։ Ասենք թէ գլուխը քարը տուեց, շինեց, յետոյ

, խոստովանում ենք, որ ախորժակ չունենք մի այդպիսի {բառարան} շինելու, թէեւ բոլոր այլաբանութիւնքը շատ լաւ հասկ

խոյզ բանասէր դարձաւ, որ նստի ծանր ու բարակ ոճերի {բառարան} շինէ: Ասենք, թէ գլո՛ւխը քարը տուեց ու շինեց, յ

, խնդրեմ հաղորդել Անանիային, որ ես հանրագիտական {բառարանը} որոշ տեսակետից համեմատում եմ Դոն Քիշոտի հետ, այն

էր Տոբոզո, իր Դուլսինեայի մոտ, իսկ հանրագիտական {բառարանը} բոլոր ընթերցողներին ուղարկում է, ըստ մեծի մասին

իս հետ վերադարձնում եմ Գերվինուսը եւ հանրագիտական {բառարանը}: Մակոլեյը վերջացնելու վրա եմ. այնուհետեւ կսկսեմ

Գլխարկեալք, պատատեալ երեսօք, եւ այլն։ Հայկազնեան {բառարանը} "գլխարկեալ" հասկանում է ոչ "գլուխը ծածկած", այլ՝

ց, աբեղայից ինչ հարցնես լօգիկա։ Սակայն Հայկազնեան {բառարանը} պարտական էր անունով յիշել հնոցը պոռնկանոց հասկացո

ենք թէ գլուխը քարը տուեց, շինեց, յետոյ պիտի այդ {բառարանը} տպէ ու հրատարակէ, որ " Սօս եւ Վարդիթեր " կարդացո

ք հասկանալ, ում հարցնենք, որ մեզ չասէ, կամ ո՛ր {բառարանը} չէ կարող լուծել մեր տարակոյսը։ Սորա հակառակ, ին

կը մնայ անյայտ, էլ ոչ Մարկոսը կարող է օգնել, ոչ {բառարանը} ։ Այս պատճառով հին լեզուի առտաքին ձեւերը, նորա բ

սենք, թէ գլո՛ւխը քարը տուեց ու շինեց, յետոյ այդ {բառարանը} պիտի տպէ հրատարակէ, որ " Սոս եւ Վարդիթերի " " հե

փետրվարի 12-ին գրած նամակդ հռչակավոր հանրագիտական {բառարանի} 5-րդ հատորի հետ միասին: Սկսեմ իմ սիրելի բարեկամ

է կերպ ափ կհասնենք: Ինձ ուղարկած հանրագիտական {բառարանի} նմուշը ցածր է ամենայն միջակությունից. այդ գիտե ե

եջ ես արդեն արտահայտել եմ իմ կարծիքը հանրագիտական {բառարանի} եւ Լիխուտինի գրքի մասին: Ի դեպ, այդ գրքերն ընդս

յր, Քո այսօրվա թվով գրած տոմսակդ հանրագիտական {բառարանի} պատառիկի հետ միասին ստացա: Նախօրոք շնորհակալությ

քենայ ես, եւ ես եմ քեզ շարժող զօրութիւնը"։ Մեր {բառարանի} մէջ հնազանդութիւն խօսքը չկայ, որովհետեւ հրամայակ

է ոչ "գլուխը ծածկած", այլ՝ "գլուխը կախած". եւ այդ {բառարանի} բերած վկայութիւնքը արդարեւ այդ միտքն են տալիս։

ցի, Արիստակէս՝ հեղինակ քերականութեան եւ համառօտ {բառարանի} հայկական լեզուի: Յովհան Վանական, Վարդան Բարձրաբ

նբանից որդանց քան թէ բանականաց: Հեղինակ Հայ-Ռուս {բառարանի} տպելոյ ի Մոսկուա յամի 1838, Աղեքսանդր Խուդաբաշեա

անծանօթ բառ հանդիպելու էլ լինի, շատ անգամ առանց {բառարանի} օգնութեան հասկանում ենք նորա նշանակութիւնը, որով

ռի նշանակութիւնը սորվել՝ կա՛մ մի գիտեցողի, կա՛մ {բառարանի} միջնորդութեամբ։ Գո՛նէ այսպէս է մեր հայեացքը եւ ա

ները՝ արդարացիորեն զետեղելով՝ չէին պատշաճիլ այդ {բառարանին}. այժմ նրանք բոլորը ներդաշնակում են իրար ու նրանց

ւշադրութեամբ կարդայ, կամ թէ մի մարդու հարցնէ կամ {բառարանին} ակը տայ։ Հեղինակի պարտականութիւնն է ժողովրդի լեզ

ն կանոնների աւանդութիւնքը պիտի քերականութիւնից եւ {բառարանից} պահանջել։ Մենք շատ հին լեզուով գրողներ

թար, ինչպէս եւ ասում է Եբրայական բնագիրը։ Հայկազ. {բառարանն} էլ, "հնոց" բառի տակը, ճարը կտրուած, յիշում է "ըստ

: Բացի այդ, ինձ էլի հարկավոր են մի քանի գրքեր եւ {բառարաններ}, բայց այդ մասին ես այժմ չեմ գրում, որովհետեւ,

աշխատելով, շինեցին ու տպեցին Հայոց լեզուի համար {բառարաններ}, զանազան ձեւերով եւ զանազան խորհրդով։ Բացի բուն

եզ հաղորդի այդ մասին: Վեպերը ձանձրացրել են, իսկ {բառարանները} զզվանք են առաջացնում, ինչպես tartarus stibioticu

ջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 25-ին: Այսօր բերին {բառարանները}: 20-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս հանդերձ թաբակով եւ

նսիարէնից Հայերէն, Հայերէնից Ֆրանսիարէն ընդարձակ {բառարանների} վերայ, թարգմանել են ժողովրդական լեզուով Ֆենելոնի

հին լեզվի համապատասխան եղանակների եւ ժամանակների {բառացի} թարգմանությունն էին հանդիսանում, կարծես 19-րդ դա

ան թղթաբերի ներս մտանելով, եւ ահա ստացած նամակիս {բառացի} պատճէնը. " Ողորմած Պարոն, Կոմս Էմմանուէլ.

րին ճանապարհներ մէջբերելու համար: Ահա այդ նամակի {բառացի} պատճէնը: 30/18 Մարտի 1860, Րէդութկալէն

էական օգուտների հետ: Ահաւասիկ, վերոգրեալ նամակի {բառացի} պատճէնը. Արգոյ Պարոն, Կոմս Էմմանո

անակների հայկաբանութիւնը ստրկացած է յունականին ոչ {բառացի}, այլ տառացի մտքով, եթէ կարելի է այսպէս ասել, ե

թարեանց ուղղութիւնքը։ Դնում եմ այստեղ այդ նամակի {բառացի} պատճէնը։ " Վերապատուելի վարդապետաց Տեառն Տեա

րդարութիւն եւ ոչ կամապաշտութիւն այս կամ այն մտօքս {բառդ} " հիմնաւորս ՚ի ստորագրութիւնս պատգամաւորաց ի պատճ

քանիսի միայն անունը գիտենք եւ մի քանիսիցը քանի մի {բառեր}: Այս բաները ուսումնականաբար կամ լավ եւս իմաս

կանում է Տաճկաստանի բարբառին, թէեւ չունի մի քանի {բառեր} եւ մասնիկներ, որ գործածութեան մէջ էին Տաճկաստանի

լեզուն, ունի իւր մէջ շատ եւ շատ Թուրքի եւ Թաթարի {բառեր} ու ոճեր. այնպէս որ, այդ լեզուքը չիմացողը կը դժո

դ բառերը գործ են ածւում անխտիր որպէս բուն ազգային {բառեր}: Նախիջեւանի լեզուն, մանաւանդ այս վերջին տասն տա

սակցութեան մէջ որքան կարելի է շատ գործ ածել Ռուսի {բառեր}: Նոքա մտածում են, թէ որքան այլանդակեն իւրեա

դէմ բայերից, Տաճիկ վերջաւորութեններով կամ Թաթարի {բառեր} հայկական վերջաւորութեններով ծառայում են Նախիջեւան

աշտարակաց եւ նմանեաց"։ Անխորհուրդ եւ սերտած {բառեր}, որ շարել է միմեանց քամակից։ Մինը հարցանէ, թէ

նի լեզուին, շատ անգամ մէջ խառնած այնպիսի տեղական {բառեր}, որ շատ սակաւ էին գործ ածւում: Հ. Ղեւոնդ Ալիշա

ից շարել ասիական փքուռոյց հռետորութեամբ նոյնանշան {բառեր}, եթէ նոր լեզուն աւելի պարզ եւ անզարդ է իր ձեւերո

ինակ դրութեան մէջ նա արտաբերեց մի քանի կիսահնչիւն {բառեր}, որ, ինչպէս կարծում եմ, պէտք է կարդինալի, հոգ

շատ պառաւներ կամ ծերունիք գործ էին ածում այնպիսի {բառեր}, որ բաւական մօտաւորութիւն ունէին հին լեզուին, օրի

մէ", եթէ կարելի է այսպէս ասել, աւելանում են ռուսի {բառեր}. այնպէս որ, սորանից յիսուն տարի ետքը, եթէ այս աղճ

նինք մերժել այդ բառը։ Հին լեզուում չկան բազմավանկ {բառեր} ։ Բայց այս կայ, որ անհնար է մէկ օրվայ մէջ կամ մէկ

ք բառից յետոյ պատահում են անպատճառ մռայլ եւ խաւար {բառեր}. այդ իսկապէս իմ սիրածն է եւ ինձ է պատկանում:

իչը թելադրեց գրողին փոխանակ քաղցր խօսքերի այնպիսի {բառեր}, որոնցից թափում էր լեղի եւ արհամարհութիւն։

ական դարձած։ Առհասարակ, տեղ-տեղ խրթին գաւառական {բառեր}, որ թէեւ մեզ հասկանալի այլ ընդհանուրին ո՛չ, մնա

ան ժամանակ, երբ այս ու այն գաւառական բարբառներից {բառեր} ենք առնում։ Այս է դարձեալ պատճառը, որ մենք շատ

ց միջից հոլովելու ժամանակ։ Սակայն ու վերջացած {բառեր} հոլովելու ժամանակ եւ բացի ուած) վերջաւորութիւնի

ուլը դատապարտելով, ինքներս շատ անգամ աւելի խրթին {բառեր} ենք առնում հին լեզուից, որ ժողովուրդը չէ գործածո

որ ժողովուրդը չէ գործածում, տեղ-տեղ էլ գաւառական {բառեր} կամ ձեւեր գործ ածում, որ ամբողջ ազգի մէջ սովորակ

ու սովորելու ժամանակ, եթէ առանձին առանձին առնված {բառեր} միայն սորվենք, հերիք չէ մեզ այդ բառերով խօսող ազ

նայելով, որ երբեմն հարկից ստիպուած նորան անծանօթ {բառեր} ենք գործ դնում, կը հասկանայ մեր գրածը, եթէ հաւա

ղդասութեան եւ օրէնքներին։ Առանձին առանձին առնված {բառեր} սորվելը շատ հեշտ է, մենք մեր փորձերից կարող ենք

լաւ պիտի հասկանան իրար խօսածը։ Կան գաւառական {բառեր}, որ գրեթէ նոյնանշան են, բայց եւ այնպէս բարակ քն

թեան վրայ, գոնէ կը դանդաղեցնէ նորա ընթացքը։ Կան {բառեր} կամ ձեւեր, որ Արարատեան Հայն է մշակել եւ կերպարա

, որ Արարատեան Հայն է մշակել եւ կերպարանել, կան {բառեր}, որ Վանեցին է մշակել կամ Մշեցին։ Բայց ինչ հարկա

նների վրայ խօսել. շատ հոյակապ եւ հեշտ պատուաստող {բառեր} եւ ձեւեր կան այս ու այն տեղ, նաեւ շատ փոքր հասար

արգմանելու համար (այնտեղ շատ արաբական կամ պարսիկ {բառեր} կան, որ մենք չենք հասկանում), բայց եւ այնպէս գ

ակ ժողովրդի կեանքի մէջ պիտի ստիպուինք բուն թուրքի {բառեր} էլ ներս առնուլ, ամենօրուայ կեանքի, պէտքերի եւ հ

նչպէս գիտական առարկաներում ստիպուած ենք եւրոպական {բառեր} առնուլ: Մենք մի օր ցոյց կը տանք այնպիսի թուրքի բ

ր առնուլ: Մենք մի օր ցոյց կը տանք այնպիսի թուրքի {բառեր}, որ ընդհանուր ազգին դարձել են միօրինակ գործածակա

իսկ հին լեզւում էլ չկան: Բացի սոցանից կան թուրքի {բառեր}, ընդհանուր ազգին գործածական դարձած, որոնց հայեր

ցա տեղը գնել թէեւ սեփական, բայց ազգի համար մեռած {բառեր}: Կարող ենք մխիթարուել միայն նորանով, որ շա

լ են իւրեանց ուղեղի մէջ քանի մի հին լեզուի մեռեալ {բառեր}, եւ այս դարձել է նոցա համար մի սիւն, թէեւ՝ շատ

ատ հեշտ էր ճանաչել. որ նոր լեզուն չունէր այնպիսի {բառեր}, որ կարողանային յայտարար լինել այն միտքերին, ին

ոց հասարակ մարդը գործ է ածում զանազան օտար ազգերի {բառեր} ՝ կա՛մ ռուսաց եւ կա՛մ տաճկաց։ Ուստի բնական ուղից

որոնց փոխանակ պատուելի Նազարեանցը գործ է դրել հին {բառեր}, թող այդ պարոնները իրանք գրեն աւելի մաքուր եւ յս

զուն նոյնպէս չունի՞ իր թերութիւնքը։ Նորա մէջ կան {բառեր}, ձեւեր, որ նորի մէջ չկան, որովհետեւ շատ այդպիս

թե ոչ, թեեւ ինձ համար մեծ ցավ է ու վիշտ գրել այս {բառերը}, բայց եւ այնպես, ազատ պահելով մորս ամեն մի վիրա

ողը կը դժուարանայ հասկանալ Նախիջեւանցուն, եւ այդ {բառերը} գործ են ածւում անխտիր որպէս բուն ազգային բառեր:

ենք Եւրոպական եւ բազմակողմանի որպիսութիւն յայտնող {բառերը}, այնուամենայնիւ աւելորդ չէր մի փոքր պարզ խօսել:

քս Նախիջեւանի ուսումնարանի վերայ է. ահա հեղինակի {բառերը} (տե՛ս երես 462). " Ուսումնարանն Հայոց ի նորոյ

Չամուռճեանը իւր նուիրական վերացեալ եւ թանձրացեալ {բառերը}, անշուշտ, կամելով վարագուրել գրելու շարժառիթը,

անակ, ամաչում եմ ասել, ռուսերէն մտածելով, ռուս {բառերը}, նախադասութիւնքը, եւ ռուս տրամաբանութեամբ եւ ռո

ընդդէմ մեր սքանչելի հայկաբանների անխտիր գործ դրած {բառերը} եւ ոճերը, երբ մենք գործ չէինք դնում, " Հիւսիսափ

Երբ Ֆրանկի mօyen, Ռուսի средство եւ Տաճիկի վաքըթ {բառերը} մեր սքանչելի հայկաբանքը ընդհանրապէս եւ սովորաբար

երբ մենք, հայկական ոգուն հաւատարիմ մնալով, նոյն {բառերը} թարգմանում էինք հնար, ինչպէս մեր նախնիքը գործ էի

էր դառնում!! Երբ Ֆրանկի curieu, Ռուսի любопытный {բառերը} անխտիր հետաքրքիր թարգմանելով՝ գրւում էին հետաքրք

ղիկոսից... ի՞նչ պատճառով հին լեզուի անգործածական {բառերը} եւ ոճերը անտես առնենք, որոնք հին ժամանակներումը

ն այն ոճերը եւ դարձուածները, այո՛, շատ անգամ եւ {բառերը}, որոնց մէջ կարելի էր պարունակել նոր մտքերը, որ

ողորմած պարոն, այստեղ բերել հարգարժան պրոֆեսորի {բառերը}: " Մեր մարդասեր եվրոպական դարումը, որ ունի արդա

զուին, քան թէ ժողովրդական բարբառին։ Բայց այստեղ {բառերը} չեն միայն դժուարացուցիչքը, այլեւ մտքերը եւ հեղին

ունենալով իւր մէջ, իհարկէ չունի եւ դոցա յայտարար {բառերը} եւ ձեւերը. եւ այդ պատճառով, եթէ նա լսում է անծա

մի Պապը։ Թիւր ըմբռնողութիւն է, եթէ վերը յիշուած {բառերը} բացառոցաբար տրւում են կաթողիկոսների, որովհետեւ գ

ւմ եպիսկոպոսների վերաբերութեամբ։ Եւ ոչ միայն այս {բառերը}, այլ նաեւ " հայրապետ " բառը եպիսկոպոսներին տրուա

կամ գլխաւոր քահանայ, կամ որ նոյն է՝ քահանայապետ {բառերը}, միմիայն կաթողիկոս են նշանակում։ Նոյնիսկ Խորենա

ելի սխալ է ուղղախօսութեան ընդդէմ։ NB. Իւ վերջացած {բառերը}, ինչպէս պատիւ, եթէ գործ են դրվում որպէս պատուած ե

ար " հասկացող մարդը կը հասկանայ նոյնպէս, եթէ այդ {բառերը} գրուած լինէին ինչպէս հարկն էր՝ " ճանապարհ ", "

ղել, եւ մի քանի էլ գաւառական բարբառներ։ Այսպիսի {բառերը} աւելի լաւ է մի քանի խօսքով բացայայտել, քան թէ տե

շտակ, բաշորթիկ, ճլպինդ եւ չալ-օխամ կամ չալ-շխամ {բառերը} բացատրված են։ Այս բառերից բաշորթիկը թուրքի բառ է

Անորոշ տարբերութենէն մտեր է, որ ու-ով կամ եւ-ով {բառերը} երբեմն վեվով կը գրեն. զոր օրինակ բուրուառ եւ բու

ից աւելի բռնակալ, այնպէս, որ գրեթէ լեզուի բոլոր {բառերը} գնում են այդ հոլովումի տակ խիստ քիչ բացառութեամբ

Բայց թէ ինչ օրէնքներով միմեանց հետ են կապվում այդ {բառերը}, մէկ խօսքով լեզուի բաղդասութիւնը այնպէս հեշտ չէ

արող հասկանալ ո՛չ հին լեզուի եւ ո՛չ օտարից առնված {բառերը}. այստեղ ո՛չ ժողովուրդն է մեղաւոր, ո՛չ հեղինակը

ելու. բայց ժողովուրդը այդ առանձին առանձին առնված {բառերը} կարող է կամաց կամաց սորվել եւ հասկանալ, մանաւանդ

աւատարիմ մնալ, եւ հին կամ օտար լեզուներից առնված {բառերը} ժողովրդին յայտնի օրէնքով կապակցել։ Ժողովրդի պարտ

լեզուի կամ օտար լեզուների բառերից։ Գաւառական {բառերը}, եթէ բուն հայերէն են եւ այդ բառի գաղափարը հասկաց

արակ քննութիւնը բացում է նոցա տարբերութիւնը։ Այդ {բառերը} պիտի գործ ածել իրենց բուն, ճիշտ նշանակութեամբ եւ

հերքումն եւ այլն, ընկած է ժողովրդի բերնից. այդ {բառերը} փոխանակել է նա նոցա բայերի աներեւոյթ եղանակով, ի

վրայ, ու՛ր ենք առաջադիմութիւն եւ քաղաքակրթութիւն {բառերը} բերան առնում: Գեղեցիկ է խօսում հոյակապ Լիբի

նաւոր կերպով, այնուամենայնիւ չպիտի կարողանայ այդ {բառերը} առնուլ ժողովրդի շրթունքից ու նոցա տեղը գնել թէեւ

ր առ փոքր մաքրել իւր խօսուածքը՝ դուրս ձգելով այն {բառերը}, որ օտար ազգերից մտած էին, նոյնպէս եւ գաւառական

մի մարդ, իսկ թէ կային աշխարհաբառ լեզուի մէջ այն {բառերը}, որոնց փոխանակ պատուելի Նազարեանցը գործ է դրել հ

ղները կամ էլ գրաշարները. բայց եթե հանդիպումն այդ {բառերի} հետ նույնպես նման լինի Սանչոյի հանդիպմանը Դուլսին

արելի է գտանել ոճերի սխալ, հայկաբանութեան սխալ, {բառերի} գործադրութեան սխալ եւ, վերջապէս, ուղղախօսութեան

եզուն եւս հասկանար, բայց մի բան կարդալու ժամանակ {բառերի} լոկ նշանակութիւնը հասկանալ, չէ իմացւում բանի զօր

օր այս բոլորը անհետացել են, եւ Ղրիմից բերած թաթար {բառերի} պաշարի վրայ ոչ միայն "օր ըստ օրէ", այլ "ժամ ըստ ժ

մեկնում էր ժողովածուն. ապա եկեղեցի եւ կաթողիկոս {բառերի} մեկնութիւնը, չկարծեմ, որ եպիսկոպոսները եւս այնպ

ները. աղօթելու երրորդ կերպը բաղկանում է փոքր ինչ {բառերի} ու աղօթելու ժամանակի չափաւորութենից (tertius ora

m)։ Այստեղ մանաւանդ պիտոյ է, որ շնչառութեան եւ {բառերի} միջոցը լինի հաւասարաչափ (et paria anhelituum ac

յ միջումը։ Բանաստեղծութիւն անուանւում էր միմիայն {բառերի} եւ ստերի խաղացմունքը, սուրբերի գովասանութիւնը,

ն բան։ Պ. Գամառ-Քաթիպան ուշ չէ դրել նոյնպէս {բառերի} յարմարագրութեանը։ Նա, փոխանակ գրելու " ճանապարհ

ձայնը, դորա պատճառը է տառի հագագային լինելը, որ {բառերի} վերջերումը գրեթէ կորուսանում է իւր ձայնը, եւ եթէ

ք շատ անգամ սեռական կամ ուրիշ հոլովում պահում ենք {բառերի} ամբողջ ուղղականը, մինչդեռ նոքա, ընդհանուր կանոն

մէջ մեծ պաշտօն ունի այս տնտեսութիւնը, որպէս նաեւ {բառերի} վանկերը եւ տառերը հաւասարաչափ միմեանցից բաժանելու

լովմունք), բայց նոցանից առաջինը իր տակ քաշել է {բառերի} ամենամեծ մասը, այնպէս, որ մնացած հինգ հոլովմուն

նքը, միասին առնելով, առաջին հոլովման տակ գնացող {բառերի} եւ մի քառորդը չունին. բայց սորանից այս հինգ հոլո

ասութեան եւ ձեւերի վրայ։ Ստոյգ է, որ հին լեզուի {բառերի} շատ մասը մոռցել է ժողովուրդը, ստոյգ է, որ շատ բ

ւորի ապարանը այնտեղ եղած լինիլ: Բայց մենք այստեղ {բառերի} ծագումը քննելու համար չդադարեցանք. եթէ այդ մասին

ել միայն նորանով, որ շատ սահմանափակ են այդ տեսակ {բառերի} թիւը: Չկայ աշխարհիս երեսին լեզու, որ օտար խառնո

նք եւրոպացւոց մէջ, մանաւանդ՝ գաղղիացւոց, որոնց {բառերի} շատը դեռ պահում է իւր մէջ բնական Լատին ձայն։ Լեզ

խօսել, որ չարչարողը վրայ չհասնի եւ այս պատճառով {բառերի} ձայնաւորքը թողնել, կամ ձայնը չլսուելու համար ակռ

մ է, ըստ մեծի մասին, A տառի հավելվածին եւ ուրիշ {բառերին}, որոնց, բարեբախտաբար, խմբագրությունը դեռ չի հա

ծելի բոլոր ձեւերից, բացառությամբ, իհարկե, օտար {բառերից} ՝ եթե ժողովուրդը գործածում է առանց կարիքի եւ առան

անակութեամբ, որ դուրս լինէին նորա միտք հասկացնող {բառերից} եւ որ չէին բացայայտում այդ մարդու նպատակը: Մի՞գո

խօսքերը չեն բաղկացած գիր եւ բառ կամ աշխարհ եւ բառ {բառերից}, այլ գիր եւ բարբառ, աշխարհ եւ բարբառ։ Ոչ մի տեղու

դատարկաբանութիւնը, որի մէջ, բացի մի քանի մեռեալ {բառերից} եւ ժանգոտած ոճերից, այլ բան չկայ, քանի՛- քանի ա

որ կազմուած է հայերէն " սահման " եւ " դրութիւն " {բառերից}: Յետագայում առաջացած հայկական հարցի շնորհիւ, եւ

ւ չալ-օխամ կամ չալ-շխամ բառերը բացատրված են։ Այս {բառերից} բաշորթիկը թուրքի բառ է երեւում՝ բաղկացած բաշ-գլո

չկայ, չենք փախչում հին լեզուի կամ օտար լեզուների {բառերից} ։ Գաւառական բառերը, եթէ բուն հայերէն են եւ ա

ան ազդեցության հետեւանքով հայերենի մեջ անցած օտար {բառերն} ու արտահայտությունները, որոնք աղավաղում են զուտ

ցնէ իր ներդաշնակութիւնը։ Մտքի գոյները ցոլացնողքը {բառերն} են, եւ աշխարհիս երեսին ոչ մի լեզուում երկու բառ

ին կարող են օգնել ինքնուրույնաբար մշակված առանձին {բառերով} եւ արտահայտություններով, ընդ որում միայն այնպիսի

սունից երեսունը կամ քառասունը փոխանակում են Ռուսի {բառերով} այնպէս, որ ներկայ ժամանակումս Նախիջեւանցին խօսու

ում են, թէ որքան այլանդակեն իւրեանց լեզուն օտարի {բառերով}, այնքան խելացի եւ բան հասկացող էին համարուելու,

որոնց մէջ պիտի լսուէր հայկական խօսքը, ուր Հայոց {բառերով} պիտի ներս մտանէին ազգի զաւակների մէջ զանազան լուս

ար ձեւը ժողովրդի մէջ չգտնելով եւ ժողովրդին յայտնի {բառերով} գործ էին դնում մի ձեւ բուն հին լեզուի ոգուն հաւատ

րա մոտ կփոխարինվեն հին հայկական գանձարանի ազգային {բառերով}: Հաստատուն կերպով հենվելով այս սկզբունքների

ում էին ` արդ, քանզի՛ եւ արդ, իբրեւ յորժամ, առ {բառերով}, եւ մինչեւ այժմ ոչ ոք այդպէս համարձակաբար չէր սկ

մի ջերմախտական-ցնցողական վիճակում: Նա չէր կարող {բառերով} յայտնել իւր ուրախութիւնը եւ յաջողութիւնը, որովհե

անեանցը խօսում էր դպրոցների վերայ եւ բերան սերտած {բառերով} հաստատում էր նոցա օգուտը, առանց ամենեւին գաղափար

ձին առնված բառեր միայն սորվենք, հերիք չէ մեզ այդ {բառերով} խօսող ազգի լեզուն հասկանալ եւ դորա հակառակ, եթէ

իրարից՝ թէ՛ շատ եւ թէ՛ քիչ։ Լեզուի հարստութիւնը {բառերով} է, նոքա են այն ամանները, որոնց միջնորդութեամբ մ

լեզուով յայտնել այն միտքը, նա գրել է հին լեզուի {բառերով} ։ Այս բանը մեք միշտ տեսանում ենք եւրոպացւոց մէջ,

թէ նորա լեզուն ոչինչ քաղաքի սեպհական չէ, թէ գրոց {բառերովը} խառնուած է, եւ թէ ազգը չի հասկանայ։ Մեք, խօ

ում խօսքը ճիշտ այն է նշանակում, ինչ որ մենք ուրիշ {բառերում} ուզեցանք ասել. այսինքն՝ եթէ ջրին խումը, ապա եւ եր

րար քամակից են գալիս։ Իսկ միավանկ կամ քիչ վանկով {բառերում} իսպառ պէտք է հեռանալ հին սեռականներից, որովհետեւ

յ մի տեղում գրում էր ասեղով եւ շատ աննշմարելի այս {բառը} " ելդըրըմ"։ Մոմը վառուելով մինչ հասանում էր այս

չկայ, բայց գուցէ Պ. Իսահակեանցը վիրաբուժութիւն {բառը}, փոխանակ խիռուռգիա հասկանալու, կարծում է, թէ Գ

ես այն մարդուն, որ չկամի հասկանալ, թէ Հայաստան {բառը} մի վերացականութիւն է ներկայումս, եւ կանացի մեղադ

ետի մը խնդրոյ մէջը կը մտնէ, ու " գայթակղութիւն " {բառը} վերջապէս կ՚արտասանէ, քանի մը կէտ ետեւէ դնելն ալ

գաղափարը միմիայն կարող է բացատրել այս զարհուրելի {բառը} ՝ ազգասպանութիւն: Եթէ դպրոցի խորհուրդը եւ նպատակ

եթէ միայն ներելի է ex uso in abuso գործ դնել այս {բառը} ։ Մենք չենք ուզում կողմնապահ լինել նաեւ դէպի մեզ

ները երբեմն կոչւում էին իրենց հօր անունով՝ Անոյշ {բառը} աւելցնելով այդ անունի սկզբում կամ վերջում։ Իս

յիշած Աշուշայ Վրաց բդեշխն է։ § 26. Արկանելի {բառը}, մեր լեզուի մէջ, գլխարկից սկսած մինչեւ օթոցը (

tojs legomenois ")։ Բայց սակայն յունական Télos {բառը}, որ Ժողովողի գլ. ԺԲ, համ. 13 թարգմանուած է "

աւոր քահանայութեան խօսքը, որպէս նաեւ քահանայապետ {բառը}, միմիայն Հայոց կաթողիկոս է հասկանում պ. Էմինը,

։ Եւ ոչ միայն այս բառերը, այլ նաեւ " հայրապետ " {բառը} եպիսկոպոսներին տրուած տեսնում ենք շատ տեղ, որպէս

ծ, այլ թէ այն տեղում մենք այսպէս ենք հասկացել այդ {բառը}, թէեւ ընդդէմ չենք, որ կարելի է նաեւ թոյլ տալ "գլո

նալով (կրճատուել է բարբառ խօսքը եւ մնացել է միայն {բառը}, որով եւ դարձել է մէկ բառ (ածական) գրաբառ, աշխարհ

օք վերջաւորութեամբ գործիականը միմիայն "ձեռք" {բառը} հոլովելի ժամանակ Նոր Նախիջեւանի հին պառաւները ասո

արճութեան համար պահելն էլ իրաւունք չէ։ Նոր լեզուի {բառը} կարճ է թէ երկայն, որ այդպէս է ձեւաւորվել, մենք ի՞

այդպէս է ձեւաւորվել, մենք ի՞նչ ունինք մերժել այդ {բառը} ։ Հին լեզուում չկան բազմավանկ բառեր։ Բայց այս կայ,

Մենք վէճ չունինք, գուցէ եղել են մարդիկ, որ հնոց {բառը} այդ տեղում արդարացնելու համար ստիպուել են այդպէս

ncta sinodus non intendit " եւ այլն։ Այս յոգնակի {բառը} ՝ hoec, փոխանակ եզակի բառիս՝ hoc, երկսայրաբանո

ամիէնը իւր պատասխանների մէջ գործ էր ածում " մեք " {բառը}, եւ երբ հարցնում էին, թէ ունէ՞ր արդեօք խորհրդակ

հետաքրքիր է ասում Ռօբինզօնի վարքը։ Այդ հետաքրքիր {բառը}, իբրեւ ածական գործածուած անշունչ իրի համար, սխա

, արժանի հարցասիրութեան. այս է բուն կլասսիկական {բառը}, որ եւ Մովսէս Խորենացին գործ է ածում։ Բայց

կութիւնը։ Եթէ ժողովուրդը այնպէս է գործ ածում այդ {բառը} իւր խօսելու ժամանակ, որ որոշակի չէ լսւում հ տառի

նութեան բովանդակութիւնը։ Ծանօթութեանց մէջ պօլ {բառը} բացայայտված է կոտ, կամ կօպի, կամ կօլոտ։ Խոստով

կտոր է, որ կպել է պինդ բառին, չգիտենք։ Շուշտակ {բառը} մինչեւ այժմ ուրիշ նշանակութեամբ գիտէինք, այսինքն

սնակա՞ց, թէ՞ սուրբ Յակոբի։ Մեզ թվում է, թէ այս {բառը} աւելի կարօտ էր ծանօթաբանութեան, քան թէ եաքըշի օլ

ղերը գրելու։ Դարձեալ, մի քանի տեղ լոկ մի հատ {բառը} կամ մի հատ ձեւը, որ գործ էր ածում պ. Պռօշեանցը

ւմ, կամ ութիւն։ Այս այնպիսի դիպուածներում, երբ {բառը} իր ուղղական վիճակում ու է վերջանում, ինչպէս լեզո

, թէ, բացի Երեւանի գաւառից, ուրիշ տեղերում այդ {բառը} արտաբերվում է որպէս Նազլուի, նոյնպէս կատվի, փոխ

վանկ է աւելցուցել, նու է փոխվում, եթէ հետեւեալ {բառը} ձայնաւոր տառով է սկսվում, եւ այդ նուն հնչվում է

ւ առնուլ մի որոշեալ բառի վերաբերութեամբ, երբ այդ {բառը} տարբեր ձեւերով է գործ ածվում այնտեղ, ո՞րը նոցանի

աջին հոլովման, եթէ այդ հոլովումի տակ է հոլովվում {բառը}, ինչպէս՝ ճիւղեր, ճիւղերի, ճիւղերից. բայց եւ

ստ ճգնութեանցն ", այն ժամանակ ըստ-ի խնդիր դարձած {բառը} առնում է սեռական հոլովով եւ նորա մօտ դնում է կամ

ւից փոխ առնուլ, եթէ նորում չկայ այդ ձեւը կամ այդ {բառը}, բայց միշտ՝ խնայելով եւ պէտք եղածից աւելի չառնե

նոր քաղաքակրթութեան արդիւնք են եւ բնաւ նոցա բուն {բառը} հին լեզուում էլ չունինք, պիտի նաեւ օտար լեզուներ

ո՛չ հեղինակը։ Ինչ անէ ժողովուրդը, որ չգիտէ այդ {բառը}, կամ ինչ անէ հեղինակը, երբ ուրիշ բառ չկայ եւ հա

կ բառի տեղ, այն ժամանակ նախընտիր է այդ գաւառական {բառը}, որ գործ ածվելով կը դառնայ հանրական։ Գրութեան շ

անակութեամբ եւ դորա նման մի բառ ունինք ասելով այն {բառը} շռայլութիւն չհամարել։ Մարդկային միտքը շատ նազիկ

եզուն: Սովորական ոճով խօսելով գործ դրինք աւերանք {բառը}, ապա թէ ոչ փիլիսոփայաբար ուղիղ մտածութեամբ ոչ դր

րը գրված են ո՛չ թե որեւէ գավառական բարբառով, այս {բառի} իսկական իմաստով, այլ որեւէ բնույթից զուրկ աղավաղ

ենափոքր արձագանք ո՛չ թե հօգուտ իմ աշխատանքի՝ այս {բառի} նեղ մտքով, այլ հօգուտ իմ ուղղության. եթե ես կար

գտանւում է մի նոր աւերանքի տակ։ Եթէ յառաջ հարիւր {բառի} մէջ երեսունը Թուրքի ու Թաթարի էր եւ մնացած եօթանա

եւ Թաթարերէն, քան թէ Հայերէն, որովհետեւ հարիւր {բառի} մէջ հազիւ մնացել է երեսուն կամ քառասուն հայկական

Նախ՝ իբրեւ ծանօթութիւն կամ վկայութիւն, հարուստ {բառի} տակ, բերել է Փարպեցու ասածը իր Թղթում. " Եւ դու

մի լուիցէ 'ի դրունս Ասկաղովնի " (եր. 49)։ Գէթ {բառի} տակ պ. Էմինը այսպէս է ծանօթաբանում. " Յերկոսին

ւ քահանայապետ խօսքերը, բո՛ւն յունական archiereus {բառի} ճիշդ թարգմանութիւնը լինելով, որպէս արհի երէց, ե

ան առմամբ։ Իսկ ուած կամ ուածքը, երբ միանում են մի {բառի} հետ, ինչպէս գրուած կամ գրուածք, գոյական են եւ վեր

տարի ետքը, եթէ այս աղճատանքի առաջը չառնվի, հարիւր {բառի} մէջ քսան հինգ բառ հայի չպիտի մնայ։ Ցաւալի երեւոյթ

է Եբրայական բնագիրը։ Հայկազ. բառարանն էլ, "հնոց" {բառի} տակը, ճարը կտրուած, յիշում է "ըստ այլոց պոռնկանոց

կամի, ասէ Չամչեանը, հիմնուելով Եղիշէի "եպիսկոպոս" {բառի} վրայ, որ տեսուչ է նշանակում, մենք, Փարպեցու կրկին

, վերջին տեղը չէր բռնում է ինքնիշխանութիւնը, այս {բառի} լիակատար արեւելեան իմաստով: Եկեղեցական եւ վանակա

իրելի, բայց զանազանութիւնը մեր եւ Ռուսաց մէջ այս {բառի} գործածութեան ժամանակ այն է, որ մերը ունի ներգործ

, " աշխար ", որ շատ խորթ է ու շատ անգամ փոխում է {բառի} նշանակութիւնը։ Եթէ ժողովուրդը այնպէս է գործ ածու

աղճատանքին։ Մեք կը համաձայնինք այն ժամանակ զոհել {բառի} բուն յատկութիւնը, եթէ միայն չհասկանալու վտանգ կա

լ։ Ճլպինդը անշուշտ հայի բառ է, բայց թէ ճլ-ը ինչ {բառի} կտոր է, որ կպել է պինդ բառին, չգիտենք։ Շուշտակ

ց վերջում ըթ ուեն, ինչպէս ձեռքերը։ Այս ըթը, որ {բառի} վրայ մէկ վանկ է աւելցուցել, նու է փոխվում, եթէ

այդ նուն հնչվում է այդ հետեւեալ ձայնաւորով սկսած {բառի} առաջին վանկի հաշուով, այնպէս, որ մէկ ամբողջ վան

ինի, ինչպէս կան մի քանի նուասէր մարդիկ, դարձեալ {բառի} կազմութեան մէջ վանկի տնտեսութիւն չի լինիլ, որովհ

վուրդը իր կարդացած գրքից մի ձեւ առնուլ մի որոշեալ {բառի} վերաբերութեամբ, երբ այդ բառը տարբեր ձեւերով է գո

ի՝ ճիւղեր, ճիւղե՞րի, թէ՞ ճիւղերու։ Ոչ լոկ այս {բառի} վրայ է մեր խօսքը եւ ոչ իսկ պ. Պռօշեանցի գրուածքի

ասութիւնը եւ ձեւերը ծանօթ են։ Ապա եթէ մի այնպիսի {բառի} պատահենք, որ չկարողանանք հասկանալ, ում հարցնենք

հեղինակի գրածը ուշադրութեամբ կարդալ եւ չհասկացած {բառի} նշանակութիւնը սորվել՝ կա՛մ մի գիտեցողի, կա՛մ բա

Գաւառական բառերը, եթէ բուն հայերէն են եւ այդ {բառի} գաղափարը հասկացնելու համար մեր նոր գրական լեզուն

կամ երկու երեք բառ է գործ դնում այն գաւառական մէկ {բառի} տեղ, այն ժամանակ նախընտիր է այդ գաւառական բառը,

ի հեգնութիւնք, արհամարհանք այս կամ այն գաւառական {բառի} վրայ, եթէ ոչ կորստաբեր ազդեցութիւն կունենայ նոր

բ։ Եթէ այժմեան գրագէտը մի որոշեալ գաղափարի համար {բառի} կամ ձեւի է կարօտ, աւելի լաւ չէ՞, որ մի հայ ընկե

ն, որով շատ խառնափնտորութիւնք կը լինէին, այլ եւ {բառի} կազմութեամբ։ Ստոյգ է, աներեւոյթ եղանակը անունի

, որին բնաւ չէ դիպել հեղինակի գրիչը: Ապարան {բառի} ստուգաբանութիւնը, այսինքն պ. Պռոշեանցի կարծելը

պ. Պռոշեանցի կարծելը (եր. 7) թէ գուցէ անպարան {բառի} կրճատուածը լինի, կապելով նորան այն սքանչելի կանթ

Եւ սորա պատճառն այս էր, որ, իւրաքանչիւր այդպիսի {բառի} փոխանակ, հայոց հասարակ մարդը գործ է ածում զանազա

նայի, որ ամեն հոգեւորականք, որոնք որ աբեղայական {բառին} տակ կը պախարակուին, պատասխան տային ամեն իրենց եղ

են այդ բանի մէջ՝ հետեւելով Ռուսաց " любопытный " {բառին}, որ նշանակում է ե՛ւ հարցասէր, ե՛ւ հարցասիրելի,

է, բայց թէ ճլ-ը ինչ բառի կտոր է, որ կպել է պինդ {բառին}, չգիտենք։ Շուշտակ բառը մինչեւ այժմ ուրիշ նշանակ

նիւ միայն ինքը եմը չէ կարող բայական զօրութիւն տալ {բառին}, սահմանական եղանակում, պէտք է որ նա կպչի նոյնպէ

սկ է, զոր ընթեռնումք ի ներկայ հրովարտակին, զկնի {բառիս} հրամայեցին: Որովհետեւ օրէնքն տէրութեան ոչ բնա

իւն ստուգապէս, լաւ միտք առնելով այս մեծախորհուրդ {բառիս} նշանակութիւնը, առանց թոյլ տալու իւրաքանչիւր մարդ

նորա համար չէ, եթէ լաւ գնահատենք լուսաւորութիւն {բառիս} արժանաւորութիւնը։ Եւ ճշմարիտ, ինչպէս կարող էր ս

ոսկվայու. աւելորդ համարիմք նոյնպես ասել զվասնէրն {բառիս} ի լեզու էին լինել, սակայն կարեւոր դատիմք խոստանա

եւ այլն։ Այս յոգնակի բառը՝ hoec, փոխանակ եզակի {բառիս} ՝ hoc, երկսայրաբանութիւն տալով ամբողջ սահմանադրո

անել զանզգուշութիւն իւր ՚ի գործածութեան կամայական {բառից} եւ ոճոյ, այն ինչ մեծի եւ զգուշաւոր քննութեան եւ

բան մութն է ու զարհուրելի, եւ ամենայն երկու-երէք {բառից} յետոյ պատահում են անպատճառ մռայլ եւ խաւար բառեր.

, մշակեալ եւ մաքրեալ յեկամուտ խառնակութեանց [ըստ {բառից} եւ հնչմանց], եւ ընդ նմին հասկանալի՝ որոց մտառու

աքաց եւ ըստ՝ աշխարհաց կերպարանագործեաց զհնչմունս {բառից}, մինչեւ անհասկանալի կացուցանել զլեզուն՝ որոց յա

ի նոսա են շեղջակոյտք [իբր ի բազումս] անգործածական {բառից}, շարունակելոց յողջոյն ընթացս գրուածոյն իբրու ընդ

է նշանագիրքն չեն բաւական առ ի յօդել զամենայն վանկ {բառից}, առ պակասաւորութեանն զորոց թիւ Ասողիկ դնէ քսան ե

միւս ոմն փիլիսոփայ քան զնա, թէ վասն է՞ր խառն ընդ {բառից} հին լեզուի, այս ամենայն խօսք եւ զրոյցք լսելի եղե

ոց շատ եւ կարի շատ էր, եթէ միայն սքանչանային ընդ {բառից} բաղդասութիւնս ոմանց հեղինակաց յորս մանաւանդ դերբա

լ նոր հայախօսութեան, կորզել ի բերանոյ նոցա զօտար {բառից} խառնմունս, ի բաց վտարել միանգամայն զթաթար, զտաճ

բուն եկեղեցւոյ վերագրէ Հռովմեական եկեղեցւոյն, եւ {բառիւս} եկեղեցի, բարգաւաճեալ չորիւք նշանօք, իմանայ զայն

նաւորել եւ լինել հնար եւ կամուրջ լուսաւորութեան: {Բառիւս} նոր հայախօսութիւն չիմանամք երբէք զխարխարեալն եւ զ

գործոյլ չէ այն, զի լիցէ՝ յերիւրեալ ամ ենախրթին {բառիւք}, եւ իբր ի բազումս անծանօթիւք բազմաց, այլ, սմին

յորում պարտի լինել միջնորդն գիտութեան կամ այլովք {բառիւք} ասել լեզուն գործական՝ նորն, հասկանալի ամենայն ո

. մինիստրին արտաքին գործոց, եղելոյ ընդ ձեռն պ. {բառն} Բրուննովի, ճանաչէ զիս լիակատար երեսփոխան ազգին հ

երը. կասեն՝ ազնիվ մարդիկ են: Նախ եւ առաջ, այդ {բառն} այժմ այնքան առաձգական է, որ առանց փաստական ապացո

ասկացողութիւնը ազնուացնել։) Այս իրենց {բառն} է, եւ վերստին իրենց յետ տալու համար միայն գործ դր

"գլուխը կախած" հասկանալ։) Այս իրենց {բառն} է, եւ վերստին իրենց յետ տալու համար միայն գործ դր

, խորհուրդ բարի տամ Ձերոյն մռայլութեան հալածել եւ {բառնալ} ի միջոյ զգիտունսն եւ զիմաստունսն, որք զրահաւորեա

փոթուած այս սպանութեան երեսից, կամենում է աղաղակ {բառնալ}, բայց սրածայր դաշնակը կապում է նորա լեզուն:

ւթիւն Հայոց։ Արդ այսու յայտարարութեամբ կամիմ {բառնալ} յուղղափառ հաւատացելոց զգայթակղութիւն, զոր իմով ա

ցա էր ստուգապէս լոյս ընձեռել Ազգային մանկտւոյն եւ {բառնալ} զնախատինս նորա, ըստ որում մուրողաբար օտարին ապրի

նեանէ ըստ ծիսի տունս վաճառողաց: Ընդ այսմ եւ վասն {բառնալոյ} զապագայ փոփոխմունս, ութսուն հազար ռուփի սքայ գու

ր ունեցած բոլոր զգեստ զարդ եւ դրամն մի ոք իշխեսցէ {բառնալոյ} ի նմանէ, քանզի նոյնոյ գինն չէ ի մէջ ստացուածիս ե

գին դնել մնասցէ. քանզի ամրափակեմ կտակաւս իմով եւ {բառնամ} զկարողութիւն ներքոյ յիշեալ սամատեարցն կայից իմոց

ւթիւն մերոյս ուղղութեան կարծեաց, թէ ո՞յր աղագս ի {բառնիլ} ի միջոյ թարգմանչաց եւ նոցին աշակերտաց եւ այլոց նո

նն Անգլիոյ, պատշաճեալ կերպիւ: Պ. Դեսպանն, {բառոն} Բրուննով, գրութեամբ իւրով խնդրեաց ՚ի մինիստրէ ար

ութիւնը Սուրբ Գէորգ եկեղեցու մօտ։ Այդ օրը Թաթարի {բառով} անուանում են Խդրելեզ: Խդրելեզին եկեղեցու պարսպի

մի քանի խօսքով բացայայտել, քան թէ տեղական մի այլ {բառով}. ինչպէս շուշտակ, բաշորթիկ, ճլպինդ եւ չալ-օխամ

ալի մէկ պատճառը միայն դնենք։ Նոր լեզուի բաղաձայն {բառով} վերջացած հայցականը կամ որոշեալ ուղղականը իրենց վե

րձել են միօրինակ գործածական եւ որոնց գաղափարը մէկ {բառով} տուող խօսքեր ոչ միայն նոր լեզուի մէջ, միայն մի ո

պապական յեկեղեցւոյ, յութերորդ դարու հիմնեցան ՚ի {բառս} առաքումն զոր ՚ի հինգերորդ դարու անտի, ուրեք ուրե

գանակն Նիկիոյ, առ հարկին յաւելին ՚ի նմա զքանի մի {բառս} բացադրականս, առանց մուծանելոյ յայն զայնպիսիս, ը

նալի անարժան ճակատի վերայ Սեւ տառերով միայն {բառս} " Եղեռնագործ"։ Կարդինալի համար մի ընդարձակ

միայն կարող էին իմանալ զքանի մի մեռեալ եւ փտեալ ի {բառս} հին հայախօսութեան, որք ըստ կարծեաց նոցա կարեն փո

ամայն զթաթար, զտաճիկ, կպարսիկ եւ զայլ նմանապիսի {բառս}, եւ վարել զնոսա հայկականաւ եւ եթ լեզուախօսութեամ

էջ է մտնում Սօսի մեծ եղբայրը Պարէտը, - ա՜յ տղայ, {բաս} իշխանները քու հօր մշա՞կն են, որ ամէն մովրով, վա

ստացուածքէս դուրս ունիմ հինգ ծառայ որոց անուանքն {Բասդայ} եւ իւր քոյր Լէնչի, հանդերձ կնքով պիաթօյ Օրէսթոս

եամբ: Երկար ժամանակ, բացի Բենեդիկտեան կարգի {Բասիլիոս} Վալենտին աբեղայից, որ Գերմանիայի էրֆուրդ քաղաքու

մ, զերե հոս չյունքի բոռդո ֆռանք է, փոշտան, եթե {բասիլքայի} վրա դամուշնայի բեչաթն չըլլա նե, չընդունիլ, անոր

նունով մի մարդ բերեց մի նամակներով լիքը ծրար, որ {Բաստիլիայի} Պարլամենտի անդամքը յանձնել էին մի Օգոստինեան աբեղ

որ Յիսուսեանների օգտի համար խլուել էին նորանից։ {Բաստիլիայում} փակած արգելած Յանսէնեանքը ազատութիւն ստացան։

Նոյնպէս ձեռնա գրեալ՝ Ամիրջան Ոսկան Ի {Բասրայ} թիւն փրկչին 1813 եւ Մարտի 11-ին, որ է նիրհան 26-

ագիւտ իւր գնովը, նուիրելով Սուլթանին, ստանում է {Բասրայի} մօտ շատ գիւղեր, երկիրներ եւ ստրուկներ, այնպէս,

հայտնիք, եւ թե հոքու բան արա՞վ թե չէ, եւ այլն: {Բավ} է: Եթե կամիք իմ որպիսությունս հարցանել, փառ

պետ ես շատ ժամանակ է որ մեկիցդ էլ մի գիր չունիմ: {Բավական} հոգսի մեջ էի, լսած լինելով այդտեղի դրությունը,

րտ ցավելու բան ունեի, քավ լիցի, այլ գնալեդ հետո {բավական} ժամանակ 54 կբաներ, մանավանդ այն սեւը, հետո Պետե

ի կենդանանա ազգի համար, հավաստի եմ նույնպես, որ {բավական} կմնաք իմ աշխատությունից, որովհետեւ ամենայն մաքու

ւմ է եւ կմնա շատ երկար տարիներ: Թիֆլիզի մեջ այժմ {բավական} ստորագրողք կան, եւ այնտեղ հույս կա, որ գալոց տա

ն, թեպետեւ այստեղից այնտեղից լուր ստանում ենք եւ {բավական} մխիթարական: Դո՛ւք պիտի պահպանեք մեր ծրագիրը,

տրոս Նիկողայոսյանին նույնպես: Այսքանը առայժմս {բավական} է, միայն աղաչում եմ, նամակս ստացածովդ փողի մասի

ս գնահատել յուր մեջ հայտնված երեւույթքը. իսկ երբ {բավական} ճանապարհ կատարելով դեպի ապագան, կամենա ետ նայել

ն միջոցին դուրս եկա ղահվետունը թաբակ ծխելու, այն {բավական} ընդարձակ դահլիճի մեջ, ուր գտանվում էր ավելի քան

յլոնից Մադրաս, իսկ Մադրասից Կալկաթա: Գործերս {բավական} լավ են գնում, բայց դեռ ավարտվելու աստղը ծագած չէ

ինել, որն այնպես անխղճաբար դավաճանեց Անգլիային: {Բավական} չէ, որ նա որպես թագավոր դավաճանեց կոնստիտուցիայի

պքի]: Ի դեպ, ինչպես կարելի է կռահել, այդ գիրքը {բավական} հին է. նա վերաբերում է քառասնական թվականներին եւ

լուրջ գրող է, չգիտեմ ինչ կլինի հետագայում: Բայց {բավական} է այս հարցերի մասին: " Հոգով շնորհակալ եմ սիր

տյան դեսպանների թույլտվության չի կատարում: Է՛հ, {բավական} է այս մասին, առանց այն էլ դրան շատ տեղ հատկացրի

ս՝ ուղարկածի համար: Փառք աստծո, ես առողջ եմ եւ {բավական} լուրջ պարապում եմ. հուսով եմ, որ տքնությունս իզ

ահպանված հին լեզվի ձեւերը: Ժողովուրդը մշակված եւ {բավական} ճկուն հին լեզուն թողել է անհրաժեշտաբար, որովհետե

ոզել այդ ուղղության անհրաժեշտության մեջ, այդ ինձ {բավական} է: Ես, որպես առանձին վերցրած միավոր, մասնակի հ

եւ ուղիղ են, քան հին լեզվի մեջ: Բայց այս մասին {բավական} է: Ես նյութեր եմ պատրաստում ֆիզիկո-ֆիլոլոգիա

ւշի համար թեկուզ այստեղ մի քանի տող կբերեի: Բայց {բավական} է։ Հույս ունեմ, որ արդեն ստացել ես 12-ի թվակիր

գրության չեն խոսում: Է՜հ, ոչինչ, առայժմ այդ էլ {բավական} է: Բայց բանն այն է, որ այդ մասը ես արդեն կարդաց

մ փորձել, որովհետեւ ունեցածս մինչեւ վաղը տակավին {բավական} կլինի, իսկ ինչ վերաբերում է գովաբանված, համարյա

տակ ինձ տանջում է անիծված ռեւմատիզմը, թեեւ այժմ {բավական} թուլացել է եւ շատ հավանական է, որ մոտ ապագայում

ներածությունը եւ դրական քերականությունը: Դե՛հ, {բավական} է այս մասին: Հավանորեն կրկին կերթաս Մակարիա եւ ս

ունները: Մի կողմ թողնելով բոլորը, տվյալ դեպքում {բավական} է մատնանշել միայն մի սովորություն, մի թանկագին ո

ուր թապլե, անոր համար կասիմ, որ երկու հատը խիստ {բավական} է: Ասկեց ջոկ մեկ կապ մը աղեկ թաժա չորցած թառան ձ

երձ, մեծադիր թղթի ուղղակի սովի պատճառով, պետք է {բավականանամ} փոքրով: Հոմորով լի երեկվա թվակիր նամակդ ստացա եր

ծաղում: Այո՛, լավ հնագետը նույնիսկ դրանով էլ չի {բավականանում}: Նա անպայմանորեն կորոշե հնագույն ժամանակներում ա

վարում է, չնայած սահմանափակ միջոցներին: Նա քչով {բավականանում} է, բայց այնուամենայնիվ, իր ուզածն է անում եւ ապ

՝ " այն ժամանակներից քաղաքական փիլիսոփայությունը {բավականաչափ} առաջադիմություն է արել եւ այլն"։ Այնուհետեւ, ո

մ է: Դժբախտաբար, մեզանում կարճ ժամանակամիջոցում {բավականաչափ} օրինակներ կան, որպեսզի հնարավոր լիներ մատնացույց

եւ ողջունում են ձեզ:, Այս անգամ այսչափ գրով {բավականացիր}, հետեւյալ անգամ կգրեմ բոլորովին այլ բաների մասին

շրջապատող մյուս պետությունների համար: Թուղթս չի {բավականացնի}, որպեսզի իմ միտքը լիովին զարգացնեմ: Մայր ցամաքի

նրան սովորեցնել։ Ասացեք Անանիային, որ ես մեծ {բավականությամբ} տեսնվեցի մեր հարգելի " հավետ ազնիվ " բարեկամ պ.

իկ նշանակել, հոժարացել ենք ինքներս նորան տարեկան {բավականություն} տալ եւ խնդիրի մեջ գրել ենք, թե նա առանց վարձի պա

չի՞ համար են այդ արցունքները. ի՞նչ է, նրանք քեզ {բավականություն} են պատճառում, թե՞ կարող են սփոփել ինձ: Մինչդեռ

ալ եմ. մի քանի անգամ կարդացի նամակդ, որ ինձ մեծ {բավականություն} պատճառեց: Այնուհետեւ, մեր տեսակցության հարցի ըն

ելու համար խոսել այն բանի մասին, որ ես չէի կարող {բավարարել} որեւէ պ. Ալաջալյանի եւ Ընկ. դատարկ հետաքրքրությ

ով եմ, որ նա այժմ արդեն կսկսի ըստ հնարավորության {բավարարել} ձեր երաժշտամոլությունը: Արդյոք ե՞րբ կլսեմ " Տրով

իր լինել միայն գիտության համար, հետաքրքրությունը {բավարարելու} համար, թերեւս հայկական առեւտրի պատմության համար

ինձ վրա, եթե ունի որեւէ կարիք եւ եթե այդ կարիքը {բավարարելու} համար հարկավոր լինի հարաբերություն ունենալ Չինաստ

քաշքշուկից հետո, պարտապանն ունի՞ արդյոք պահանջը {բավարարելու} կարողություն: Նա երեւի իր բոլոր անշարժ կայքն արդ

ետեւ Վերսալը Լյուդվիկ XIV-ի ժամանակ ոչ միայն լրիվ {բավարարում} էր ֆրանսիացիների սնափառությունն ու թեթեւամտությու

ք բերել տալ Ֆրանսիայից, Անգլիայից, Բելգիայից եւ {Բավարիայից} հինգ օրագիր եւ սահմանել այստեղ, երկրի տակ, հինգ

նված էր ավելի կամ պակաս լիբերալ խարտիայով: Անգամ {Բավարիան} ուներ այնպիսի կոնստիտուցիա, որ կարող էր մրցել ժա

ն եւ այլոց յազգէն մերմէ, յամի 1799 յ9 Մայիսի, ի {Բատավիա}, տայ մեզ զհետեւյալ տեղեկութիւնս: Նախ՝ թէ ին

ստորագրեալ 19-երորդէ ամսեանն Մայիսի 1799 ամի, ի {Բատավիա}, ի կղզին Եավա, որ պատկանի տէրութեանն Հօլանդիոյ

ցեալն ոչ յիշէ, թէ կտակակատար իւր ո՛ւր բնակի, ՚ի {Բատավիա} ՞, եթէ՞ զի Հնդիկս, իսկ ի կտակէն երեւի, թէ զամեն

ւանայ 5000 ռուփի եւ ասէ, թէ ինքն ելանէ ծովու ՚ի {Բատավիոյ} ի Մադրաս կամ ՚ի Կալկաթա, կտակակատար կարգելով ին

ը, երազում տեսայ իմ յաւերժահարսը, որ, մի բարակ {բատիստեայ} շապիկով, դուրս էր գալիս գետից: Ջուրը թացացնելով

ք, որ նոյն իսկ հին լեզուին չհակառակէք։ Հին լեզուի {բար} մասնիկը մակբայացուցիչ է եւ աշխարհաբարը մակբայ եւ

օսում էք, Ողջիդ խելքը չափում էք, Բափ {բարաբար} բերում էք: Hy, գրենք սրբազանին ` Երէ

կատարյալ արդարություն է եւ իրավունք: Ես երկար {բարակ} դատաստաններու սիրտ չունիմ եւ մեջտեղի եղածը շարժիլ

նգիստ մի՛ լինեք: Տկարությունս չէ ներում երկար {բարակ} նամակ գրել, ուստի եւ վերջացնում եմ գիրս, ցանկալ

որ գրիչնի՛ս կոտրատենք ու մեկդի ձգենք.... Երկայն {բարակ} մտածել պէտք չէ. համախո՛հք, գրէ՛ք, քահանաներն ա

անջելու, բայց մեք՝ ասիացիքս, զուրկ ենք այդպիսի {բարակ} բաներից. մեր մէջ ասիական կոպտութեան հետ թագաւորո

ի պէս փայլում են: Չքնաղ իրան, մէջքը {բարակ}, իսկ կուրծքը Դուրս է նայում բարակ հագուստի

ն, մէջքը բարակ, իսկ կուրծքը Դուրս է նայում {բարակ} հագուստի տակից, Որպէս երկու հասունացած մեծ

նը։ Վասնորոյ, աւելորդ համարելով այս մասին երկար {բարակ} քարոզ կարդալ, պարտականութիւն եմ համարում միայն ա

ական եւ աւելի յաջող ճամփան ընտրելի է, քան թէ այն {բարակ} եւ միգապատ ճամփաները, որ ցոյց էին տալիս այս ու ա

հեղեղի մէջ դու որի՞ տունն ես հարցնում քո ծանր ու {բարակ} սահմաններով, սեռերով եւ չդիտեմ դեռ ինչ զահրումար

, կորցնում է իր ամրութիւնը եւ դառնում է ազնիւ եւ {բարակ} զէվզէկութիւն: Այս բոլորը եթէ իբրեւ մի առանձի

ինչ որ դու ասում ես ուրիշ խօսքերով, էլ ինչ երկար {բարակ} գլխացաւութիւն: Բանն էլ այն է, որ ուրիշ խօսք

լ նախադասութիւնը համազօր է վերը մէջ բերուած երկար {բարակ} ճառին, թէ ինչպէ՛ս է Հեգելի կարծիքը ազատութեան մա

, որ պ. Էմինի ծանօթութիւնքը ստիպում են մեզ երկար {բարակ} խօսել։ Նախ՝ գլխաւոր քահանայութեան խօսքը, որ

գրուածները, թէ արձակ եւ թէ ոտանաւոր, հաստ, թէ {բարակ}, զանազան ձեւերով կազմած մեր մատենագրութեան հարստ

: - Ձեր մռայլութիւն, կանայք չեն սիրում երկար {բարակ} քննութիւն: - Իմ ծառայողներից ոչ ոք քո չափ չէ

Գիշերը, երազում տեսայ իմ յաւերժահարսը, որ, մի {բարակ} բատիստեայ շապիկով, դուրս էր գալիս գետից: Ջուրը

ւնը: Նա, ինչպէս համարում էր ինքը իւրեան, որպէս {բարակ} քաղաքագէտ, մտքումը դրեց անպատճառ ծանօթանալ կոմսի

քուրայի մէջ, որ նախատեսութեամբ յառաջուց պատել էի {բարակ} մաղած մոխրով: Հեռացուցի կրակը: Հալած մետալները

է գալիս իւր բակում, որ բաժանւում է իմից միայն մի {բարակ} տախտակեայ պատով: Ման է գալիս, բայց, բարձրաձայն

ը անցուց նա մի ջերմախտական վիճակի մէջ, երբեմն մի {բարակ} դող եւ երբեմն ջերմութիւն խաղում էին նորա մարմնի մ

, որ 1779-ին բերել էն Ղրիմից: Գլուխը կապած մի {բարակ} բամբակեայ ծաղկանկար թաշկինակով, որ այժմ եւս ստան

առաջեւ համարւում էին եթէ ո՛չ բոլորովին, գոնէ՛ մի {բարակ} կերպով, ստրուկի պէս բան: Տարակոյս չկայ, որ

ցինք, ոչ հայրը եւ ոչ մայրը, հանեց սեղանի արկղից {բարակ} եւ կապտագոյն թուղթ, առեց գրիչը եւ գրում էր: Երկ

այ երեւում էր իսկոյն մի տղայական հպարտութիւն, մի {բարակ} ժպիտ պատճառուած այն բանից, որ պարոն Շահումեանցի

ը, որ իւրեանց շատ վեր մարդ են համարում եւ այնպէս {բարակ}, որ եթէ դորանց հրաւիրէին տէրութենական գործով մի

քրիկ հայելի. փոքրիկ մկրատ, վրձին, սանր, երկու {բարակ} մոմեղէնը եւ մի քաի կոտոր արճիճ: Յետոյ մի հատ ձու

մանակ, մաղի երկու կողմումը վառւում էին այն երկու {բարակ} մոմեղէնքը. եւ գործողութիւնը աւարտուած, մաղը իւր

այնքան, ուր ծնօտը կապւում է գանգի հետ: Շրթունքը {բարակ}, չոր, քարշուած ինչպէս թմբուկի կաշի եւ բոլորովին

ը, գուցէ եւ այն պատճառից էր, որ գլուխը փոքր-ինչ {բարակ} չլինելով շատ բան չէր հասկանում, եւ այս պատճառով

նսխալելի եւ անմեղանչական երեսփոխան քարոզելով, մի {բարակ} կերպով ներս էին բերել պապական շրջապատի մէջ այն գա

աւ, որ հետախոյզ բանասէր դարձաւ, որ նստի ծանր ու {բարակ} ոճերի բառարան շինէ։ Ասենք թէ գլուխը քարը տուեց,

ան բառեր, որ գրեթէ նոյնանշան են, բայց եւ այնպէս {բարակ} քննութիւնը բացում է նոցա տարբերութիւնը։ Այդ բառե

նոցայ հոգին, նոցայ վարք ու բարքը եւ այլ այնպիսի {բարակ} եւ քնքուշ բաներ, որի համար պատմութիւնը տկար է եւ

րէնք, որ բնաւ բացառութիւն չունի: Սարդի ոստայնից {բարակ} մետաֆիզիկական համակարգութեանց բովանդակ գաղափարքը

աւ, որ հետախոյզ բանասէր դարձաւ, որ նստի ծանր ու {բարակ} ոճերի բառարան շինէ: Ասենք, թէ գլո՛ւխը քարը տուե

ասկացած լինելով եւ ըմբունելով իր խնդիրը: Այնպիսի {բարակ}, հոգեբանական եւ շատերի աչքից անզգալի կերպով թռչո

լ ինձանում մեղք չկա"։ Եկեղեցու մէջ, երկար {բարակ} Վարդիթերի հետ մտերմաբար խօսելուց յետոյ, երբ Անոյ

ը ասում է, թէ նորանով կերակրուած միջատները աւելի {բարակ} մետաքս են տալիս, բայց բանը նորա խնամելն է), եւ

քաքուլդ վեր անիլ տուր: Ես աղջիկ եմ ալ կ՚ուզեմ, - {բարակ} մէջքիս շալ կ՚ուզեմ, Երբ ես եկայ ձեր տունը - ոսկի

ար եւ նստողական կեանք, դոցանից շատը զոհ է լինում {բարակացաւ} ասացեալ տկարութեանը: Զարմանք չէ Նախիջեւանում, ի

ութիւն ունին: Վարսաւիրայի փոյթը չէ, թող հիւանդը {բարակացաւ} ունենայ, թող միջողական տենդ (febris intermitten

ու կամքն էր, որ վեց ամսից յետոյ չգիտեմ ինչ տեղից {բարակացաւ} ստանալով ութ ամսից մեռաւ. եթէ նա կենդանի լինէր,

ը, արդէն մեծ յաջողութեամբ ձեռնտու են լինում, որ {բարակացաւական} բլրակները բաժանուէին արիւնից եւ նստէին թոքերի կազ

մրսեցաւ քանի անգամ, զօրացուց իւր թոքախտութիւնը ( {բարակացաւը} ), որով եւ շտապեցուց իւր ցաւելի եւ կսկծալի վախճա

կարգ շրջանառութիւնը, եւ սա առիթ է լինում նոյնպէս {բարակացաւի} երեւելուն: Եւ մի օրիորդ, բոլորովին հիւանդանալով

ան հազիւ թէ նախաճաշիկ կը լինէր, բայց յետոյ ընկաւ {բարակացաւի} մէջ. այս բոլորի պատճառը էր մատանին, հայրս տանջո

ւթյան ամբողջ ընթացքում մի անգամ է խոսել եւ այն էլ {բարապանի} հետ, որպեսզի վերջինս փակե պատուհանը, որտեղից քա

պետի սուրբ յիշատակին. Քեզ քո սիրական հայրենի {բարբառ} Ձգում է անոյշ այս խնկի բուրվառ: Յաւիտենա

նի. միթէ ամենայն, որ կաղակրկին կակազէ, լիցի՛ ի {բարբառ} գրգարանին, հայկաբա՞ն իցէ, կամ որ չափաւն՝ քերթո

եւ գրգայր, Եւ զնովաւ սաւառնեալ, Եւ ի {բարբառ} Եդեմայ Ընդ նախահօրն խօսակցէր. Այնմ եր

ամակէր ՚ի խաւար։ Մինչ զվերջինն նա առ Հայր մահուն {բարբառ} որոտաց, Ականատես ես վկայ գտանէի տխրազգեաց։

ՊԵՏԻ ՅԻՇԱՏԱԿԻՆ> Քեզ քո սիրական հայրենի {բարբառ} Ձգում է անոյշ այս խնկի բուրվառ: Յաւի

գիր եւ բառ կամ աշխարհ եւ բառ բառերից, այլ գիր եւ {բարբառ}, աշխարհ եւ բարբառ։ Ոչ մի տեղում չենք տեսնում ի գր

խարհ եւ բառ բառերից, այլ գիր եւ բարբառ, աշխարհ եւ {բարբառ} ։ Ոչ մի տեղում չենք տեսնում ի գրոց բառ, ի բառ աշխա

նք տեսնում ի գրոց բառ, ի բառ աշխարհին, այլ ի գրոց {բարբառ} կամ ի բարբառ գրոց, ի բարբառ աշխարհի կամ յաշխարհիկ

գրոց բառ, ի բառ աշխարհին, այլ ի գրոց բարբառ կամ ի {բարբառ} գրոց, ի բարբառ աշխարհի կամ յաշխարհիկ բարբառ, որ մ

աշխարհին, այլ ի գրոց բարբառ կամ ի բարբառ գրոց, ի {բարբառ} աշխարհի կամ յաշխարհիկ բարբառ, որ միանալով (կրճատո

կամ ի բարբառ գրոց, ի բարբառ աշխարհի կամ յաշխարհիկ {բարբառ}, որ միանալով (կրճատուել է բարբառ խօսքը եւ մնացել

հի կամ յաշխարհիկ բարբառ, որ միանալով (կրճատուել է {բարբառ} խօսքը եւ մնացել է միայն բառը, որով եւ դարձել է մէ

իւր հետ հին լեզուն: - Եւ ո՞ր յայսմհետէ այն {բարբառ} իցէ, յոյս արժան էր խօսել ընդ մռայլութեանդ մեծի.

ւրդ կամակորութեամբ, չգիտէիր ոչինչ լեզու եւ ոչինչ {բարբառ}, բացի մի մեռած բարբառից, որի գերեզմանի վերայով

ութիւնն ընդ նմին ազնուագործելով եւ մշակելով զնորն {բարբառ} հասարակաց հասկանալի, առ ի հնարաւոր կացուցանել զն

մատենագրութիւնն բաց ի պահելոյ յինքեան զնուիրականն {բարբառ}, չաւանդէ մեզ ապա եկելոցս զայլ ինչ, ուստի բաց ի

պիտոյ էր ուղի հատանել լուսաւորութեան ընդ կենդանին {բարբառ}, դնելով ի նմա ուղ եւ ծուծ բաւական առ ի կեանս հրա

ւրոպիոյ, կամուրջ հաստելով լուսաւորութեան՝ զնորն {բարբառ} հասկանալի առ հասարակ այլ ի սմին հակառակ է գտեալ զ

եկեղեցւոյն, որոց [շատ թէ սակաւք հասկանալի է հինն {բարբառ}, [բայց եթէ սմին հակառակ] ջանք նոցա միտեալ էին ի

նց ժամանակին, ստիպի ինքն կորուսանել զնուիրական, {բարբառ}, աւանդ հայկական: Եւ այսպէս տեղի տուեալ անիմաստո

ան զօր յառաջ խաղալով՝ ձեւակերպեցին զմերոց աւուրց {բարբառ} աշխարհիկ, զանազան ըստ տեղեաց եւ աշխարհաց, եւ շա

թէպէտ առ հասարակ պիտոյ է ասել, թէ հին հեղինակացն {բարբառ} չէ այնքան այլայլեալ ի շրթունս Հայոց, որչափ ինչ հ

անդելոյ ի նոսին զուuանելիսն բովանդակ. զի կենդանի {բարբառ} ուսուցչին այլապէս գիտէ ներգործել ի սիրտ եւ ի հոգի

առ աստիճան, իսկ մինչ դեռ պաշտօնակատար գտանի հինն {բարբառ}, սուտ է ամենայն ջանք եւ զուր են քըրտունք իմաստնո

զանգիտեալ ի կերպարանափոխութեանց, զորս ունի նորն {բարբառ}, երկնչին եւ երկուանան թէ մա՞րթ էր արդեօք մշակել

ասեմ ք վերստին, զի ունել այնպէս որպէս Հայք զհինն {բարբառ} ՝ համարի վասն հասարակութեան չունել եւ որով վարի ն

եան լեզուին, որ փոքր մի ազնիւ էր քան զհասարակայն {բարբառ}. առ մեզ հինն լեզու կրէ յինքեան զայս արժանաւորութ

ին եւ ուռճանան հոգւով, եւ թէ զի՞արդ կրթին ի նորն {բարբառ} մշակեալ, յոր թէեւ գտանին ինչ ինչ անսովոր ականջաց

լութեան արժանի։ Մենք կարող ենք որեւիցէ գաւառական {բարբառ} քննել, սորվել, տեսնել նորա արժանաւորութիւնքը եւ

լութեան արժանի: Մենք կարող ենք որեւիցէ գաւառական {բարբառ} քննել, սորուիլ, տեսնել նորա արժանաւորութիւնքը ե

յդ լինի մի քաղաքի մասնաւոր կամ մի երկրի յատկացեալ {բարբառ}. պատճառ, որ մեր նպատակին առաջին արգելքը կը լինէ

ալ ցայն վայր, զի դժուար էր ականջաց լսել զխժալուր {բարբառդ}: Մխիթարեանք կատարեցին վասն ազգի զայս եւ եթ գործ

Փառահեղ դէմքը ծեր մարդոյ, ուրախ, Սկսաւ {բարբառել} հոգով անխարդախ, Որ ներէ յանցանք այն չոքած մ

ցի ընդ յառաջադիմութիւնն աշակերտիս. ո՞վ զհայրական {բարբառեսցի} զուարճութիւն, մասամբ ինչ յաղթահարեալ յորդւոյս "

ւամենայնիվ, գնում եմ այլ ուղղությամբ: Տարոնի {բարբառը} նա հանձնարարում է բացարձակորեն, իսկ մենք ընդունո

ւանի ժողովրդին որպէս միտք բացայայտելու հնար: Այդ {բարբառը} մինչեւ այն աստիճան այլանդակուած է, որ ոչինչ ազնի

եւ ամենեւին գործական լինելով, հետեւաբար եւ նորա {բարբառը} չունի այն ձեւերը, որովհետեւ չկային այն մտածութիւ

փառասիրութենից, աշխատել կենդանի ժողովրդի կենդանի {բարբառը} մշակելու, որով անտարակոյս յառաջ կ'երթար մեր ազգի

ն։ Հեղինակի լեզու ասելով՝ չենք իմանում Աշտարակի {բարբառը} ), որով գրված է գործի բնագիրը, ուր կամ խիստ քի

որին անդամ է եւ ինքն խօսողը։ Իսկ այդ ընկերութեան {բարբառը} կերպարանագործվել է աշխարհագրական եւ բնութեան ազդե

անքը, որի արդիւնքը բնականաբար եղել է այս կամ այն {բարբառը} ։ Եւ որովհետեւ բնութեան եւ պատմութեան ազդեցութեան

ր աստիճանի թեթեւամտութիւն է այս կամ այն գաւառական {բարբառը} ծաղրելը եւ նորանով խօսողի վրայ որպէս մի ստոր եւ խ

լ այս կամ այն գաւառական բարբառի լծի տակ։ Տեղական {բարբառը} ազգի ընդհանուրի համար գործական արժէք չունի եւ նոր

: Հեղինակի լեզու ասելով չենք իմանամ Աշտարակի {բարբառը}, որով գրուած է գործի բնագիրը, ուր կամ խիստ քիչ

որին անդամ է եւ ինքը խօսողը: Իսկ այդ ընկերութեան {բարբառը} կերպարանագործվհլ է աշխարհագրական եւ բնութեան ազդե

իւնքը, բնականաբար, եղել է այս կամ այն գաւառական {բարբառը}: Եւ որովհետեւ բնութեան եւ պատմութեան ազդեցութեան

ր աստիճանի թեթեւամտութիւն է այս կամ այն գաւառական {բարբառը} ծաղրելը, եւ նորանով խօսողի վրայ, որպէս մի ստոր

գաւառական բարբառի լծի տակ: Տեղական կամ գաւառական {բարբառը} ազգի ընդհանուրի համար գործնական արժէք չունի եւ նո

854 թվին, ուր զետեղված է նաեւ Գ. Ախվերդյանի այդ {բարբառի} վերլուծությունը: Հույս ունեմ, որ դու այժմ հասկա

ւը՝ կհարկադրի նրան չենթարկվել բացարձակորեն որեւէ {բարբառի} ձեւերին եւ այնքան ավելի խուսափել նրանից՝ հօգուտ

լ նրանից՝ հօգուտ նոր պրոգրեսիվ լեզվի, որքան այդ {բարբառի} մեջ տեսնում ենք լիովին պահպանված հին լեզվի ձեւերը

ապա ի՞նչ տրամաբանությամբ մենք կարող ենք դիմել մի {բարբառի}, որտեղ այնպես առատ են հին ձեւերը: Նոր լեզուն բո

երի ամեն մի կլասիկ երկում, բայց եթե նրա (Տարոնի {բարբառի} ) մեջ կան ժամանակի ընթացքում մշակված, մեր արդի պ

որպեսզի ընդդիմադրություն առաջ չբերենք: Որեւէ {բարբառի} հին ձեւերը նոր լեզվի համար նույնքան են պետքական,

եւ սեփականություն է որեւէ տվյալ գավառի: Որեւէ {բարբառի} յուրաքանչյուր փորձը՝ բոլոր մյուսների համար պարզե

": Ընդ հենգն ելանէ Ադամ Եւ առ սերովբէն {բարբառի}, Ժպիտ ի դէմս առ վայրկեան Փայլեալ շողա

ր խօսք է լինում բաւական երկար հին եւ նոր հայկական {բարբառի} վերայ, ասած ենք, " թէ շատ չէ անցանելու, որ ժող

լ, թէ նոր ահա բացւում է կենդանի ժողովրդի կենդանի {բարբառի} արշալոյսը։ Այժմ ծանօթացնենք մեր ազգը գերապատ

ը իւր տարեկան շրջանառութիւնը. ինձ հարկաւոր չէ քո {բարբառի} նեղսիրտ ձեւը, այլ այն միայն, որ հասկանալի լինի

ութեան հետ, եթէ մեք չստրկանանք որեւիցէ գաւառական {բարբառի} ։ Գրել ժողովրդական լեզուով՝ առանց ծառայանալո

իրը, ուր կամ խիստ քիչ խառնել է հեղինակը Աշտարակի {բարբառի} մէջ օտար ձեւ, օտար ոճ, կամ, կարելի է ասել, ամ

նոր լեզուի մշակութիւնը դնել այս կամ այն գաւառական {բարբառի} լծի տակ։ Տեղական բարբառը ազգի ընդհանուրի համար գ

ն արժէք չունի եւ նոր լեզուն այս կամ այն գաւառական {բարբառի} տակ, դրականապէս, մշակելու գաղափարը նոյնպէս ամու

իրը, ուր կամ խիստ քիչ խառնել է հեղինակը Աշտարակի {բարբառի} մէջ օտար ձեւ, օտար ոճ, կամ, բնաւ ո՛չ, այլ նոր

եզուի մշակութիւնը պիտի դնել այս կամ այն գաւառական {բարբառի} լծի տակ: Տեղական կամ գաւառական բարբառը ազգի ընդհ

ն արժէք չունի եւ նոր լեզուն այս կամ այն գաւառական {բարբառի} տակ, դրականապէս մշակելու գաղափարը նոյնպէս ամուլ

եղինակը հերիք չէ, որ պիտի օրէ օր իջնէր մինչեւ իր {բարբառի} տակը, այլ եւ մօտենար եւ միաւորուէր իր եղբօր հետ

ընդ մռայլութեանդ մեծի... իմ ուսեալ է ըստ հնոցն {բարբառիլ} յոճ համեղական ազդոյ եւ հարազատ: - Ես մեղաւո

, որ սեպհական է լուսաւորելոցն: Զի՞նչ արդեօք կարէ {բարբառիլ} դժբաղդ լեզուն՝ աղաչեմք ասել, եթէ զգայութիւն ո՛չ

վերայ։ Նախիջեւանի լեզուն պատկանում է Տաճկաստանի {բարբառին}, թէեւ չունի մի քանի բառեր եւ մասնիկներ, որ գործ

ոճով, որ առավել մոտ է հայոց կենդանի, ընկերական {բարբառին}, առանց լինելու խաժամուժ ամբոխի գռեհկաբանություն

է, առաւել հարուստ եւ առաւել մօտ կենդանի ժողովրդի {բարբառին}, քան թէ հեղինակի այլ գրուածքը մինչեւ այսօր։ Եւ

տեղ աւելի մօտ է հին լեզուին, քան թէ ժողովրդական {բարբառին} ։ Բայց այստեղ բառերը չեն միայն դժուարացուցիչքը,

լեզուից խպնելու) եւ առանց այս կամ այն գաւառական {բարբառին} ստրկանալու։ Բոլոր գաւառական բարբառների էական տար

ինը պէտք է որ տպագրութեան սխալ լինի։ Այդ {բարբառիս} քննութիւնը տեղիս վերաբերութիւն չունի, բայց եւ այն

ի վերջաւորութեամբ եւ ձեւերով տարբերւում է Երեւանի {բարբառից} ։ Զարմանալի մի բան է. Քանաքեռ, Երեւան, Վաղարշապատ

իտէիր ոչինչ լեզու եւ ոչինչ բարբառ, բացի մի մեռած {բարբառից}, որի գերեզմանի վերայով հազարաւոր անգամ ահա կատար

ւրքից եւ Թաթարից, ինչպէս ըստ մեծի մասին ժողովրդի {բարբառն} է։ Մեր յոյսը հաստա՛տ է, որ այսպիսի հեղինակի

րպիսութեան ազգին, հնար հնարեն, փորձ փորձեն զնոր {բարբառն} ազգային ի գործ մուծանել եւ մշակել զնա ըստ պիտոյից

նոքին իսկ ըստ պարոն Պալդազարեանի փոյթ տարան զնոր {բարբառն} ազգային ի յարգի կացուցանել եւ նովին ճանապարհ հարթ

սում են Վրաստանի հայերը: Ինձ անհրաժեշտ են բնորոշ {բարբառներ} եւ ոչ թե լեզուների խառնուրդ: Սայաթ-Նովան կարգին

որքան մեզ կարելի է եղել, եւ մի քանի էլ գաւառական {բարբառներ} ։ Այսպիսի բառերը աւելի լաւ է մի քանի խօսքով բացայ

դորան լեզու չխոստովանենք։ Այսօր երկու գլխաւոր {բարբառներ} մեր լեզուի՝ Արարատեան եւ Կ. Պօլսի, լաւ ու վատ

րի, զանազան վայրերի, ուր կան հայեր եւ ուր նրանց {բարբառները} տեղական երանգ ունեն: Դրանից հետո գրել (հենց այս

նորա վրայից առանց իրենց հետքը խոր դրոշմելու, եւ {բարբառները} նոցա խօսողի անցուցած կեանքի արդիւնքն են։ Յայտնի

որա վրայից, առանց իրենց հետքը խոր դրոշմելու, եւ {բարբառները} նոցայ անցուցած կեանքի բնական արդիւնքն են: Յայտնի

ի դուռը բանալու համար։ Եւ դեռ հերիք չէր, եթէ {բարբառները} առանձին առանձին առաջ երթային լոկ իրենց շրջապատի վ

խտիր երեւում են տարերքը երկու գլխաւոր ժողովրդական {բարբառների}, այսինքն՝ Հայաստանի եւ Տաճկաստանի։ Բացառակ

ը եւ ապագայ միութեան գաղափարը առանց այդ գաւառական {բարբառների} օգնութեան աներեւակայելի է անգամ։ Մենք շատ փաստեր

ն գաւառական բարբառին ստրկանալու։ Բոլոր գաւառական {բարբառների} էական տարերքը, որ իրենց ձեւով եւ բազմութեամբ աւե

նաեւ ապագայ միութեան գաղափարը առանց այդ գաւառական {բարբառների} օգնութեան աներեւակայեւի է անգամ: Մեր այստեղ քարո

նց ամենեւին հին լեզուից խպնելու, առանց գաւառական {բարբառների} կամ օտար լեզուների ազդեցութեանց ստրկանալու: Բոլո

զուների ազդեցութեանց ստրկանալու: Բոլոր գաւառական {բարբառների} էական տարերքը, որ իրենց ձեւով եւ կազմութեամբ աւե

ութիւն, տեսնում ենք, որ չնայելով մեր նոր լեզուի {բարբառների} տարբերութեան, նորա տրամաբանութիւնը, եւ բաղդասու

ի բազմակողմանի, աւելի հեռատես՝ օրէ օր այս երկու {բարբառների} ներքին կապերը միմեանց հետ աննշմարելի կերպով պնդել

նէ երկու իսպառ անմերձենալի կարծուած բարբառներին։ {Բարբառների} մի քանի արտաքին ձեւերը չեն եւ չեն այնպէս անխորտակ

ականն է, եւ հայը, չնայելով շատ գաւառական տարբեր {բարբառներին}, այնուամենայնիւ միեւնոյն տրամաբանութեան տակ է խօ

ելով այդ երկու գործի վրայ, այլեւ անկաճ դնելով այդ {բարբառներին} ։ Հին լեզ. խուպանիլ։) Վխտալ՝ ки

ժողովրդական լեզուով՝ առանց ծառայանալու գաւառական {բարբառներին}, միեւնոյն ժամանակ ամբողջ պահելով լեզուի ժողովրդա

ուշադրութիւն անէ երկու իսպառ անմերձենալի կարծուած {բարբառներին} ։ Բարբառների մի քանի արտաքին ձեւերը չեն եւ չեն այ

ի վերածնութեան ժամանակ, երբ այս ու այն գաւառական {բարբառներից} բառեր ենք առնում։ Այս է դարձեալ պատճառը, որ մեն

այ։ Վերստին կրկնում ենք, մինչեւ բոլոր գաւառական {բարբառներից} ճանփաներ չբացուին դէպի գրական լեզուի կենդրոնը, ս

ծ պատմութիւնը Հայոց կը տպէր երկու գլխաւոր Հայերէն {բարբառներով} ՝ Ռուսսիայի եւ Թիւրքիայի: 8. Այս տպուած պատ

համար տպել է տալիս ճառեր, ոտանաւորներ հին եւ նոր {բարբառներով}, յօդուածներ, որ ոչինչ չեն պարունակում, բայց գլ

ով, ընդ որում միայն այնպիսիներով, որպիսիք ուրիշ {բարբառներում} չկան, կամ եթե մի ձեւը գերադասվում է մյուսից: Ըն

խոսի՛ր այսպես " մակագրությամբ, միշտ կմնա " ձայն {բարբառոյ} յանապատի"։ Զանազան գավառների մարդիկ, եթե իրոք

յոց ազգի համար շատ բաներ անցանում են որպէս " ձայն {բարբառոյ} յանապատի"։ Դուք կամիք արդարացնել Խորենացու անձը

արտութիւնը հնչում է Հայոց ազգի ականջին որպէս ձայն {բարբառոյ} յանապատի, որպէս մի քամի, որի ուստի գալը եւ ուր

արոյական դաստիարակութիւնը հնչում էին որպէս " Ձայն {բարբառոյ} յանապատի ", այս հին խելքերն ենք ասում, չէին կար

, կենդանի ճշմարտութիւն է, թէեւ դժբաղդաբար " Ձայն {բարբառոյ} յանապատի"։ Դպրոցական աշխատութենով, որ մեր

աների քարոզութեան մէջ, Դուք միայն, որպէս " ձայն {բարբառոյ} յանապատի " երեւեցաք մեր իշխանութեան զօրաւիգ, ուս

երին, երկուքի համար էլ Մոցարտի Դօն Ժուանը " ձայն {բարբառոյ} յանապատի"։ Երկուքն էլ հազար փառքով նախընտիր են

րկած ոտանավորները գրված են ո՛չ թե որեւէ գավառական {բարբառով}, այս բառի իսկական իմաստով, այլ որեւէ բնույթից զ

երգարանը գրված է բացառապես եւ իսկական իմաստով այն {բարբառով}, որով խոսում են Վրաստանի հայերը: Ինձ անհրաժեշտ

ին: Ինձ համար այժմ կարեւորություն չունի, թե ո՛ր {բարբառով} ավելի նրբագեղ են խոսում, այսինքն՝ ավելի մոտ հին

կը, ապա կարելի է Արարատյան դաշտի հայ շինականների {բարբառով} մի փոքրիկ բրոշյուր հրատարակել եւ սովորեցնել նրանց

ուրգուրում էր ` լուսաթեւ Ճախրելով շուրջը նրա. Եւ {բարբառով} դրախտային Խօսում նրա հետ - տրտում, Դրան երկինքն

քո խօսածը, ուրեմն պիտոյ էր խօսել պարզ եւ կենդանի {բարբառով}, եթէ կամք ունէիր կենդանի էակների հետ խօսել, եթէ

եւ ո՛չ գաղափարական միայն: - Պարզ եւ կենդանի {բարբառով}, - կրկնեց ինքը ինքեան գրականութեան դեւը, միանգա

եան դեւը, միանգամայն քարացած, - պարզ եւ կենդանի {բարբառով}... բայց զրկեալ է դա ի կարի կարեւորացն կանոնաց

ցուցանէին զնուիրական պաշտամունս իբրու աստուածային {բարբառով}: Այլ այս պղտորեալ տեսութիւն էր կելոց ի նախնի դար

կ թէ մատենագրեալ եղիցի նոր եւ հասարակաց հասկանալի {բարբառով}, ժողովուրդն մեր զրկի ի հոգեպարար զուարճութեանց,

ենեւին ոչինչ։ Եւ հեղինակը, ուզելով իր գործը այդ {բարբառով} գրել, որ կարդացողը ոչ միայն Աշտարակի վարքի, բար

մի ամբողջ գործ, որ կատարված էր որեւիցէ գաւառական {բարբառով}, որ տակաւին, տպագրութեան միջնորդութեամբ, հեռաւ

աբանի լեզուն: Եւ հեղինակը, ուզելով իր գործը այդ {բարբառով} գրել, որ կարդացողը ոչ միայն Աշտարակի վարքի բարքի

ի ամբողջ գործ, որ կատարուած էր որեւիցէ գաւառական {բարբառով}. պատճառ, նոր լեզուի հիմնաւոր գիտութիւնը, նորա

ալ պարարտասցի անդաստան բանականութեան նորա կենդանի {բարբառովն}, որով վարին հայք առհասարակ յընկերական կենցաղս:

մոտ հին ձեւերին. ես փնտրում եմ ուրիշ բան, թե որ {բարբառում} ավելի շատ են լեզվի մշակված, կենդանի ձեւերը: Հին

ե, ինչպես հավատացնում են) գործ են ածվում Տարոնի {բարբառում}, ես վերջինիս դիմելու հարկ չեմ զգում, որովհետեւ

կնել, որպէսզի գաղափարքը չշփոթուին։ Արարատեան {բարբառում}, որի կատարեալ եւ գեղեցիկ գաղափարը, մօտաւորապէս

րը առնւում են նաից։ Սորա հակառակ Կոստանդնուպօլսի {բարբառում}, նա եւ նոյն դերանունները ուղղականում միայն եւ ան

միայն նոր լեզուի մէջ, միայն մի որեւիցէ գաւառական {բարբառում}, այլ նոյնիսկ հին լեզւում էլ չկան: Բացի սոցանից

, որք ի լատինականէն ելեալ կերպաւորեցան ի զանազան {բարբառս} Եւրոպիոյ, են ռամկախօսութիւն, եւ նոյն ինքն որ դա

լեզու, մինչ ի նմանէ յառաջ եկին այնքան բազմաճիւղ {բարբառք} Եւրոպիոյ՝ Հռովմէականս անուանեալք. ո՛չինչ, եւ կ

նշմարելի կերպով պնդելով, ամրացնելով, օրէ օր այդ {բարբառքը} միմեանցից բաժանող պատի այս աղիւսը, այն քարը, մի

, միւս սիւնը քակելով։ Պիտի կարողանային այդ երկու {բարբառքը} երբեւիցէ իսպառ միանալ, այդ չենք համարձակւում պն

յս՝ տեղի ետ ծնելութեան նորոցն, եւ մի՛թէ նորանոր {բարբառքն} Հռովմէականք վնասեցին ինչ մեռեալն լատինախօսութեան

կը ծիծաղեն պարզամտութեանս վրայ, որ դեռ այդ երկու {բարբառքն} էլ բնաւ իրենց մթնոլորտի համար անգամ իսպառ հասարակ

ն ես այս խոնավ բերդում կմնամ 6-8 ամիս ամենաքիչը. {բարբարոս} կառավարությունը էլ չգիտե ինչ միջոց գործ դնել ազատ

կացնել այն՝ մինչեւ այժմ ասիական հոգու վայրենի եւ {բարբարոս} ազդեցութեան տակ մնացած պարոններին, որոնց անձնասի

տել, որպէսզի օրէ օր վերանան եւ անհետանան այդպիսի {բարբարոս} գործողութիւնք: Թո՛ղ նոյնպէս Բէգզադէի նման մա

ւ դաստիարակեալ ի պապականութեան, ինքնին հատուցեալ {բարբարոս} բռնակալութեան հարկս ստրկականս, եւ ՚ի կոյր հնազան

նկարագրում է Յիսուսեան աբեղաների անքրիստոնեայ եւ {բարբարոս} վարք ու բարքը։ Մխիթարեան գերապատիւ Հարք, ինքեան

մի անբուժելի խոց է Հռոմէական սրտերի համար - նորան {բարբարոս} էր կոչում: Այն պապին, որ Հռոմի նախկին իրաւունքը

սի տարապայմանութիւնը, իսկ նորա մահից յետոյ նորան {բարբարոս}, չարանախանձ, անարժան քահանայապետութեան եւ ուրիշ

։ Չկամինք այստեղ երկարաբանել Աւետիքի հալածասէր եւ {բարբարոս} ընթացքի վերայ, չկամինք յիշել, որ նա խաբեբայութե

ա կաթը եւ խուզելով բուրդը։ Ահա, այս անբնական եւ {բարբարոս} սկզբունքով չորացնում է այդ կրօնը ամենայն բանականո

Եւ ճշմարիտ. ո՛վ մեզանից բողոքելու չէր, եթէ մի {բարբարոս} բռնակալ ձեռք կապէր մեզ թէ՛ նիթապէս եւ թէ՛ բարոյապ

թեան կամ ունայն պճնասիրութեան համար արծաթ ճարելու {բարբարոս} խորհուրդը, եթէ թողունք դժոխային պառաւների դաւաճ

ամ թէ լսում են լոկ խաւարի խօսքը: Վերջին աստիճանի {բարբարոս} ազգերի մէջ եղած կանացի ստրկութեան նշանակը, - արջի

վիճակի յայտարարը։ Չկայ աշխարհիս երեսին ազգ, որ {բարբարոս} լինելով՝ լինէր վսեմացած, չկայ նոյնպէս ազգ, որ

եմացած, չկայ նոյնպէս ազգ, որ քաղաքագործուելով՝ {բարբարոս} լեզու ունենար։ Պատճառ, սոքա երկուքը եւս կապակից

ունէր այս տարօրինակ ուրախութեան մասին, որ այսպէս {բարբարոսաբար} դուրս էր երեւում Մանթուխեանցից. այս պատճառով, ա

ի նանրահաւատութեան, սնապաշտութեան եւ անկրթութեան {բարբարոսական} լծի տակից կատարելապէս ազատուած: * * * Նոյն օ

տերազմ կատարէին խաւարի, տգիտութեան, ստութեան եւ {բարբարոսական} կամակորութեան հետ: Յայտնի է եւ այն, որ ստութիւն

ւթիւնը՝ նայելով, թէ մինչեւ ո՛ր աստիճան յիմար եւ {բարբարոսական} են ձեր պահանջողութիւնքը: Դուք տեսանում էք, որ ձ

ւշակը ինքը չէր մեղաւոր այսպէս ընթանալով, այլ այն {բարբարոսական} սովորութիւնը հայերի մէջ ինչպէս նաեւ ասիացոց եւ այ

ւնիմ ընդդիմանալուց. զոհ պիտոյ է լինիմ այս քաղաքի {բարբարոսական} սովորութեանը, եթէ դու չփրկես ինձ"։ Այս էր նորա

ի օրիորդ, որ զոհ էր գնալու իւր քաղաքի վայրենի եւ {բարբարոսական} սովորութեանը: Ես նուիրում եմ քեզ իմ սիրտը, բայց

դատութիւն ` համարձակ քարոզում ենք այդ ազգի կեանքը {բարբարոսական}: Թող սարսափին պարկեշտ ականջները մի տեսակ մա

, ուրեմն նախախնամութիւնը արժանացուցել էր մեզ այդ {բարբարոսական} երջանկութեանը, որով պիտի դիմէինք դէպի լուսաւորու

ը եւ իշխանութիւնը: Պատահում են րոպէներ, երբ ե՛ւ {բարբարոսը}, ե՛ւ աւազակը թուլանում է, եթէ յանկարծ եւ մեծ ու

ի այդ, նամակներս պետք է կարդամ կոմենդանտի առաջ. {բարբարոսի} արարքն էլ ծայր սահման չունին: Եթե նամակս հասնի ձ

Եւ ինչպէս միջին դարերում Ասիոյ անկիւններից խուռն {բարբարոսներ} իջան ու հեղեղեցին Եւրոպա, այնպէս եւս մարդու եւ հ

րսափելի ուժը, որի ընդդէմ տկար են նաեւ միլիոնաւոր {բարբարոսների} սուինները։ Բնութեան ահարկու ուժերից յետոյ, որպի

րկ եւ քաղցած Հայը, ոչ միայն ճնշուած օտարներից եւ {բարբարոսներից} այլեւ իւր հարուստներից, իւր հոգեւորներից եւ, կի

ւմը, այնպիսի իշխան չէ, ինչպէս դուք, որ միմիայն {բարբարոսութեամբ} կամիք ցոյց տալ ձեր մեծութիւնը։ Դորա հակառակ, նա

րմեռանդ քարոզութեանը եւ Պօրտուգալացոց զինուորների {բարբարոսութեանը}, չ'ընդունեցին Քրիստոնէութիւն եւ մնացին իւրեանց կ

չար գործ դրուած, միշտ պատճառ է եղել անքրիստոնեայ {բարբարոսութենների} ․ քրիստոնէութիւնը, այդպիսի երկնային եւ սուրբ բանը

վ գիտէ, որքա՛ն խեղճ Հայ պատանիք անբաղդացած են քո {բարբարոսութենով}, եւ դու, այդպիսի կեղտոտ ճանապարհով ձեռք բերելով

կ այնպէս կատարել, ինչպէս յիշեցինք, այդ ծնողական {բարբարոսութիւն} ճանաչւում է մեզանում: Ծնողի գլխաւոր խորհուրդ

: Դարաւոր սպիներով ծածկուած է մեր մէջքը, անզուսպ {բարբարոսութիւնը} իւր ոյժը մաշեց մեր կուրծքի վերայ: Մեր մատաղահաս

ասանեք ձեր նպատակին, եւ թշվառացյալ Ջուղան ազատվի {բարբարոսության} ձեռքից: Ես Ձեզ կգրեմ յուր ժամանակին եւ անլուր չե

ի մեր ազգի դրության բարվոքվիլը եւ հոգեւորականների {բարբարոսությունից} ազատությունը: Աղաչում եմ աստվածը օգնել ձեզ,

ն ազգք եւ ազինք ի բաց առեալ զԱփրիկեան եւ զԱսիական {բարբարոսս} եւ զմարդակերս հարաւային Ամերիկոյ փոխադրեալ են հետ

աշի ժամանակը կորուսանելով, լաւ էր համարել մտանել {Բարբոյի} պանդոկը, եւ մի փոքր կաղամբով միս կերած, դառնալ

ծառայել Մոսկվայի նորահաստատ կենդանաբանական այգու {բարգավաճման} գործին, մատակարարելով այլ եւ այլ հազվագյուտ կենդ

րագրէ Հռովմեական եկեղեցւոյն, եւ բառիւս եկեղեցի, {բարգաւաճեալ} չորիւք նշանօք, իմանայ զայն, յորում եկաց աւելի ք

նութիւնը եւ մետաքսագործութիւնը կարող են ծաղկիլ ու {բարգաւաճիլ}: Այս անուանուած բերքերից գէթ երկուքը կամ եր

նեալ, գործ արդարեւ անզուգական, առաւել ըստ մտացն {բարգաւաճութեան} եւ վսեմութեան ոճոյն, սորա գործ են դարձեալ մեկնու

ծանօթութեան ըստ լեզուին ճոխութեան եւ ըստ իմաստիցն {բարգաւաճութեան}, տպագրեալ է ի Մխիթարեան հարց, իսկ միւս ճառք նոր

նունը իւր վերայից քերել, եւ ոչ թէ մէկմէկու վերայ {բարդել}: Այս ամէնը նորանից է յառաջացել, որ չարութիւնը

եւ, մեր բոլորի ունեցած կարողութիւնքը իրար վերայ {բարդելով}, դնենք, թէ ստանում ենք հազար ոսկու մի դրամագլու

ին զօրութեան, առանց գործարանների, միմեանց վերայ {բարդելով} կուտակելով եւ նորա միաւորութեան ապահովութիւնը այդ

խելացի հարք մեր դժուարութիւն ի վերայ դժուարութեան {բարդելով}, կարծին գործ մեծ կատարել եւ այդպէս իւրեանց իսկ ձ

մի տեղ չենք տեսնում գործածած եւ այդ բոլորովին նոր {բարդութիւն} է. յայտնի է թէ Ապարանը անպարանից դուրս գալու համ

ց, չգտաւ Հայաստանը այն վիճակի մէջ, ինչ վիճակում {բարեա՛ւ} մնա էր ասել նորան: Արշակունեաց թագաւորութիւնը եւ

լինէր բարեկամ, քան թէ մի վերացական էակ: Թող {բարեա՛ւ} մնա Պ. Իսահակեանցը, բայց մինչեւ ցվերստին տեսութ

ւս խօսք հասկացնել։ - Մնաք բարեաւ: - Երթաք {բարեա՛ւ}, ողջունեցէ՛ք խնդրեմ Վարդ-խաթուն տիկինը: - Յա

լինել. ինչպէս ձեզ հաճոյ է: - Ուրեմն, մնացէք {բարեա՛ւ}: - Երթաք բարեաւ, շատ շնորհակալ եմ: Այս ա

յս արա այստե՛ղ, սանդուղների վերայ: - Մնացէք {բարեա՛ւ}, - լսուեցաւ Շահումեանցի ձայնը վերջին անգամ։ -

ւեցաւ Շահումեանցի ձայնը վերջին անգամ։ - Երթաք {բարեա՛ւ}, - պատասխանեց նորան Թիւթիւնճի-օղլուն, դուռը փակե

ց խօսեյոլ համբուրեց Շահումեանցի երեսը: - Մնաս {բարեա՛ւ}, - ասաց Շահումեանցը: - Երթաս բարեա՛ւ, սիրակա

- Մնաս բարեա՛ւ, - ասաց Շահումեանցը: - Երթաս {բարեա՛ւ}, սիրական, - պատասխանեց Մանուշակը ` բաժանուելով ն

. Յոյս ունիմ քո վերայ, համբուրում եմ քեզ. մնաս {բարեա՜ւ}. Քո սիրական Մանուշակը: Մանուշակը

էր գեներալ-ֆեյլդմարշալ, իշխան Ալեքսանդր Իվանովիչ {Բարեատինսկին}, ի մասին հնդկական հրիտակացն: Շնորհս գտեալ մ

մի ապացույց եւս այն բանի, որ " չիք չարիք, առանց {բարեաց} "։ Սակայն, ցտեսություն, ձանձրույթից շատ խոս

ակութիւն աղօթից ձերոց մնամ յամի հայրութեան Ձեր {բարեացակամ} ի սրտէ խոնարհագոյն ծառայ Միքայել Նալբանդեա

ուրիշ բան չունիմ գրելու, ողջ եղիր: Քեզ միշտ {բարեացակամ} եղբայր, Մ. Նալբանդյանց 1858 սեպտեմբերի 1

եւիլ " Մասյաց աղավնու " մեջ: Ձեզ միշտ անկեղծ {բարեացակամ} խ. ծ. Միքայել Նալբանդյանց 19 դեկտեմբեր,

ալով ձեզ ողջութիւն եւ յաջողութիւն՝ մնամ Ձեզ միշտ {բարեացակամ} եղբայր, Ս. Խ. Շահբէգ: Ես շատ շնո

Մնաս բարով մինչեւ ցմիւս նամակս: Քո անխարդախ {բարեացակամ} Ս. Խ. Շահբէգ: P. S. Լսում եմ,

սի յատկութիւնք, որ հեշտ ճարեցին նորա համար բոլոր {բարեացակամների} սէրը եւ յարգութիւնը։ Եւ այսպէս թափուեցան նորա մօ

միտս առնել զայսմանէ զլրութիւն ազգիս, որք ամենայն {բարեացակամութեամբ} փութացին յայտնել զսրտից իւրեանց զցաւ, ընդ այս հն

արժանի ուշադրութեան եւ այդ ճանապարհով որսալ ազգի {բարեացակամութիւնը}: Դորա հակառակ, իմ ուղղութիւնը ա՛յլ է բոլորովին

ր. ուրեմն մնում է նոցա որսալ Հայոց ազգի սիրտը եւ {բարեացակամութիւնը} ։ Ինչո՞վ. աշխատելով ազգի մատենագրութեան վերայ եւ

Երբ աւարտեցի խօսքս, Պ. Խ. վեր կացաւ տեղից եւ, {բարեաւ} մնա ասելով, խնդրում էր ինձանից իւր մօտ հիւր գնալ

Ոչինչ այլ բան չունիմ առ ժամս ձեզ գրելու, մնացէք {բարեաւ} մինչեւ ցմիւս նամակս: Ցանկալով ձեզ ողջութիւն եւ յ

: Եւ այս իրողութիւնը հեռի չէ այժմուս. սիրով {բարեաւ} մնա՛ արեցէք ձեր ծնող խաւարի հետ, մռայլապատի՛ւ օբ

րում: Բայց այդ յօդուածը գրելուց յառաջ դրականապէս {բարեաւ} մնայ է ասել լօգիկային, որ առանց դորան եւս շատ սի

Աղա՛ ասելով, գլուխները իւղել եւ անձը պահպանել, {բարեաւ} վայելէ իւր սովորութիւնը, չենք ագահում այդ աննախա

ւ լուր լինի դատակնիք՝ " Անմեղութիւն, ե՜րթ {բարեաւ} "։ - Իսկ զի՞նչ հարսն, իսկ զի՞նչ քոյր.

ձ համար այլ կը լինի, Ինչո՞ւ չքնաղ արեգակին {բարեաւ} մնա՛ս չասացի: Ա՛խ դու, թո՛յլ մարդ, ա՜խ,

սը ասէր, թ. Եւրոպ չի՛ք մէջ տեղում: {Բարեաւ} մնա՛ք, իմ հայրենիք, իմ սիրականք, Բարեաւ

Բարեաւ մնա՛ք, իմ հայրենիք, իմ սիրականք, {Բարեաւ} մնա՛յ, իմ Աթոռիս ընտիր ժառանգ. Սուրբ թող

Բայց երեւի Աստուած այդպէս վճռել էր. Մնաս {բարեաւ} մինչեւ էգուց, իմ ընկեր, Բայց դու այժմ մտք

ժմ վերջացաւ Մեր ամենայն բան: Մնաս դու {բարեաւ} Անշարժ յաւիտեան, Գուցէ միւս անգամ

Ոտքս չկոխեմ Քո շեմքի վերեւ, Մնացի՛ր {բարեաւ}: *** Անցած օրերի, Անցած ժ

- Քուրի՛կ, - գանչեց քաջ պատանին, - Մնա՛ս {բարեաւ}, սիրական, Այս դրօշակին պիտի նայի Ամ

ա՛, ասացի ես նորան, տարաբախտութեան ընկեր, գնա՛ {բարեաւ}, բայց չմոռանաս այն սուրբ դաշը, որ կնքեցիր իմ հե

սա իւր գործերը կարգի դնելով, ստիպեց նորան, մնաք {բարեաւ} ասել: Ահա՛ այստեղ կատարուեցաւ մարգարէութիւնը քահ

մդ երբեք ամօթ չբերեցիր իմ եւ իմ ազգատոհմի վերայ, {բարեաւ} լինի քո գալը, ողջամբ եկիր. գոհ եմ քեզանից, որ

է լինելու է մայիսի 20-ին: Պ. Մարկոսը, մնաս {բարեաւ} ասելով, դուրս գնաց Շաքարեանցի տանից, թողնելով ա

ես մի րոպէ չմտանեմ Մահտեսի Թովմասի տուն: Մնացէք {բարեաւ} ․ ներողութի՛ւն, որ չեմ կարող աւելի երկար ընկերակի

եւ կ՚աշխատեմ նորա եւս խօսք հասկացնել։ - Մնաք {բարեաւ}: - Երթաք բարեա՛ւ, ողջունեցէ՛ք խնդրեմ Վարդ-խա

ճոյ է: - Ուրեմն, մնացէք բարեա՛ւ: - Երթաք {բարեաւ}, շատ շնորհակալ եմ: Այս ասելով, մի ճրագ Թիւթ

ակ տեսանել դեսպանի երեսը։ Մեցցաբարդան, վերջապէս {բարեաւ} մնաս առնելով Կայսրի հետ, որ վերջին տեսաւորութեան

ին, A տառի հավելվածին եւ ուրիշ բառերին, որոնց, {բարեբախտաբար}, խմբագրությունը դեռ չի հասել, ոչ էլ այդ զարմանա

ը պէտք է լինէին լուսաւորեալ, անփառասէր, եւ ազգի {բարեբախտութեան} վերայ միայն մտածող, որպէսզի գործարանը սոցայ հոգա

ն գնում, նոցայ ամեն մէկը տարաբախտ Հռոմի համար մի {բարեբախտութեան} եւ լուսաւորութեան առհաւատչեայ: Ես չեմ ասում այն

ւսատու ճրագը։ Կորցրեցիր քո օրէնքի պաշտպանը եւ քո {բարեբախտութեան} վերայ մտածողներին: Դու պէտք է մինչեւ այն օրը հառ

ական իրաւանց, այլ յորժամ գալուստ նորին սրբութեան {բարեբաղդ} կացոյց զՆախիջեւան, յայնժամ եւ Սիմոնեանն, ըստ ըն

վերայ, որպիսի տեսողութենով լուսաւոր էին եւրոպայի {բարեբաղդ} բնակիչքը։ Միտքը, բանականութիւնը տեսութենով եւ կ

սաստիկ, Կո՜յս, գլորէ քեզ գետին, Եւ նաւավարն {բարեբաստիկ} Պատրաստ լինի ձեռքն ղեկին, Եթէ ցնցուես ` տեղից

ինչեւ անգամ նորան մի նոր Մեծ Կարոլոս ասելով Հռոմի {բարեբաստութեան} համար, պանծալի նահատակ Հայրենիքի, անդրդուելի սի

ւածովք. դուք ընդ Ձեր տոհմի յայտնեցեալ էք միայն ի {բարեբարիլ}. եւ այս իսկ է անստերիւր եւ նուիրական նշան տեարց

այն, որ ամէնից առաւել քնքուշ սիրտ ունէր եւ էր նա {բարեբարոյ} եւ ընկերասէր: Ես կեանք վարեցի նորա հետ երեք ամիս

կերպով իւր ուղղութեան ընդդէմ, յառաջ էր գնում մի {բարեբարոյ} մարդու հոգացողութեան տակ: Այս գործարանի պատմութի

տոյ էր քեզ օգնական առնուլ հոգատարքը"։ Թէպէտ այն {բարեբարոյ} անձին շատ դժուարին էր նոցայ հետ մասնակցութիւն ուն

եալ նոր վերակացուից: Որքան սորա նախորդը մի {բարեբարոյ}, քաջահմուտ, եւ ազգի օգտին հետամուտ մարդ էր, նո

կել հողը, երբ մարդիկ կը դառնան իւրեանց հայրենի, {բարեբեր} երկիրները, որ այսօր գրեթէ ամայի եւ խոպան է, այն

ւ իմ առաջին եւ վերջին մխիթարութիւն, արդարամիտ եւ {բարեգործ} մարդերի սիրելի, իսկ հիւանդամիտների եւ չարագործնե

գին. երկրորդ, Նախիջեւանին փառք ու պարծանք, իսկ {բարեգործ}, ազգասէր, հանգուցեալ կտակաւանդներին անմահ յիշատ

որ պարտական էր, եւ ի՞նչպէս կարելի էր այնուհետեւ {բարեգործութիւն} անուանել այդ, եթէ նա, կատարելով որեւիցէ գործողո

այսինչ բան ստանամ կամ այնինչ բանի հասնիմ, այսինչ {բարեգործութիւնը} գործեմ. բարոյականութեան եւ հո՛տը անգամ չկայ այստ

ամակով յայտնուիլ ձեր յարգութեանը, նամանաւանդ այն {բարեգուշակ} օրից, երբ ընթերցասիրում էի ձեր քաղցրաճաշակ եւ ճշ

սափայլ ծրագրի ընթերցասիրութեանը, այն աւետաբեր եւ {բարեգուշակ} ձայնին, որ նորա ճակատին առաջին անգամ հնչեց դէպի

թիւն. եւ այսպէս խրթնացեալ եկեղեցի մեր ի վայելուչ {բարեզարդութեանց}, զբարոյական աւերակս գեղապանծ շինուածոց հարցն մեր

ն էր. ուրացեալ զօգուտն հասարակաց վատնել զդրամս ի {բարեզարդութիւն} քարեղէն եւ փայտեղէն կերտուածոց յորս, որպէս ասաց

ին իրավունքի մասին: Մարդն իր կենցաղը չի կարող {բարելավել}, քանի դեռ բնությունն իրեն չի ենթարկել, այսինքն

ւթյունը նպաստի մարդու կենցաղը՝ իր տունն ու բունը {բարելավելուն}. իսկ հետո արդեն հարց կառաջանա փոխանակման եւ ֆինա

անի են ամեն տեսակ գթասրտության եւ կենցաղի ամենայն {բարելավման}: Թեեւ այդ ժողովրդի կրթության ընդհանուր մակարդակը

իների եւ բույսերի օդընտելացումը մարդկային կենցաղի {բարելավման} մի նոր աղբյուր է. առաջ հիմնականում կար միայն երկ

կուած է այն բոլոր վայելչութենից, որով փայլում են {բարեխառն} գօտիների տակ գտանուած աշխարհները: Բոլոր արարածք

ոյ, երկաթեայ սանդուղս բացցեն ի ներկայութեան երեք {բարեխառն} անձանց եւ զամենայն եղեալսն ՚ի նմա, յիշեալ ներկայ

ւթեանը միշտ բորբոքուած է (Ասիան առնում ենք միայն {բարեխառն} եւ ջերմ աշխարհների վերաբերութեամբ) գաղտնախորհուր

եսականութիւնը արդէն մարդու անձին մէջ սանձում է եւ {բարեխառնում} է նորա կիրքերը, որ նա չէ կարող այլեւս ատել, յափ

յան, այնուամենայնիվ ինքնուրույն, ավելին կասեմ՝ {բարեխիղճ} աշխատանք է, որովհետեւ վրիպումներն առաջ են եկել ո

ս հեղինակը կուղղե իր մի քանի կոպիտ սխալները, եթե {բարեխիղճ} քննադատությունը ցույց տա նրան այդ. նման դեպքում

ս Կամենշչիկովին գրի, որպեսզի նա հրավիրի մի լավ, {բարեխիղճ} վարպետ [կառեթագործ] եւ կառքը մանրամասն քննության

պեսզի ուղարկված Անդրեաս սրբազանը գործի անբասիր եւ {բարեխիղճ}. հակառակ դեպքում ոչ մի արդյունք չի ստացվի: Դ

անումով եւ մտավոր կարգի յուրաքանչյուր աշխատության {բարեխիղճ} գնահատությամբ, բարեխղճորեն գնահատական տալով մտավ

որ շատ հեշտ կարող էր հալած իւղի տեղ ընդունուիլ, {բարեխիղճ} կրիտիկոսը քննելով բացայայտ է կացուցանում եւ ցոյց

մարդ կամէր նորա փոխանակ վերակացու կարգել: Բոլոր {բարեխիղճ} մարդիկը հեռացան նորա հետ, բացի կարդինալի կուսակի

համար, որ օդով ամենայն բան ցանկանում է, ամենայն {բարեխիղճ} մարդու հետ համաձայնում է եւ օգնում է ազգին, մի ք

ք մեր սխալներն ուղղելու պատրաստակամությունը, եթե {բարեխղճորեն} մեզ ցույց կտան այդ սխալները: Բայց չնայած այդ բոլ

ուրաքանչյուր աշխատության բարեխիղճ գնահատությամբ, {բարեխղճորեն} գնահատական տալով մտավոր աշխատանքի բնագավառի յուրա

ջ եւ ճաշակ տալու համար մեր ընթերցողներին, թէ ինչ {բարեխղճութեամբ} աշխատում էին մի քանի երիտասարդք այս խնդրի վերայ,

աստան կատարել: Եթէ այդ դատաստանի մէջ լինի այնքան {բարեխղճութիւն}, այնքան արդարամտութիւն, որքան կայ մեր առնելու պ

եմ Անանիային՝ ընկերոջ եւ եղբոր պարտքը զարմանալի {բարեխղճությամբ} կատարելու եւ ինձ զանազան տեղեկություններ հաղորդել

ացած լինելով խոստումը կատարելու նրա ազնվության ու {բարեխղճության} մեջ: Ընդունեցե՛ք, ողորմած պարոն, առ ձեզ ունեցա

ներել եւ ինձ: Ձերոյն բարձր սրբազնութեան {բարեխնամ} հայր հասարակաց։ մնամ խ. ծ. եւ որդի։ ի մ

ղ հասանի ՄԵՐ ԿԱՅՍԵՐԱԿԱՆ ողորմած ողջոյն: Ձեր {բարեխորհուրդ} ընդհանուր ձեռնարկութիւնը թող օրհնէ Բարձրելու աջը

ոխութեան առաջքը առնուլ, եթէ նա յիրաւի բարեմիտ եւ {բարեխորհուրդ} մարդ էր. այս մէկ: Երկրորդ, եթէ սա լինէր

զմումը Վարոնի ընդդէմ: Այն մարդը աղաչաւոր եւ {բարեխօս} դառնալով այս ապաշնորհին, հաւանեցրեց քահանայապետի

նպակաս լինի մեր վերայից. Սուրբ նշանները անբարբառ {բարեխօս} են հաւատացեալներին, բացի դորանից, " Մեք 'ի յայն

բօրից թաքուն, ուղարկուեցաւ Թիֆլիզ, ուր Աբովեանի {բարեխօսական} նամակի հիման վերայ ընդունեց իւր խնամարկութեան տակ

բուն հայկական վարդապետից, այժմ պաշտպանողական եւ {բարեխօսական} նամակներ է հասուցանում Հռովմ Մխիթարի օգտի համար։

էս սերտեցի մինչեւ վերջի թերթը. " Աշխատողականաց, {Բարեխօսականաց}, Գաւազանասիրաց " հասայ իմ աշխատասիրութեամբ եւ գա

Եւ կարկառւում է ստեղծիչ Աջն էութեանց վա՛ր դէպի, {Բարեխօսներն} շուրթերից Այս են լսում - " Թող տրուի՛"։ Սու՛րբ

նէ Տէրը ինչպէս Ոնիսիփորի տանը, այս խօսքերը ասողի {բարեխօսութեամբ}. պատճառ, շատ անգամ ինձ հանգստացուց եւ իմ հալածո

, Աստուծուն վերուղղելու, որ Գրիգոր Մեծ նահատակի {բարեխօսութեամբ} պարզացրել էր թէ՛ քրիստոնէական խաչի եւ՛ թէ Կարմիր

զանասիրաց " հասայ իմ աշխատասիրութեամբ եւ գաւազանի {բարեխօսութեամբ} իմ վախճանական նպատակին. այսինքն, աւարտեսցի բովա

կի հաճոյախօսութիւնքը: Յանկարծ ականջիս հասաւ սորա {բարեխօսութիւնը} այն սեւահոգի, սեւագլուխ եւ սեւադէմ չարագործի մաս

փրկութեան միայնակ եւ անփոխանակելի միջնորդը, որի {բարեխօսութիւնը} անպակաս լինի ճշմարտասէրների վերայից: Է. Սեպ

բազմերախտ, երանաշնորհ եւ սրբազնագործ, թո՛ղ նոցա {բարեխօսութիւնը} անպակաս լինի պարոն Իսահակեանցի գլխից. հեռի՜ մեզա

այ կողմնապահութիւն, կաշառառութիւն. 52 օր դեւերի {բարեխօսութիւնը} եւս յարգութիւն չունի տէր սատանայի աչքումը, նա ին

. Այս անպատճառ հարկաւոր է, որ այդ սուրբ նշանների {բարեխօսութիւնը} եւս անպակաս լինի մեր վերայից. Սուրբ նշանները անբ

էութեանց, Ի վայր յերկիր կարկառի, Եւ {բարեխօսք} ի շրթանց Զայս գէթ լսեն, թէ " տացի՛"։

1863, Հունվարի 18 Ս. Պետերբուրգ ՆՈՐԻՆ {ԲԱՐԵԾՆՆԴՈՒԹՅԱՆ} ՆԱԽԻՋԵՎԱՆԻ ՔԱՂԱՔԱԳԼՈՒԽ ՊԱՐՈՆ ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ ՀԱ

ազգային: Ազնուականն զօշոտեալ աստիճանաւ իւրով եւ {բարեծնունդ} վերապատուութեամբ խորհի գէթ զհնար առ ի կեցութիւն ա

ր յարուցին նորա յիշատակի վերայ: Դու կարծում ես, {բարեկա՛մ}, որ իւրաքանչիւր դարում այսպիսի մարդիկ պակա՞ս են

արողացայ համբերել, կտրեցի նորա խօսքեր, ասելով. {բարեկա՛մ}, ժողովուրդը որ տեսանում էր դոցայ անիրաւութիւնը,

կանայք. նոքա ինն ամսից արդէն ծնանում են"։ " Իմ {բարեկա՛մ}, - պատասխանեց Հենրիկոսը միեւնոյւն ձեւով, - թագաւո

ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ Ի ՔՐԻՍՏՈՍ, ՏԻՐԱՑՈՒ ՍԱՐԳԻՍ, ՇՆՈՐՀՈՒՆԱԿ {ԲԱՐԵԿԱՄ}, Զի՞ է քեզ, եղբայր, ի մոռացօնս արկանել զյիշ

րկիլն որպիսի եւ իցէ նեղութեան, ցուցանել զինքեանս {բարեկամ} Հայոց ազգի, յորմէ անկեալն են, թերեւս եւ ուղղափա

: 21. ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ ԳԵՕՔՉԵՅԵԱՆԻՆ ՄԵԾԱՊԱՏԻՎ {ԲԱՐԵԿԱՄ}. ՏԵՐ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ՔԱՀԱՆԱ ԳԵՈՔՉԵՅԱՆ, Ձեզ հայ

կարանք կարող են համարվել: Ո՛ղջ եղիք: Ձեր {բարեկամ} Մ. Նալբանդյանց 12 մայիսի 1855 Մոսկվա

Ն ԳԵՐԱՊԱՏԻՎ ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ ՍԻՄԵՈՆ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ, ԱՐԳՈ {ԲԱՐԵԿԱՄ} Առաջին նամակը, որ գրում եմ Ձեզ, մանավանդ առա

ուն 76-ին ժամանակը) ափսո՛ս, որ այդտեղ չէ Ձեր {բարեկամ} Միքայել Նալբանդյանը Հասցես փոխված է. Н

ւմ եմ ստրախավոյ գիրիս պատասխանին: Ձեր հարազատ {բարեկամ} եղբայր Մ. Նալբանդյանց 12 ապրիլի 1857

եմ պատվական նամակիդ։ Քեզ միշտ հոգով ու սրտով {բարեկամ} խ. ծ. Մ. Նալբանդյանց պուռոս վջ 185

Ն ՊԱՏՎԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ Մեծապատիվ {բարեկամ}, Ձեր նամակը, որի զորությունով պիտի ստացվեր Կ

ՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ, ՀՈԳԵՀԱՐԱԶԱՏ {ԲԱՐԵԿԱՄ}, Քո գրած նամակներդ, երկուքը պ. Նազարյանցի վ

ՄԵԾԱՊԱՏԻՎ ԵՎ ԱԶԳԱՍԵՐ ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ Հարազատ {բարեկամ}, Ձեր գրած ապահովյալ նամակը արձակած հուլիսի 1

է։ Ձեզ միշտ հարգող եւ ոգվով մեծարող անխարդախ {բարեկամ} խ. ծ. Միքայել Նալբանդյանց 1 սեպտեմբերի

Голициной 37. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏՅԱՆԻՆ ՄԵԾԱՊԱՏԻՎ {ԲԱՐԵԿԱՄ} ԱՐԳՈ ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ, Հույս ունիմ, որ երկ

լբանդյանց 38. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ ՄԵԾԱՊԱՏԻՎ {ԲԱՐԵԿԱՄ}, ԿԱՐԱՊԵՏ ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ, Ահա գրում եմ Ձեզ երրորդ

դյանց 1853 39. ՍԱԴԱ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԵԱՆԻՆ ՀՈԳԵԿԻՑ {ԲԱՐԵԿԱՄ} ՍԱԴԱ ԴԱՒԹԵԱՆ, Ահա ուղարկում եմ Ձեզ տեր Մովսես

ող լինի քեղ պահապան: Անձնանվեր եղբորդ հարազատ {բարեկամ} Մ. Նալբանդյանց 42. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ

Խլթճյանցին, Պոպովին եւ այլոց, որ մեր սիրելի եւ {բարեկամ} կճանաչես ներկա րոպեումս: Այստեղ լսեցի, որ կա

լռության համար, այլ ներիր եւ ցավակից եղիր որպես {բարեկամ}. ասացի՝ սիրտս արյունի ծով է: Խնդրեմ Նազարյանցի

րկեմ պ. Նազարյանցին 9-50 կոպեկ: Քո անխարդախ {բարեկամ}, անմխիթար՝ Մ. Նալբանդյանց 44. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱ

մեր հայտարարության մեջ, եթե հնար ունիք կարգել մի {բարեկամ}, այն բարեկամը կհավաքե ստորագրությունն եւ անուննե

է տեսակցությունից: Ի սրտե շնորհակալ եմ սիրելի {բարեկամ} Անանիա Պավլովիչ Սուլթան-Շահին, նրա՝ իմ վիճակի մ

բառարանի 5-րդ հատորի հետ միասին: Սկսեմ իմ սիրելի {բարեկամ} Անանիայից: Շնորհավորում եմ նորա բարեհաջող գալուս

նավանդ այն ժամանակվանից, երբ իմացա մեր ընդհանուր {բարեկամ} սիրելի Ֆեոդոր Մաքսիմովիչի տխուր մահվան մասին:

վականությամբ տեսնվեցի մեր հարգելի " հավետ ազնիվ " {բարեկամ} պ. Նազարյանցի հետ, եւ որ նա խոստացավ ինձ համար

թողնելով այդ գաղափարի հետագա զարգացումն իմ սիրելի {բարեկամ} Անանիային: Հուսով եմ, որ այդ մասին նա լուրջ հար

օտարի չեմ ցոյց տալիս, ունիմ երկու հարիւր ութսուն {բարեկամ}, միայն նոքա են տեսանում: Եւ այն մարդը կամ այն ա

նութեամբ բամբասւում է այդ քաղաքի մէջ մեր գիտնական {բարեկամ}, խոհեմ եւ մարդասէր բժիշկ Ֆրանց Իւանովիչ Գեռռեւին

մ ազգը, ոչ թէ դառնում ես նորան թշնամի, այլ բուն {բարեկամ}, ըստ որում ցանկացել էիր ազատուած տեսանել նորան ա

րջանիկ լինելու չէ՞ր արդեօք նա, եթէ լօգիկան լինէր {բարեկամ}, քան թէ մի վերացական էակ: Թող բարեա՛ւ մնա Պ

ներկայ գտանուիլ այդ հանդիսին... Այնտեղ էր եւ ձեր {բարեկամ} Պ. Բէգզադէն, որ քիթը բերանը թթուեցուցած, նստել

ը յանդիմանում է նորան: Պապը բարկացած, բայց սուտ {բարեկամ} կեղծաւորուելով, ճաշի հրաւիրում է իւր մօտ Սուրբը

եւորականներն էլ այս դրութեան մէջն են: Արգո՛յ {բարեկամ}, այս գրածներս կամ այսպիսի բաներ, անպակաս արէք Ձ

բարեկամս կը շտապէ մխիթարել ինձ իւր նամակով: {Բարեկամ} շատ ունիմ, որոնք միշտ պատրաստ են ինձ նամակ գրել

նունը տալ՝ յուսալով, թէ իմ՝ այդպիսի մարդու հետ {բարեկամ} լինելը կարող է մի փոքր կշիռ տալ իմ անձին, թէ կար

երպ վարուել են նորա հետ, բայց ներկայ ժամանակումս {բարեկամ} գտանել Պետերբուրգի մէջ, շատ կարծիքական մի բան է

ինձ, արդէն նամակի սկզբիցը վարւում է որպէս մի մօտ {բարեկամ}, որպէս մի վաղեմի ծանօթ: Այո՛, Եւրոպացիք, ինքե

րեան պաշտպան եւ իւր սեպհական շահին համար Թիւրքիոյ {բարեկամ}, անգլիական տէրութեան Մինիստրի տուած խրատը, ուր

կարգելով ինձ կտակակատար եւ մասն ժառանգ յատկացեալ {բարեկամ} եւ հոգոյս չափ սիրելի զեղբայրակիցն իմ ՚ի Քրիստոս հ

) Անցան օրերս տխրութիւնով՝ չըտեսայ մի {բարեկամ}. Լիք է աշխարհ կոծով-սուգով՝ չկայ ծաղիկ ան

պաշտել, Թէեւ լինէր այնպիսին մեզ համար միշտ {բարեկամ}, Կարեկից ու վշտալի ամեն վայրկեան, ամեն ժա

նք չունենք ազնիւ կիրք. մեզի համար ողջ մին է {Բարեկամ}, թէ թշնամի, երբ նա արդէն մեռած է։ Այն եկո

ան ու տաղեր. Ամենայն ոք ցանկանում էր Լինել նորան {բարեկամ}. Ամենայն ժամ նորան բաց էր Շռայլ քսակը մեծատան.

ութիւն չունի մեկնութեան։ Եւժէն Սիւ՝ մարդկութեան {բարեկամ} Պարոնը, այս աշխատութեան մէջ նկարագրում է Յիսուսե

է, մի այնպիսի դատաստան, որի առաջեւ միեւնոյն են {բարեկամ} եւ թշնամի, որ եւ մի անաչառ դատաւորի նման քննում

ելով արդարութեան կշիռը դէպի որեւիցէ հեղինակ՝ թէ՛ {բարեկամ} եւ թէ՛ թշնամի. այո՛, նա գիտէ պատուել եւ թշնամու

կ՚առնու իւր վարձը: Ծանի՛ր, թշուառ, բայց սիրելի {բարեկամ}, որ այս բոլոր նեղութիւնները, որոնց մեք տանում ե

եց, եւ ինձ հարցրեց այսպէս: Ո՛վ ես դու, անծանօթ {բարեկամ}, որտեղի՞ց ես գալիս, ի՞նչ պատճառով եւ ո՞ւր ես գն

վ եւ ո՞ւր ես գնում: Ա՜խ, ասացի ես նորան, ազնիւ {բարեկամ}, քո հարցմունքը դարձեալ կենդանացնում են իմ մէջ այ

սօրինակ ողբալի դրութեան մէջ մի հինօրեայ երախտագէտ {բարեկամ} զրկէ ինձ իւր քաղցրութեան շառաւիղներից, ապա լա՛ւ

եւս լաւ իմանալով, որ Ֆրանսիայի դեսպանը շատ մօտիկ {բարեկամ} է կարդինալին, ակամայ կամքով լռում էին: Բար

կամ է կարդինալին, ակամայ կամքով լռում էին: {Բարեկամ}, կրկնեցի ես, դոքա շատ հետաքրքրելի բաներ են, խն

պարզ վճիռ կը հատանէ դոցայ արարքի վերայ: Իմացիր, {բարեկամ}, յաւելցրեց նա այստեղ - որ այս մարդս այժմ եւս քահ

չկարողանալով իւր գիտութիւնը կշռել, խաբուել է իւր {բարեկամ} կարդինալի գովասանքից եւ այնպէս մեծ պարտականութիւն

անի պատուով հեշտ կարողացաւ մի քանի շահասէր մարդիկ {բարեկամ} ստանալ եւ նոցայ միջնորդութեամբ հոգատար կարգուիլ պ

օրը չի լռիլ, այլ անշէջ կրակին կը մատնէ։ Եւ ինձ {բարեկամ} էին անուանում քո եղբարքը, Տիրոջդ, սուրբ գրուանի

տարեալ։ Նոցա հետ միասին եւ Աբեղենից տիրոջը (ինձ {բարեկամ} էին անուանում), որ քո՝ Տիրոջդ, սիրուն եւ ամեն

յաջորդողը Սիւնեաց եպիսկոպոս Մուշէն էր։ Փարպեցու {բարեկամ} Մուշէ եպիսկոպոսը միայն եղած չէ, որ Մուշէ անուն է

. Թ., համ. 14)։ " Ահա այր կերող եւ արբեցող, {բարեկամ} մաքսաւորաց եւ մեղաւորաց " (Մատթ., գլ. ԺԱ, հա

անը, սիրեց նորան իբրեւ մի բարի անդամ մարդկութեան {բարեկամ} ընկերութեանը, եւ առաջարկեց Պ. Կրէյզէր բժշկին ըն

միայն իւր մայրը, որի մասին խնդրում էր իւր եւ մեր {բարեկամ}, պատուելի բժիշկ Յարութիւն Յովհաննիսեան Մարկոսեան

միմիայն իւր որդու կենդանութեամբը։ Բայց դո՛ւ, {բարեկամ} մեր, որ այս րոպէիս հեռացած ես, ընդունիր մեզանից

թեան կողմից այնպէս անուն ունէր դա, որ ոչինչ մարդ {բարեկամ} չմնաց դորան. այն ամենասիրելի Բրամինը, որին սիրո

րելով կարդաց հետեւեալ խօսքերս․ " Սրտակից {բարեկամ}. ՊԱՐՈՆ ՄԱՐԿՈՍ․ Չնեղանաս բաց խօսածիցս,

առով, համարուի ազգասէր: Պ. Մարկոսը հոգեկից {բարեկամ} էր պ. Շաքարեանցին: Նոքա երեխայութենից սկսած դրա

ի ներկայութեամբ․ նա դոցայ բոլորին ճանաչում է, եւ {բարեկամ} լինելով մեզ, իհարկէ ճշմարիտը կ'ասէ մեր օգտի համա

ս յայտնեցի ձեզ իմ սրտի վկայութիւնը, որպէս անկեղծ {բարեկամ}, թէ արժանի էր, որքան կարելի է, հեռի մնալ կոմս

լու կոմս էմմանուէլի հետ, է ծանօթանալ նորա սիրուն {բարեկամ} օրիորդների հետ: - Ես կամէի մեր խնջոյքի մէջ խ

մութիւնը կամ թշնամութիւնը, ըստ որում սովորած չեմ {բարեկամ} լինել կամ ոտք լիզել օգտի ակնկալութեամբ, սակայն ձ

նջենաւոր յարատեւութեանը երաշխաւոր է Քո սրտակից {բարեկամ} Հեղինակը I - Ի՞նչ է մահը: - Այդպիսի հ

ործանել Փեքին քաղաքը։ Ցիու Մանդարինը, որ մտերիմ {բարեկամ} էր Յիսուսեաններին, խորհուրդ տուեց Կայսրին օգնութ

, որ շատ խելացի եւ գեղեցկախօս մարդ էր (Բօսսիւետի {բարեկամ} ), Անտիոքի Եպիսկոպոսի պատուանունով արեւելեան Հնդ

ացոց հոգեւորականներից լաւ մարդիկը, ինքը Բօսիւէ, {բարեկամ} էին Քենելի հետ։ Անկարելի էր համարձակաբար զին

նք երթալու ժամանակ, ճանապարհի վրայ, ընկան իրենց {բարեկամ} Գարեգնի ձեռքը, որ մի փոքր հանգստացնելու համար տա

մաստուն հեղինակի քնքուշ սիրտը։ Թող եւ մեր սիրելի {բարեկամ} պարոններն եւս անհոգս մնան, որ նոցա փառասիրութիւն

ից գաղտնիք չունիմ, - յաւելացրեց պ. Շաքարեանցը, {բարեկամաբար} զարկելով պ. Մարկոսի ուսին, - եւ յոյս ունիմ, որ

ան եկել էր իմ մօտ գիշերազգեստով (խալաթով): {Բարեկամական} կերպով իրեար ողջունելուց յետոյ իմ հիւրի առաջին խօ

մէջ, այն ժամանակ չափից անցնում է մեր կորուստը եւ {բարեկամական} անկեղծ սրտի կսկիծը նորա հետ միասին։ Բայց, որպէս

ունով ամենայն երկրորդական պղտորութիւնք հետ դնելով {բարեկամական} ձեռք պարգեւին միմեանց: Ախ, պարո՛ն, երեւում է,

տ քրիստոնէաբար ներողամիտ գտնուիք դէպի մեր անծանօթ {բարեկամական} համարձակութիւնը եւ չձանձրանայ ձեր խաղաղ հոգին եւ

двусмысленность) օգնութեամբ, նորա հետ կարող էին {բարեկամանալ} բոլորովին միմեանց ներհակ հասկացողութեանց մարդիկ ե

կ կոտոշդ կոտրեցիր դեռ XVII դարու սկզբումը, երբ, {բարեկամանալով} յիսուսեան կարգի աբեղաների հետ, սկսեցիր հիւսիսում

նա խաբեբայութեամբ կամենում էր ձեռք ձգել Մխիթարը՝ {բարեկամանալով} Կապուցինեան աբեղաների Յակինթոս վանահօր հետ, որի

եհափառ կաթողիկոսին, եւ ես մնացի ամենեւին որբ՝ ի {բարեկամաց}: Բովանդակեսցուք արդ զդաշտս Ափրիկոյ ի քարտէզ նամա

րիմ օրինօք, զի այդոքիկ յօրինեալ են ընդ ձեռն իմոց {բարեկամաց} յամի 1846, եւ ես յայնժամ չունէի զկատարեալ չափահա

ուս, սիրելի Ֆլորա յանկայիս եւ ուրիշ ազգականաց եւ {բարեկամաց}: Խանութին բանը ինչպես վերջացուցածը ինձի հայտն

գիր ի Ռուսսիոյ եւ գտեալ յիրաւի զքանի մի նամականիս {բարեկամաց} տողելոց ի Նախիջեւանէ ի 27-էն դեկտեմբ. եւ ի Պետեր

ւցէ ինչ նամակ ուստեքէ եւ գրեալ զքանի մի նամականիս {բարեկամաց}, տողելոց ՚ի Նախիջեւանէ ի 27-էն դեկ. եւ 12-էն յո

իոյ եւ Բելգիոյ խորհուրդ հարցանել ի նոցանէ որպէս ի {բարեկամաց}, ընդ որս ծանօթացեալ էի այսր, բերելով յանուն առ

, գրեցի նույնպես Թիֆլիս եւ Էջմիածին իմ հավատարիմ {բարեկամաց}, որք անշուշտ նույնպես կգրեն եւ կխոսեն կաթողիկոսի

ւսելի] ճշմարտութիւն, զոր ընդունին դոքա ի բերանոյ {բարեկամաց}. բայց ճշմարտութիւն այնպիսի՝ որ ելանէր ի բերանոյ

գիրդ անպակաս արա՛ եւ մի մոռանար ինձ՝ քո հարազատ {բարեկամդ}: Ստրախավոյ գիրիս մեջը հայտնիլ իմ Օդդենի փասիլ

ս փոշտին կգրեմ դարձյալ, ողջ եղիր: Քո անփոփոխ {բարեկամը} Մ. Նալբանդյանց 29 մայիսի 1857 Մոսկվայ

եւ կարող կլինի գիտակցաբար հասկանալ թե ո՛վ էր յուր {բարեկամը} եւ ո՛վ էր թշնամին: Մեսսինայի դղյակը դեռեւս կր

թյան մեջ, եթե հնար ունիք կարգել մի բարեկամ, այն {բարեկամը} կհավաքե ստորագրությունն եւ անունները դրամների հետ

թեան վարդապետ Եգոր Իւանովիչ Տկաչեւ, մեր գիտնական {բարեկամը}, պատմած է, թէ ամենայն Մայիս ամսում վարսավիրայ Յ

։ Տկար կազմուածքի վիճակուած էր առհասարակ մեր {բարեկամը}, եւ արդեօք անընդհատ աշխատութենի՞ց, թէ Մոսկուայի

անուիլ. նոքա չեն հասկանում ով է թշնամին եւ ո՞վ է {բարեկամը}, որի՞ վերայ յարձակուին եւ ովի՞ն պաշտպանեն. նոքա

ս մտաւ Շաքարեանցի սենեակը, ուր քնած թողել էր իւր {բարեկամը}: Սա զարթեցաւ պ. Մարկոսի ներս մտանելուց․ առատ քր

աւ տեղից եւ կամեցաւ, յառաջ գնալով, ողջունել իւր {բարեկամը}. բայց պ. Մարկոսը յառաջեց խօսել. - Ինչպէ՛ս

, մեղադրիր, եղբայր, ինձ համար շատ քաղցր է լսել {բարեկամի} մեղադրությունը, քան թե մի հիմար թշնամու օրհնությ

ե իմ աղավաղյալ վիճակը: Ես գրում եմ Ձեզ որպես {բարեկամի}, առանց թագուցանելու, որպեսզի Դուք իմանալով իմ հ

ս, ոչ ոքին ամենեւին, ոչ թշնամու եւ ոչ ամենամերձ {բարեկամի}, այդպես հարկավոր է, մինչեւ որ ստանաս ստրախավոյ

75 կոպեկով, լավ է, իսկ եթե թանկ թվի ձեզ կամ այլ {բարեկամի}, այն ժամանակ կարող եք մինչեւ անգամ 50 կոպեկով վա

իրում է ինձ զանազան փրկարար միջոցներ - դա իսկական {բարեկամի} ու գիտության բնագավառի ընկերոջ պարտականությունն է

ւրասիրողը անյայտացաւ միւս սենեակներում, եւ ես իմ {բարեկամի} հետ մնացինք միայն՝ սպասելով գործի կատարածին: Եր

իտոյ է առնէր, կամայ ակամայ յօժարում է: Մեր՝ իմ {բարեկամի} հետ առանձնութեան միջոցին, միւս սենեկումը բաղանիք

ացիք, այն խօսքը ընդունում են, որ դուրս էր գալիս {բարեկամի} կամ համախոհի բերանից: Մի Հայ, որ չէր սիրում ինձ

բարի խորհուրդը ինչ ազդեցութիւն կը գործէ Մուզաների {բարեկամի} վերայ: Ես ասել էի, թէ " ազգը էապէս անարգողք

տ մօտ եկաւ գոմի դուռին եւ կանչեց ինձ Խալիլ նայիբի {բարեկամի} անունով: Երբ մօտեցայ պատանուն, հրամայեց պահապան

ան։ Բայց մեք, վաղուց արդէն հասկացած լինելով մեր {բարեկամի} գովասանած մարդու որպիսութիւնը, հրաժարուելով հրաժ

ւ որպիսութիւնը, հրաժարուելով հրաժարուել էինք այդ {բարեկամի} առաջարկութենից՝ միեւնոյն ժամանակ չկարողանալով թա

չկարողանալով թաքուցանել մեր սրտի ցաւը մեր սիրելի {բարեկամի} պարզամտութեան եւ անփորձութեան մասին: Ինչեւից

աւ քաղաթ դրամ, եւ որոյ քաթի անուանակոչութիւնն այ {բարեկամի} կամ թէ իմ յանձնարարութեան, ում ունեցածի քաթէն այ

անանալու մարդկության սրբազան շահերի յուրաքանչյուր {բարեկամի} կողմից: " Հյուսիսափայլի " խմբագիրը, հրավի

որ դժոխքի արհաւիրքը: Երբ, կատակ համարելով, մեր {բարեկամի} խօսքը մերժեցինք, այն ժամանակ ցոյց տուեց նա մեզ մ

, որ Մարզպանին գրած Թղթում, նորա ազգականի եւ իր {բարեկամի} եւ երեւելի մարդու անունը կրճատէր։ Այդ բանը իսպառ

ք մանաւանդ կարծում ենք, թէ Փարպեցին չէր կարող իր {բարեկամի} անունը այնպէս կրճատել եւ մի այնպիսի անուն շինել,

իտենական օթեւանի վերայ... Այսպէս վերջացաւ մեր {բարեկամի} կեանքը աշխարհի երեսին, նորա աշակերտութեան եւ առհ

Այսպէս աւարտուեցաւ մեր սիրելի ընկերի, եղբօր եւ {բարեկամի} թաղումը, մի այնպիսի թաղում, որին պատճառ ուէին ն

ոյնը հանգուցելու մարմնին. չափաւորենք սուգը, մեր {բարեկամի} մեզանից բաժանուելու վերայ, որովհետեւ գնացել էր ն

աշխատելով այս խաւար մտածութեան ամպերը ցրուել իւր {բարեկամի} գլխից, ասաց. " Ես, մտանելով ախոռը, զննեցի քո

եան մէջ վարժուելու: Պ. Շաքարեանցը նստաւ իւր {բարեկամի} մօտ: Պ. Մարկոսը սկսեց կարդալ: " Ծանօթա

ձայնին: Խնդրեմ այս ասածներս ընդունել, որպէս մի {բարեկամի} խորհուրդ, եւ ոչ որպէս պատուէր կամ խրատ, ես առհա

նշունչ նամակի հետ, ինչպէս մի մարդ իւր շատ սիրելի {բարեկամի} հետ: Նամակը գրելուց յետոյ վազեց ննջարանը, որ զմ

ր համար ասում են, որ ներկարարի կարասներ ունի իւր {բարեկամի} գործարանի մէջ եւ ամբողջ տարին տասներկու տակառ է փ

, " որ ըխտաւոր Մողնու գեղումն ա վեր եկած, իրանց {բարեկամի} կամ ճանանչի տներումը, նրանց մատաղների էրին էլ,

: Ցանկանալով Ձեզ ամեն ողջություն, մնամ գերապատիվ {բարեկամիդ} եւ ազգասեր եղբորդ խ. ծ. Միքայել Նալբանդյանց

.. գործակցութեամբ պ. Յակոբայ Կրճիկեանց հոգեկից {բարեկամին} Այվազովսքւոյ, որ յայնմ ժամանակի գտանիւր ՚ի Փարիզ

րտանց շնորհակալ եմ, որ նա մտերմորեն հիշում է այն {բարեկամին}, որն իր հերթին, ոչ մի րոպե չի մոռացել նրան, չի

ծայել Ձեր մռայլութեանը: - Ընծայիր նորանց քո {բարեկամին}, - ասաց սատանան թթու դէմքով. - ինձ հարկաւոր չեն

վարի մարդը երեկոյեան ժամանակի խնդրեց ինձ եւ իմ մի {բարեկամիս}, որ թէյ խմելու գնանք իւր մօտ։ Յօժարութիւն ցոյց

եւ Պ. Բէգզադէի հետ այստեղ յիշած խօսակցութիւնս, {բարեկամիս} մինը քաղաքական փոստայով ուղարկեց իմ մօտ մի ոտանաւ

գսերի մէջ: Իմ բախտս փորձելու համար, գնացի մօտիկ {բարեկամիս} տունը, որ վաղուց ունէի Հնդկաստանում. նա ՚ի գութ

ից, երկիւղ ազգականից, երկիւղ ընտանիքից, երկիւղ {բարեկամից}, երկիւղ թշնամուց, հեռաւորից եւ մերձաւորից, եւ

Տիրատուրեան: Շնորհակալ ենք մեր անծանօթ {բարեկամից} նորա այս գովելի գաղափարի մասին, եւ չենք կարող չո

մ վերջացնել Յիշատակարանս, բայց մի այլ նամակ՝ մի {բարեկամից}, տալիս է մեզ հետեւեալ լուրը, որի մասին չենք կար

ելը լաւ բան չէ։ Մենք սրտանց շնորհակալ ենք մեր հին {բարեկամից}, որ այս նախապաշարմունքի ընդդէմ, իր պատուական որդո

, որ աւանդեմ պատմութեանը: Ես մարդկութեան անկեղծ {բարեկամն} եմ, որի հետ միացել եմ մի անխզելի կապով: Նորա հե

ության պաշտոնից դուրս է, այսուամենայնիվ դուք շատ {բարեկամներ} ունենալով, որոնց առաջեւ, հավաստի գիտեմ, որ հար

քո նամակում շարժեց իմ ժպիտը. դու գրում ես՝ " քո {բարեկամները} ՝ ե՛ւ կանայք եւ աղջիկները եւ այլն ", կարծես աֆիշ

նրան՝ ինչ բարիք էլ թափելու լինի գլխիդ. երեւի իմ {բարեկամները} նույնպես չեն ընդունի նրան, երբ այս նամակից իմանա

մարդ եմ: " Յառաջ ասա՛ դու ինձ, թէ ովքե՞ր են քո {բարեկամները}, ապա ես քեզ կ՚ասեմ, թէ դու ինչպիսի՛ մարդ ես ",

եան հետ միասին։ Բայց այն յաջող լուրերը, որ նորա {բարեկամները} տուած էին նորան Մօրէայից, պատճառ տուեցին նորան գ

բոլոր կայքը գրուեցան գրաւեցան, այն գումարը, որ {բարեկամները} նուիրում էին նորան, գործ էր դրւում նորա պահապանն

եւ իմ, բանալ մի ստորագրություն Ձեր ծանոթների եւ {բարեկամների} մեջ: 16 բաժին առնելով այդ գումարը, յուրաքանչյու

նաս նրան հաղորդել իմ սրտանց շնորհակալությունը մեր {բարեկամների} եւ ծանոթների մասին նրա տված շատ հետաքրքրական տեղե

ներ չտարածէր ազգի մէջ, հաւատա՛, որ հետեւելով իմ {բարեկամների} խորհրդին, անունը եւս տալու չէի այդ գործին:

ոմսը խօսում է Լէոնորայի հետ. այստեղ Մանրիկօն իւր {բարեկամների} օգնութեամբ ցանուցիր է առնում կոմսի զինուորքը եւ ձ

արծենում էք կամ մեծ յոյս ունիք ձեր որդու մեծատուն {բարեկամների} վերայ, բայց ես այդպիսի բարեկամների լինելութիւնը

րդու մեծատուն բարեկամների վերայ, բայց ես այդպիսի {բարեկամների} լինելութիւնը եւս ձգում եմ երկբայութեան տակ: Ձեր

այտնուի: Գիտենք, կան մարդիկ, եւ մեր իսկ սիրելի {բարեկամների} մէջ, որ պիտի ասեն՝ թո՛ղ մի անգամ ձեռք բերուի հո

դարեւ մի րոպէ հոգի առնելուց յետոյ, երկու սրտակից {բարեկամների} խօսակցութիւնը ստացաւ բոլորովին այլ ուղղութիւն:

եմ ահա մի ցուցակ, որի մէջ գրել եմ մեր հրաւիրելի {բարեկամների} եւ ծանօթների անունները: - Կարդա՛ տեսանեմ:

ի, ի՛նչ մի արքունի պաշտօնի տէր է, որ չկարողանար {բարեկամների} համար մի քանի ժամ հետ դնել իւր պարապմունքը:

գեղեցիկ երգում էք, եւ ոչ միայն ձեր, այլ եւ ձեր {բարեկամների} տան մէջ եւս կարո՛ղ էք երգել, եթէ մի խնջոյք կամ մ

եպի Վարշավ... իմ հոգաբարձությունը հանձնելով իմ {բարեկամներին} եւ նախախնամությանը: Լազարյանք քո նամակը եւ մ

նկայի լուսանկարը: Ողջունեցեք երկու սեռի բոլոր {բարեկամներին}: Բոլորին դու գիտես ու դրա համար ամեն անգամ անուն

այսքանն էլ գտնւում է։ Կրկի՜ն շնորհակալութիւն մեր {բարեկամներին}. § 2. Այս անանուն յառաջաբանը, ինչպէս նորա

լ, եւ շատ անգամ հաւատացուցած է իւր ընկերներին եւ {բարեկամներին}, թէ նա, իւր դիւթական արարողութեան միջնորդութեամ

մի քանի ժամ, այլեւ օրեր պատրաստ էր զոհ բերել իւր {բարեկամներին} ․ բայց ի՛նչ առնես, այս րոպէին նա այնպիսի դրութեան

ւն եմ հայտնում Անանիային իր խորհուրդների եւ ընկեր- {բարեկամներիս} մասին տված հույժ հետաքրքրական տեղեկությունների հա

ություն Ս. Գ. Սուլթան-Շահին եւ երկու սեռի բոլոր {բարեկամներիս} ՝ առանց բացառության: Անանիային ողջույն չեմ գրում

ին, Անանիային, Հովհաննես եղբորս եւ երկսեռ բոլոր {բարեկամներիս} եւ ծանոթներիս: Հովհաննեսը, հավանաբար, ինձ

ան երկար տարիներ տոնել այդ օրը: Սեղմում եմ բոլոր {բարեկամներիս} ձեռքը, իսկ գեղեցիկ սեռին անկեղծ ողջույն եւ հարգա

զանցություն Ս. Գ. Սուլթան-Շահին եւ երկսեռ բոլոր {բարեկամներիս}: Հովհաննես եղբորս համբույրին պատասխանում եմ համբ

երժեցին: Անանիան չգիտի՞ արդյոք: Երկսեռ բոլոր {բարեկամներիս} հայտնիր իմ հարգանքը, իսկ Մարիա Աֆանասեւնային շնո

ւ խնդրում եմ հաղորդել նրան, ինչպես եւ երկու սեռի {բարեկամներիս} ՝ իմ ` ողջույնը: Տանից հաղորդած լուրը, թե մերոն

թվակիր նամակս: Ողջունում եմ երկու սեռի բոլոր {բարեկամներիս}, եւ սպասում խոստացած մեր տեսակցությանը՝ երեքշաբ

որովհետեւ դժվար խնդիր է: Բարեւներ երկու սեռի {բարեկամներիս}, նրանց բոլորին դու գիտես: Ցտեսություն մինչեւ ու

անցից: Բարեւիր երկու սեռի բոլոր ծանոթներիս եւ {բարեկամներիս}. Հուսով եմ, մյուս երկուշաբթի կտեսնեմ նորին գերա

Պիտեր չես ընկնի. ճիշտ չէ՞: Բարեւիր այնտեղ բոլոր {բարեկամներիս} ու ծանոթներիս: Ե՞րբ, վերջապես, լույս կտեսնի

նամուց - դավաճանից: Բարեւիր երկու սեռի բոլոր {բարեկամներիս}, իմ առողջությունը - idem. Քո եղբայր Միքայել

ննեսին է վերաբերում։ Բարեւիր երկու սեռի բոլոր {բարեկամներիս} եւ նորին գերազանցություն Սիմյոն Գրիգորեւիչ Սուլթա

նի ստանալ դրական արդյունք: Բարեւիր երկու սեռի {բարեկամներիս}: Քո Միշել [Հ. Գ. ] Ի դեպ, շնորհավոր

, եղբայր, բան չունեմ գրելու, բարեւիր երկու սեռի {բարեկամներիս} եւ ծանոթներիս: Ցուրախ տեսություն: Քո եղբայր

եւիցե: Հաղորդիր իմ բարեւները երկու սեռի բոլոր {բարեկամներիս} ։ Հավանորեն, որեւէ պատճառով մոռացել եք այսօր

այց այժմ ամենեւին ժամանակ չկայ. հազիւհազ շատ մօտ {բարեկամներիս} գրուածքին կարողանում եմ պատասխանել: Ասածիս ապացո

ռ կաթողիկոսի, որ ուղարկեմ Մոսկվա մեր հասարակական {բարեկամներից} մինին վաճառելու համար: Ես այս մասին չկարողանալով

մի արժանի ուշադրութեան բան պատահի. այս օրերս իմ {բարեկամներից} մինի հետ պատահեցայ ես մի հազուագիւտ քաղաքավարի մա

դիկ այդ աչքով նայում են դորա վերայ: Մի քանիքը իմ {բարեկամներից}, լսելով ինձանից, թէ կամենում էի երբեմն երբեմն ք

կարանս։ Նոյնպէս ուրախանում եմ, եթէ ստանամ եմ իմ {բարեկամներից} նամակ եւ ծանօթութիւնք, որ, զբաղեցնելով ինձ, կա

։ Այս բանը Մանրիկօյին յայտնում է մի նամակով նորա {բարեկամներից} մինը։ Նամակը ստանում է նա այն ժամանակ, երբ մայր

քննութեան հեղինակը: Դոցա մէջ էր գտանուել եւ մեր {բարեկամներից} մինը, որ 1853 թուականից սկսած, շատ անգամ գովելո

ածանքից, աքսորից, սովից, նեղութիւն եւ ցաւ սուտ {բարեկամներից} եւ դրուժաններից. այդ հոգիացած առաքինի մարդերից ո

հիւր գնալ կարդինալի մօտ, թէեւ նորա շատ մերձաւոր {բարեկամներից} լինի. եւ եթէ մի մարդ առաջին անգամը հանդիպի, երկ

երից եւ հանգուցելու մերձաւոր եւ հեռաւոր մերազնեայ {բարեկամներից}, նաեւ բժշկական ֆակուլտէտի Դեկան եւ ուսուցչապետ Ա

ստացածովդ շտապի՛ր գալ իմ մօտ, մեր ծանօթներից եւ {բարեկամներից} ովին հրաւիրելու եւ ովին չհրաւիրելու մասին, խորհո

թէ ես ու դուն էլ մի կռիւ անենք, թէ էրկու մարդ իմ {բարեկամներից} իմ դիհը քաշի, տասը մարդ գեղիցը քու դիհը կը պահեն

նի երիտասարդք այս խնդրի վերայ, մէջ եմ բերում մեր {բարեկամներիցս} մինի նամակը, որի բովանդակութիւնը յարգելի է մեզ,

ուլիս, 1858) գրեցի մի ամառանոցում, ուր մի քանի {բարեկամով} գնացել էինք օդ վայելելու: Գնացի՞ ես նորա հետ ման

- Ասած ճախնային ժողովուրդս բաւական ժամանակ {բարեկամութեամբ} վարուեցաւ միւս ճախնային ժողովրդի հետ. բայց ես կռ

ն մարդուն, որ պիտոյ է ուրիշի ճշմարտութիւնը չափէր {բարեկամութեան} կամ թշնամութեան չափով: Ստոյգ ազգասէրը պիտոյ է խօ

ւնը, ուրեմն եւ երկբայութիւն չկայ նորա՝ դէպի ինձ {բարեկամութեան} մասին, իսկ եթէ չէ հասկանալու եւ առանց իւր օգուտը

դու միայն կարդաս, եւ Յիշատակարանիդ մէջ չերեւի. {բարեկամութեան} անունով հարկադրւում ես կատարել այս իմ ցանկութիւնը

, զոր յուսով եւ անհոգս մնամ Է համեմատութեան սիրոյ {բարեկամութեան} մերոյ ի յայսմ յիշեցեալն բարւոք կերպիւ կատար հասու

եւ առաջինը դու պիտոյ է լինիս, որ իմանաս: Ես քո {բարեկամութեան} վերայ երկբայութիւն չունիմ, ուստի եւ անկասկած կար

ր, որպէս թէ զճշմար| տութիւն պիտոյ էր չափել չափով {բարեկամութեան} կամ թշնամութեան, որ առ եւրոպացիս միշտ երկրորդակա

է, երբ խօսք է լինում աստուծու աչքի, ձեռքի, կամ {բարեկամութեան} մասին: Եթէ ազգի խամութեան պատճառով հնարաւոր է այ

տի զգացմունքը, որպէս մի յաւիտենական գրաւական մեր {բարեկամութեանը} ։ Քո քաղցր յիշատակը ապրելու է մեր սրտում, քանի ս

րիտ, երջանիկ մարդ է Պ. Իսահակեանցը, որ այդպիսի {բարեկամութիւն} ունի Մասեաց դարեւանդի Մուզաների հետ, բայց աւելի

եւ ցոյց տալու, թէ նա ինչպիսի՛ն մարդերի հետ ունի {բարեկամութիւն} եւ սէր, հարկաւոր եմ համարում ասել մի քանի խօսք ե

մար միեւնոյն է ազգուրաց մեծատունների եւ իշխանների {բարեկամութիւնը} կամ թշնամութիւնը դէպի ինձ. ոչինչ յարակցութիւն չո

գործի մէջ: Հաւատարիմ առնելով Ձեզ իմ անդրժելի {բարեկամութիւնը}, մնամ եւ այլն Մեսրոպ Տիրատուրեան:

ջէր արդարադատութիւնը, բա՛ նորա այնքան ցոյց տուած {բարեկամութիւնը}, խնամքը եւ սէրը չպէ՞տք է հանէր դորայ մտքից այն դ

ն հաւատացնել պ. Շաքարեանցին, իւր դէպի նա անկեղծ {բարեկամութիւնը}: - Շնորհակալ եմ, շնորհակալ եմ, - ասաց Շաքա

շնորհակալ եմ, - ասաց Շաքարեանցը, - ես գիտեմ քո {բարեկամութիւնը}, եւ այդ էր պատճառը, որ յօժարեցայ հաւատալ քեզ իմ

սին մեծ ցածութիւն է: Իմ համար ոչինչ է այդ պարոնի {բարեկամութիւնը} կամ թշնամութիւնը, ըստ որում սովորած չեմ բարեկամ

ովը: - Յոյս Աստուած, որ մեր խօսակցութիւնը եւ {բարեկամութիւնը} լինի յարատեւ... Բայց այժմ, ներեցէք ինձ, ժամա

րոն Շահումեանցին, անպատճառ պիտոյ է կտրուէր նոցայ {բարեկամութիւնը} եւ եթէ սա ուխտաւոր Մկրտչին գնար, Մկրտիչը ճանաչած

նակ պարոն Շահումեանցը այնտեղ կը պատահէր, եթէ հօր {բարեկամութիւնը} եւս կտրուած չլինէր պարոն Շահումեանցի հետ: Բացի ս

ինելով Ձեր ազգասիրության եւ դեպի իմ նվաստությունը {բարեկամության} եւ սիրո վերա, առաջարկում եմ իմ անձնական խնդիրս,

եւ խնդիրքս կատարած, ըստ որում մեծ է իմ հույսս քո {բարեկամության} եւ մարդասիրության վերա: Ես խոստացած ստրախավոյ նա

եւ թող կատարե բոլոր հանձնարարությունները. հանուն {բարեկամության}, խնդրում եմ անուշադրության չմատնի իմ այս խնդիրը

թյունը, եւ դա հավիտենական արձան կլինի մեր անկեղծ {բարեկամությանը}: Ողջ եղեք եւ ուրախ Ձեր բոլոր գերդաստանով:

շնորհակալությունս, որպես գրավական մեր անքակտելի {բարեկամությանը}: Ուղարկում եմ Քռիլովի առակը. խրիստոմատիան վե

հաշված է: Ես գիտեմ քո իմ վերա ունեցած սերդ եւ {բարեկամությունդ} եւ հույս ունիմ, որ երբեք բարկանալու չէիր իմ վերա

եւ ինձ օգնական է լինում: Ես հույս ունեմ, որ մեր {բարեկամությունը} պիտի մինչեւ գերեզման գնա, եւ ես իմ այս գրչովը պե

շ մնար " Հյուսիսափայլին " մասին: Խնդրեմ Դուք Ձեր {բարեկամությունը} եւ նամակակցությունը անընդհատ պահեցեք սրբազան Մատթ

կգամ դեպի Լոնդոն, միշտ իմ հետ տանելով ձեր ազնիվ {բարեկամությունը} եւ սերը: Խնդրում եմ իմ հարգությունը հայտնել Գայա

ած, կվիրավորվին. հույս ունիմ որ իմ դեպի քեզ այս {բարեկամությունը} առիթ չշինես ուրիշների հետ անախորժ դրության մեջ մտ

իտե, որ ես գնահատում եմ նրա անբասիր եւ անդավաճան {բարեկամությունը}: Միայն թե չհասկացա՝ ինչի համար է հաղորդում ինձ

տանեիք, որովհետեւ օտար երկիր է նորա համար եւ իմ {բարեկամս} է, ամիսներով նորա հետ միասին բնակվել ենք Պետերբո

ծ եմ, թէ ո՛վ արդեօք շնորհ կը բերէ իմ մօտ կամ ո՛ր {բարեկամս} կը շտապէ մխիթարել ինձ իւր նամակով: Բարեկամ շ

ոսութեան մասին: " Քահանայի մինը, - գրում էր {բարեկամս}, - չգիտեմ՝ ինչ կերպով ստանում է եղած Փարիզի " Ա

ովել եւ պաշտպանել զմիաբանութիւն իւրեանց եւ ստանալ {բարեկամս} 'ի Հռովմ եւ այլն։ Ի վախճանի Մխիթարայ աբբայ հ

ած զայն յամենայն տեղիս եւ 'ի Հայոց ստացաւ բազում {բարեկամս}. եւ բանք նորա եղեն միշտ համաձայն 'ի բարեհաճել զմ

յկաբանութիւնն խանգարեսցի, զի մի լեզուագիտութեամբ {բարեկամս} ստասցին յաշխարհականաց, եւ գուցէ թէ սանձարձակ գտա

իւանդութեանց, որոց կարեն վկայել տեսողքն բոլոր եւ {բարեկամք} իմ եւ թշնամիք: Բարեհաճեսցի Ձերոյին բարձր սրբազնո

ործակցության հանդեսը: Ես հույս ունիմ, որ մեր {բարեկամք} ամենեքյան աշխատություն հանձն կառնուն այս մասին հո

ք բոլոր մեր ճշմարտասեր եւ ազնվամիտ հայրենակիցք եւ {բարեկամք} ինձ օգնական եւ ձեռնտու կլինիք, եթե Մոսկվա փակվի

Ես այնտեղ վերահասու եղա ամեն բանին, ճարեցի ազնիվ {բարեկամք}, թե հայ եւ թե ֆրանսիացի, քննեցի հիվանդանոցքը եւ

անօթ, աւարտել են իւրեանց երկնաւոր կեանքը, քանի՛ {բարեկամք} սուգ եւ արտասուք կտակել են մեզ: Քանի քանի՛ անգամ

Պետերբուրգում կրթուած լինելով, ունի շատ մեծատուն {բարեկամք}, ինձ արժէ միայն մի նամակ արձակել դէպի Պետերբուրգ

Ինձ ճանապարհ բանայի։ Իմ ծնողքըս ու {բարեկամք} Տըխուր նըստած միայնակ, Ես պարում եմ աղ

Բայց մի երկու խափանարար պատճառ կայ. Որ մեք {բարեկամք} ենք միմեանց ` առաջին, Երկրորդ ` քեզնից ես շ

ի Դեկան եւ ուսուցչապետ Անքէ Վարդապետը եւ այլ Ռուս {բարեկամք} եւ ընկերք հանգուցելուն, որ եկած էին մասնակից լին

քաղաքը, որից երկար ժամանակ հեռացել էի, մի քանի {բարեկամք} ասացին ինձ, թէ քաջափայլ պարոնի մինը ստացել է մի

դնուպօլսումը սկսեց նա ճարել իւր համար աշակերտք ու {բարեկամք}, որոնց թիւը շուտով հասաւ իննի։ Նոքա բնակւում էի

լ: Խնդրեմ ողջունես իմ կողմից բոլոր մեզ սրտով {բարեկամքը}: Ինչ բաների մասին որ սրբազանը [խոսք էր տվել] կատ

ավորապես ձեզ եւս ասած եմ: Թիֆլիսի եւ Էջմիածնի {բարեկամքը}, հավատացեք, որ ամեն ջանք պիտի գործ դնեն, որ դո

ց, որին չեմ ցանկանում հաղորդել իմ ընթերցողքը կամ {բարեկամքը}, եւ եթէ մի նշանաւոր բան տեսանեմ կամ լսեմ, իսկոյ

կանգնած է, Աչքերը կոր, վիզը ճուկ. Նորա նախկին {բարեկամքը} Չեն ասում նորան. " Խղճո՛ւկ, Եկ դու մեր մօտ, մե

, Քանթը եւ Հեգելը, ճնշուած մարդկութեան այն անմահ {բարեկամքը} եւ անտարակոյս, Պ. Չամուռճեանի աչքում հերետիկոսն

ա գլխից: - Վերանորոգեցէք, - ասում են Ռոսսելի {բարեկամքը}, - որ կարողանաք պահպանել. տենդային ամբոխմունքով

անի եւ հանգուցելու մերձաւոր եւ հեռաւոր ծանօթքը եւ {բարեկամքը} հաւաքուած էինք համալսարանի հիւանդանոցի մատուռի մէ

ետեւում էր սգազգեաց խումբը։ Հանգուցելու մերձաւոր {բարեկամքը} եւ ուսանողքը ձեռքի վերայ հասուցին նորա դագաղը մին

, եթէ չէի կարդացել... ի՛նչ օր էին ձգել քեզ քո {բարեկամքը}. հաւատա՛, Շաքարեանց, դու մի օր յանկարծ կը մեռա

ս է նորա անունը... - Ո՜ր մարդը, - կրկնեցին {բարեկամքը} միաբերան: - Սատանայական մոռացել եմ... ա՜հ

մի անտանելի մարդ է: - Ինչո՛վ, - հարց արեցին {բարեկամքը}: - Ամենայն բանով... նա խելագա՜ր է... վ

Մարկոսը: - Այդ ինչ խորհրդով, - հարց արեցին {բարեկամքը}: - Ո՛ր տեղում կարելի է խայտառակել մի այդպիսի

եծ պատիւ էր, որ ցոյց էինք տալիս, - շարունակեցին {բարեկամքը}: - Սխալւո՛ւմ էք. մեք կը հարբեցնենք նորան եւ

ւրս գնաց Շաքարեանցի տանից, թողնելով այնտեղ երկու {բարեկամքը}: Զ․ Պ. Մարկոսը դուրս եկած չեկած Շաքարեանցի

նկութեանը, խելքը թռցնում էր ուրախութենից: Երկու {բարեկամքը} եւս բաւական ժամանակ մնացին առանց խօսելու: Այդ մի

ւն ունենար եւ Շաքարեանցի կեանքի վերայ: Երկու {բարեկամքը} եւս մի փոքր հանդարտելով նստած աթոռների վերայ, Շա

նից, իբրեւ երեւելի մարդ, ունենար իր ծառայքը կամ {բարեկամքը}, որ նոյնպէս մտան հայոց ազգի մէջ. թողում ենք պատ

: Իմ Յիշատակարանիս ընթերցող երկու հարիւր ութսուն {բարեկամքս} կարող են զարմանալ, թէ այս ի՛նչ տեսակ խօսակցութիւ

է այս րոպէիս, չէ՛ նա, որին կորուսինք մեք՝ նորա {բարեկամքս}, այլ միայն մի հողեղէն թանձր պատեան, որի մէջ երե

ի հետ, եւ, առհասարակ, վատ չէր լինելու, եթէ մի {բարեկարգ} դպրոցում ստանայիք մի հիմնաւոր կրթութիւն, որովհետ

ք առաքինի դաստիարակի ձեռք, յետոյ դնէինք նորան մի {բարեկարգ} եւ բարոյական դպրոցի մէջ, այնուհետեւ շրջապատէին ն

իշատակարանը, եւ որոնց միայնակ ծնողը ճանաչւում էր {բարեկարգ} եւ ճշմարտութեամբ ոգեւորեալ մի ուսումնարան: Ք

համաձայնում է իմ իստակ սրտից տուած խորհրդին՝ մի {բարեկարգ} դպրոցում ստանալ մի հիմնաւոր կրթութիւն։ Բայց, եր

Ամեն մի զուարճալի տեսարան, ամեն մի կրթուած ու {բարեկարգ} ազգ պատճառում էր իմ մէջ մի տրտում մտածութիւն, որ

ամբ կազմել մի առաջարկութիւն ` հիմնելու մի այնպիսի {բարեկարգ} դպրոց, որ առաջինը լինէր, եւ տասն տարու մէջ ամեն

դպրոցի վերա: Մի այդպիսի ազգային աշխարհական {բարեկարգ} դպրոց նախ եւ յառաջ կը լինէր մի լուսաւորութեան առո

ռավարութեան բոլոր մասներից քո դէպարտամենտը սռաւել {բարեկարգ} է: - Ձեր մռայլութիւնը մեծ շնորհ ունի իմ վերա

գարելով հոգեւոր իշխանութեան հպատակութիւնը, ոչինչ {բարեկարգ} Տէրութեան մէջ չէ կարող ընդունուիլ"։ Փարիզի Արքե

, որ, Մամիկոնեանց Տիրոջ Վահանի յանձնարարութեամբ {բարեկարգել} էր, իւր սեփական ունեցած չունեցածը ծախելով: Վանք

անձին մարդոյ։ Հա՛յր սուրբ, ձեռն սրբութեանդ կարէ {բարեկարգել}, իբրեւ այն որ գլուխ եկեղեցւոյն Քրիստոսի. ապա թէ

: Այսպիսի կերպով գործ յառաջ կ՚երթա՞ր: Գործարանը {բարեկարգութեան} մէջ պահելու, եւ այդպէս օգուտ տառաջացնելու համար

րան գործակից լինելով, հսկէր գործարանի պիտոյքի եւ {բարեկարգութեան} վերայ, իսկ հոգատարները իւրեանց պարտականութիւնքը

րեպաշտ տիկնոջ, ի Կատարինեայ Խօջամալեանց, յօգուտ {բարեկարգութեանց} Նոր Նախիջեւան քաղաքի (որ մերձ յամրոցն Ազովու),

հանգուցելոյ, ՚ի Կատարինեայ Խօջամալեանց, յօգուտ {բարեկարգութեանց} Նոր Նախիջեւան քաղաքի, որ մերձ յամրոցն Ազովու, խ

առաջակայ ջանէր ամսումն առաքեսցեն ի Նորն Նախիջեւան {բարեկարգութեանց} կառավարչաց ձեռն, եւ երկու սամն նոյն ջաներ ամսում

ին կտակակատար եւ կատարեալ վէքիլ զՆոր Նախիջեւանում {բարեկարգութեանց} կողմանէ՝ տեղս եղեալ բանակատարսն կամ վէքիլսն իւրա

նոր ստացելոց զեկամուտն առաքեցից ՚ի Նոր Նախիջեւանի {բարեկարգութեանց} կառավարչաց ձեռն, նմանապէս եւ յետ իմ մահուանն ի յ

մ վասն միամտեալ գնալոյ առ տէր։ ԶՆոր Նախիջեւանում {բարեկարգութեանց} կառավարիչսն եւ կամ զնոցա օրինին եւ վերայ իմ կտակա

ետու յԱզով գաւառոջ Նոր Նախիջեւանու քաղաքին հայոց {բարեկարգութեանցն}. այսինքն՝ երկու մասն դպրատանցն, երկու մասն աղք

" Սենեակք լայնանիստք, որմունք բարձրաբերձ, այլ {բարեկարգութիւն} ի նմին եւ ոչինչ ", - գրում էր քսան տարի յառաջ մի

բերում նոքա այս վայրենի Ազգի մէջ հաստատ Սէր դէպի {բարեկարգութիւն}, եւ ընտելացնում էին նորանց բնակութեան եւ անասնադ

ջ գալու չէին: Եւ գործարանը իւր ներքին եւ արտաքին {բարեկարգութիւնը} պահելով, մեծաքայլ յառաջ կ՚երթար, հիմնադրի մեծ խ

մէջ: - Այն դեւերը, որ կարգուած էին դահլիճի {բարեկարգութիւնը} պահպանելու համար, բերեցին սատանայի մօտ այս իմաստ

ժմ լուր չունինք: Թիֆլիսի հոգեւոր դպրոցը պիտի {բարեկարգուի} ՞ արդեօք, նոյնպէս չգիտենք: Աստրախանի՝ նոր

ութիւնը, եւ այնուհետեւ սկսաւ Հայաստանը ծաղկել եւ {բարեկարգուիլ}: Այո՛, մինչեւ Վաղարշակը չեն եղել յիշատակարանք կ

ւնքը շատ լաւ հասկանում ենք։ A propos, Հորթաթողի {բարեկենդան} կամ Հորթաթողի պաս խօսքերը, որ այլաբանութիւն չէ,

իմ գործիս, նույնպես Ավտուշն ողջ եւ առողջ է, այս {բարեկենդանի} օրերն ինձ մոտ էր եւ լավ ուսանում է եւ ոչինչ նեղու

ամբողջ ինչ ո՛չ խղճահարին կորուսանել, առ ՚ի գիւտ {բարեկենդանութեան} կամ ի զովացումն փառասիրական դժոխային ծարաւոյ, որ

առարկայն, այդ ուսման ճիւղը հնար էր նորա նիւթական {բարեկենդանութեանը} ։ Այս պատճառների հիման վերայ հեղինակի գրելիքը

ւտ են քաղել դորանից եւ առաւել ապահովել են իւրեանց {բարեկենդանութիւնը}: Երբեւիցէ խօսելով ազգի վերայ՝ միշտ մեր աչքի

կը միայն ցուցանելով, զոհում են պարզամիտ ժողովրդի {բարեկենդանութիւնը}: Գողգոթայի նահատակը հեռի՛ պահէ ամենայն անբախտ ժո

հարկադրւում է ամեն մի ստրուկ մարդ, իւր գոյքը եւ {բարեկենդանութիւնը} մի կերպով ապահով կացուցանելու համար բռնակալութեան

գրեթէ կաթուածահար, շատանում էին իւրեանց շնչական {բարեկեցութեամբ} եւ ի վերջոյ, որոնց ականջին ազգի անունը, ազգի բա

միթէ այս աւելի հաւատարիմ գրաւական չէ՞ ընկերութեան {բարեկեցութեան}: Եթէ սիրով ոգեւորուած այդ ընկերութեան իւրաքանչիւ

րծել եւ արդիւնաւորել մարդկային կարելի եւ հնարաւոր {բարեկեցութիւնը}, որոշեալ հասկացողութեանը շրջանի մէջ: Տարակո

վ այս տգիտութենից, միշտ ապահով կացուցանեն իւրեանց {բարեկեցութիւնը} ։ Նոքա խլել էին ժողովրդից եւ այն ազատությունը, որ

ելով, որպես թե աստված ստեղծել էր մարդս նյութական {բարեկեցության} համար: Եվ հայերը մարդկության որդիք լինելով ունին

յն կաթուղիկոսի ամենայն Հայոց տեառն Ներսիսի, որով {բարեհաճեալ} է նորին սրբութիւնն յառաջադրել Սինօդին կոչել զիս յ

ստ ընդաբոյս խաբեբայութեան հայ կաթոլիկաց, (զորոց {բարեհաճեալ} է վկայել նորին սրբազնութիւնն ի գրութեան իւրում առ

յն ամենայն գրութիւնս, զորոց նորին վեհափառութիւնն {բարեհաճեալ} է յիշել, չեմ ես բնաւ գրեալ առ տիրացու Սարգիսն,

ջեւան: Այդ ԲԱՐՁՐԱԳՈՅՆ հրովարտակով ՄԵԾ ԿԱՅՍՐՈՒՀԻՆ {բարեհաճել} է ցուցանել Նոր Նախիջեւանու Հայոց ազգին զանազան առ

րայ էր: - Մռայլագոյն տէր, - ասաց վէզիրը, - {բարեհաճել} էիք հրամայել, որ կը կատարէք այսօր այն մի քանի ան

ում բարեկամս. եւ բանք նորա եղեն միշտ համաձայն 'ի {բարեհաճել} զմին եւ զմիւսն եւ կամակից գտան նմա եւ երեւելիք 'ի

ապա թէ ոչ՝ կորնչէր ի զուր ամ մի ողջոյն: Այժմ թէ {բարեհաճեսջիք} շնորհել ինձ զարձակուրդ ըստ օրինադրեալ կարգին, մե

վկայել տեսողքն բոլոր եւ բարեկամք իմ եւ թշնամիք: {Բարեհաճեսցի} Ձերոյին բարձր սրբազնութիւն, աղաչեմ միջնորդել ուր

վ ներկայութեամբ տալ զայսոսիկ պատասխանիս, յայնժամ {բարեհաճեսցի} նշանակել վասն ծախուց ճանապարհի զգումար, որովք մա

դէպս չընդունելոյ զիս Սինօդին ի հոգեւոր կոչումն, {բարեհաճեսցի} զարձակման է հարկաց վկայագիր իմ, ըստ առաջնոյն, չ

ակիմեան Լազարեանց։ Այլ Նորին Բարձր Սրբազնութիւնն {բարեհաճեցաւ} հրամայել ոչ տալ տեղեկութիւն Նորին գերազանցութեան

որսալ, յանդգնութեամբ զարմացնել, գեղեցիկ խաբել, {բարեհաճեցէ՛ք} այս բոլորը իմանալ, մռայլութիւն ձեր, ինչպէս նոքա

: Եթէ Ձեր մռայլութիւնը չհաւատայ, ուրեմն ինքներդ {բարեհաճեցէք} քննել: Աստարօտը, ասելով այս խօսքերը, դարձո

ետ, մինչ չէ կարելի նորանց շարժէլ ու դղրդել... {Բարեհաճեցէք} տեսանել, ահա այժմ եւս իմ մօտ կան տասն հատ գերման

ւթեանը, մինչ գիշերով յանկարծ, Ձեր մռայլութիւն, {բարեհաճեցիք} շատ բարձր.... հազալ թէ փռնգալ, որ երկիրը ճաք

նդութիւն ունենալ դէպի առաքեալի փոխանորդը, ուր եւ {բարեհաճէր} նա ուղարկել Կարգի անդամները Աւետարանը քարոզելու հ

մեջ, բացի յուր արդարացուցիչ փաստերից եւ այս, որ {բարեհաճի} պ. նախարարը մեզանից հարցմունք առնել, մեք շատ ու

րայ, - կցորդեց չար-ոգի ծրագրապետը: - Ինչպէ՞ս կը {բարեհաճի} Ձեր մռայլութիւնը լսել, վիպասանական թէ ճարտասանակ

բոլոր Ամերիկային: - Եթէ Ձեր մռայլութիւնը կը {բարեհաճի} փորձով իմանալ, թէ ի՛նչ կատարելութեան աստիճանի հա

ն հանգամանք մտանելոյ իմոյ ի հոգեւոր կոչումն, ըստ {բարեհաճութեան} նորին սրբազնութեան ծայրագոյն պատրիարք կաթուղիկոսի

ւնելով այդ խնդիրը եւ ցոյց տալու համար ՄԵՐ մշտական {բարեհաճութիւնը} դէպի Նախիջեւանի Հայոց հասարակութեան անյողդողդ հաւ

րովին արդարացաւ նորա օգնութենով։ Բայց եպիսկոպոսի {բարեհաճութիւնը} դէպի Իգնատիոսը երկար չ'տեւեց. պատճառ, Կարաֆֆայն

Նոքա կարողացան դարձուցանել իւրեանց վերայ թագաւորի {բարեհաճութիւնը} եւ համոզում էին նորան խոստանալ երկու ամսից յետոյ

ության պրոֆեսոր, դոկտոր Նազարյանցը, բարձրագույն {բարեհաճությամբ}, նախատեսում է հրատարակել գալիք տարվա հունվարից:

ն Ռուսաց Տէրութեան մշտնջենաւոր հպատակութեան մէջ, {բարեհաճում} ենք ՄԵՔ ոչ թէ միայն ընդունել ձեզ՝ ամենեքեանքդ,

րուած ֆիրմանի հիման վրայ, այլ ըստ իր ` պատրիարքի {բարեհայեցողութեան}, եւ անյապաղ սկսել Երուսաղէմի պատրիարքի ընտրութիւ

մ սիրելի բարեկամ Անանիայից: Շնորհավորում եմ նորա {բարեհաջող} գալուստը երկարատեւ ու միաժամանակ դժվարին ու շատ վ

էր այնպիսի միստիկական դաստիարակությամբ, որ ավելի {բարեհաջող} հանգամանքներում, քան հռոմայեցիների Արեւելքին տիր

ւնը, ըստ որում, նորա խօսքերից երեւում է, որ մի {բարեհոգի}, ազգասէր, այլեւ ճշմարտապէս ազգի վերայ սիրտ ցաւե

ւր գրքի մէջ, այնուամենայնիւ, այնքան համեստ է եւ {բարեհոգի}, որ չկամի երբէք համարել իւր խօսելու ոճը " ամեն տ

րող էր վնասել մեզ: Գտանուեցան մասնաւորապէս {բարեհոգի} անձինք, որոնք ամէն բան յանձն առած, իւրեանց կեան

ռաւի ձեռք... Որտեղի՞ց, որտե՞ղ: - Երեւի մի {բարեհոգի} մարդ բերած լինելով նամակը, գիտութեամբ յանձնել է

ծննդկանի երեխան ընդունելու: Խեղճ դայեկը, որ շատ {բարեհոգի} կին է եղած, որին մինչեւ այսօր օրհնում են Նախիջեւ

որան: Դերվիշը, սիրտը շարժուելով Խանի այսպիսի {բարեհոգութենից}, կամենում է վարձատրել նորա այս հիւրասիրութիւնը մ

եւ, ամենայն երջանկութեամբ լրացեալ, երկայն օրեր {բարեմաղթելու} է մեր ամենագթած ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ՆԻԿՈԼԱԵՒԻՉ Կայսեր, որո

միք, ինձ հակառակորդ, բայց անհույս չեմ, որ ազգի {բարեմիտ} անդամք կբարձրացնեն յուրյանց ձայնը հարկ ժամանակում

է յերեսփոխանութիւն, որպէս այր արդարեւ ազգասէր եւ {բարեմիտ}, փութացաւ առ այժմ միայնակ ելանել յԷջմիածին եւ ար

յայտնում է իւր որպիսութիւնը։ Տեսանում եմ, որ դա {բարեմիտ} եւ աշխոյժ երեւակայութեամբ մի երիտասարդ է, բայց՝

նքը, այլեւ պատրաստականութիւնը ընդունելու ամեն մի {բարեմիտ} խորհուրդ, իւր տպարանից այս կամ այն թերութիւնը վե

են նորան մարդասիրական անձնազոհութեամբ, մինչ ազգի {բարեմիտ} անդամքը ողջամիտ քարոզութիւնը եւ անաչառ հրապարակախ

լինէր, եթէ բոլոր վէճերը դադարեցնէր, թողնէր այն {բարեմիտ} մարդուն, այն հաւատարիմ եւ անխարդախ վերակացուին ի

վատը տեղափոխութեան առաջքը առնուլ, եթէ նա յիրաւի {բարեմիտ} եւ բարեխորհուրդ մարդ էր. այս մէկ: Երկրորդ

յետոյ, սա կրկին շարունակեց իւր գիտեցածը, մինչեւ {բարեմիտ} մարդիկ իւր դէմ զինուորելով, արձակուեցաւ իւր պաշտ

դու պատճառ ամենայն չարիքի, եթէ դու իրաւ այդպիսի {բարեմիտ} մարդ էիր, ինչո՞ւ ապա չլսեցիր ժողովրդի աւագ մարդե

րեան Գեղամեանցը։ Կարծում ենք, ախորժ կը լինի մեր {բարեմիտ} Հայերին մի քանի տեղեկութիւնք ստանալ դորա կեանքի հ

նը։ Կը ցանկանայինք, որ օգտակար լինէին նորան մեր {բարեմիտ} փոքր ի շատէ ծանօթութիւնքը նորա աշխատութեան վերայ

ակարանները, որ անմիջապէս ընծայում էիք հայոց ազգի {բարեմիտներին} արգոյ հեղինակ Ստեփաննոս վարդապետը Նազարեանցի Հիւս

րորդ կոչեմք, որ առաւել յաշխարհականս գտանէր, էին {բարեմիտք}, չունէին ինչ հակառակութիւն ընդ ուղղափառս, բայց

առաջ խաղալ այդ ազնիւ ասպարիզի մէջ։ Սոյնպէս, {բարեմտաբար} մատնացոյց առնելով աշխատութեան մէջ գտանուած պակասո

է վարդապետը։ Բայց սա, շատ սիրելով հանգուցեալը, {բարեմտաբեր} խորհուրդ տուեց նորան մի քանի ժամանակ յետ դնել այդ

եւ ցոյց տալով այդ գրուածքի թերութիւնքը, ամենայն {բարեմտութեամբ} աշխատել էի օգտակար լինել նորան, փոխանակ խոստովան

չ ծաղրելու եւ ոչ պախարակելու մտքով, այլ կատարեալ {բարեմտութեամբ}, յուսալով, թէ մեր մի քանի նկատողութիւնքը կարող

գը, աղաչի՛ր գթած Աստուածը նորա համար, եւ այդ քո {բարեմտութեան} փոխարէն կը վարձատրէ քեզ Նա, որ խոստացաւ իւր անու

գրուածքի վերայ, այլեւ գիտէր, որ լռելու չե՛նք, {բարեմտութենից} շարժուած եկել էր մեզ մօտ, աղաչելու, որ բան չգրե

նի առաջնորդ սրբազան Մատթէոս թեմակալ Արքեպիսկոպոսի {բարեմտութիւնը} եւ ազգասիրութիւնը յայտնի է ոչ միայն մեզ, այլեւ բ

եղանակը եւ հեղաշունչ հողմիկը մեզ խոստանում էին մի {բարեյաջող} նաւարկութիւն: Թէ մէկ օր վաղ եւ թէ մէկ օր անագան

ինձ տարի էր թւում. վերջապէս, զրկուելով ամենայն {բարեյաջող} յոյսերից, մտածեցի գործ դնել իմ գերմարդկային զօրո

նսէնի գիրը իբրեւ առիթ. ուրեմն բնականաբար պիտոյ է {բարեյաջող} լինէր նա Յիսուսեաններին։ Երբ Հայր Լաշէզ թագա

ձայն ազգական պարտաւորութեան իմոյ, ըստ յորդորանաց {բարենախանձ} անձանց, ի գործ եդի զառ յինէն կախեալ միջոցս, վաս

ներ՝ Սահակի եւ Մեսրոպի ճեմարանը վերականգնելու եւ {բարենորոգելու} ծրագիրը: Տակավին անտեղյակ քո Նախիջեւան հասնել

ւէ աշխատանք տամ, ապա իմ կարծիքն է՝ հետաձգել այդ {բարենպաստ} ժամանակի, թերեւս մինչ այդ իմ հորիզոնն էլ կպարզվի

ալություն եմ հայտնում նրան՝ իմ մասին հայտնած շատ {բարենպաստ} կարծիքի համար, բայց, թվում է, թե դա մի փոքր չա

ազարդեալ նորոգէր, զպաշտօնեայս ուխտին մեծարելով, {բարեշէն} զաշխարհս առնելով։ Նոյնն եւ ի ժամանակս իշխանութեա

սանի, զի բաց ի հանգուցեալ Մասեհ Բաբաջանեանէ եւ ի {բարեպաշտ} տիկնոջն հանգուցելոյ ՚ի Կատարինեայ Խոջամալեանց, ե

երեւի ինչ ՚ի գործոցն եթէ ո՛ւր վախճանեցաւ այրն այն {բարեպաշտ} եւ յորո՞ց ի ձեռս մնացին կայք եւ գոյք նորա, որպէս

, որպէս կտակակատար եղբայր հանգուցելոյ քեռն, այր {բարեպաշտ} եւ երկեղած, ըստ վկայութեան բովանդակ ազգայնոց տեղ

ընդ ձեզ, ի մասին հրիտակին թողելոյ ՚ի հանգուցեալ {բարեպաշտ} տիկնոջ, ի Կատարինեայ Խօջամալեանց, յօգուտ բարեկա

ըստ պաշտօնի իւրոյ, ի մասին հրիտակին, թողելոյ ի {բարեպաշտ} տիկնոջն հանգուցելոյ, ՚ի Կատարինեայ Խօջամալեանց,

ռաքելութիւնս, ի մասին ազգային հրիտակաց թողելոց ի {բարեպաշտ} հայկազանց յանձն առնուլ Ձեր կատարել զմնացուածս այ

բազում ամաց հետէ պահի եւ յոտին կայ միմիայն ծախիւք {բարեպաշտ} առն ոչ անծանօթի վեհափառութեանդ, ազգասիրի ասեմ մ

Լոնդոն: Ձեր նամակը եւ պ. Հարություն Աբգարյան {բարեպաշտ} ծերունվո նամակը առ վեհափառ կաթողիկոսը ուղարկել եմ

- խոսքով գրեթե անկարելի է արտահայտել, որովհետեւ {բարեպաշտ} իդեալիստների մազերը կդիզանան, իսկ Իսպանիայում թե

սատար լինիք 'ի կատարել զցանկութիւն ազգի մերոյ եւ {բարեպաշտ} կտակողացն, որ ցայսօր մնայ անկատար 'ի վաթսուն եւ

յդպիսի դիւական ընկերութենից, - ասելով հեռանում է {բարեպաշտ} Հայը: Վեցերորդ՝ Բէգզադէն պատուիրում է իւր մ

էր աշխարհի մի հեռաւոր մաuնում - Հնդկաստանի մէջ - {բարեպաշտ} հայերի սիրտը, օգնութիւն հասուցանելու այդ նորաշէն

ել է ամենակալ տէրը մեր ձեռքի վաստակը"։ Մեր {բարեպաշտ} ազգասէրքը, իւրեանց հոգու լեզուով, ահա այսպիսի խ

Ահա՛ այն կտակները, որ կարդալով եւ տեսանելով, թէ {բարեպաշտ} կտակակատարքը մինչեւ այս րոպէս չեն հասել իւրեանց ն

ոշմեալ յիշատակէ։ Էլ ինչ ասեմ արդա՛ր եւ արժանաւոր {բարեպաշտ} եւ սուրբ Ներսէս կաթուղիկոսի մասին եւ կրօնաւոր, ա

լոր նորա ունեցածը, այն ժամանակ Ղազարը ստիպուեցաւ {բարեպաշտ} մարդոց օգնութիւնը ընդունել։ Մամիկոնեան Համազասպի

որին պատճառ ուէին նախանձել շատ մարդիկ։ {ԲԱՐԵՊԱՇՏ} ՔՐԻՍՏՈՆԵԱՅՔ II. Ահա՛ մարդուս կեանքը աշխարհի ե

տան։ Իւր առաջին դաստիարակութիւնը ստացաւ նա երկու {բարեպաշտ} կրօնաւոր կանանցից, որ միշտ սովո՛ր էր նա սիրով յի

էր նոցա մէջ այնպիսի կենդանի, որի մէջ մտանում էին {բարեպաշտ} եւ սուրբ մարդերի հոգիքը։ Նոքա մեծ երջանկութիւն է

նել՝ ձեռքերում բռնած ունենալով կովի պոչ։ Ո՛չ ոք {բարեպաշտ} Հնդկացիներից չէր ուտում կովի միս։ Ապաշխարողքը ապ

երի մէջ գտանել Քրիստոնէութեան նշանակը կամ հետքը. {բարեպաշտ} քարոզիչների ձեռքով սերմանածը այրում էր Կարգի սարս

րից Յակոբ-Կլեման անունով մինը (Jacques Clément) {բարեպաշտ} հոգետես, որ յոյս ունի, թէ հրեշտակները օգնութիւն

որը հերետիկոսական է, որը աստուածուրացական, որը {բարեպաշտ} ականջի համար լսելու անպատեհ։ Պապը պատասխանեց, թ

մանկական պարզամտութիւն, ներողամտութիւն, եւ ուր {բարեպաշտ} ու առաքինի հայ կինը իսկոյն ճանաչւում է: Փարպու ճ

եւ այս բանը գործւում է, այո՛, քրիստոնէութեան եւ {բարեպաշտութեան} դիմակների տակ: Քրիստոնէութիւնը, չարաչար գործ դր

ով իւր դիտաւորութիւնը եւ խորհուրդը աղքատութեան եւ {բարեպաշտութեան} դիմակներով, վերջին ջանքը ու աշխատանքը գործ էր դն

իդիչիօնի, որ շատ ուսեալ եւ խելացի մարդ էր եւ իւր {բարեպաշտութեան} մասին ամենայն տեղ յարգելի։ Այս Կարդինալը հակառակ

ութիւն եւ հնազանդութիւն դէպի Պապական աթոռը։ Նոցա {բարեպաշտութեան} համբաւը տարածուեցաւ մինչեւ շատ հեռի տեղեր։ Պորտո

կեանց Խ ն դ ի ր Շարժեալ ի քրիստոնէական {բարեպաշտութենէ}, բերեալ էի ի Մոսկվայէ զպատկեր սրբոյ աստուածածնի

Լուտովիկոս Սօտելօ-Ֆրանսիսկեան կրօնաւորը, որ իւր {բարեպաշտութենով} եւ ճիշտ բարոյականութենով հռչակուած հոյակապ մարդ է

Իպր քաղաքի։ Հռչակաւոր լինելով իւր գիտութենովը, {բարեպաշտութենովը} եւ խիստ բարոյականութենովը՝ չ'կարողացաւ հաճոյ գտա

իւն Զամս բազումս յառաջ քան զայս, ոմանք 'ի {բարեպաշտօն} ազգակցաց մերոց բնակելոց 'ի Հնդիկս, որ գո՛ն Մասեհ

շեալ իմ երեք կտակակատարացն տալ անպատճառ: Եւ վասն {բարեպէս} բերելոյ զամենայն հարկաւոր գործսն եւ կամ զգանգատն

թեան զէնքը առնելով իր ձեռքը, ուղարկեց այս թուղթը {բարեսէր}, մեծ եւ պատուական նախարար Մամիկոնեան Համազասպի

գթութեան ընդդէմ դէպի երկինք բողոքել: Մի քանի {բարեսիրտ} Հայեր, խղճալով այս անօգնական տղայի վերայ, ժողով

ահագին փոթորիկի դիպեցանք. ծովեզերեայ բնակիչների {բարեսիրտ} հոգացողութեամբ հազիւ կարողացանք խլել մեր կեանքը մ

եղեցի եւ խափան լինել մեր գործին"։ Առհասարակ շատ {բարեսիրտ} են մեր քահանայք, այս չէ կարելի ուրանալ. երախտագ

նեւին խափան չէ իմ Անգլիա գնալուն: Հաւատալով նորա {բարեսրտութեան} վերայ՝ կարծում եմ, որ եթէ Ֆրանսիա եւ Աւստրիա եւ

ն, թէեւ այդ մարդը ցոյց էր տալիս իւրեան որպէս լոկ {բարերար}... Այդ բարերար անուանուածը աշակերտ տուեց Գիրսասը

դը ցոյց էր տալիս իւրեան որպէս լոկ բարերար... Այդ {բարերար} անուանուածը աշակերտ տուեց Գիրսասը մի Բրամինի մօտ

ար դրամոց պարտապանն. եւ ո՛չ այսչափ միայն, այլեւ {բարերար} ոք զնա հռչակեալ: Մանրամասնութիւնք գործոյս, ո՛չ

, եթէ այն ռազմական փիլիսոփայութիւնը ընկերական եւ {բարերար} սկզբունքների տակ կերպարանուելով հիմք դառնան տէրու

րգութեան ծանրութիւնը: Մնում է մէջտեղը որպէս միակ {բարերար} ելք հասարակական սկզբունքը (общинное начало), ո

ն կտրիճ որդին դժոխքի, վերջապէս մահադեղ տուեց իւր {բարերար} ծայրագոյն Բրամինին եւ տանը գտանուած ինքը յափշտակե

ընդհատեց նորա խօսքը: - Պարո՛ն բժշկապետ, ես {բարերար} եւ գործակալ էի Մեղուին. Ճռաքաղը եւս հեռի չէ մնաց

սիրով, եւ հրամայել է գանձապետին մեծ արծաթ վճարել {բարերար} դերվիշին նորա այս նուէրի փոխանակ: Խանը, վահա

փոքր քան շատ՝ յայտնելոյ զսրտիս զգացմունս վեհանձն {բարերարացդ}, համարձակիմ ըստ Ձերում հրամանի՝ խնդրել ի ՁԷնջ,

, մօտենալով քահանայապետին եւ չարաբանելով իւր մեծ {բարերարը}, որի հետ պապը եկեղեցական գործերի պատճառով ունէր

ւմն հրամանի բարձր սրբազան տեառն իմոյ եւ ծնողագութ {բարերարի}: Չեն պետք ծանօթաբանութեան զանձնէ իմմէ, արդէն

արդինալը փոխանակ իւր կեանքը դնելու իւր առատաշնորհ {բարերարի} կեանքի վերայ, փոխանակ ջերմ եռանդութեամբ աշխատելո

անքը (կա՞յ), չէ պիտոյ ապերախտ գտանուէին ընդդէմ {բարերարին}, չէ պիտոյ պապականութիւնը որպէս մի պատնէշ կանգնեց

դը իւր կեանքը իբրեւ շնորհք, չպիտի ստանար բռնակալ- {բարերարից}: Միստիկները չկամին այս տեսնել, նոքա վերացա

լ բաց ի տանէս յայսմանէ եւ ի կրպակացս, հանգուցեալ {բարերարն} Նախիջեւանայ ի կտակի իւրում, արարելոյ յ30-երորդ ա

նքի չափով, որ ցոյց էր տալիս իւր խնկելի եւ տօնելի {բարերարներին}, Հայոց ազգը արհամարհութիւն ունի դէպի այն մարդիկը

մ նոցա երկուքի վերայ եւս: Չորրորդ՝ Բէգզադէն {բարերարութեան} անունով իւր մնացորդ եւ փտած ապրանքը, որ եթէ վաճա

ցաւ Լիոնի Արքեպիսկոպոս։ Պապը, իբրեւ փոխարէն այն {բարերարութեանը}, որ արեց, պահանջում էր նորընծայ Կարդինալից, որ

տ օրինադրեալ կարգին, մեծ արարեալ ի վերայ իմ ղՁեր {բարերարութիւն}, իսկոյն առանց ժամավաճառ լինելոյ ունիմ մատուցանել

ութեամբ՝ դեռեւս մտածելով, թէ մեծ շնորհ էր, մեծ {բարերարութիւն} էր ազգի համար, որ այդ պարոնը կամեցել էր ներկայ գ

կը դրոշմուէր փառաւոր տառերով եւ Հռոմի ժողովուրդը {բարերարութիւն} գտանելով քեզանից, քո երախտիքը իւր հոգու մէջ կ՚ան

ւմ), որ քո՝ Տիրոջդ, սիրուն եւ ամենին ընդունող {բարերարութիւնից}, յարգելի մարդ է եւ հրապարակում երեւելու պատճառ ո

ույս քարշել, շատ եւ անչափ շնորհակալ եմ, եթե այդ {բարերարությունը} ինձ առնեք, որ ես կարողանամ 2 տարի ժամանակով Փարի

փ կանն, եւ մինչ արեւ լուսաւորէ զնոսա յանզուգական {բարերարս} իւրեանց համաթուել, թէ եւ այլում ումեք եւս ժամանա

ԱՅ ԽԱՉԱՏՈՒՐ ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆՔ Ողորմած տեարք եւ անմահ {բարերարք}, Երախտագէտ սրտիս զգացմունք չտան ինձ թոյլ՝ բ

տապարտութեան սրտիս. զարդիս անձեռնհաս եմ, անմահ {բարերարք} ՝ ի մարմնացուցանել զայն առաջի Ձերոյին գերազանցութ

ին գերազանցութեանց զնամակ, որով ծանուցանեն անմահ {բարերարքն} ազգիս, երկոքին ամոլակիցքն, աղայք Լազարեանք թէ զ

նուիրելով նորան հանգուցեալ Դաւիկ Թամամշեանի՝ իւր {բարերերի} յիշատակին, փոքր ի շատէ պարտավճար լինի նորա հոգու

տ բառ չունի, որովհետեւ ժողովուրդը կա՛մ չունի այդ {բարերի} գաղափարը, կամ՛ օտար բառ է գործ ածում։ Յայտնի է

ւք ալ ողջ լինիք: Մեր բոլոր ընտանեաց եւ ազգականաց {բարեւ} եւ ամէն հարցանողաց: Ես գիրս անպակաս կը գրեմ, ին

աղաչէն գիր առի Յակոռիցկիէն, եթէ գիր գրիք նոցա, {բարեւ} արեք, ես ժամանակ չունիմ գրելու: Ողջ լերուք:

ուրիշներին առնենք: Սիրելի ծնողացս շատ եւ շատ {բարեւ} ՝ Գրիգոր եղբորս, Ֆլորա յանգայիս եւ զավակացը սիրո

ողջույն, Սերոբե եւ Լուսեղեն եղբարցս կարոտիվ շատ {բարեւ}, Վառվառ քրոջս եւ զավակացը սիրով ողջույն. ասացեք

րուն: Լսել եմ, երկու աղջիկ ունին որպես թե: Շատ {բարեւ} նույնպես Մանուկ խնամիին եւ կնոջը, նացա մորը եւ ա

նամիին եւ կնոջը, նացա մորը եւ այլ հարցանողաց շատ {բարեւ}: Այստեղ նոր բան ոչինչ չկա, միայն սրբազան հա

շն ողջ ենք եւ առողջ: Մեր բոլոր ընտանյացը սիրո {բարեւ}, Կայանուշին գրած մի քանի տող գիրը կարդացի, շնոր

դրության մեջ: Գայանե Նիկոլաեւնային շատ սիրով {բարեւ}. արդյոք ինչպե՞ս է նորա առողջությունը. եթե գաս,

բաներ ունիմ խոսելու: Պետր Նիկոլաեւիչին սիրով {բարեւ}: Առայժմ այնքան: Մնաս բարեւ մինչեւ տեսություն:

ր Նիկոլաեւիչին սիրով բարեւ: Առայժմ այնքան: Մնաս {բարեւ} մինչեւ տեսություն: Քո հարազատ եղբայրը՝ Մ

իտ չէի: Խնդրեմ մեր բոլոր ազգականաց շատ եւ շատ {բարեւ} անես, մանավանդ Վառվառ եւ Գայանե քուրերուս, սիրե

ր ես շնորհակալ եմ Ավետիքից: Ըստ որում, չմոռանաս {բարեւ} գրել ծնողներիս, եղբայրներիս, քույրերիս, փեսանե

անի օր դեռ կմնամ այստեղ: Մեր բոլոր ազգականաց շատ {բարեւ}, չունիմ ուրիշ գրելիք, եւ ժամանակն ալ խիստ կարճ

Ուրիշ գրելու բան չունիմ, մարդուդ շատ եւ շատ {բարեւ} արա, Գաբրիելին նույնպես. նարա ալ ջոկ գիրեր գրել

յիս երթաս եւ գիրս կարդաս ու ինձիմեն ալ արապաներով {բարեւ} անիս: Մամայիս արդխ բան ալ չիմ գրիլ, ինչու որ չի

կանալ, կասիք: Սիրական Ղազարոս եղբորս շատ եւ շատ {բարեւ}, աստված կատարյալ առողջություն տա: Դիմացի փոշ

լան ման կուգան, Բայց որ երթանք մենք խանութը {բարեւ} կուտանք ամենուն Եթէ աղայ՝ իշխան՝ անձինք՝

: Կոմս էմմանուէլը մօտեցաւ այս մարդուն: - {Բարեւ}, ծերունի, - ասաց նա: - Աստուծոյ բարին, -

մահի ինչութիւնը, դեռ կարելի է, որ այս երեկոյ եւ {բարեւ} չտուած. պատճառ, քանի գնում էին, շատ մօտ ծանօթա

- Կան մարդիկ, - խօսեց Շահումեանցը, - որ միմեանց {բարեւ} տալ-առնուլը, կամ ղահուէտնումը թուղթ խաղալը միմեա

: Կարպ Մակարովիչը երեւի արդեն եկել է, եթե այո՛, {բարեւեք} նրան մինչ տեսակցությունը, իսկ տեսակցության ժամին

որ նամակս ստանաս, գնա նրա մոտ եւ, հաղորդելով իմ {բարեւը}, տեղեկացիր նրա կացության մասին, եւ կարգին ու մա

ժամանած Անդրեաս եպիսկոպոսի մոտ, հաղորդիր նրան իմ {բարեւը}, ի սրտե հաջողություն եմ ցանկանում նրան իր գործեր

եմ ցանկանում նրան իր գործերում: Հաղորդի՛ր իմ {բարեւը} մեր ծնողներին, եղբայրներին, քույրերին, փեսաներ

իւթիւնճի-օղլուի մօտ, եւ դուռից ներս մտած չմտած, {բարեւը} ասած չասած առաջարկում էր մի խնդիր, որպէսզի պատճա

, անվանակոչության օրն է. Հենց որ ստանաս նամակս, {բարեւի} հետ միասին հայտնիր նրան եւ իմ անկեղծ շնորհավորանք

նրան սաղմնաբանության ամբիոնը: Ասա նրան, որպեսզի {բարեւի} Կոլյա Ուստիմովիչին: Խնդրում եմ, հնարավորության

ոլաեւնա Պանովային իմ ջերմաջերմ պատասխանը նրա ջերմ {բարեւին}: Սրտանց շնորհակալ եմ, որ նա մտերմորեն հիշում է

են, ուստի եւ խնդրում եմ ազատել ինձ նրանցից: {Բարեւիր} երկու սեռի բոլոր ծանոթներիս եւ բարեկամներիս. Հու

եւ սեպտեմբերից առաջ Պիտեր չես ընկնի. ճիշտ չէ՞: {Բարեւիր} այնտեղ բոլոր բարեկամներիս ու ծանոթներիս: Ե՞րբ

անց բանը այդ ընտանեկան թշնամուց - դավաճանից: {Բարեւիր} երկու սեռի բոլոր բարեկամներիս, իմ առողջությունը

րշիացա՞վ: Այս՝ Հովհաննեսին է վերաբերում։ {Բարեւիր} երկու սեռի բոլոր բարեկամներիս եւ նորին գերազանցու

որպեսզի հնարավոր լինի ստանալ դրական արդյունք: {Բարեւիր} երկու սեռի բարեկամներիս: Քո Միշել [Հ.

ններին. շնորհակալ եմ նրանց համակրանքի համար: {Բարեւիր} Բերբերյանին եւ Սուլթան-Շահին. վերջինս, հուսով ե

նիքին: Այլեւս, եղբայր, բան չունեմ գրելու, {բարեւիր} երկու սեռի բարեկամներիս եւ ծանոթներիս: Ցուրախ տե

այն ապաստան զրկելոց յանիրաւութենէ անբարեբարոյից: {Բարեւհաճեսցի} հոգեւոր կառավարութիւնդ գիտել ի քահանայէն Պոպովեան

սի ձեռքը: Բոլոր մնացած ծանոթներիս ջերմ եւ անկեղծ {բարեւներ}: Մերոնց նամակ գրիր եւ Գրիգոր եղբորս, ե՛ւ Վառվառ

եւս չի կարելի ասել, որովհետեւ դժվար խնդիր է: {Բարեւներ} երկու սեռի բարեկամներիս, նրանց բոլորին դու գիտես

պետք է, չէ՞ վերջացնել երբեւիցե: Հաղորդիր իմ {բարեւները} երկու սեռի բոլոր բարեկամներիս։ Հավանորեն, որ

ես: Շատ ուրախ եմ Րեստենի վերաբերյալ: Խնդրում եմ {բարեւս} հաղորդես Կովալսկուն եւ շնորհավորես նրա դիսերտացիա

էլ լինի, նրա խիղճը, համենայն դեպս, մաքուր է: {Բարեւս} հաղորդիր Ս. Ի. Նազարյանցին եւ Ֆեդինկային: Վերջ

անրամասնություններով՝ գրել " Մեր լեզվի արմատական {բարեփոխության} մի փորձ ", շարադրել հնի քայքայման եւ նորի կազմավ

են արդար արիւն, արդար Աբէլի արիւնից սկսած մինչեւ {Բարեքի} որդի Զաքարիայի արիւնը, որ տաճարի եւ սեղանի մէջտե

զօրինաւոր եւ զանժխտելի յաջորդն առաքելոց Թադդէի եւ {Բարթոլոմեայ}: 8) Երես 52, Հարց. - " Մասնաւոր եկեղեցին

անձնեց այն պայմանները։ Այս Կարդինալներից մինը էր {Բարթոլոմէոս} Գուիդիչիօնի, որ շատ ուսեալ եւ խելացի մարդ էր եւ

ն հռչակաւոր սպանութեան մէջ, որ յայտնի է անունովս {Բարթոլոմէոսեան} գիշեր կամ Փարիզի արիւնաշաղախ հարսանիք)։ Նոքա ա

նոցա շատ պատուականներից։ Ես յիշում եմ {Բարթոլոմէոսեան} գիշերը։ Sully. Economies royales. T. II

ինչպէս արժան էր, իրաւախոհ պատճառ մէջ բերելով մեր {Բարթողիմէոս} եւ Թադդէոս սուրբ առաքեալքը, որ Տիրոջից վիճակուեց

ր Փրկիչը, եւ որոնք սկզբնաբար խառնելով Թադդէոս եւ {Բարթողիմէոս} առաքեալների եւ նոցա հարազատ յաջորդների արիւնով՝

ք յառեցան ի նոր յաջորդդ առաքելոց սրբոց Թադդէ ի եւ {Բարթողոմեայ}: Շատից քան սակաւուց բաբախին սիրտք ի վերայ Ձեր,

արժանի մտանել ի կեանս յաւիտենական ամէն: Գրեցաւ ի {Բարթվիայ} յայսմ ադամ ամսոյ 20, որ է Մայիսի 9, թիւն փրկչին

ւդ մեր՝ զօծեալդ Աստուծոյ կենդանւոյ՝ որպէս Հովիւ {բարի} ի հօտանս գառանց: Ուստի ուրախացեալ հոգւով՝ ասեմք

ղբարց եւ ազգականաց վերեւ, այլեւ օտարները, որոնք {բարի} սիրտ ունեին, ես շատ երանելի մարդ կլինեի, եթե կա

Եթե մեղանչել եմ Ավտուշին այստեղ բերելովս, այդ ես {բարի} սրտով եւ խորհրդով արել եմ, բայց եթե այդ ձեզ կամ

նց անձը, յուրյանց ազգը, նորա օգուտը եւ վնասը եւ {բարի} սիրտ ունեին օգնել նրան: Այս սրտով եւ հոգվով դ

մանակներս մանրամասն կխոսինք: Եթե դուք այնքան {բարի} եք, որ կամիք ինձ օգնել եւ իմ խավար դրութենից դեպ

մ ես կարող եմ ապրել 800 մանեթով. եթե դուք այնքան {բարի} եք եղել, որ հանձն եք առել զոհել 600, տարակույս

այդպես չի՛ կարելի: Ինչ վերաբերում է Անանիայի {բարի} եւ սրտագին խորհուրդներին եւ առողջապահական զգուշաց

դ ի՞նչ դժբախտ օր է հոկտեմբերի 17-ը: Նրա խմբագիրը {բարի} ժամու չի ծնվել. իսկ Անանիան, չար ոգու նման, հե

մենաբարի Մարիա Նիկոլաեւնային, որ նա օժանդակի այդ {բարի} գործին, եւ ես հավատացած եմ, որ նա կգործադրել իր

անի վերջացնելուն, այսինքն, ուրիշ խոսքով, նրանք {բարի} են ցանկանում պարտատիրոջը եւ թույլ են տալիս նրան վ

լինում, բայց դա կախված է յուրաքանչյուր քաղաքացու {բարի} կամքից եւ չի ապացուցում երբեք, որ նա իրավունք չո

իրս, ցանկալով քեզ ու քո ընտանիքին առ ի սրտե ամեն {բարի}, ամեն հաջողություն, առողջություն եւ երջանիկ կյա

անդիսում. ինչ որ Աստուած ստեղծել է, ամենայն ինչ {բարի} է, եւ պիտոյ է զգուշանալ, չմեղանչել արդարութեան

ութիւնը աշխարհի երեսին խափան չէ ձեզ մի ազգային եւ {բարի} գործի մասնակից լինելու. երանի՜ թէ ես եւս կարողան

արանիս մէջ: Եթէ դու աւելորդ արծաթ ունիս, քեզ մի {բարի} խորհուրդ տամ։ Մեր գեղի մէջ չկայ աղջիկների ուսում

ի զաւակների հոգաբարձուն չէիր"։ Մի՞թէ մի մարդ մի {բարի} գործ կատարում է նորա համար, որ պարտական էր, եւ

դէ, եթէ ունիս կարողութիւն, արի գործ դիր նորան, {բարի} օրինակ դարձիր մեր միւս կարող եղբայրակիցներին, ջե

ինձ Բէգզադէ են ասում... - Եթէ այդպէս է, եթէ {բարի} խորհրդի ընդդէմ ականջդ խցում ես իժ օձի նման, եթէ

նէի, որ նայէի: Օրացոյց ունէի, բայց երազի մասին {բարի} ու չար օրերը չկային նշանակած. երեւի թէ դորա շինո

են թագաւորութեան ընդհանուր օրինադրութենների հետ, {բարի} ճանաչեցինք հաստատել, եւ մշտնջենաւոր ժամանակով հա

եւ այլն, եւ այլն, ինչպէս կարող են յառաջանալ այն {բարի}, բարի բաները, որոնց չլինելու վերայ մորմոքուելով

, եւ այլն, ինչպէս կարող են յառաջանալ այն բարի, {բարի} բաները, որոնց չլինելու վերայ մորմոքուելով՝ յառա

ս, պիտի յետ գնայ, եւ պիտի չքանան այնուհետեւ մեր {բարի} բարի յոյսերը, որ ունէինք այդ քաղաքից: Իհարկ

իտի յետ գնայ, եւ պիտի չքանան այնուհետեւ մեր բարի {բարի} յոյսերը, որ ունէինք այդ քաղաքից: Իհարկէ, լ

ւքը շատանան, միայն հարկաւոր էր իսկոյն սկսանել մի {բարի} գործի հիմնարկութիւն, շինել մի առարկայ, որ մօտ լ

Զարմանալի բան. այնպիսի ժամանակի ենք հասել, որ {բարի} խորհուրդը եւս, որ տալիս էինք մի մարդու, ամենեւի

տանալ: Տեսանո՞ւմ էք, սիրելի՛ ընթերցողք, ինչպէս {բարի} սիրտ ունի պարոնը. ամենեւին խափան չէ իմ Անգլիա գն

եան առաջեւ սեւերես չմնալու համար պիտոյ է նորան մի {բարի} խորհուրդ տալ. արդեօք աւելի օգտակար չէ՞ր Պ. Իսահ

դահճի պէս չվարուէր լօգիկայի հետ: Տեսանենք՝ այս {բարի} խորհուրդը ինչ ազդեցութիւն կը գործէ Մուզաների բարե

յլն"։ Ցանկալի էր լսել Պ. Իսահակեանցից, թէ այդ {բարի} եւ օրհնեալ յիշատակի արժանի մարդիկը ինքեա՞նք դիմեց

իւնը եւ նպատակը այլ բան են եւ խօսքերս՝ այլ։ Շատ {բարի} ։ Ինչ տեղից իմացաւ Պ. Իսահակեանցը իմ քարոզութիւն

ել, եթէ չկային մեր մէջ ուրախացուցիչ նիւթեր՝ մեր {բարի} գործերը: Առհասարակ, տօները բերում են իւրեանց հե

դրած վկայել, թէ ինչ որ մեր խելքը կտրում էր, թէ {բարի} է, կատարել ենք՝ ինչքան մեր կարողութիւնը կը տանէ

տարել ենք՝ ինչքան մեր կարողութիւնը կը տանէր՝ մի {բարի} գործի մասնակից լինելու, եղել ենք, թէ սորա հակառ

ուրդ անցած չլինելով մեր սիրական ազգի համար՝ նորը {բարի} բարի յոյսեր խոստանում է մեզ: Անցեալ տարում դուրս

անցած չլինելով մեր սիրական ազգի համար՝ նորը բարի {բարի} յոյսեր խոստանում է մեզ: Անցեալ տարում դուրս ցայտ

ած, որ պատմէ Պ. Բէգզադէի յիմարաբանութիւնքը։ Նա {բարի} տղայ է եւ բարի սրտով։ Նա եկել էր հարցանել ինձանի

. Բէգզադէի յիմարաբանութիւնքը։ Նա բարի տղայ է եւ {բարի} սրտով։ Նա եկել էր հարցանել ինձանից, թէ ի՞նչ բան

ել իւր մի որեւիցէ անբաղդացած հպատակին, վասն որոյ {բարի} խորհուրդ տալիս եմ ձեզ արձակել ինձ՝ առանց հրապարա

ւել ես մարդերից։ Չէ՛ պիտոյ յուսահատուիլ, եթէ մի {բարի} խորհրդի վերայ ես, թո՛ղ ամենակալ Տէրը լինի քեզ օգ

եր աղիքի խորհուրդները, գիտէ, որ ես լաւութիւն եւ {բարի} ՛ եմ ցանկացել ամեն մի մարդու, գիտէ, որ այդ իմ սո

՛յ եմ, եւ ես Հայ, մեր սիրական Հայերին առ ի սրտէ {բարի} կամեցող"։ Բայց այնպիսի կրքով եւ սաստկութեամ

ձրագոյն ուսումնարան: Եւ այսպէս, Սամուէլ Մուրադի {բարի} խորհուրդը չէ կատարուած եւ չէ կատարւում էապէս. սո

էր մեր վերայ, եւ հոգւով չափ ցանկանում եմ, որ մի {բարի} հետեւանք ունենայ այս հրատարակութիւնը մեր ազգի վեր

աշեւը ձեռք է զարկել այժմ Վրաց պատմութիւն գրելու։ {Բարի} ՛ ճանապարհ։ Եթէ կամի, այդ գործը աւարտելուց յետոյ

էս, ինչպէս երկու անգամ երկուքը չորս: - Շատ {բարի}. բայց ասա՛ խնդրեմ, ազա՞տ եմ ես, միմիայն օրէնքո

իսպառ մերժուի՝ յարմար լինելով այլ պիտառութեան: {Բարի} ճանապա՛րհ: Եթէ կառավարութեան կողմից չկայ մի

զուն, մեր աւանդութիւնքը եւ այլն, եւ այլն։ Շա՛տ {բարի}, պատասխանում եմ ես, բայց, ասա՛ խնդրեմ, ի՛նչ բ

յս առեւտուր է. պիտի տայ ստանալու ակնկալութեամբ, {բարի} պիտի գործէ ստանալուց յետոյ: Եւ այս բոլորը, հեթա

երի, պատուեն իւրեանց կոչումը եւ այնպէս մի կողմից {բարի} օրինակ հանդիսանալով իւրեանց յաջորդներին, միւս կո

աջալերութիւն տալու համար: Այն մարդը, որ մի {բարի} գործի չէ օգնում, լռելեայն քարոզում է իւր անձի հա

ոզում է իւր անձի համար, թէ այո՛, անարժան էր այն {բարի} գործին: Եւ ինչպէ՞ս պիտի մխիթարուէինք մեք,

նպէս չեն մոռանում Նախիջեւանը, այլ քրիստոնէավայել {բարի} նախանձով հետեւում են նոցա օրինակին: Բայց այ

մ են նոցա օրինակին: Բայց այն խնկելի մարդերի {բարի} խորհուրդը հասանու՞մ է իւրեանց վախճանին. արդեօք Ն

երը հրատարակել Հիւսիսափայլ օրագրի ձեռքով, եւ մեր {բարի} խորհուրդը այն է, որ մեր ժողովուրդը կարդալով այս

Գոհանամ զքէն Տէր, զոր ետուր ինձ ժամանակս այս {բարի} եւ արարեր զիս որդի ծնանիլ վասն քեզ միայնուդ պաշտե

է, սիրայոյզ, Երբ գնում է ընդառաջ Եւ ասում է " {բարի} լո՜յս " Ծաղիկներին ` մեղմաւաչ, Ու համբուրում վա

ու - որպէս մայր գթութեան - Վարդի հետ քո, անչա՜փ {բարի} ` Զոյգ նռներըդ տաս նրան. Եւ կեանք տուող այգուդ

տան բանաստեղծ հոգուն Մի բան ասելում ` թէ չար, թէ {բարի}: Ողջ մին է նորան ` եթէ թագակիր, Եթէ սոսկական ք

բանը. Մի մահ է, նոյն՝ ամենին Չար ու {բարի} համարւում է Նա իւր ընդունողներին։

են գուշակում, միւսը արիւն թողնելու համար չար ու {բարի} օրերն է ցոյց տալիս։ Ճշմարիտ է՛ եւ չեմ ուրանում,

նց համար աշխատողքը, սրբել նոցա ճակատի քրտինքը եւ {բարի} եւ Ազգաշէն գործերով օրինակ դառնալ նոյնպէս իւրեանց

ղ եւ թէ մէկ օր անագան, ոչինչ. բայց մեք, հասանք {Բարի} Յուսոյ սարաւանդին, ուր սովորաբար հանգիստ են առնո

ը մեզ մոռացան, բայց երկնքի թռչունների նախախնամող {բարի} աստուածը չէ մոռացել մեզ: Նորա հսկողական աչքը մեր

երակացուի գործերի մէջ: Այն ժամանակը կարդինալը մի {բարի} յիշատակ կը թողնէր իւրեանից յետոյ, եւ նորա անունը

ոմի ժողովրդի համար, բայց կարդինալը կամաւ հեռացաւ {բարի} բանից, եւ մօտեցաւ չարին, մեքենայ դառնալով մարդկ

իսիներին ցոյց տալ սէր եւ խնամք, հաւատաց նորան եւ {բարի} յուսով թոյլ տուեց մինչեւ անգամ մօտենալ իւր սենեկի

որ չարութիւնը նորա հոգու մէջ վաղուց է արմատացել: {Բարի} կը լինի սորա համար, եթէ իւր վատ կիրքը արտաքսելով

նային հնարք գտնել, որ Տիրոջդ արած լաւութեան տեղը {բարի} չհատուցանէին, այլ նորա հակառակը։ Իսկ վերին արդա

ւս երուանդունի Ներսէհ անուն, միաբանեալ 'ի խընդիր {բարի} ցանկութեան, ընդ որս եւ հաւանեալ եւ այլ արք ճշմար

Անքէ վարդապետի վկայութեանը, սիրեց նորան իբրեւ մի {բարի} անդամ մարդկութեան բարեկամ ընկերութեանը, եւ առաջա

՝ բոլոր ընկերութիւնը ոգեւորուած էր նորա քաղցր եւ {բարի} յիշատակովը։ Այս միջոցին, նորա ըստ պաշտօնի ըն

անից, հաւատայ, որ ոչինչ չէ խնայելու: - Շատ {բարի}, - ասաց վէզիրը եւ առաւել ցոյց տալու համար իւր խո

ոչ վիպասանաբար, այսինքն ընդհակառակը: - Շատ {բարի}, - պատասխանեց վէզիրը. իրաւ որ իսկական դժոխային

անելոյ զիշխանութիւն Ձեր ի վերայ տգիտաց, խորհուրդ {բարի} տամ Ձերոյն մռայլութեան հալածել եւ բառնալ ի միջոյ

հերի թիւն եւ բարձրանայ խունկերի ծուխը: - Շատ {բարի}, մռայլագոյն սատանայ, ինքս կը գրէմ այդ հրովարտակ

ն մահկանացուք, թէ ես վարձ չէի տալիս: - Շատ {բարի}, Ձեր մռայլութիւն, ես երէկի արդէն յանձնել էի նոր

: Տեսանելով, որ բանը այսպէս է, որ այս մասին մի {բարի} յոյս չկայ քեզանից, ես ինքնին սկսեցի լինել այդ խն

ւ մասին, խորհուրդ կատարելու համար: Քեզ միշտ {բարի} կամեցող Յ. Շաքարեան"։ Պ. Մարկոսը, աւարտ

տ է, խմում է, բայց ինչպէս ուրիշները, ինչպէս մի {բարի} հայ քրիստոնեայ: Նորա շատ խմելու վերայ երեւակայել

կոսը, մի խեղճ մարդ, արժանի է, որ միմիայն ազգին {բարի} ցանկացած լինելու պատճառով, համարուի ազգասէր:

տ. արի՛ նստենք եւ կատարենք մեր գործը: - Շատ {բարի}, բայց, ինչպէս ասացի, այդ մարդերից շատերը անծան

ծ միմիայն կոմս էմմանուէլին է խելացի ստեղծել: Շատ {բարի}, թէեւ այդպէս չէ, բայց ասենք, թէ խելացի է մի փո

նեց ժամակոչը, ճակատի քրտինքը սրբելով: - Շատ {բարի}. բայց եկեղեցին ո՛չ հոգեւոր կառավարութեանն է եւ ո

նկատողութիւնք առնել ձեր ընտանեկան կեանքի մասին, {բարի} խորհրդով: - Իսկ ես, խնդրում եմ, պարոն բժշկ

նում եմ, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլուն: - Շատ {բարի}, - ասաց Շահումեանցը, - ընդունու՞մ ես, որ բնութեա

էր, որին այժմ անարգում էր Շահումեանցը: - Շատ {բարի}, ընդունում եմ եւ փայտի օրինակը եւ խոստովանում եմ

ի կերպարանափոխութիւնքը մահ են համարում: - Շատ {բարի}, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, - ես ընդունում եմ քո աս

ւխտ դնելով, ստացել եմ, փառք Աստուծոյ: - Շատ {բարի}, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը, - Աստուած ը

համաձայնութիւնը կամ անհամաձայնութիւնը: - Շատ {բարի}, - պատասխանեց պարոն Մկրտիչը, - միայն խնդրեմ այնպէ

աւա՛կս, ողորմութի՛ւն, - կրկնեց պառաւը, - Աստուած {բարի} դուռ բանայ քեզ: Մանուշակը նշանացի արեց աղքատ

աւը, - եւ քեզ եւս չեմ ճանաչում, միայն գիտեմ, որ {բարի} աղջիկ պիտոյ է լինիս. Աստուծոյ օրհնութիւնը անպակա

դիկ մեզ անխելք են կարծում. շնորհակալ եմ, որ ինձ {բարի} կամենալով, զգուշացնում ես ինձ. ճշմարի՛տ է, շատ

տանը եղող մարդու տաս, ժամուց չի լինի: - Շատ {բարի}, հոգիս, Աստուած օրդ երկայն առնէ... - Նա ե

րդ է, փայլուն աչքերով եւ լաւ հագնուած: - Շատ {բարի}, - պատասխանեց պառաւը, - Աստուած անփորձ պահէ, շ

ուտով հարս առնենք քեզ, զաւա՛կս, ի հարկէ Աստուած {բարի} պսակի արժանի առնէ, բայց ես չգիտեմ, այժմ մէք պատ

ւն, - հասկացո՞ւր ինձ մարդու ինչ լինելը: - Շատ {բարի}, - պատասխանեց Շահումեանցը, փոքրիկ արծաթի դրգալով

ր ընկերին, եթէ նա այն արծաթովը օրհնութիւն դնէ եւ {բարի} յիշատակ ժառանգէ, եթէ նա խնամակալ լինի իւր աւելոր

սանքով վատնելու այն ժամանակը, որ տուել է Աստուած {բարի} առնելու, Աստուած սիրելու, մարդկութիւնը սիրելու

յ յանկարծ լսելով խորտակուին միանգամայն: - Շատ {բարի}, եղբայր, կարող ես հաստատ յոյս եւ հաւատ ունենալ

յ անքննելի տնտեսութեանը յանձնելով իւր անձը եւ իւր {բարի} խորհուրդը՝ 1700 թուականին վերստին գնաց Կոստանդնո

քելութեանցն ի վերինն Երուսաղէմ: Սերմանեալ զսերմն {բարի} ի բանական բարի անդաստան աշակերտաց իւրեանց, որոց

երինն Երուսաղէմ: Սերմանեալ զսերմն բարի ի բանական {բարի} անդաստան աշակերտաց իւրեանց, որոց ընդ առաջ ելցուք

եալ եւ արմատացեալ անմիաբանութիւն Հայոց՝ յամենայն {բարի} գործս, անխորհուրդ, յիմարական նախանձ սոցա առ միմ

ան բանականութեան, սերմանել յանկոխ անապատս զսերմն {բարի}, ջուր տալ եւ սնուցանել առ պտղաբեր գործելոյ, եթէ

է պատասխան տաք Աստուծոյ առաջեւը. նա գիտէ, որ ես {բարի} ցանկանում էի Հռովմէական եկեղեցուն եւ Ֆրանսիային "

ի մնայ այս քո թոյլ զաւակների մէջ: Կար մի այնպիսի {բարի} յաջող ժամանակ, որի մէջ եւրոպական զաւակներին գիտո

նք հոգեպէս, որովհետեւ դորա աշխարհ յայտնուիլը եւս {բարի} խորհուրդ ունէր մեր ազգի համար։ Մեք տեսած ու կարդ

որպէս եախշի եօլ), որ, միամտաբար թարգմանելով " {բարի} ճանապարհ ", կարծում են, թէ գինուն են մաղթում այ

անապարհ ", կարծում են, թէ գինուն են մաղթում այդ {բարի} ճամբան դէպի փորը։ Բայց մենք դառնանք դէպի Պ. Պռօ

ւնը եւ անպատշաճ են համարում. " Քա՞, ընչի՞ ես էս {բարի} լսի առաջին, սուրբ ըխտի ճամփին բերանդ փիս բաց անո

րհրդի հետ... " Մեր տէրտէրներին էլ աստուած {բարի} տայ, - ասում է Գարեգնի բերնով անիրաւ Պռոշեանցը (

եալ Աշտարակ: Ասենք թէ Աշտարակը այգեգործ է. {բարի} է, բայց այգին, տարին տասներկու ամիս չէ կապում ե

, նա ճըքնում է միայն իր սիրածին հասնել։ Աստուած {բարի} ճամփայ տայ։ Ամբողջ աշխարհը չէ կարող իր ամեն բանը

ել եւ չափել, " Վատութիւնից հեռանալով " {Բարիին} ՝ միշտ մօտ լինել"։ - Ծիծաղեցայ նորա

սահմանել երկուսի զանազանությունը, որոշել չարը եւ {բարին}: Խնդրեմ մյուս անգամ գիր գրելու ժամանակ հայտնե

ես ոչինչ, քո բաժին միայնակ վայելում ես հայրենիքի {բարին}, իսկ ես քո հաւասար կրում եմ միայն ծանրութիւնը:

նց, օտար են եւ ի փիլիսոփայութենէս, եթէ անհնար է {բարին} միոյ միայնոյ անհատի, նախ քան զբարին հասարակաց:

եւ այնքան շատ, զի դժուարիմք ընտրութիւն առնել ընդ {բարին} եւ ընդ խոտանն ի նոցանէ: Եւ զի՞նչ ապագայ ազ

, որ ցաւ է ինձ, իր տկարութիւնը. Աստուած վերջերս {բարին} անէ: 7-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս հետ] եւ Բերբ[երի]

սպառնալից թշուառութենների: Եւ միշտ նկրտելով դէպի {բարին}, հեռանում էինք չարից: Այս անպաճոյճ կեանքը ինձ ա

ը, կրակի բոցի կայծեր են, որոնցից ամեն մէկը դէպի {բարին} գործ դնողներին մտցնում է արքայութիւն, իսկ դէպի չ

ր խնամակալութեան աջողութեամբ, հանապազ եւ անփոփոխ {բարին} է կատարում, իր սո՛ւրբ անունը ա՛յժմ եւ միշտ եւ յա

- Բարեւ, ծերունի, - ասաց նա: - Աստուծոյ {բարին}, - պատասխանեց խօսակիցը: - Դարձեա՞լ գերեզման

որ եւ առաջնորդ, խիղճ ունի: Մարդը ազատ է ճանաչել {բարին} եւ չարը, գործել մինը եւ հեռանալ միւսից, կամ ընդ

ոները: Ի սրտե ցանկանում եմ նրանց բոլորին ամենայն {բարիք}: Սեղմում եմ Հովհաննես եղբորս ձեռքը: Ափսոս ո

նա մեզ ընկեր չէ, ու այլեւս չընդունես նրան՝ ինչ {բարիք} էլ թափելու լինի գլխիդ. երեւի իմ բարեկամները նույ

րոնց վերջին ջանքն է ազգը կուրացնելով վայելել նորա {բարիքը}: Ես գիշեր ցերեկ մտածում եմ ձեր բոլորի վերա եւ

: - Ե՞ս: - Նոյնպէս: - Հայրենիքի {բարիքը} եւ ծանրութիւնը հաւասարաչա՞փ պատկանում են մեզ:

ւնը: Եթե ես բանտարկված չլինեի, աշխարհի եւ ոչ մի {բարիքի} համար էժան չէի նստեցնիլ պ. Պատկանյանին նրա՝ հայ

ափայլ դէմքով մասնակից լինել եւրոպական մարդկութեան {բարիքին}: Եթէ մեք՝ որպէս անդամ ազգի, ճանաչում ենք մեր ա

գցում մաքրելու համար: Մնում են միշտ մշակութեան {Բարիքները} մայր բնութեան: Եւ մարդը երբոր ճամբայ է գնում Դ

երից է այն, որ օրիորդքը ծածկում են իւրեանց գլխին {բարխատեայ} կամ ատլասեայ ոսկեղէն կամ արծաթեղէն ժապաւէնով շրջա

ը հոգուդ: Եւ ո՞ւր դու կը թափէիր Բորբ կայծերը նրա {բարկ}, Կարո՞ղ էիր դու միթէ Ցոլքն այն կրել կրծքիդ տակ.

ածել, թէ այդ բանի համար իսկապէս կարող էր Աստուած {բարկանալ}, որովհետեւ դուք ձեր յիմար աւանդութենների համար ա

ջները սո՛ւր... Բարւոք է իւր անձը մաքրել, քան թէ {բարկանալ} այն մարդու վերայ, որ, տեսանելով ապականութիւնը,

խնդրէին զտեղիդ"։ Մի՞թէ իրաւունք պիտի ունենայ {բարկանալ} մեր վերայ հայկաբանութեան ուսուցչապետը, եթէ այսպէ

մար եղբայր. բերան կար, լեզու չկար. նորա սաստիկ {բարկանալը} երեւում էր նորանից, որ անդադար ծխում էր թաբակը,

րդու պէս ամենայն բանից նեղանալ, միեւնոյն ժամանակ {բարկանալով} հարստահարողի վերայ, թէ ընկերութեան մէջ մեծ անկար

եց նորան ճանապարհի վերայ եւ հեռացաւ։ Իգնատիոսը, {բարկանալով} այս բանի վերայ, զգաց իւր մէջ մի անզովտնալի ծարաւ

ուրիչ գոյներով, յետոյ, ասես թէ աչքից ձգելով կամ {բարկանալով} այդ բանի վերայ, այնպիսի գարշելի կերպարանքով եւ դ

սերդ եւ բարեկամությունդ եւ հույս ունիմ, որ երբեք {բարկանալու} չէիր իմ վերա: Պարոն Օդդենը չկամի այն բաներն

դ կազմուածքի մէջ: Մարդասէր վիրաբոյժը տեղիք չունի {բարկանալու}, եթէ մի մահառիթ խոց կամ ուռոյց կտրելու ժամանակ ա

, հարիւրին եօթանասուն պիտի փոքրանար նեղսրտելու եւ {բարկանալու} պատճառների թիւը: Վերջապէս, օրիորդ Մարիամը ա

վ, մի փոքր երկիւղ եւս ունէր, որ միգուցէ Աստուած {բարկանայ} իւր վերայ, ուստի եւ յօժարակամ ընդունեց այն բոլոր

է լցրել իւր նամակը: Բայց գիտեմ, որ դու պիտի {բարկանաս}, եթէ չգրեմ, որովհետեւ կատարեալ գաղափար ստանալու

այլ ընթացք տալով խօսքին, շարունակեց. - Մի՛ {բարկանար}, լաւ է. մի՛ բարկանար, մեք շատ խոր մտանք, իմ խ

ն, շարունակեց. - Մի՛ բարկանար, լաւ է. մի՛ {բարկանար}, մեք շատ խոր մտանք, իմ խօսքը Մանդինեանց Տէր Ստե

, որ եթէ մի մարդ չհաւատար դորան, Աստուած պիտոյ է {բարկանար} մի այդպիսի մարդու վերայ։ Ձեր փոյթը չէ ամենեւին,

եւ չէ կարող այլեւս բռնութեան տանել... - Մի՛ {բարկանար}, աղաչում եմ, մի հարցմունք... - Այժմ կեցցէ

, - ասաց պառաւը, - որ դու չէիր, պարոն, բայց մի՛ {բարկանար} իմ վերայ, Աստուած մի օրդ հազար առնէ, ես աղքատ կ

քո ուրուականն է եղել ինձ մխիթարողը: - Դա մի՛ {բարկանար} իմ վերայ, որ այդպէս հարցմունք արեցի. ես ունիմ մ

ում եմ, որ պիտի ցավեիք, բայց եղբայր, ինչո՞ւ եք {բարկանում} իմ վերա, ինչ եմ արել ես. եթե առաջ չեմ հայտնել ի

ում։ Տէ՛ր Աստուած, յետոյ ասում ենք, թէ Աստուած {բարկանում} է մեր վերայ, ի՛նչպէս չբարկանայ, երբ աշխարհը տակ

օթ չլինէր հաւատալ այդպիսի բաների: Եւ եթէ Աստուած {բարկանում} է, դորա պատճառը մեք չենք՝ Էֆիմերդէ չընդունողներ

րկի՛ր ինձ: Այս խօսքերի վերայ Բէգզադէն եւս առաւել {բարկանում} է: Այս միջոցին տղայի մայրը ուղարկում է իւր որդու

տուի՞. նա չեղաւ, ուրիշը կը ճարեմ: Մանուշակս չէ {բարկանում} իմ վերայ: - Ամենեւին ոչ, հայրի՛կ, ես...

լեզուաձեւ լոյս է երեւում, սնապաշտ նաւաստիքը շատ {բարկանում} են, որովհետեւ նոքա հաւատում են թէ մրրիկ կը լինի

տանալը այն եւս ստացած լինիս, եւ հույս ունիմ, որ {բարկացած} չես: Ֆեոդոր Միխայլիչն, ինչպես հայտնել եմ, գինի

սկվա ՍԻՐԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆՑ, Գիտեմ {բարկացած} ես իմ այսքան անկամ լռությանս պատճառով, բայց պիտի

գործել։ Սուրբ Ներսէսը յանդիմանում է նորան: Պապը {բարկացած}, բայց սուտ բարեկամ կեղծաւորուելով, ճաշի հրաւիրո

Ապողոնի ձեռումը։ Հայր Աստուածը երբ {բարկացած} Նորան քըշեց շանթահար, Դու Պառնասի աստո

ցաւ նորա երեսը. Ո՞ւր է Անասնագլուխը, - գոռաց նա {բարկացած}: Յանկարծ դեւերի բազմութեան միջից դուրս պրծաւ մի

.. - Այս ի՞նչ բան է, - ասաց սատանան նայելով {բարկացած} իւր պալատական գրապետի վերայ. - սա, մինչեւ անգամ

արժանաւորներին: - Աւազա՛կ, - գոռաց սատանան {բարկացած} (նա միշտ այսպիսի բացագանչութեամբ դառնում է դէպի

ել ինչպէս պատշաճ էր: Սատանան վերին աստիճանի {բարկացած} գանչեց գլուխը քերելով. - Փող չկայ այժմ, դ

եւս չկամիմ մտածել, - պատասխանեց դժոխքի թագաւորը {բարկացած}, - ի՞նչ հարկաւոր է ինձ այդ փորձանքը. ես ամենեւի

Ա՛յ դու խելագար, - գոռաց դեւերի թագաւորը սաստիկ {բարկացած}. - կը վերջացնե՞ս մի օր քո այդ զզուելի դատարկաբան

կոսը խօսում էր ծառայի հետ, եւ ահա պ. Շաքարեանցը {բարկացած}, շողիքը բերանից թափելով ներս մտաւ: - Այդ ան

յ Աստուած: Մանուշակը կարմրեց եւ սրտիցը ծածուկ {բարկացած} մտածում էր, եւ որպէս թէ առանց ձայնի եւ խօսքերի պ

՛նչ կը տայ, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, համարեայ թէ {բարկացած}, - դու ի՞նչ ասացիր, - յաւելացրեց նա: - Ես ասա

րայ իբրեւ երէց քոյր: Այն միջոցին երբ Աղուանեանցը {բարկացած} ճեմում էր, երբեմն-երբեմն բացականչելով, քոյրը բա

ոստանդնուպոլսում նորա մօտ եւ ասում է, թէ երկինքը {բարկացած} է նորա վերայ, եւ թէ նա պիտի պատժուի չարաչար իւր

մ ըստ արժան այն պատրաստել դասս. իսկոյն վարժապետս {բարկացած} գոռալով կանչում էր դասակիցներիս մինին. ա՛յ տղայ

ով ի՛նչ օգուտ կարող էին քաղել, մանաւանդ, երբ նա {բարկացած} գոռում է թէ " Դուռը բաց արեք ", Տիրանը, ահից,

: Փարպու ճանապարհի բանն եմ ասում: Երբ Համասփիւռը {բարկացած} Սօսենց խաղ ասելու վրայ, անիծախառն խօսքեր է հանու

ինձ միայն: - Ի՛նչ է ասում այս մարդը։ Է՜յ, {բարկացար}, ինչ է, մեր տղա՛յ, եւ եթէ բարկացար, ո՛վ է վախ

րդը։ Է՜յ, բարկացար, ինչ է, մեր տղա՛յ, եւ եթէ {բարկացար}, ո՛վ է վախենում քեզանից, ես դեռ երազս պիտի պատմ

: Այս բոլորիս պատճառն այն էր, որ պապը մի ժամանակ {բարկացաւ} նորա յանցանքի վերայ եւ կամեցաւ նորան դատապարտել,

ոհից նոցա։ Եւ նուիրեցաւ Իսրայէլ Բէլփեքովրայ, եւ {բարկացաւ} սրտմտութեամբ Տէր 'ի վերայ Իսրայէլի... Եւ ասէ Մով

ր այս եւ այն կողմը, եւ ահա՛, ոչ ոք չկար: Նա {բարկացաւ} ժամացոյցի վերայ, պատճառ, չէր կարող ամենեւին կար

եանցի փափագը: Աղուանեանցը կարդալով այս նամակը {բարկացաւ}, եւ ճակատը շփելով սկսեց ճեմել տան մէջ: Աւելորդ

ր կարում իմանալ Փառք ի բարձումից. տէրտէրը շատ էլ {բարկացաւ}, ո՛ր մինին ասես... մինը չի, տասը չի... չա

ս, թե իմանալով իմ դրությունը ցավել եք եւ մի փոքր {բարկացել} եք: Ցավածներուդ համար անչափ շնորհակալ եմ եւ հավա

է կին գտնէ, պիտի անշուշտ պաչէ նորա ոտները, {Բարկացել} էր նորա վերայ, իւր ամօթի փոխանակ Աշխատում է

եր աւերում են Հայաստանը այն պատճառով, որ Աստուած {բարկացել} էր Հայաստանի վերայ, առանց մէջ բերելու քաղաքական

պատճառով, որ այս անբնական աղօթքով կարող էին նոքա {բարկացնել} անյիշաչար Աստուածը, այլ նորա համար, որ անմեղ աշ

ր այս խօսքերի բայց Շահումեանցը քիչ մնաց, որ պիտի {բարկացնէր} նորան մի բանով, բայց այդ բանի մէջ արդարեւ մեղաւո

մնում վերեւումը, իսկոյն ցած է գալիս, այդպէս եւս {բարկացող} բէգզադէները, որոնք, կամաց կամաց տեսանելով իւրեա

ր մի քանի թերթ յառաջ նկարագրուած խիստ, անողորմ, {բարկացող} եւ աներկիւղ սատանան ինչպէս այժմ նկարագրւում է որպ

. Ժ, համ. 8)։ " Պղծեցան նոքա 'ի Բէլփեգովր... {բարկացուցին} զնա 'ի գործս իւրեանց, յաճախեաց 'ի վերայ նոցա բեկ

ւնդեղէն, պահոց կերակուր պատրաստելու համար: - {Բարկացուցինք} մեր պարոն փեսային, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն, ընդհ

ց սրտերին, դիմաց ամենուն, Ապա ալեզարդ ծերը {բարկութեամբ} Գոչեց բարձրաձայն յայտնի բոլորուն։

եւ մարգարիտ թափուեցան գետին, Դարձեալ առաջին {բարկութեամբ} ասեց։ " Իմ արդար դատից, չես երբեք պր

ի՛նչ պաքսիմատներ ես ուղարկել ինձ, - ասաց սատանան {բարկութեամբ}, - չոր են միանգամայն իբրեւ փայտ: - Ձեր մռայ

ծիծաղե՞լ եւս իմ վերայ, - գոռաց սատանան դժոխային {բարկութեամբ}. - ե՛կ մի րոպէ իմ մօտ: Գրապետը մօտեցաւ նորան ահ

հա դարձեալ պատասխանել սատանային, մինչ սա ամենալի {բարկութեամբ} վեր թռաւ գահիցը դէպի նա, կայծակներ թափելով աչքեր

. ինչպէս ասում է Վիրգիլիոսը... Եւ ամենասաստիկ {բարկութեամբ} պտուտելով նորան իւր գլխի վերայ, ձգեց սարսափելի զ

առնում է դէպի թամաշաւորքը դառն խօսքերով. " Առանց {բարկութեան}, առանց երկիւղի, զբօսանքի համար, դուք մահի տալի

ամանի մէջ կանգնում է սրսկած ջուրը: Նեղութեան կամ {բարկութեան} ժամանակ ձեռքերը ճնշել եւ տրորել ժառանգութիւն է փո

պատուական են: Իսկ ինչ որ վերաբերւում է քահանայի {բարկութեան}, տղոց ճեռերի եւ ճօճանակների հանած աղաղակի համար

ահոված լինելով իմ ներկայութիւնը, թոյլ չտուեց իւր {բարկութեանը} վառուիլ, բորբոքուիլ, թէեւ մի տհաճութեան ամպ, ա

ւրեան մեծատունը, որի լեղին պատառւում էր ներսումը {բարկութենից}, թէ ինչո՛ւ համար ձեռքից փախուցել է այս կամ այն օ

նգամ հիւանդանում էր, բայց ի՞նչ պատճառով. սաստիկ {բարկութենից} կապւում էր նորա մաղձատար խողովակի ճանապարհը, վաս

ժան բաներ։ Պա՛տճառ, ո՞վ արդեօք երկայնամիտ եւ {բարկութիւն} չունեցող Աստուածը դրդելով դէպի այնպիսի ահաւոր բար

իւն չունեցող Աստուածը դրդելով դէպի այնպիսի ահաւոր {բարկութիւն} շարժեց, որ ջրհեղեղ անէր բովանդակ երկրի երեսը, մ

ի ծածկուիլ, եւ նոքա է՛լ աւելի շատ յաւելուածներով {բարկութիւն} են հաւաքում իրենց գլխին դատաստանի օրում եւ չե՛ն լ

աքէն եւ ընդ մե՞զ խօսեցաւ եւ լուաւ Տէր... Եւ եղեւ {բարկութիւն} սրտմտութեան Տեառն 'ի վերայ նոցա՝ եւ գնացին... Ե

, գեղարդով զարկելո՛ւ, գետնին ցցելո՛ւ եւ Աստուծու {բարկութիւնը} իջեցնելուն համար։ Ո՞ր բանի պատուհասի համար, Տի

ան կարո՛ղ ես առնել, - ասաց դեւերի թագաւորը, որի {բարկութիւնը} հատել էր մի փոքր, - աշխատի՛ր, հոգիս, փոքր ինչ

ողք էին, քան թէ բժշկի դեղերը, բայց իւր ամուսնու {բարկութիւնը} չշարժէլու, եւ նորա թոյլտւությունը ստանալու համար

էջ, որ իմ չարչարանքովը հեռացնեմ քեզանից Աստուծոյ {բարկութիւնը} "։ Իգնատիոսը այս միջոցներում կարողացաւ բաւակ

է Վարդիթերին, այն խեղճ կնանիքը մեղադրում են նորա {բարկութիւնը} եւ անպատշաճ են համարում. " Քա՞, ընչի՞ ես էս բար

լ նաեւ կնճիռն, Այլ գիտութիւն լուսակիր {Բարձ} վաղ ուրեմն զկրճիմն: Եւ որոց ոչն հաւատան

ւմ էին չորս դեւ ոսկեզօծ կոտոշներով, ուսերի վերայ {բարձած} մի ասորու սրածայր աշտարակ, որի մէջ նստած տէր սատ

փոխանակ։ Ես Կարապետ Զուարթնոյն երբ ՚ի յերկնից ՚ի {բարձանց} զՅարութիւն փրկողին խնկաբերից քարոզեաց։ Ես ա

նասիրական քննութիւնը․ լսւում էր. " Առաքեա՛ ի {բարձանց} Զհամակցութիւն կամաց Ի մերազնեայս, Զո

եւ դեղավաճառաց, յետ ընդ երկար վարանմանց այն ինչ {բարձաւ} յինէն յոյս վերակենցաղելոյ ըստ գուշակության բժշկաց

դու կոյր, Յոր դանդաչես զառանցանօք, զլուսոյ {բարձեալ} զբողոք։ Նիւթ ժանգահար, որ ըստ ինքեան

աբբայ հօր, բաց յայլոց մեծամեծ ձրից, զոր յանձին {բարձեալ} բերէր, էր երեւելի փօլիթիքա, որով ամենեւին զգոյշ

զասպարէզ կենցաղոյս, մինչ ետես՝ զթագաւորութիւնն {բարձեալ} ի տանէն Արշակունեաց: Ողբս անդէն յօրինէ ի վերայ չ

, անբերրի եւ ամուլ գտաւ ի ծննդականութենէ, սակայն {բարձեալ} տանի ի գիրկս իւր քանի մի անձինս, որք շատ կամ սակ

նուպօլիս յամի 18[52]։ Տասներորդն դար հասանէ, {բարձեալ} բերելով ի գիրկս՝ զԳրիգոր, է այր՝ յաւէտ երկնայի

նուեցան իւրեանց վարժապետից, վասնորոյ Իգնատիոսը, {բարձելով} իշի վերայ իւր գրեանքը եւ ամենահարկաւոր բաները, ի

, հալբա՛թ, դու էլ մի կարաս գինի կը խոստանաս, կը {բարձես} ձիուդ ու կը տանիս: - Վայկուն ափոր խօսքերն Ա

ուա՜ծ դու լինես: Թէ ոք գլխի տեղ չունենայ, Դու {բարձերըդ} տաս նրան... Ու թէ շոյուի գլուխը կոր... Քեզնից ն

նսկի, խոստովանիմք, զծանրութիւն բեռինն, այլ զոր {բարձէք} սիրով յանուն ազգի, յազգէն դարձեալ աղաչիք հանել ի

եւ զի վրիպեցայ եւ ըստ արտուղի անկեալ ինքնահրաման {բարձի} զխտրոց սուրբ Հարցն, որ 'ի մէջ մեր եւ 'ի Քաղկեդոնա

մայրպետի ձեռքով, մինչ Չամչեանը, պահելով ձեռագիրը {բարձի} տակ, դուրս էր գնացած սենեկից։ Այստե

ձուն չի գալիս, - մթնել ա տուն չի գալիս, Էս անտէր {բարձի} վրայ, - առանց եար քուն չի գալիս: Ոչխարն արել եմ

) եւ շերամադարմանութիւն (шелководство) նոյնպէս {բարձիթողի} են արած: Ի՛նչ գեղեցիկ եւ պտղաբեր դաշտեր կան Նախի

հիւանդութեանս պատճառով քանի ամիս արդէն մնացած էր {բարձիթողի}: Առաջին մարդու անունը, որին պիտի պատահէք Յի

ութիւնը։ Ասացինք նոյնպէս, թէ մինչեւ ո՞ր աստիճան {բարձիթողի} արած էր մայրենի լեզուն՝ մեր Արամ քաջ նահապետի նո

Հայկական մատենագրութեան մէջ։ Հայոց հնախօս, բայց {բարձիթողի} արած, աւերուած ու խանգարուած լեզուն շինւում է եւ

իւն առնս հանճարեղի, եւ զի՞ էր սմա յողբսն որ վասն {բարձման} հայրապետութեան ի տանէ պարթեւազանց եւ կործանման թա

մահուանէ Սահակայ Պարթեւի՝ Հայրապետի Հայոց, եւ ի {բարձմանէ} թագաւորութեանն ի տանէն Արշակունեաց. " Ո՞վ այսուհ

լ, ասելով. " Ահա՛ ես եւ մանկունք իմ"։ Ձերդ {բարձու} սրբազնութեան ամենախոնարհ ծառայ Միքայէլ Ղազա

այրենական տան։ 5. ՄԱՏԹԵՈՍ ՎԵՀԱՊԵՏԵԱՆԻՆ ՆՈՐԻՆ {ԲԱՐՁՈՒ} ՍՐԲԱԶՆՈՒԹԵԱՆ ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷԻ ԹԵՄԱԿԱԼ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻ Ե

յիշեալ կառավարութիւնն առաջարկեալ էր զայնմանէ Ձերդ {բարձու} սրբազնութեան զոր նոյն օրինակ եւ Ձերդ բարձր սրբազն

եղ: Ամենայն պատրաստութիւն տեսել եմ. կահ կարասիք {բարձուած} են սայլերի վերայ: Դուք էգուց ձեր գործերի աւարտել

ի ձենին կոխեց, ոչով բան չէր կարում իմանալ Փառք ի {բարձումից}. տէրտէրը շատ էլ բարկացաւ, ո՛ր մինին ասես...

ւ աղօթեն. ապա յետ կիսոյ կամ միոյ ժամու արշաւեն ի {բարձունս} ի չորից կողմանաց սեւաթոյր ամպք, զօրէն զօրաց հապճ

ն: Եկեղեցու մէջ ժողովրդի նկարագրութիւնը, Փառք ի {բարձունսը}, տղոց ճեռ ու ճօճանակները, պառաւների բարձրախօս

աշխարհը եւ գոռոզ կեսարը իջնում է իր Կապիտոլիումի {բարձունքից}, որպեսզի փրկություն փնտրի Գողգոթայի ստորոտում,

ստներից: Բոլոր այդ փիլիսոփաներն իրենց ամբիոնների {բարձունքից} առաջադրում են տեսություն տեսության հետեւից, դեռ

մ է այս, թէեւ վեվի տեղ ու գործ ածելով, ինչպէս, {բարձուում} է, վերահաստատուիլը, պառակտուիլը, պատարուիլը եւ

Թէ ոյր չիցէ գլխոյն տեղի, Եւ դու նմա զքո {բարձս}... Թէ կորացեալ գլուխ գգուի... Ձ

1848 3. ՄԱՏԹԷՈՍ ՎԵՀԱՊԵՏԵԱՆԻՆ ԱՍՏՈՒԱԾԸՆՏԻՐ {ԲԱՐՁՐ} ՍՐԲԱԶԱՆ ՀՈՎՈՒԱՊԵՏ, Բազում ժամանակք են, յորս

Ձերդ բարձու սրբազնութեան զոր նոյն օրինակ եւ Ձերդ {բարձր} սրբազնութիւն յայտնեալ էր լուսաւորչական հայոց սիւն

յն կարգադրութեան: Ուստի դիմեալ յուսով առ Ձերդ {բարձր} սրբազնութեան, ամենախոնարհաբար խնդրեմ առաջարկել զ

ր եւ բարեկամք իմ եւ թշնամիք: Բարեհաճեսցի Ձերոյին {բարձր} սրբազնութիւն, աղաչեմ միջնորդել ուր հարկն է ազատ

Խաչատրոյ Լազարեանց. ի նմին իսկ րոպէի մատոյց զայն {Բարձր} Սրբազան Գլխոյ իւրոյ՝ յայտնելով նմա զպահանջողութե

ան աղայ Խաչատրոյ Յովակիմեան Լազարեանց։ Այլ Նորին {Բարձր} Սրբազնութիւնն բարեհաճեցաւ հրամայել ոչ տալ տեղեկու

ԾՆԻ Միքայէլ դպրի Նալբանդեանց Խնդիր Նորին {բարձր} սրբազնութիւնն տէր Մատթէոս վիճակաւոր արքեպիսկոպոսն

զհրամանագրութենէ Սինօդին սրբոյ Էջմիածնի՝ առ իւր {բարձր} սրբազնութիւն, յաղագս յետադրելոյ զտնօրինութիւն վա

լութիւն ի վերայ հիման այնր հաստատութեան, ի նորին {բարձր} սրբազնութենէ վիճակաւոր արքեպիսկոպոսէ թէմիս՝ յայտ

ոյնութեամբ հասուցանել առ իս զայն ընդ ձեռն տեղւոյս {բարձր} սրբազնութեան վիճակաւոր արքեպիսկոպոսին կամ կոնսիստ

գ եկեղեցւոյ տեղւոյն, իսկ յամի 1848, ի գալ նորին {բարձր} սրբազնութեան տեառն Մատթէի արքեպիսկոպոսի նորոգ վիճ

ան յիշեալ հոգեւոր կառավարութիւնն առաջարկեաց նորին {բարձր} սրբազնութեան շնորհել եւ ինձ ի թիւս այլոց հոգեւորա

պատկանաւորն հաստատութեան, որ եւ մատուցեալ նորին {բարձր} սրբազնութեան խնդրեաց զարժանին տնօրինութիւն, յորմ

ալ խաչագծիւ: 4 Ի 1848 ամ է (1852 ամն, նորին {բարձր} սրբազնութիւն թեմակալ արքեպիսկոպոսն Մատթէոս խնամ տ

իջեւանայ յամի 1851 զարձակման վկայագիր, զոր նորին {բարձր} սրբազնութիւն յանդիման կացուցեալ Սինօդին սրբոյ Էջմ

ի հոգեւոր կոչման: 5 Յետ իբր ութն ամսոյ նորին {բարձր} սրբազնութիւն կոչեալ զիս առ իւր, յայտնեաց ինձ զհր

ուցանէր նոյն իշխանութիւնն թէ զառաջարկութիւն նորին {բարձր} սրբազնութեան ունի թողուլ առանց ընթացից մինչեւ գոր

նորին սրբութեան տուեալ եմ զիմ պատասխանի ընդ ձեռն {բարձր} սրբազնութեան Մատթէոս արքեպիսկոպոսի ի 21-էն ապրիլի

ղորմածագոյն տէր, յԵրեկի աւուր ընկալայ ի նորին {բարձր} սրբազնութենէ զապահովեալ նամակ, որով հրամայէր ինձ

՝ համարձակիմ մատուցանել Ձեզ, ի կատարումն հրամանի {բարձր} սրբազան տեառն իմոյ եւ ծնողագութ բարերարի: Չեն

ան զանձնէ իմմէ, արդէն բազմապատիկ նամականիք նորին {բարձր} սրբազնութեան յանուն վեհազնեայ աղայ Յովհաննու եւ Ձ

ս իմ հաստատ է ի Ձեզ, թե Դուք, ողորմած տէր, ըստ {բարձր} խոհականութեան Ձերոյ, կարէք ճանաչել զանմեղութիւն

Դուք, ողորմած տէր, իբրեւ պաշտպան ցուցեալ ինձ ի {բարձր} սրբազան տեառնէ՝ խնամակալ լիջիք ինձ նեղելոյս, եւ

պետական կոչման. վասն զի ըստ յատուկ հրամանի նորին {բարձր} սրբազնութեան գոլով պատրաստեալ՝ ունիմ մտանել տեղւ

ւթյան մասին օրագրի հետ, ճանապարհ տալով նորան Ձեր {բարձր} սրբազնության հավատացած թեմի մեջ: Խնդրելով Ձեր

սրբազնության հավատացած թեմի մեջ: Խնդրելով Ձեր {բարձր} սրբազնության օրհնությունը եւ աղոթքը, մնամ միշտ պ

են գանգատվում են, պահելով նավը համեմատաբար ավելի {բարձր} ջրի մակերեւույթից՝ իր տեսակարար կշռով վերջինից ա

յնտեղ երեւում է հրեաների ձգտումը զարգացմամբ ավելի {բարձր} լինել արեւելյան մյուս ժողովուրդներից: Լավ չե

իրենց խարակտերով, եռանդով եւ հանճարով շատ ավելի {բարձր} են կանգնած անտիկ աշխարհի բովանդակ քաղաքակրթությու

եմ ունեցել տեսնել այս եւ այն պետության մեջ, շատ {բարձր} չէ, այնուամենայնիվ, մեղք կլիներ ժխտել նրա որոշ

, եւ այս գիտակցությունը ես դասում եմ ամեն սխալից {բարձր} եւ ամեն հանդիմանությունից դուրս: Քաղաքացիական լե

ԱՆԻՆ 1856 թ. մայիս, Նոր Նախիջեւան ՆՈՐԻՆ {ԲԱՐՁՐ} ՍՐԲԱԶՆՈՒԹԵԱՆ ՏԵԱՌՆ ՄԱՏԹԷՈՍԻ ՎԻՃԱԿԱՒՈՐ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈ

զանազան կարգս կրպակաց, այլ որովհետեւ չպատահեցաւ {բարձր} սրբազնութիւն Ձեր ի քաղաքիս զի օծանէիք, վասնորոյ

ռանց օծման: Զայսմանէ յայտնելով խոնարհաբար Ձեր {բարձր} սրբազնութեան՝ խնդրեմ ի Ձէնջ հրաման տալ միում ի ք

թէ կարելի է խնդրեմ ներել եւ ինձ: Ձերոյն {բարձր} սրբազնութեան բարեխնամ հայր հասարակաց։ մնամ խ

ականը. - " Պարո՛ն, քաղաք մտանելով՝ տեսանում եմ {բարձր} տների վերայ ձողեր, որոնցից վայր է գնում մինչեւ գ

գտանւում է Դօն գետի աջակողմեան ափում՝ մի բաւական {բարձր} սարի վերայ, ափսո՛ս, որ քաղաքի շինուածքը չեն սկս

եաների եւ նորընծայ քահանաների վերայ վարժապետ, որ {Բարձր} Սրբազան ՄԱՏԹԷՈՍ վիճակաւոր Արքեպիսկոպոսի ձեռքով 18

օթն վերստ դէպի հիւսիս հեռաւորութեամբ՝ մի բաւական {բարձր} ապառաժեայ սարի վերայ: Վանքը հիմնուած է յիշատակի

նչ է նոցա իրաւասութիւնը քահանաների վերայ, ինչո՞վ {բարձր} են, քան թէ քահանայքը, եւ ինչո՞ւ համար շատ անգամ

լ, նոքա վերացականութիւն են խնդրում, նոքա այնքան {բարձր} կանգնած են, որ մարդը հող եւ մոխիր է նոցա առջեւ

մարում է փոքր եւ ամենաստոր, որ իւրեան համարում է {բարձր} ուրիշ մարդերից: Այսպէս լինելով բաների կարգը

Կամ զկնքեալ դրախտ Թողացո՛ բանալ, {Բարձր} ի գլուխ սիգալ, Յանմատոյցն յայլոց Մտե

ի ուղխ... Արբեալ ես ցնա: Եւ ի ձայն {բարձր} ազդոյ Հնչեմ զիմ կիկօռիկօ: ԱՐԿԱԾՔ ՆԱԽԱ

Բռնազբօսել պաշտամունս՝ Հրեշտակն ասէ {բարձր} ի ձայն Զայնպիսին խելակորոյս: Այլ ո՜,

ծում, Դրական է այս մեր դար: Քո {բարձր} ճշմարտութեան Ճառագայթները փայլուն, Չեն

ր երեւոյթ տեսնում եմ: Մի հաստաբուն, {բարձր} կաղնի ահագին, Նորա տակին նոյն օրիորդն է կա

վերայ, իսկ Պ. Չամուռճեանը թռչում է նաեւ Օրիօնից {բարձր}... Գիտենք, դարձեալ պիտի պար գայ Հերոդիադան

կրթութիւն, որպէս պատրաստողական հնար դէպի առաւել {բարձր} եւ հիմնաւոր կրթութիւն, եւ ո՛չ բարձր եւ վերին կրթ

դէպի առաւել բարձր եւ հիմնաւոր կրթութիւն, եւ ո՛չ {բարձր} եւ վերին կրթութիւն մի, որպիսի եւ իցէ մասնաւոր առ

Այժմեան դրութեան մէջ Հայոց ազգը կարո՛ղ է հասանել {բարձր} կամ վերին կրթութեան մասնաւոր առարկայն մէջ միայն ա

ղովրդական է, այնուամենայնիւ հեղինակի գրածը աւելի {բարձր} է, աւելի գերազանց է, քան թէ այն լեզուն, որ ժող

կայ մի մութ աստիճան, անցիր նորա վրայից, կանգնիր {բարձր}: Վերացիր դէպի ազնուութեան աղբիւրը, դէպի այն, ո

կ կը փայլեցնէ սոցայ ճակատի վերայ եւ նոցայ գործերը {բարձր} ի գլուխ կպանծան պատմագրութեան մէջ: Երբ այս լուրը

անեցին նորա վանքի եւ նորա ուսումի մասին, որ նորա {բարձր} անունը կարողանան ցածցնել։ Լսելով այս բոլորը՝

ւրս է ձգում, մե՛ծ ամփութութեամբ։ Քրիստոս Փրկիչը {բարձր} ձայնով ամեն օր մեղաւորներ է կանչում. " Ինձ մօտ ե

ւ խարիսխ ոսկի. մեծութեամբ իբրեւ զմեծ մի բլուր եւ {բարձր} մինչեւ յոյժ, եւ 'ի վերայ նորա սիւն մի հրեղէն եւ

պատասխանեց սատանան, եւ... փռը՜շ... փռնգաց {բարձր} ձայնով: Բոլոր դեւերը ցած ձայնով աղաղակեցին - ապր

շերով յանկարծ, Ձեր մռայլութիւն, բարեհաճեցիք շատ {բարձր}.... հազալ թէ փռնգալ, որ երկիրը ճաքեցաւ մի փո

գանգատում էր, թէ վշտացնում են իւրեան, իսկ միւսը {բարձր} բարձր գոռալով հայհոյում էր նորան եւ ասում էր, որ

ում էր, թէ վշտացնում են իւրեան, իսկ միւսը բարձր {բարձր} գոռալով հայհոյում էր նորան եւ ասում էր, որ եթէ չ

մնան զգաստ, առանց արբենալու, այն ժամանակ ինչպէս {բարձր} խօսելով գինի պահանջելու էր պ. Շաքարեանցից, սորա

ած ջրի նման վեր ու վայր էր լինում իմ մէջ: Սկսեցի {բարձր} խօսել իմ հետ, կատարելի վհկական արարողութեանս մաս

է ոգիաւոր հեղանիւթք, երբեմն 300 եւ երբեմն աւելի {բարձր} աստիճանի: Արի՛, ճշմարիտը խոստովանենք, պ. Մարկ

այ, այդ էր, որպէս հիւր նստած կանանց միմեանց հետ {բարձր} ձայնով խօսելը եւ ծիծաղելը, մինչեւ երբեմն երբեմն

նայել նոցա վերայ այնպէս, ինչպէս մի մարդ կը նայէր {բարձր} աշտարակից դէպի վայր, փոքր ինչ յառաջ, իւր հետ մի

ացաւ: Թիւթիւնճի-օղլուն բացեց նամակը եւ կարդաց {բարձր} ձայնով. Մանուշակի ասեղը դադարեց եւ նորա բոլոր զգ

նգաւոր իշխանութենից, ոմանք զէնքի ուժով հասան այս {բարձր} աստիճանին, ուրիշները՝ արծաթով, երկուքը ստացան

թենից, հնազանդուիլ եւ հպատակուիլ այն ձայնին, որ {բարձր} աղաղակում է՝ " անսխալ եմ ", ո՞ր խելապատակումը ո

եկութենէ, հնա՞ր էր քաղել այնպիսի գիտելիս, որովք {բարձր} ի գլուխ պանծան եւրոպացւոցն մատենագրութիւնք ի մերո

կարեն փոխանակել զամ ենայն ազգ գիտութեանց, որովք {բարձր} ի գլուխ պանծան Եւրոպացի մանկտիք: Դէպ եղեւ մեզ

ւղղութիւնը, սկսեցին աշխատել, որ հասանեն հոգեւոր {բարձր} պաշտօնների, որպէս զի կարողանան մի կերպով ներգործ

եւերը դնում է այն բանի վերայ, որ ամենայն ձեւերից {բարձր} է, այսինքն՝ մարդկային հոգու թռիչքի վերայ. մի խ

իքով շատ ցած ճանաչուած գործը, եւ ո՛չ վախենալ շատ {բարձր} պաշտօններից։ Այո՛, մեզ պիտոյ է հիւանդանոցներում

Կարգի քանքարաւոր եւ օգտակար անդամքը, հոգեւորական {բարձր} աստիճանների հասնելով, մոռանան եւ անտես առնեն Կար

ձայն։ Սոցանից ընտրւում էին Կարգի Գեներալը եւ այլ {բարձր} աստիճանաւորները։ Սոքա միմիայն, ինչպէս ասաց Պօրտ

նել այն մտքի հետ, թէ չ'կայ աշխարհի երեսին առաւել {բարձր} եւ հզօր իշխանութիւն, քան թէ կարգի իշխանութիւնը,

ս մտանել, պահապանը արգելեց։ Ինչ ժամանակ աբեղայն {բարձր} բարձր խօսում էր պահապանի հետ, Հենրիկոս III-ը, լ

ել, պահապանը արգելեց։ Ինչ ժամանակ աբեղայն բարձր {բարձր} խօսում էր պահապանի հետ, Հենրիկոս III-ը, լսելով

նընդհատ կարգով մօտենում էին հանգուցեալի մահճին եւ {բարձր} ձայնով աղօթելով համբուրում էին նորան։ Այսպիսի հա

Նրան էր պատկանում նաեւ միւս երկրորդական ժողովների {բարձր} հսկողութիւնը: Հոգեւոր գործերի վերաբերմամբ ա

եան կողմից եւ հոգեբանական հարազատութեան մասին շատ {բարձր} է եւրոպական ամենաւուր վիպասանութիւններից: Մենք ց

ից յետոյ, եթէ մի նկատող մարդ ուշադրութիւն դարձնէ {բարձր} աշտարակի կամ թարգելի սուր ծայրին, միշտ կարող է տ

տ կարող է տեսնել սուրբ Հելմոսի կրակը: Նոյնպէս եւ {բարձր} սարերի վրայ կարող է երեւել այս կրակը, որպէս շատ

տեսնեն եւ հաւատան, թէ այդ կրակները եւ լուսերը ոչ {բարձր} են ամպերից եւ ոչ առանց երկրի գործակցութեան [են] ա

մ: Բնութիւնը, ինքը, ոչ թէ մի լոկ հրաշք է, այլ {բարձր} քան թէ հրաշքը եւ այս պիտի ստիպուի ընդունել ամէն մ

դրութեան, այսինքն հիւսիսային լայնութեան, աւելի {բարձր} է, քան թէ նոյն լայնութեան տակ եղած ուրիշ սարերի

րով եւ պատճառներով Հիմալայեան սարի ձիւնական գօտին {բարձր} է, քան թէ կարող էր կամ թէ պիտի լինէր, եթէ նորա

դ մեռնի վարդապետ, - սիրածը չհա՞ս կ՚ըլնի: Աշտարակ {բարձր} տեղ ա, - ջուրը հիւանդին դեղ ա, Սիրածը սիրածին չե

սիրածին չեն տալ- էս ի՛նչ անիրաւ գեղ ա. Էն սարը {բարձր} սար ա, - տակը զընջըլած քար ա. Ես քեզ թաքուն սիրե

եւրոպական մուզէօնների եւ անտիկասէրների համար շատ {բարձր} գին ունին, բայց, չնայելով սորա վրայ, կարո՞ղ ես

ների հնազանդուիլ, որովհետեւ նորա իմացական հասակը {բարձր} էր այժմ, քան թէ Նաբուգոդոնոսորի վաթսուն կանգուն

ագունդի կենդրոնը հալուած վիճակի մէջ է իր անչափելի {բարձր} աստիճան ջերմութիւնից։ Եթէ Հայոց ազգը, դարերո

եւ որպէս անդամ ազգի Հայոց, իրաւունս համարիմ ինձ {բարձրաբարբառ} բողոքել, թէ Այվազովսքին, թէեւ չի կարողացեալ ճա

ողովի հետ միասին սեփական ստորագրութեամբ ազդարարեց {բարձրաբարբառ} թէ ` այդ աւանդութիւնը ուշադրութեան արժանի բան չէ

յո՜, արդարութիւնը նոյնպէս պարտք է դնում մեր վրայ {բարձրաբարբառ} հռչակել պ. Գաբրիէլ Տէր-Յովհաննիսեանցի " Տեր Սարգ

առարանի հայկական լեզուի: Յովհան Վանական, Վարդան {Բարձրաբերդեցի}, Կիրակոս Գանձակեցի, Վահրամ Եդեսացի՝ քարտուղար

մ է հեղինակը: " Սենեակք լայնանիստք, որմունք {բարձրաբերձ}, այլ բարեկարգութիւն ի նմին եւ ոչինչ ", - գրում

՚ի կալանս էր Գադիկ զի փոխեցաւ յանզեղծ սուգ. Մինչ {բարձրաբերձ} բերդորայք տեղիք ամուր եւ լերինք Բիւզանդիոնի՛

ւ երկինք Ընդդէմ այս տմարդութեան։ {Բարձրաբերձ} քո ժայռերից Արծաթալիք մեր Քասախը Թնդալո

տալոյ ինձ զտեղի բարձրացուցանել զիմ բողոք արդար ի {բարձրագոյն} դատարանս:... Միքայէլ դպիր Նալպանտեան

ինձ զպատճառ բարձրացուցանելոյ զիմ բողոք իրաւացի ի {բարձրագոյն} դատաստանս համաձայն առաջին խնդրոյ իմոյ առ գա հետեւ

ւորեալ գտանի մտանել իւր ի թիւս օրինաւոր աշակերտաց {բարձրագոյն} ուսումնարանին, լինել գրագիր ի հոգեւոր կառավարութ

ԱՆ ՄԵԾՈՒԹԵԱՆ ԵԿԱՏԵՐԻՆԱ ԵՐԿՐՈՐԴ Ռուսաց ԿԱՅՍԵՐՈՒՀՈՒ {ԲԱՐՁՐԱԳՈՅՆ} հրովարտակի պատճէնը, այն հրովարտակի, որ տրուած է

քաղաք շինելով, անուանեցին նորան Նախիջեւան: Այդ {ԲԱՐՁՐԱԳՈՅՆ} հրովարտակով ՄԵԾ ԿԱՅՍՐՈՒՀԻՆ բարեհաճել է ցուցանել Ն

յս առանձնաշնորհութիւնքը վերստին հաստատուած են այլ {Բարձրագոյն} հրովարտակներով, որ, պատշաճ համարելով, արձանագր

կրթութեամբ չէ կարողացել մտանել որեւիցէ ֆրանսիական {բարձրագոյն} ուսումնարան: Եւ այսպէս, Սամուէլ Մուրադի բարի խո

՝ հրատարակելով սորանց տգէտ եւ առաթուր կոխելիք իւր {բարձրագոյն} գիտութեան ոտքի տակ: Այս բանին մեծապէս օգնել

երած, Ազգին ամենեւին օգուտ չեն բերել, ինչպէս են {բարձրագոյն} ուսումների հրահանգութիւնքը։ Յանկարծ, մինչ ո՛չ Դ

աւոր յաջորդներին, սոցա՝ Դալմաթիու վերայ ունեցած {բարձրագոյն} իշխանութեան համար գին կամ տարեկան վարձ։ Այդ միջո

կատու անձանց կայսեր, ըստ զօրութեան 110 յօդուածոյ {բարձրագույն} կարգադրութեան: Ուստի դիմեալ յուսով առ Ձերդ բա

բական գրականության պրոֆեսոր, դոկտոր Նազարյանցը, {բարձրագույն} բարեհաճությամբ, նախատեսում է հրատարակել գալիք տա

ր են նման եռանկյունների անկյունները: Մենք ունենք {բարձրագույնս} շնորհված հրովարտակ, որը հնարավորություն է տալիս

ն է, որ նա հայ է եւ որ ամենահպատակորեն օգտվում է {բարձրագույնս} շնորհված հրովարտակի իրավունքներով: Ոչ ոք ոչ ո

բարձունսը, տղոց ճեռ ու ճօճանակները, պառաւների {բարձրախօս} աղաղակը, երիտասարդ տղոց աղջիկ տեսնելու համար ժամ

պիտույքին, մեր լուսավորյալ վեհանձն ժամանակումը, {բարձրահայաց} գիտությունը ցած իջանելով յուր վեհանիստ աթոռից, պ

Շաքարեանցի փոխանակ: Նա յայտնեց, թէ այդ օրիորդը {բարձրահասակ} է, սպիտակ, մազերը շիկագոյն, աչքերը պարզ երկնագ

զգի ներկան թշուառ է, ստրկութիւնը եւ աղքատութիւնը {բարձրաձայն} խօսում են այստեղ: Եթէ յոյս ունինք ապագայի վերայ

լափլիզող: Այստեղ անհատուցանելի է պարտքը, այստեղ {բարձրաձայն} խօսում է սնանկութիւնը: Այո՛, ոսկին, իբրեւ մի ա

ւնք բնութեան Բռնադատել են ջանում, Նրանց հրեշտակն {բարձրաձայն} ` Խելագար է անուանում: Իսկ մենք ջանանք, օ՜, փո

ւն, Ապա ալեզարդ ծերը բարկութեամբ Գոչեց {բարձրաձայն} յայտնի բոլորուն։ " Մահու դու որդի..

ես ողորմելի մոլորվածությանն ընդդեմ պ. Նազարյանցը {բարձրաձայն} հռչակում է գիտության մասսայականացման անհրաժեշտութ

եալ իրաւասութիւնը Հայերի վերայ հաստատելու համար, {բարձրաձայն} գոռում է. " Չվախնանք, չվախնանք աչքերս մատենագրո

ծ, ուրիշներին լսելի կերպով յիմար յիմար խօսում են {բարձրաձայն} ։ Էլ ի՞նչ ասեմ. իմ ժամանակս բաւական չէ թշնամո

ահա, որ մի մարդ, պարսպի միւս կողմից ծիծաղում է {բարձրաձայն}: Ես ամբոխուեցայ, որովհետեւ իմ բոլոր խօսակցութիւ

քր գետինը առնուլ: Դատարկ փողոցի մէջ լսւում էր մի {բարձրաձայն} երգեցողութիւն. " Յո՛ր քահանայն եւ Ղեւտացին հանդի

ն մի բարակ տախտակեայ պատով: Ման է գալիս, բայց, {բարձրաձայն} խորհելով - ինքը իւր հետ խօսակցելով: Ին՞չ մեղքս պ

վիթխարահսկայ Ծխում են ահա դէպ երկինքն ի վեր Ու {բարձրաղաղակ} սուլում, ձայն տալիս, Խռնըւում ճամբորդ հոծ բազմ

որ մտածում էին խայտառակութեան սանդուղների վերայով {բարձրանալ} մինչեւ անմահ փառքի սահմանքը: Տխո՛ւր տեսարաններ.

չեմ կարող մոռանալ ինձ շրջապատող բնութիւնը եւ վեր {բարձրանալ} մտքով դէպի քեզ: Այս խօսքերը ասաց՝ առանց ուշ

ղքը ամրացնել, այն ժամանակ կարելի էր եւ աւելի վեր {բարձրանալ} ։ Իսկ մեք ո՛չ եթէ օրինաւոր պատուանդան, այլ եւ առ

մ ենք օդի վերայ սանդուղք ամրացնել եւ նորա վերայով {բարձրանալ} ։ Այդպիսի բաներ երազում միայն կարո՛ղ են կատարուիլ

ի անմահութեան տաճարը: Անարգական սիւների վերայով {բարձրանալ} մինչեւ փառքի կատարը: Հոգիքը գրաւ դրած սատանային

նթացքը: Խօսակցութեան ձայնը սկսանում է այնուհետեւ {բարձրանալ}, հասանում է մինչեւ միմեանց պատուի ձեռնամերձ լինե

զարկելով, թերեւս, ձորից դէպի վեր, սարի գլուխը {բարձրանալ}, բայց այն օրից, երբ Գալիլեյը իր գնդակները ձգեց

բռնելով, քան թէ սեղմ օդը, սկսում են կամաց-կամաց {բարձրանալ} դէպի վեր եւ այս է պատճառը, որ ջերմութեան ժամանակ

ի բան է. նորա զօրութիւնը կամ անզօրութիւնը, նորա {բարձրանալը} կամ ցածնալը կապուած է այն նիւթերի շատութեան կամ ս

սիրու, գիտակցաբար մինչեւ անձնազոհութեան աստիճան {բարձրանալը}, շատ խելացի դատողութիւնք, տեղ-տեղ էլ կանացի սեռ

արող մնալ, քանի որ տէրութեանց ծախքերը, օրըստօրէ {բարձրանալով}, լեռնանում են, եւ քանի որ ժողովուրդը հող չունի

աւորութիւնը։ Ահա՛ այս է մինչեւ խորհրդական բաները {բարձրանալու} կերպը։ Սորանից ի՞նչ ուղղակի եւ անհրաժեշտ հետեւան

ն, չունիցի անտեսել զբողոք նորա, երբ մինչ առ Ձեզ {բարձրանայ} ի մղձկեալ սրտէ: Սրբազնակատար տէ՛ր, այո՛, մի

agis, որ դադարելու չեն ներգործելուց, մինչեւ որ {բարձրանայ} հայկական մռայլոտ հորիզոնի վերայ լուսաւորութեան ար

օսել ճշմարտութիւնը, բայց ո՛րչափ խօսք եւ զրոյց կը {բարձրանայ} մի այլ աշխարհում, ուր ո՛չ դուք, ո՛չ մինը եւ ո՛չ

միմ մի երկու քար դնել այնտեղ, որի վերայ գուցէ թէ {բարձրանայ} մի օր Հայ ազգութեան շինուածը: Ներս մտանելով

ը կը մտանէ ժողովրդի մէջ, այլ դրամի արժէքը եւս կը {բարձրանայ} նիւթերի շատութեան չափով: Այն աշխարհներում,

յետոյ գալու հոգեվարի ժամանակ, օսմանեան լիբրէն կը {բարձրանայ} մինչեւ 1000 ղուրուշ: Մեր բարձրացուցած խնդիր

, որ իւր հարստութեամբ կամ որեւիցէ առիթով դուրս կը {բարձրանայ} հասարակաց ազգի մակերեւոյթից, բոլոր նորա սերունդը

՞նչ նորա փայլ: " Առնաչափ ահա՝ Ի վեր {բարձրանայ} Եզերտից [?] սահեալ Ընդ մէգ ընդ մռայլ,

էտ մնալով ժողովուրդը, շատանայ մեր զոհերի թիւն եւ {բարձրանայ} խունկերի ծուխը: - Շատ բարի, մռայլագոյն սատա

՞ր խիղճն է, որ պիտի ներէ, ո՞ր ձեռքն է, որ պիտի {բարձրանայ} մի գաւազան էլ այստեղ նորա գլխին հասցնելու՝ " ձայ

ն յեզր միոյ վտակի, այնուհետեւ ի գուճս անկանին եւ {բարձրանան} եւ աղօթեն. ապա յետ կիսոյ կամ միոյ ժամու արշաւեն

խիթարուէի ես. յոյսիս արեւը մի գրկաչափ աւելի պիտի {բարձրանար} ազգային փրկութեան հորիզոնի վերայ: Բայց ներկա

, Ծխում մորթը իսկոյն Եւ այրըւում սիրտն անփորձ, {Բարձրանո՜ւմ} է գոյնզգոյն ` Երկինքն ի վեր ծուխն ու բոց: Շուրջ

տո կռատուսը մինչեւը 0-ն իջել է, փոխանակ որ ձմեռը {բարձրանում} էր մինչեւ 74 կամ ավելի, մանավանդ Պետերբուրգի քաֆ

կալ, եւ այդ պատճառով ապրանքի գինը Նախիջեւանի մէջ {բարձրանում} է եւ ցածրանում է ` նայելով եւրոպական վաճառական ըն

ք, որոնցից մինը է նաւթը: Սա իւր բաժանուած տեղից {բարձրանում} է որպէս շոգի եւ, պատահելով ջրերի (ուրեմն աւելի

ւ Էդմոն Շերթիէ Ֆրանսիացու գիրքը, ուր Հայոց թիւը {բարձրանում} է մինչեւ 3. 900. 000, որոնցից, ասում է հեղինակը

ասխանելու չենք տրտնջանքին, որ ժամանակ առ ժամանակ {բարձրանում} են այսպիսի չնչին զոհերի պատճառով: Դորա հակառակ շ

տալ, չէ կարող մնալ մի այնպիսի խառնակ տեղում. նա {բարձրանում} է: Մնում է անարգ թուղթը եւ չէ վախենում: Նա վստա

ացել սերունդի նահապետը: Ծովի ջուրը գոլորշիանալով {բարձրանում} է մինչեւ ամպերը, բայց երկար չէ մնում այնտեղ: Մի

արդեալ. - Կամ ի՞նչ նորա փայլ: " Մարդաչափ ահա {Բարձրանում} է նա Վեր հորիզոնից, Մշուշի միջից - Աստղը վեհա

առուն բռնած Մղում ճամբով ցօղապատ եւ Սողոսկելով {բարձրանում} է Կոկիւսոնը Հայոց մինչեւ... Ջուր է խնդրում, ո

է սլանում, Անցնելով հուր այն կամար ` Արագ վեր է {բարձրանում}. Մինչ գահոյքը աստղահուռ, Քերովբէքով շուրջպատուա

ների հարստահարութեան: Բայց մինչեւ ո′ր աստիճան {բարձրանում} է այս անախորժ զգացողութիւնը, մինչ հայ մարդիկ, դ

ադրութեանց ենթարկուած մարդ: Բանը մինչեւ կոմիզմ է {բարձրանում}, երբ քաղաքականապէս ճղակտոր եղած եւ մարդկային իրա

ը հոգիս մաշեցին, նոցայ կողկողանքը դէպի երկինք էր {բարձրանում}, նոցայ հառաչանքն անգամ գործարանի պատերը դղրդում

իմ ուշադրութիւնը․ կանաչ ու կապտագոյն - բաց կարմիր {բարձրանում} էր նորանից: Սիրտս կոտրած էր բոլորովին, որովհետե

անաստեղծութիւնը չէ կարող դորանով բաւականանալ: Նա {բարձրանում} է իրականից դէպի մի այլ անչափելի տարածութեամբ լայն

ին ոսկի շղթայով կախած փոքրիկ եւ գեղեցիկ ոսկի խաչը {բարձրանում} էր եւ ցածանում էր նորա շնչառութեան հետ միասին:

անութիւն, որոնց թուլութեան կամ սաստկութեան վերայ {բարձրանում} են գանգատներ Գրիգորի նամակագրութենների մէջ։

, որ ամառները ամէն իրիկուն արեւը մտնելու ժամանակ {բարձրանում} է Մասիսի կողմից եւ զովացնում է էրուած փոթոթուած Ա

ից Արարատեան դաշտի օդը լայնանալով անօսրանում է եւ {բարձրանում} է դէպի վեր, երբ միւս կողմից Մասիսի օդը ցրտից ճնշ

ւմ է նոյնպէս աւելի ձգականութիւն, որ ինչպէս վեր է {բարձրանում}, այնպէս եւ ամէն կողմ, ուստի եւ ցերեկը չէ կատարւ

րճ է, կա՛մ երկայն։ Բայց, լսում ենք, այստեղ {բարձրանում} են ձայները, թէ " նոր լեզուն առաջացել է տաճկական

ծխւում էին բարձրավանդակների վրայ եւ զոհերի ծուխը {բարձրանում} Բահալին եւ Աստարդին։ Բայց Հռովմայեցոց Պալեստինին

իջեւան 1851 9. ԵՓՐԵՄ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ԱԼԹՈՒՆԵԱՆՑԻՆ {ԲԱՐՁՐԱՊԱՏԻՒ} ՀԱՅՐ ԵՓՐԵՄ ԱՍՏՈՒԱԾԱՐԵԱԼ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ԱԼԹՈՒՆԵԱՆՑ,

յսերական համալսարանն, զորմ է երկիցս խնդրեալ էի ի {բարձրապատիւ} Եփրել վարդապետէ՝ միջնորդել առաջի Ձերոյին գերազան

լ յարգանօք եւ խորին վերապատուութեամբ: Ձերոյին {բարձրապատուութեան}, լիագութ հայր, խոնարհ ծառայ Միքայել

Ինչ ո՛չ երկմտիմ, թէ, եթէ ի խնդրել փութացայց ի {բարձրապատուութենէ} ձերմէ զայն, առ որ մշտապատրաստ հանդիսացուցեալ էք

երախտաւորի, սովին դոյզն նամակագրութեամբ խնդրեմ ի {բարձրապատուութենէ} ձերմէ, զի թէ մարթ ինչ իցէ, չխնայել զձեր ներգործ

ուրվեն, մեզ ի՞նչ փույթ: Ես չեմ կասկածում վերջին {բարձրաստիճան} հոգեւորականի հույժ ազնվությանը. բայց դրա հետ միա

այական չէ, ինչպէս մի ուրիշի մագիստրոսութիւն՝ մի {բարձրաստիճան} մասնաւոր մարդու ձեռքից ստացուած: Նազարեանցի վարդ

յնպիսի մարդուց, որ չունէր տալու իրաւունք. եւ մի {բարձրաստիճան} անձն համալսարա՞ն է, ակադեմիա՞ է, թէ ի՞նչ է, որ

նի կեղեւապատի մէջ եւ հետեւաբար ենթարկուած է աւելի {բարձրաստիճան} ջերմութեան, լուծանւում է դէպի զանազան բաղադրութի

այդ: Խելացի մարդը յարգում է ուրիշները եւ եթէ մի {բարձրաստիճան} կամ հարուստ մարդ, որ յարգելի էր հասարակութեան աչ

ս տեսակ փորձանքներ. ձեռք վեր առէք դոցանից եւ այն {բարձրաստիճան} պատուանդաններից իջէ՛ք հասարակ ժողովրդի մէջ։ Հին

ել այն տիպը կնիքը, որ այնքան դարերով, կրակով եւ {բարձրաստիճան} ճնշողութեամբ դրոշմում էին նորա փափուկ սրտի վրայ,

նաեւ հազար տարի ետքը Իսրայէլի խունկերը ծխւում էին {բարձրավանդակների} վրայ եւ զոհերի ծուխը բարձրանում Բահալին եւ Աստարդ

այժմեան ազգային պիտոյքը կամ լուսաւորութեան մասին {բարձրացած} խնդիրները եւ անաչառապէս դատաստան կատարել: Ինչո՞ւ

են մի ազգի համար, որի մատենագրական չքաւորութիւնը {բարձրացած} է մինչեւ ի կոկիւտոս Հայոց: Որեւիցէ անդաստիարակ ժ

է գտանւում ենք: Սորանից քանի տարիներով յառաջ {բարձրացած} կրօնական-սխօլաստիկեան վէճերի պատճառով Մխիթարեան մ

ւում է այժմ Փարիզում: Քանի մի տարի սորանից յառաջ {բարձրացած} մրրիկը խլեց նորան իւր տեղից եւ, բաւական միջոց պտ

ց պարտքը, առեւտուրը ընկած է, ոսկին կրկին արժէքի {բարձրացած}, եւ ահա երկրորդ, երրորդ եւ միւս վճարները հետզհե

": Տեսաւ ամբոխը արեւմուտքում մի մրրիկ {բարձրացած}. " Տօն են տօնում մեր թշնամիք ", - նա կատաղ

մարդկութեան օգտին, այդ միջոցին, մանաւանդ, վեր {բարձրացան} դէպի երկինք իմ ջերմեռանդ աղօթքի խունկերը, եւ Ամե

տոյ, արեգակի ջերմութիւնից շոգիանալով, դէպի ամպը {բարձրացան}: Ահա այս քաջագործութեան համար ընդունուեցաւ ն

կին մարդերի մէջ. նորա մազերը կարծես թէ պատերազմի {բարձրացան} գլխի վերայ, մկնակները լարուեցան եւ երեսի ցնցողակ

գոնե 100 ստորագրություն հարկավոր էր, Թիֆլիսումը {բարձրացավ} մինչեւ 150: " Մեղուն " պիտի վախճանի: Պետերբուրգ

արդու թշուառութիւնը. ազատութեան արժէքը աւելի վեր {բարձրացաւ} իմ աչքում, եւ այդ օրից ուխտեցի վերջին արիւնս թափ

յն նուիրական քո սուրբ աւանդին: Բայց արդ {բարձրացաւ} Հնութեան փոշուց, Յաղթանակ կանգնեց Սի

նուիրական քո սուրբ աւանդին: Բայց արդ {բարձրացաւ} Հնութեան փոշուց, Յաղթանակ կանգնեց

ղջ գայլի շարական: Հարաւ հիւսիսից փոշի {բարձրացաւ}... Շառաչիւն զէնքի... մթնեցաւ օրը, Ղ

իրահար երիտասարդը մօտեցաւ գետին, Իգնատիոսը դուրս {բարձրացաւ} ջրից՝ գոռալով դէպի նա. " Ա՛յ անբաղդ, ո՞ւր ես գ

'կար, ուր չ'լինէր Յիսուսեան։ Շուտով նորանց թիւը {բարձրացաւ} մինչեւ ութսուն։ Պապը, օրէ օր համոզուելով Իգնատի

եկեղեցւոյ հիմնաւոր հաւատալիք։ Հակառակութեան բոցը {բարձրացաւ}. Ֆրանսիացոց հոգեւորները եւ Պարլամենտը չէին կամեն

այն մի քանի մարդիկը, որ արծաթի սանդուղով վեր էին {բարձրացել} ազգի մակերեւոյթից, այլ այն խեղճ եւ կարեկցութեան

ւոր մարդիկ, որ, դուրս գալով հասարակաց շրջանից, {բարձրացել} էին սորա հորիզոնից: Այս բանի պատճառները քննե

ւնը պաշտպանելու եւ օտարից հեռանալու զգացողութիւնը {բարձրացել} էր մինչեւ թշնամութեան աստիճան: Որքան խօսք ու

էր: Դեռ նոր լուսացել էր առաւօտը, դեռեւս նոր վեր {բարձրացել} էր արեւը հորիզոնի վերայ, ոսկեզօծելով ամպեղէն կաթ

ց վայր իջուցանելու համար ինքը՝ Յիսուս Քրիստոսը, {բարձրացել} էր խաչի վերայ։ Շատերը ոչխարի նման մորթուեցան պապ

, կամ բրետոնը միջին դարերում կխիզախեր բողոքի դրոշ {բարձրացնել} հռոմեական եպիսկոպոսի տեղակալության անմեղանչելի լի

վառների մարդիկ, եթե իրոք ցանկանում են նոր լեզուն {բարձրացնել} ժողովրդի բարոյական գործոնի աստիճանի, պետք է զոհա

ապա պատրաստ էին այդ օբսկուրանտները մինչեւ երկինք {բարձրացնել} մի այդպիսի գործողութիւն՝ առանց մտածելու, թէ ինք

տի ե՛ւ կառավարութիւնը, ե՛ւ ազնուականը, վախնալով {բարձրացնել} այս ճակատագրական վարագոյրը, որի քամակում կանգնած

րուշների երեսն ի վեր եւ երկու երեք անգամ կարող են {բարձրացնել} իւրեանց ոսկիների գինը: Մեղքը Մօհամմէդի վիզը, որ

տրութեան, չհամարձակուիլ ձեռք վերցնել կամ գաւազան {բարձրացնել} հայոց ազգի զաւակները գանակոծելու եւ գիշատելու համ

գործուիլ։ Բուն այս պատճառը հարկադիր է լինում մեզ {բարձրացնել} մեր ձայնը եւ արձակ համարձակ քարոզել մեր շատ սիրել

սորվել եւ այնուհետեւ քիթը մինչեւ ի Կոկիսոն հայոց {բարձրացնել}, թէ ես Քանթի, Ֆիխթէի, Դեկարտի, Բեկոնի, Հեգել

ից յետոյ սկսաւ նա այլագունիլ, աչքերը դէպի երկինք {բարձրացնել} եւ ձեռները դէպի ինձ երկայնել եւ շնչարգել եղաւ: Ի

ցի փուքսի գործադրութեամբ զօրացնել կրակը, որով եւ {բարձրացնել} ջերմութեան աստիճանը, որ անպատճառ հարկաւոր էր դժո

եւ արօտները սկսանում էին առուգանալ, թարմանալ եւ {բարձրացնել} իւրեանց գլուխը, ազատուելով արեւի ուղղահայեաց այր

նբռնաբարելի իրաւունքի վրայ չէ կարելի անպատիժ ձեռք {բարձրացնել} ։ Յայտնի է, թէ մանուկը, բնականապէս, պիտի ա

ենք ցաւելով, որ մեր կողմից ճշմարտութեան դրօշակը {բարձրացնելը} շարժառիթ եղաւ մեր վերայ քանի մի կամակոր մարդերից

այս խօսքերը, դարձուց իւր քամակը սատանային եւ վեր {բարձրացնելով} պոչը, ցոյց տուեց սպեղանին, որ մածուած էր պոչի տ

անը բռնեց իւր խորամանկ ոստիկանի պոչից... յետոյ {բարձրացնելով} օդի մէջ, դժոխային կատակով ասաց. - Ա՛, ա՛

ռացած լինելով Թիւթիւնճի-օղլուի փողոցից, երբ աչքը {բարձրացնելով} չորս կողմը նայեցաւ, ետ դարձաւ կրկին իւր գնացած ճ

ործարանը առաւել արդիւնաւոր առնելու եւ նորա անունը {բարձրացնելու} համար, կամեցաւ Ֆրանսիայից հմուտ արուեստապետներ բ

արկաւոր է վնասով եւս վաճառել այս անգամ. յետոյ կը {բարձրացնեմ} գինը, եւ կը լրանայ պակասորդը"։ Կը լրանայ... Մ

քանի ճառագայթ։ Եթէ գանգատ ունի Հայաստանը, թո՛ղ {բարձրացնէ} իւր մեծատունների եւ հոգեւոր իշխանների անփոյթութեա

եպհականը սուրբ է նորան, եւ վա՛յ միւսին, որ ձեռք {բարձրացնէ} նորա, այս կամ այն, սեպհական սրբութեան վերայ: Ե

ակնկալութեամբ շատ սովորական կերպով 99 թուականը կը {բարձրացնէ} մինչեւ 999-ը. ինչեւիցէ: Այս բնակարանը ունի

ս նոր քաջալերութիւն եմ զգացել, որովհետեւ պիտոյ է {բարձրացնէի} ճշմարտութեան դրօշակը։ Իմաստուն եւ բանագէտ մա

ւմ էր իր սիրականին տեսնել, հերիք էր որ մի աղաղակ {բարձրացնէր}, թէ մորմը խայթեց: Իսկոյն, բոլոր բանուորները թէ

է Հայոց միակողմանի ուսումնականներին, որոնց թիւը {բարձրացնում} էք մինչեւ բիւր։ Գուցէ ձեր աչքումը շատ փոքր նշանա

տալիս մենամարտութեան. քաջ եւ յաջողաշարժ Մանրիկօն {բարձրացնում} է սուրը, որ սպանէ իւր հակառակորդը, բայց մի ձայն

յրով. Ջանում է նա գրկիս միջից փախուստ տալ, Եւ {բարձրացնում} աղաղակող ձայնը - զո՜ւր, Սեղմել եմ ես նրա մարմին

ների դասը աշխարհականներին անմերձենալի քարոզելով, {բարձրացնում} է մինչեւ քուրմերի եւ եզուիտների կացութիւնքը:

շոգենաւը լեռնաձեւ կոճակների վերայ դէպի երկինք էին {բարձրացնում} եւ երբեմն ճեղքում էին ծովի անչափելի ջրադաշտը եւ մ

եղն է անց կենում, ամենքը իրենց սիրտը զարթեցնելով {բարձրացնում} են դէպի Աստուած. թեւերը բանալով՝ խաչի նման են լ

ձ աւելցնել։ " Դի՛ր զմեղս 'ի վերայ մեղաց"։ Բայց {բարձրացնում} ենք այստեղ մեր բողոքը ընդդէմ այն բոլոր մարդերին,

միւս կողմից՝ իսկոյն նոցա քամակից կրակը եւ երկաթը {բարձրացնում} էին պապականութեան դրօշակը՝ ուտելով ու մաշելով այ

ելի գործեր, որոնց մէջ մանաւանդ այն, որ ձեռք էին {բարձրացնում} թագաւորների կեանքերի վերայ, ինչպէս Հենրիկոս IIIի

, ինքն էլ ուրախ կենայ (!), յետոյ աչքերը վերեւ {բարձրացնում}, աղօթք անում ու հոգին աւանդում։ Իրար մօտ թաղելո

որդքը հարթւում են, երբ արժանաւորութեան բլուրները {բարձրացնում} են իրենց գլուխը: Այսպիսի թերութեանց եւ հակասութե

ինքն էլ ուրախ կենայ (!), յետոյ, աչքերը վերեւ {բարձրացնում} աղօթք անում ու հոգին աւանդում: Իրար մօտ թաղելու

աց դարձած չլինելով, նոցա միաւորութեան խնդիրն ենք {բարձրացնում} ։ Այդ խորիմաստ փիլիսոփային էլ խորոհուրդ կը տանք,

յս, օրհնեա՛ զժառանգութիւնք քո զայս, հովուեա՛ եւ {բարձրացո} ՛ զսա յայսմհետէ, զի սա է ժողովուրդ եւ խաշն արօտի

ր. զի կուրացաւ տուն իւր։ Զի՞ կուրացար ո՛վ դու, {բարձրացո} ՛ եւ դու զտուն քո, զի թոյլ տուեալ է յարքայէ. յոչ

, ինչպէս սովորաբար լինում են չնչին դրութենից վեր {բարձրացող} մարդիկը (թէպէտեւ պ. Յովնաթանեանցը զուրկ էր ամեն

իբրէն կը բարձրանայ մինչեւ 1000 ղուրուշ: Մեր {բարձրացուցած} խնդիրը մի վերացական եւ անբնական Փիլիսոփայութիւն չ

ր հառաջացուցեալ է նա ինքն՝ առանց տալոյ ինձ զտեղի {բարձրացուցանել} զիմ բողոք արդար ի բարձրագոյն դատարանս:...

յամենաողորմած տէրութենէ, առանց տալոյ ինձ զպատճառ {բարձրացուցանելոյ} զիմ բողոք իրաւացի ի բարձրագոյն դատաստանս համաձայն

բազմաց 'ի հասարակութենէ մերմէ, յաղագս ոչ անագան {բարձրացուցանելոյ} զխնդիրն զազգային հրիտակաց եւ ընտրելոյ զերեսփոխանս

ինչ այսպիսեօք ոչինչ կարացին ստնանել իրաւանց, զոր {բարձրացուցանէի}, վեհափառ կաթողիկոսն հրամայեաց առաքել զմի ոք յանդ

լսողների վերայ։ Պապական դեսպանները մինչեւ երկինք {բարձրացուցին} Լայենէզի խելքը եւ ճարտարութիւնը, դորա հակառակ ող

բոցով վառուած Ցանկութիւնից կենսահուր Ոտներըդ վեր {բարձրացրած} Որոնումներդ չանցնեն զուր, Ամուր գրկած կենսատու

համառօտ եւ բացայայտ, քանի՞ նոր ապստամբութիւնք ես {բարձրացրել}: - Չկայ եւ ո՛չ մի օրինաւոր բան, բացի հնդկա

րովին մարդերից: Կովերը նախիրից տուն վերադառնալով {բարձրացրել} էին մի թանձր փոշի, որ քամի չլինելուց բաւական երկ

յայտնել, թէ Յիսուսեան աբեղաների խորհրդով ձեռք էր {բարձրացրել} Աստուծոյ օծեալի վերայ։ Յիսուսեանների եւ Դուքս դ'

, փոխանակ իմ ողջոյնը ընդունելու, դէպի երկինք վեր {բարձրացրեց} իւր նիհար ձեռքերը եւ վշտահար աչքերը, եւ ասաց.

ը: Վերջին խօսքերը ասելու ժամանակ դարձեալ վեր {բարձրացրեց} ձեռքերը եւ աչքերը, բայց սոքա արտասուքով փայլում

րդաստանս տեսանելով ինձ, մի անպատմելի սուգ եւ ողբ {բարձրացրեց} իմ անակնկալ դրութեան վերայ, բայց ես մի ուրիշ մար

նորան ահ ու դողով: Սատանան բռնեց նորա ականջից, {բարձրացրեց} օդի մէջ իբրեւ մի փետուր, դրեց նորան Մխիթարի, ահ

եան աշակերտները: Սատանան բռնեց առաջինի մազերից, {բարձրացրեց} օդի մէջ, փչեց նորա քթումը եւ ասաց: - Գնա՛,

պարոն, - ասաց մի ձայն: Կոմս Էմմանուէլը վեր {բարձրացրեց} գլուխը եւ ձեռքի թաշկինակով սրբեց աչքերը շտապով,

իւթ մարմին: Հոգնած, ուժաթափ, մինչ վեր {բարձրացրեց} Իւր արտասուքով լցուած աչքերը, Եւ ահա լու

առն ջրով, ամենեքեան հետեւեցան նորա օրինակին, նա {բարձրացրեց} բաժակը օդի մէջ եւ ասաց. - Խմելով այս բաժակը օ

կառակ, կամեցաւ կարդալ թուղթը, ժողովուրդը աղմուկ {բարձրացրեց} եկեղեցում. քահանային բռնեցին, կաթողիկոսի թուղթը

ան անմեղանչելի լինելու դեմ: Բայց նրանք այդ դրոշը {բարձրացրին} նոր դարաշրջանի սկզբին, երբ այնքան էին քաղաքակրթվ

մի այդպիսի սքանչելի կերպով չէ կարող Ուչ-Թէփէլերի {բարձրաւանդակից} անցնիլ, որ յետոյ վազէր դէպի Էջմիածին, ու խե՛ղճ

նէ լուեալ զդռնչիւն մահաձայն աղեղանցն՝ աղօթեաց առ {Բարձրեալն} եւ վաղվաղակի ընկալաւ զխնդիրն, որում եւ տենչալի ն

§ 64. " Ես ասացի թէ աստուածք իցէք, կամ որդիք {բարձրելոյ} ամենեքեան։ Դուք աւադիկ որպէս մարդիկ մեռանիք, եւ

արօտի քո, որ աղաղակէ առ քեզ հոգւով. " Ովսաննայ {բարձրելոյդ} "։ Ընկալ ի տեղի սաղարթեալ ձիթենւոյ եւ ոստոց արմա

եալք եւ կէսքն թէպէտ անպատրաստք էին այլ օգնութեամբ {Բարձրելոյն} քաջալերեալք հարկանէին 'ի դիմի աներկիւղապէս " եւ ա

ր բարեխորհուրդ ընդհանուր ձեռնարկութիւնը թող օրհնէ {Բարձրելու} աջը: ՄԵՔ, քննելով ձեզանից ՄԵԶ ուղարկած ընդհանու

ն դէպի անմահութեան տաճարը... Թռչում են վերեւից, {բարձրից} ՝ ոտքի տակ տեսանելով այն բոլորը, որոնք իւրեանց ն

յոյսը դրուած է միմիայն, գիշերային եւ առաւօտեան, {բարձրից} գալու ցօղի վերայ: Ցօղը դեռ հազիւհազ նստում է նոր

հագնուած օրագրի թղթերով, գլխի գդակը ինն կանգուն {բարձրութեամբ} սուր ծայրով, որ շինած է տպագրութեան սրբագրական թ

նում էր նա որեւիցէ ճանապարհով այդ մարդու հասակի ( {բարձրութեան} ) չափը, այդ չափով մոմ էր շինում եւ վառում էր եկե

ր եւ Թագուհի Կայսրուհուն, այլեւ Նորին Կայսերական {բարձրութեան}, Թագաւոր Ժառանգի Տէրութեան: Թագաւոր Կայսրը

երբ մտածում էին պարզամիտ մարդիկ, թէ օդի անչափելի {բարձրութեան} մէջ դրած է փիլիսոփայական աթոռը: Սո՜ւտ. փիլիսոփա

երեւոյթից, բոլոր նորա սերունդը չէ կարող մնալ այն {բարձրութեան} մէջ: Կանուխ, թէ ուշ նա պիտի դառնայ դարձեալ դէպի

Նա մեռաւ իր գործունէութեան միջակէտում, իր փառքի {բարձրութեան} մէջ, իրեն հետեւող բազմաթիւ ամբոխի խոր յարգութիւն

ռ էլեկարականութիւնքը եւ երբ նոքա իրենք այդ օդեղէն {բարձրութեան} մէջ միանում են իրար հետ, մենք տեսնում ենք նոցայ

, անհնարին բռնութեամբ գահավիժում են իւրեանց հպարտ {բարձրութենից}, դարձեալ դէպի ծով: Այս, բնութեան օրէնք է, օրէ

ինչպէս նաեւ կատուները, անվնաս են մնում եւ սաստիկ {բարձրութենից} ընկնելու ժամանակ: Բայց այս միջոցին, երբ ընկաւ Ա

էտեւ պ. Յովնաթանեանցը զուրկ էր ամենայն բարոյական {բարձրութենից} ), սեպհականել էր ինքեան մի յիմար հպարտութիւն, ե

Հողագնդի կենտրոնումը կայ մի մեծ բնակարան, որի {բարձրութիւնը} 99 ասպարէզ կը լինի, թէեւ մի պապական աբեղայ, բնա

ան հետ, գրել էր, թէ 999 ասպարէզ է այս բնակարանի {բարձրութիւնը}, բայց պապական աբեղային հաւատալ չէ կարելի, եթէ դ

լինիք), երեւակայեցէք ասում եմ մի դեւիկ, հասակի {բարձրութիւնը} հինգ ոտնաչափ եւ երկու մետր, աքաղաղի քիթով, շան

դեւերի. սա կրթուած եւ ուսումնական դեւ է. հասակի {բարձրութիւնը} հինգ ոտնաչափ, բաւական հաստ, երկայն ճանկերով, ս

ի րոպէում, նայում ես սարի ձեւին, զննում ես նորա {բարձրութիւնը}, լայնութիւնը, արգաւանդութիւնը... Ա՞յս է Քրիստո

ուելով ծովի մակերեւոյթից, Արարատի ձիւնական գօտու {բարձրութիւնը} հասնում է մինչեւ 13300 ոտնաչափ: Նոյն այս օրէնքնե

սկանալու ամենեւին չունի հնար. Այն ընդարձակ {բարձրութիւնից} ամպը կաթ-կաթ ջուր ցողեց, Ծարաւին իւր ծարաւ

են մոլախոտը, իսկ երբ այն հասնում է 1-11/2 արշին {բարձրության}, այն ժամանակ հողը հավաքում են արմատների մոտ: Դա

Եւրոպական նոր լեզուներից գրեանք թարգմանելով, վեր {բարձրցանել} այնքան խոր տգիտութեան մէջ թաղուած ազգը եւ ներս բե

, թէ պարտ է դարման առնել այսմ, կամ անձամբ անձին {բարձցեն} բոլորովին եւ բնաջինջ արասցեն յիւրեանց զայս գայթակ

կարացեալ տանիլ առն, բազում ինչ արար եւ ծախեաց զի {բարձցէ} զայն գո՛նէ ըստ կիսոյն. ընդէ՞ր. զի կուրացաւ տուն

ցի եւ յաւելցի, եւ որ ոչն ունիցի, եւ զոր ունիցին {բարձցի} ի նմանէ ", ճիշտ այսպիսի դիպուածներում է կատարւու

մանավանդ Պետերբուրգի քաֆե-րեստորանումը: Մնաս {բարյավ} եւ ողջ եղիր. սպասում եմ պատվական նամակիդ։ Ք

ը օգնել ձեզ, օգնել ինձ, պանդխտականիս... Մնաք {բարյավ}, աստված թող ձեր հետ լինի միշտ: Ձեր անխարդախ

, պիտի տպվի հոկտեմբերի տետրակի մեջ եւ այնուհետեւ {բարյավ} մնա հայոց ազգը: Գրիչս պիտի կոտրեմ եւ ձգեմ. մյու

կ կմնա իսպառ... մահաբեր մտածություն: Մնաս {բարյավ}, ողջունիր իմ կողմից, որոնց կուրծքի մեջ զարկում

ղությամբ կդառնամ, եթե ծովը եւս հաջողե: Մնաս {բարյավ}, քաղցր տեսություն: Միշտ քո Մ. Նալբանդյանց

շատ սուտ չի լինիլ: Մնամ քեզ միշտ եւ առ ի սրտե {բարյաց} փափագող եղբայր Մ. Նալբանդյանց 103. ԳԱՅԱՆԵ

բան չունիմ գրելու առ ժամս: Մնում եմ քեզ միշտ {բարյացակամ} Մ. Նալբանդյանց 19 ապրիլի 1856 Մոսկվա

յան բան պատահի, կգրեմ Ձեզ անշուշտ: Ձեզ միշտ {բարյացակամ} հոգով եւ սրտով խ. ծ. Միքայել Նալբանդյանց

, աստված թող ձեր հետ լինի միշտ: Ձեր անխարդախ {բարյացակամ} եւ հարազատ եղբայր Մ. Նալբանդյանց 43. ԳՐԻԳ

է. այդ պարոնը կը լինէր այսպէս 55 տարեկան։ - {Բարո՛վ}, բարո՛վ, պ. Մանթուխեանց. այս ո՞ր քամին փչեց ք

արոնը կը լինէր այսպէս 55 տարեկան։ - Բարո՛վ, {բարո՛վ}, պ. Մանթուխեանց. այս ո՞ր քամին փչեց քեզ մեր մօ

ագնապով, Դատավճիռը պարզ է ` " Անմեղութիւն, գնաս {բարո՜վ} "։ - Իսկ հարսն ինչպէ՞ս, քոյրն ինչպէ՞ս: " Ցնցւո

ված հայտնագործությունների պատմությունը: 4. {Բարոյա} -գեղագիտական եւ գեղեցիկ գրականությանը վերաբերող հո

ես եվրոպական այդպիսի աշխատությունների խորհուրդը, {բարոյական} լուսավորություն եւ կրթություն, եւ որովհետեւ այդ

զմությունը մեր համար, բացի նյութականից, ունի եւ {բարոյական} օգուտ, որովհետեւ կարող ենք ցույց տալ պարծանքով,

ւմ է եւ տիրապետում է ազգի բնականության վերա: Այս {բարոյական} ավազակներին մա՛հ բարոյական: Քանի որ մի ազգ,

նականության վերա: Այս բարոյական ավազակներին մա՛հ {բարոյական}: Քանի որ մի ազգ, խեղճ վիճակի մեջ տառապելով,

, թե կաթոլիկության համեմատ աճում է նաեւ Ֆրանսիայի {բարոյական} ազդեցությունը: Դուռը հասկացել է միայն [մեդալի] ա

եւ ոչ մի գնով չի մարսի, հետեւաբար, նա ժողովրդի {բարոյական} կազմի մեջ չի էլ մտնի, որովհետեւ այդ սահունագրութ

իրոք ցանկանում են նոր լեզուն բարձրացնել ժողովրդի {բարոյական} գործոնի աստիճանի, պետք է զոհաբերեն իրենց գավառայ

ջին խնդիրն այն է, որպեսզի նա հասնի դյուրըմբռնելի {բարոյական} գործիքի աստիճանին, որպեսզի նա քիչ թե շատ բանիմաց

ընդունակություններ ունի եւ կարող է, եթե դուրս գա {բարոյական} այդ կապանքից, որի մեջ մի անգամ ընկել է, եւ ընկն

, քանի օդընտելացման ընկերությունը չի ընձեռնել ինձ {բարոյական} միջոցներ: Դու լավ գիտես, որ ինձ, իսկապես, ոչի

ապես, ոչինչ հարկավոր չէ - ո՛չ նյութական, ո՛չ էլ {բարոյական} վարձատրություն, բայց ես ինձ համար չեմ հոգս քաշու

հսկայական օգուտ կբերի ո՛չ միայն նյութական, այլեւ {բարոյական} տեսակետից: Վերջապես, պ. պ. Ալաջալյաններ եւ Ըն

ւմ, այլ բան բնավ, ուրիշ բան էլ չկա: Ուր թողում {բարոյական} անախորժությունքը ամենայն քայլափոխ.... Բժիշկը

ղածն հասուսցեն առ ազգն մեր, ի բարւոք տնտեսութիւն {բարոյական} պիտոյից ազգին, այժմիկ յանձն եղելոյ իմում կառավար

էր որոնել նոցա կազմուածքի՞ մէջ ֆիզիկաբար, թէ լոկ {բարոյական} պատճառների մէջ. արդեօք այդպիսի՞ մարդիկ շատ հարստ

՝ վիրաբուժական դարմաններ մատուցանելով, այո՛, եւ {բարոյական} երկաթ ու կրակ գործ դնելով, այլ այն սուտ ազգասէրք

արտութեան պաշտօնեայ լինել մի հատիկ խորհուրդն է մի {բարոյական} մարդու, եւ վա՜յ այն մարդուն, որ պիտոյ է ուրիշի

ւ տեսանենք, թէ կայի՞ն այնպիսի օրէնքներ բնական եւ {բարոյական} աշխարհներում, որ թոյլ տային այսպիսի յեղափոխութիւ

ուած էր նորա արտաքին շրջակայքը: Մտանենք այժմ {բարոյական} աշխարհը եւ առնունք մի առաքինի մարդու զաւակ, որի

ստիարակի ձեռք, յետոյ դնէինք նորան մի բարեկարգ եւ {բարոյական} դպրոցի մէջ, այնուհետեւ շրջապատէին նորան առաքինի

րել, փառք ու պատիւ ստանալ։ Մի՞թէ մարդը չունի մի {բարոյական} խորհուրդ իւր կեանքում, մի՞թէ այդ բանի համար է ստ

Աստուծոյ նմանելու համար պիտոյ է լինել առաքինի եւ {բարոյական} մարդ, որովհետեւ Աստուած աղբիւր է եւ կենտրոն ամեն

րծ դնում այդ հնարը կամ, անհոգ լինելով իւր զաւակի {բարոյական} կրթութեան մասին, իւր արծաթը վատնում էր աշխարհայի

ջ, որ պատկանէր հասարակութեան եւ շինուած լինէր մի {բարոյական} խորհրդով, զորօրինակ՝ Թէատրոն, Մատենադարան, Ժո

սորանից, որ Նախիջեւանի այդ ընտիր որդիքը պիտի մի {բարոյական} պատերազմ կատարէին խաւարի, տգիտութեան, ստութեան

ասարակութիւնը, ո՞վ է ազգը: Դորա հակառակ ամեն մի {բարոյական} մարդու վերայ պարտականութիւն կայ՝ ազգային գործի ա

՝ վիրաբուժական դարմաններ մատուցանելով, այո՛, եւ {բարոյական} երկաթ ու կրակ գործ դնելով, այլ այն սուտ ազգասէրք

ն վիրաբուժական դարմաններ մատուցանելով, այո՛, եւ {բարոյական} երկաթ ու կրակ գործ դնելով, բայց Պ. Իսահակեանցին

արէզ ստացաւ ժողովրդական կենդանի խօսքը, որ է ազգի {բարոյական} կեանքը եւ հոգին: Անցեալ տարում երեւեցաւ մեր ազգի

զգացմանը համար նոքա չեն գործում, ազգային մարմնոյ {բարոյական} կենդանութիւնը պահելու նոքա գործակից չեն լինում,

մանակ, իր անձնական հոգսից ազատ լինելով, ազգային {բարոյական} զգացմանը եւ մտաւորական գիտութեան յառաջ գնալուն գո

ը, իմ հոգին, իմ արիւնը եւ ուղեղը: Վերջապէս {բարոյական} ոյժը յաղթահարեց ֆիզիկական թուլութիւնը, զօրացուց

ղալ յորդահոս անձրեւ"։ Ազգերի եւ ժողովրդների {բարոյական} կեանքի վերայ արած նկատողութիւնքը եւս ուղիղ չեն.

եանց ցաւի ճարը վերացականութեան մէջ: Այս մի հոգու {բարոյական} հիւանդութիւն է, որով վարակուելով՝ կորուսանում ե

լ: Մեզ օրինակ չէ այս դիպուածում եւրոպացին. նորա {բարոյական} եւ լուսաւորութեան ոտքերը ադամանդից են շինուած, ե

պատկառելի անունը յանդգնութեամբ մէջբերել ու անոր {բարոյական} պատիւն աղտեղել: Մխիթարեանց ու համախոհ ընկերին ան

յրակիցների մէջ բացուին զանազան կապակցութիւնք: Մի {բարոյական} կապակցութիւն, մի բարոյական ընկերութիւն աւելի հիմ

ան կապակցութիւնք: Մի բարոյական կապակցութիւն, մի {բարոյական} ընկերութիւն աւելի հիմնաւոր է եւ հաստատ, եթէ յարա

ապէս մեռած է ներկայումս. մի վերանորոգութիւն, մի {բարոյական} վերածնելութիւն, եթէ կարելի էր երբեւիցէ յուսալ,

թիւն: Հարկադրւում ենք այսքան միայն ասել, որ հին {բարոյական} աշխարհի եւ հին խելքերի դրութիւնքը չէին կարող այլ

, որ սիրում է ազգը, որ նուիրում է իւր անձը ազգի {բարոյական} սպասաւորութեան, պարտական է ծառայել ոչ ազգի կուռք

եւ՝ մտածելով, թէ մինչեւ ո՛ր աստիճան աւերանքի եւ {բարոյական} զեղխութեան ընդունակ են դարձել մեր կանայքը: Ա

արծաթի եւ ոսկու վերաբերութեամբ. դորա հակառակ մի {բարոյական} պարծանքի գաղափար, մի ընդհանուր ազգային շինութեան

ակին, այլ մեծապէս վնասակար են ե՛ւ նիւթական, ե՛ւ {բարոյական} կողմից: Շատ անգամ բերանացի եւ նամակներով խօս

մարուելով ազգի քանակութեան հետ, նորա նիւթական եւ {բարոյական} կարողութեան հետ: Մնաս բարով մինչեւ ցմիւս նամ

ով այս նամակը Յիշատակարանիս մէջ՝ կատարում եմ այն {բարոյական} պարտականութիւնը, որ մեր պատուելի թղթակիցը դնում

մի կենդանի սիրտ: Արդարեւ, Հայոց ազգը այնքան {բարոյական} եւ նիւթական դարաւոր աւերանքից յետոյ չէր կարող իսկ

կեղեցու իրաւասութիւն իւր վերայ, ըստ որում, դորա {բարոյական} ազդեցութիւնը պիտի վտանգէր ազգութիւնը: Հայոց ազգի

իւնը, անշուշտ, յառաջանում է ե՛ւ ֆիզիկական, ե՛ւ {բարոյական} պատճառներից: Մեհեկի 16, Հայոց 1309 թ

նով ուղարկուին: " Հիւսիսափայլը ", որպէս մի {բարոյական} գործարան, պարտակա՛ն է պաշտպանել իւր ազգը եւ եկեղ

ցնողը է հասարակ ժողովուրդը, ուրեմն եւ՝ ազգի թէ՛ {բարոյական} եւ թէ՛ նիւթական կարողութեան երեւեցուցիչը: Եթէ աս

սարութիւն եւ Եղբայրութիւն, այնպէս չէ՞, բուն իսկ {բարոյական} եւ բնական սկզբունք: - Ճիշտ այդպէս, ինչպէս

նիքը, ո՞ւր կը մնայ վերհամբարձ հասկացողութեանց եւ {բարոյական} կատարելութեանց հասնելու ձգտողութիւնքը: Նա,

: Այսպէս խօսելով՝ չենք մերժում մարդկային կեանքի {բարոյական} կողմը, թէեւ մեր ճանաչած բարոյականութիւնը մարդկայ

նք ասել, թէ մարդը նախ եւ առաջ կենդանի է, եւ ապա {բարոյական} էակ: Նորածին մանուկի համար, ինչ հարկաւոր է նորա

կ, պատանու համար մինչեւ նորա խելահասութիւնը չկայ {բարոյական} խնդիր, բայց մարդը մինչեւ այդ աստիճան հասանելը,

յետոյ նորան բաղկացնող անհատները ընդունում են այլ {բարոյական} կերպարանք՝ կազմելով մի առանձին ազգութիւն, ա՛յլ

եւ հարկաւոր այն ժամանակ, երբ զգալի է ոչ որպէս մի {բարոյական} շռայլութիւն, այլ որպէս կարիք, որպէս իրաւունք,

նայ միշտ իբրեւ մի ամուր գաղափար, որ յետ չէ մնում {բարոյական} Չինաստանից: Ժամանակը մի անգամ է անցնում, ե

մանի, մարդը սպանող է եւ անբարոյական: Մարդը {բարոյական} է այն ժամանակ, եթէ այդ յանցանքները չէ գործում ոչ

բարոյականութեան վերայ, վանդակի մէջ փակուած վագրը {բարոյական} է, որովհետեւ մարդ չէ փառատում: Եւ ի՞նչ տարբերու

էն պիտի ստանայ... Մեք չենք ընդունում նորան որպէս {բարոյական}, որովհետեւ եթէ չհաւատար, թէ փոխարէն պիտի ստանայ

մբ եւ ի վերջոյ, որոնց ականջին ազգի անունը, ազգի {բարոյական} դաստիարակութիւնը հնչում էին որպէս " Ձայն բարբառոյ

իայն ըմբըռնելու աշխատութենից. թատրոնի բեմն է այն {բարոյական} ահեղ դատաստանը, ուր արդարութիւնը եւ յանցանքը, ա

հելով, պիտի կարողանային ցոյց տալ իւրեանց մէջ այս {բարոյական} ոյժը, որ յետոյ նոյնը քնքուշ սեռից յուսալու իրաւո

աբեմը չէ՛, որ կողոպտում է բարոյականը, եթէ մարդը {բարոյական} էր յառաջուց: Յոյս ունինք եւ կը ցանկանք նոյն

միայն թատրոնի նիւթական կեանքը ապահովելու, այլեւ {բարոյական} քաջալերութիւն տալու համար: Այն մարդը, որ մ

ր ազգը, ուրիշների առաջեւ ցոյց տալով նոցայ, ազգի {բարոյական} զօրութեան եւ մի ապացոյցը: Պակաս ուրախութիւն

երելով այդ կարողութիւնը, հնար ստանալու են մի մեծ {բարոյական} (ի հարկէ դէպի լաւը) յեղափոխութիւն գործել իւրեան

մեր սիրելի ազգի մէջ փոքր ի շատէ երեւում է հոգեկան- {բարոյական} շարժողութիւն եւ դէպի լոյսը ձգտողութիւն, մինչ հան

անդ այդ արծաթագլուխքը ձեռք բերելու եւ նոցանով իւր {բարոյական} վիճակը բարւոքելու: Առաջին հոգաբարձութիւնը

չ թէ միայն Նախիջեւանի, այլեւ ուրիշ շատ քաղաքների {բարոյական} վերածնելութեան պատճառ լինել: Ինչպէս մեր միտքը գա

ւն խոստովանի ամբողջ Եւրոպա, եւ առ ի պահպանութիւն {բարոյական} ՝ ընդ նմին եւ նուիրական անօթոցս, արեամբ չափ ճգնի

դ: Բայց պատմութեան օրէնքնե՞րը. {Բարոյական} մարդկութեան Ո՞վ շօշափեց բազկերակը, Գր

ոգիան. Լո՜ւռ... ահա մեծ Անգլիացին, {Բարոյական} Հերքուլէս, Ո՜ղջ մարդկութեան խտտած հոգին

անաւանդ ցաւեցանք յարձակուողների վերայ, որովհետեւ {բարոյական} հիւանդութիւնը մինչեւ ի մահ տիրելով նոցայ վերայ,

իրաւունքը ուրանալով, Պ. Չամուռճեանի հետ բռնուիլ {բարոյական} հարինքից եւ ճօճալ մի տղայամտութենից դէպի միւս սոփ

դրութիւնը ազատութեան: Այնուհետեւ մարդիկ ընկան {բարոյական} գերութեան մէջ, այն է, մտքի եւ բանականութեան գեր

աշող ատամներին. ուրեմն եւ մի ազգ առանց մտավոր եւ {բարոյական} լուսավորության չէ կարող պահպանել ո՛չ յուր լեզուն

թեան եւ նորա մէջ եղած երեւոյթների վերայ, յետոյ՝ {բարոյական} առածք, սկզբնական հիմունք, բարոյական խրատք եւ նկ

յ, յետոյ՝ բարոյական առածք, սկզբնական հիմունք, {բարոյական} խրատք եւ նկատողութիւնք։ Այդ մեծ աշխատութեան

թիւնքը սիրու իսկութեան մասին, որպէս մարդու բոլոր {բարոյական} ձգտողութիւնքը կառավարող գործիքի մասին: Յայտն

էր, որ քաջ իմանալով, թէ մինչեւ գործարանումը մի {բարոյական}, լուսաւորեալ, եւ ազգասէր անձը չկարգուի, նա միշ

նորանից, եւ այդ մեծ պաշտօնը յանձն չառնուր. եթէ {բարոյական} անձն էր նա, եւ լաւ իմանալով, որ հռոմէական ժողով

բունք, որ պէտք էր արմատախիլ առնել իւր սրտից, որ {բարոյական} մարդիկ նորան սիրէին: Վարպետը Սա մի պատանի մ

ումը, ուր պարունակւում է ժողովրդի կեանքը եւ նորա {բարոյական} շրջանը, այդպիսի մարդիկ միշտ վնասակար են. պէտք է

հասնում են իւրեանց նպատակին, եւ որոշւում է նորա {բարոյական} օգնականի հրաժարուիլը գործարանից: Այն օրը երեկոյի

խրատ ամեններիս համար, պարտական ենք տեղեկանալ մեր {բարոյական} ցաւերին ու խոցերին, եւ այդպէս վերքարշել մի վարագո

հաւատային իւրեանց կեանքը, իւրեանց ընտանիքը։ Այս {բարոյական} եւ փիլիսոփայական մտածութիւնքը մանաւանդ մեծ ազդեցո

նել այդ դիտաւորութեան իրագործութիւնը, մինչեւ իւր {բարոյական} զօրութեանը համեմատ զգալու էր իւր մէջ եւ նիւթական

եծ եւ մանր քերթուածներ, նկարագրական, պատմական, {բարոյական}, փիլիսոփայական, բանաստեղծական, ուսումնական, ե

ոռում են, թէ մարդը բանականութիւն ունի, թէ նա մի {բարոյական} էակ է եւ այլն եւ այլն. ամենեւին ոչ: Մարդու զանա

, Մարկոսը եւ Կիրակոսը չեն խղճահարւում կատարել մի {բարոյական} սպանութիւն, եւ այս բանը գործւում է, այո՛, քրիս

ձնական շահասիրութեանը: Տեսուա՞ծ բան է Հայերի մէջ {բարոյական} մօտաւորութիւն, կա՞յ Հայերի համար մի սուրբ առարկա

ան յարակցութիւն ունէր ազգի հետ, ազգի իմացական եւ {բարոյական} կեանքի հետ. այս չէ կարելի հերքել: Բանաստեղծութի

է մտածել երբեք իւր ուժը եւ զօրութիւնը ամփոփել իւր {բարոյական} կենտրոնում, չէ մտածել աճեցնել իւր զօրութիւնքը եւ

նալով քաղաքականութիւնը, չէր կարող ապրել որպէս մի {բարոյական} էակ. ամենայն էակ ապրում է պայմանների տակ, բայց

ութեանս մտքերի. բայց փոքր է այս, մտաւորական կամ {բարոյական} հարինք: - Թէպէտեւ ես շատ գլուխ չունիմ ուսում

դիկը (թէպէտեւ պ. Յովնաթանեանցը զուրկ էր ամենայն {բարոյական} բարձրութենից), սեպհականել էր ինքեան մի յիմար հպ

, - իմ տալու խորհուրդը չէ միայն բժշկական, այլեւ {բարոյական}. տարակոյս չկայ, որ բարոյականութիւնը հիմնուած է

տին, որ լինին քաղաքավարի, խելօք, ուսումնական, {բարոյական} եւ այլն: - Քաղաքավարի եւ պատուական մարդ կամի՞

քանքարը, առանց լուսաւորութեան սէր չկայ, եւ այս {բարոյական} լուսաւորութեան աղբիւրը Աւետարանն է: Եթէ մի մարդ

ը եւ չմոռանալ պատշաճը: Մօտաւորութիւնը, առանց {բարոյական} եւ օգտակար խորհրդի, որ լինում է ղահուէտան մէջ,

նոցայ խորհուրդը այն չէ, որ այդ մտաւորութենից մի {բարոյական} օգուտ ծնանէր. եթէ դոցայ այդ տեղ ժողովուիլը սէր կ

տնկել եւ պտուղներ յառաջացնել, չունէր այլ եւս այն {բարոյական} ընդունարանը, որ հարկաւոր էր իւրաքանչիւր հոգեւոր

ել. առաջին մարդիկը, որ գուցէ եւ չգիտէին իւրեանց {բարոյական} արժանաւորութիւնը, չգիտէին, թէ իւրեանց մարմնի մէ

զատական կրօնին։ Արդեօք հանդիպո՞ւմ է նոցա մէջ այն {բարոյական} մեծութիւնք, որին կարող է հասնել քրիստոնեայ մարդը

երքը, մարդկութիւնը եւ ընդունեցին իւրեանց մէջ այն {բարոյական} սկզբունքը, որով լցուած էր, կատարեալ էր ինքը՝ Ք

չենք, գուցէ լինին մարդիկ դոցա մէջ, որոնց հոգու {բարոյական} զօրութիւնը մեծ լինելով, այլեւ արտաքին կերպով (կ

ոչինչ արգելք ու խափան որեւիցէ թէ՛ նիւթական եւ թէ՛ {բարոյական} կողմից, եթէ դորա փոխանակ զրահաւորուած էր լիակատա

հորիզոնից, նայելով աշխարհի երեսին կատարուած ճիշտ {բարոյական} -քիմիկական փորձերին, հաւասարւում է ճախնային կամ գ

դ միջոցին միաբանութեան մէջ յառաջացած էր արդէն այն {բարոյական} ճեղքը, որի մասին խօսեցինք։ Այդ պատճառով եւս մատ

է, որ Մովսէս մարգարէն, եգիպտական դաստիարակութեամբ {բարոյական} լուսաւորութիւն ստանալով, փրկեց Հրէական ժողովուրդը

աստուածաբանական ճառս թուով քսան կամ աւելի եւ զայլ {բարոյական} խրատս: Իսկ Խոսրով գրէ վասն մեր զպատմութիւն վարու

, մտանէ ի թիւ հեղինակաց հայկական դպրութեան իւրով {բարոյական} առակօք եւ համախմբութեամբ քաղաքական իրաւանց, հիմն

չկամի. չեմք նաեւ յուշ ածեալ թէ պարտապան էաք ըստ {բարոյական} իրաւանց ոչ միայն զանձինս հոգալ, այլ եւ զընկերն.

անութիւնը, Վիրգիլիոսի երգերին համակերպութիւնքը, {բարոյական} մտքերը եւ այլն եւ այլն, ինչպէս զորօրինակ Յիսուսե

առանցքի վերայ կատարում է իւր շրջադարձը մարդկային {բարոյական} կեանքը: Ինչպէս օրէնքը, այնպէս եւ կեանքը, ինչպէ

իմութեան, ապա ուրեմն պիտի քննենք եւ քրքրենք ազգի {բարոյական} տարրերը. նորի շինութեան պիտանին պիտի առնունք, ի

ով թալանուած ու ճնշուած ազգը միջոց չէր ունենայ ոչ {բարոյական}, ոչ մտաւոր զարգացման: Այս ծրագրի իրագործմ

դրա հետ մէկտեղ կը տարածուի Ֆրանսիայի եւ Անգլիայի {բարոյական} ազդեցութիւնը Թուրքիայում: Մինչդեռ հայերը ամբողջ

նրանք կարող են օգտակար գործիք լինել. Ռուսաստանի {բարոյական} ազդեցութիւնը ` Թուրքիայում տարածելու եւ հայ ազգը

ագրութիւններից ` իր ներգործողների հոգեբանական կամ {բարոյական} որպիսութեանց մասին բնաւ իր բերնից խօսելով հանդէս

ընկերութեան կեանքը, հոգեբանական ունակութիւնքը, {բարոյական} եւ ընկերական հասկացողոլթեօլնքը: Անշուշտ, հ

րանքը: Մի երիտասարդ ամուսնանալով մի աղջկայ հետ, {բարոյական} պարտականութիւնք է առնում իր վրայ մարդկային ընկերո

, սովորոյթքը, ծէսերը, հասկացողութիւնքը, նոցայ {բարոյական} եւ այլն եւ այլն վիճակը լոյս հանէ ու ազգի առջեւ դն

ով Աշտարակի, որով գրեթէ եւ բիւրաւոր ուրիշ հայերի {բարոյական} անմեղութիւնքը, հեղինակը չէ մոռանում տեղ-տեղ նոցա

նմեղութիւնքը, հեղինակը չէ մոռանում տեղ-տեղ նոցայ {բարոյական} խոցերն էլ բանալ, չէ մոռանում խարազանել անբարոյակ

նում արգոյ հեղինակին, որ բացում է ազգի այս տեսակ {բարոյական} խոցերը, որ ծածկուած մնալով ոչ միայն կարող են փտի

նն է, որ յայտնւում է բնութեան մէջ՝ բովանդակուած {բարոյական} աշխարհում։ Լեզուն է ազգութեանց դրօշակը, լեզուն

այս է նորա էութեան գագաթնակէտը։ Նորա համար չկայ {բարոյական} խնդիր։ (Եթէ գիտեն սորանից աւելի թշուառ վիճակ,

վիճակ, թող ասեն մեզ. մենք գոնէ, չգիտենք)։ {Բարոյական} խնդի՞ր... Ո՞ւր է դորա աղբիւրը, միթէ դո՞ւրս է դա

ատարեալը. եթէ օրանգութանգի կամ կօրիլլի համար կայ {բարոյական} խնդիր, ապա ուրեմն կայ եւ մունջի համար, բարոյակա

արոյական խնդիր, ապա ուրեմն կայ եւ մունջի համար, {բարոյական} խնդիրը կարող է լինել միմիայն լուսի մէջ, եւ " եւ

վ կատարուին այս ու այն պաշտօնակատարութիւնքը, իսկ {բարոյական} աշխարհում լեզուն է այդ միջնորդը, որի սպասաւորութ

, որ առաջին մահացուցիչ հարուածի հետ դադարում է եւ {բարոյական} խնդիրը։ Սա չէ նմանում այն նիւթական տարերքներին,

աստիճան աստիճան թողուին իրենց կերպարանքը, ո՛չ, {բարոյական} խնդիրը չքանում է ական թօթափել։ Ժամանակի հարու

կի հարուածը վաղուց արդէն հասուցել է մեր ազգին այս {բարոյական} մահը. այսօր մենք վերլուծւում ենք, քակւում ենք մ

նելու համար, թէ թատրոնաբեմը չէ՛, որ կողոպտում է {բարոյականը}, եթէ մարդը բարոյական էր յառաջուց: Յոյս ուն

նիւթեղէն ոտքերը, որ այնուհետեւ կարողանային գնալ {բարոյականի} եւ իմացականի քամակից, ըստ որում հոգին առանց մարմ

ացն: Եւ այսունակ ահա յառաջխաղացութեամբ խոպանացան {բարոյականին} զգալիք, եւ կորուսեալ զճաշակ եւ զվայելս հոգեղէն ե

մանաւանդ շարժողութեանց մէջ), այլեւ իւրեանց խիստ {բարոյականութեամբ}, որ սեփական է բոլոր հայասեռ կանանց եւ օրիորդների

, ազատ հայեցուածքներով, ընտիր ճաշակով, գեղեցիկ {բարոյականութեամբ}, ինչ լեզուից եւ թարգմանուած լինի, այնուամենայնի

գտին հետամուտ մարդ էր, նոյնքան եւ սա չարախնդիր, {բարոյականութեամբ} խանգարած եւ անհաւատարիմ: Թէպէտ սորա անարժան գործ

տերքը, այսպիսի ուղղութեամբ եւ այսպիսի խանգարուած {բարոյականութեամբ} ատմոսֆէրայի մէջ աճելով եւ կրթուելով, դեռեւս երեխ

, անմօտենալի են քեզ եւ քո նման մարդերի. դուք ձեր {բարոյականութեամբը} եւ ճշմարտութեամբը երբէք ճարելու չէք աշխարհի երեսի

մարդ, թէեւ պարտական է միշտ, ճիշդ կերպով պաշտել {բարոյականութեան} օրէնքը, բայց մանաւանդ այս խստութիւնը պիտոյ է գոր

տուած աղբիւր է եւ կենտրոն ամենայն առաքինութեան եւ {բարոյականութեան}, իսկ մարդը, հարստութիւն ճարելով, փառք, պատիւ

եղբայրը իմ գլխին ցենզօրի նման մի բան է, շատ խիստ {բարոյականութեան} տէր մարդ է, ամենայն օր նայում է Յիշատակարանիս,

հա հաւաքուելով եւ լեռնանալով, պատել էին հայկական {բարոյականութեան} հորիզոնը, այսօր " Հիւսիսափայլի " ճառագայթների տա

ք, որ պիտի օրինակ լինէիք ձեր ազգին, քարոզում էք {բարոյականութեան} ընդդէմը... - Ո՛վ է ասել ձեզ, թէ մեք քարոզու

- Ո՛վ է ասել ձեզ, թէ մեք քարոզում ենք ընդդէմ {բարոյականութեան} ։ Այդ մի ցած զրպարտութիւն է, - վեր առեցի ես:

այդ վէճի մէջ տեսանում ենք լուսաւորութեան եւ խիստ {բարոյականութեան} սկիզբը: Մի՛թէ մի քայլափոխ չէ դէպի լուսաւորութիւն

որ ուշադրութիւն դարձուցած չէք փեսայացուի հասակի, {բարոյականութեան}, խելքի եւ բանականութեան վերայ, թողունք, որ շատ

նը, որ դաւանում ենք աղբիւր, անկեղծ եւ հաշուատու {բարոյականութեան} եւ որի առջեւ միայն խոնարհեցնում ենք մեր ծունրը:

թիւնը պաշտօնական է: Եթէ այս կէտից նայելու լինինք {բարոյականութեան} վերայ, վանդակի մէջ փակուած վագրը բարոյական է, ո

ինչ բանի հասնիմ, այսինչ բարեգործութիւնը գործեմ. {բարոյականութեան} եւ հո՛տը անգամ չկայ այստեղ, որովհետեւ եթէ իւր ցա

քին. ըստ մասին: Եւ մի՞թէ այս անարատ մարդը (որի {բարոյականութեան} եւ մինչէ այժմ ունեցած ընթացքի վերայ ոչ ոք համարձա

ն ուրիշ բան է, երբ սէրը կը լինի կրօնի կենտրոնը, {բարոյականութեան} գլխաւոր նշանաբանը: Միմիայն նոյն իսկ մարդուց, նո

ութիւնը, սէրը դնելով ընկերական կեանքի, հիմքը եւ {բարոյականութեան} նշանաբանը: Մարկոսը թող ներէ Կիրակոսին, եթէ նա ս

շտնջենական շարժողութեամբ։ Աղբիւր լինելով ամենայն {բարոյականութեան}, ամենայն արդարութեան՝ հաւասարապէս բաշխում է ամե

պէս նախընթաց գլխումը ասել ենք։ Ուրեմն Մխիթարեանց {բարոյականութեան} տարերքը որոնելու համար դարձեալ պիտոյ է մեզ դիմել

տեսանում է, որ աչք ունէր տեսանելու։ Մխիթարեանց {բարոյականութեան} կրօնական աղբիւրը պապականութիւն էր։ Աւելորդ է երկ

, թո՛ղ հասկանայ։ Բեր այժմ քննենք Մխիթարեանց {բարոյականութեան} երկրորդ աղբիւրը, որ է լուսաւորութիւն։ Ասացինք,

ան որպիսութիւնը, որի մէջ որոնում էինք Մխիթարեանց {բարոյականութեան} երկրորդ աղբիւրը։ Տեսանք ահա այդ աղբիւրը, եւ այժ

ապականութեան։ Անցանենք այժմ քննել Մխիթարեանց {բարոյականութեան} երրորդ աղբիւրը, որ է պապական քաղաքականութիւնը։

ծաղկէր նա։ Բայց այս բոլորը ընդհանուր աղբիւրք էին {բարոյականութեան} համար բոլոր պապականների։ Բացի սորանից, հարկաւոր

իրողութիւն, որ իսկոյն մերկացնելու էր Մխիթարեանց {բարոյականութեան} մասնաւոր եւ սեպհական աղբիւրը. մեր խօսքը այն կանո

էին Յիսուսեանք եւ սոքա էին նոցա լուսաւորութեան, {բարոյականութեան} եւ քաղաքականութեան աղբիւրքը։ Այս կանոնադրութիւնք

ութիւնը։ Այսքանը թող բաւական համարուի Մխիթարեանց {բարոյականութեան} ընդհանուր բնաւորութիւնը սահմանելու համար։ Հետեւե

ամար։ Հետեւեալ գլուխների մէջ հանդիպելու ենք նոցա {բարոյականութեան} մասնաւոր նկարագրութեանը, որ գործնական կերպով հան

աշխարհի երեսին մահ լինիլը: Ո՛հ, եթէ կրօնը ազդէր {բարոյականութեան} վրայ, երկիրը դրախտ եղած կը լինէր. բայց ո՜ւր է:

փարներով. սրանում կարելի էր տեսանել վարդապետարան {բարոյականութեան}. ահա թէ մատենագրութիւնը ինչ ներգործութիւն ունի կ

է " Յիսուսեան աբեղայք իբրեւ խանգարիչք աշակերտների {բարոյականութեանը}, որ ուսանում էին նոցա դպրոցներում, իբրեւ հասարա

իսկեան կրօնաւորը, որ իւր բարեպաշտութենով եւ ճիշտ {բարոյականութենով} հռչակուած հոյակապ մարդ էր։ Յիսուսեանք անհաւան գտ

ինելով իւր գիտութենովը, բարեպաշտութենովը եւ խիստ {բարոյականութենովը} ՝ չ'կարողացաւ հաճոյ գտանուիլ Յիսուսեաններին, որո

չլինէր, ինքը ուրիշի անձերը պիտի վտանգէր: Այստեղ {բարոյականութիւն} չկայ, այս բարոյականութիւնը պաշտօնական է: Եթէ այ

նորա: Ուսումն քրիստոնէութեան եւ խորհուրդ նորա է {բարոյականութիւն}. - " Զոր ինչ կամիք, թէ արասցեն ձեզ մարդիկ, արար

նւում, տրամաբանութիւն, բնական փիլիսոփայութիւն, {բարոյականութիւն}: Գերբնական մասը մարդուն մէջ է դարձեալ, ուստի եթ

Մի մարդու, մի ընկերութեան կամ մի ամբողջ ազգի {բարոյականութիւն} երկու աղբիւր ունի. առաջինը եւ գլխաւորը՝ կրօնը,

ուտում եւ նաւի սպասաւորներին քարոզում էր շատ խիստ {բարոյականութիւն} ։ Նորա քարոզները փոքր մնաց, որ գլխին փորձանք դառ

նորանից յետոյ սկսեց դարձեալ ապաշխարութիւն եւ խիստ {բարոյականութիւն} քարոզել ժողովրդին։ Նորա քարոզութեան ձեւը շատ զար

էք, թէ չունէի ոչինչ իրաւունք), շատ թոյլ է ձեր {բարոյականութիւնը}, եւ այդ վիճակում գտանուելով՝ դուք ընդունակ էք մ

րդկային կեանքի բարոյական կողմը, թէեւ մեր ճանաչած {բարոյականութիւնը} մարդկային համերաշխութենից կը բղխի եւ Սինայի հետ վ

աստիարակները, շղթան՝ հրահանգիչ գիրքը, աքսորը՝ {բարոյականութիւնը} վերին աստիճանի կազդուրելու մարզարան, կախաղանը եւ

պիտի վտանգէր: Այստեղ բարոյականութիւն չկայ, այս {բարոյականութիւնը} պաշտօնական է: Եթէ այս կէտից նայելու լինինք բարոյ

ն բժշկական, այլեւ բարոյական. տարակոյս չկայ, որ {բարոյականութիւնը} հիմնուած է մարդասիրութեան վերայ: - Մեղուն գ

ել քննել եւ նկարագրել այս ընկերութեան սկզբունքը, {բարոյականութիւնը}, մատենագրական գործունէութիւնը, այս գործունէութե

այն ճշմարտութիւն ասուած բանը, ուր մարդկային ազգի {բարոյականութիւնը} սանձի տակ է դրւում՝ ահաբեկ լինելով սպառնալիքից,

իւր ծնող բուն հայկական եկեղեցին։ Բ. ՄԽԻԹԱՐԵԱՆՑ {ԲԱՐՈՅԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆԸ} Մի մարդու, մի ընկերութեան կամ մի ամբողջ

ւրքը, որոնցից անմիջապէս պիտոյ է բղխէր Մխիթարեանց {բարոյականութիւնը}, այն հողը, որի վերայ պիտոյ է բուսանէր, եւ այն

այսուհետեւ աւելորդ էր մեզ երկարաբանել Մխիթարեանց {բարոյականութիւնը} սահմանելու համար. թող մեր ասածը կատարելագործէ Գե

այս յօդուածի երկրորդ գլխում՝ քննելով Մխիթարեանց {բարոյականութիւնը} ։ Այստեղ մի բան եւս հարկաւոր է չթողուլ առանց

ն խորհրդով, որ ուղղէր Իտալական հոգեւորականութեան {բարոյականութիւնը}, որ մինչեւ պարանոցը թաղուած էր վերին աստիճանի ան

ահաւասիկ. ուրիշ, նաեւ լուսաւոր ասուած, ազգերի {բարոյականութիւնը} (ազգ ասելով հասկանում ենք հասարակ ժողովուրդը) շ

ացողութիւնից, երբ նա թունաւորուած չէ արուեստական {բարոյականութիւնից}, որ երեւում է չինական պատշաճների մէջ եւ որի տակ

ւմ ենք հասարակ ժողովուրդը) շա՛տ ցած է հայոց ազգի {բարոյականութիւնից}: Մենք կարդում ենք լուսաւոր աշխարհներում գործուած

իհարկե այս ոչ այլ ինչ է, բայց եթե ապացույց նորա {բարոյականության} հիվանդությանը: Գիտեմ, որ մեր օրագիր տպելը քա

իգորի, գրէ տասն եւ ութն ճառս աստուածաբանականս եւ {բարոյականս}, որք ի միասին Զգօն կոչեցան յանուն սրբոյն Յակոբայ

ար կեանք փրկէ դու այդ ճանապարհով, թող պաշտօնական {բարոյականք} կնտրուկ ծխեն քեզ, մեր աչքում դու ամբարիշտ ես:

երիցուն են սորա եւ այլ ճառք, աստուածաբանականք եւ {բարոյականք}, այլ մեք յառաջ ընթացուսցուք զկարգ բանիս: Զո

շեալ ժողովը, եւ որի թողածը կատարեց Մեղուն, դոքա {բարոյականք} են. այլեւ քաղաքականապէս ենթարկելու նորա անձը այն

եւ թե մեր ազգի հարազատ որդիքը ունին կարողություն {բարոյապես} առնիլ այդ բաները հազար անգամ լուսավոր գաղափարներո

այսուհետեւ անկարելի է։ Քեզ քաջ հայտնի է, որ ես {բարոյապես} թուլացած չեմ, կարող եմ շատ աշխատել, բայց աշխատե

որ դղյակի մեջ փակված զորքի վիճակը շատ ողբալի է եւ {բարոյապես} եւ նյութապես: Տառապում են սովից եւ գանակոծ լինել

րա, յայնժամ, Ձեզ եւ ազգին մնայ պատասխանատու կալ {բարոյապէս} առաջի ապագայիցն, իսկ իմ պաշտօն եւ առաքելութիւն լ

դատաստանի առաջեւ: Արի՛ մի փոքր ֆիզիկապէս եւ {բարոյապէս} քննենք այս խնդիրը եւ տեսանենք, թէ կայի՞ն այնպիսի

նը այն օրիցն եմ ես ուրացել, երբ, աչքս բանալով, {բարոյապէս} նայել եմ մարդկութեան վերայ: Այս պատճառով, որպէս

զգը, կամ որի կապանքի տակ գտանւում էր ճնշուած ե՛ւ {բարոյապէս}, ե՛ւ քաղաքականապէս: Այդպիսի սովորութիւնքը որպէս

, մի վայրկեան մտածում են իւրեանց զաւակների մասին {բարոյապէս} ։ Մեք պատասխանում ենք՝ ո՛չ: Նոքա դեռ նոր աշ

հաւաքական անձնաւորութեան: Եւ այդ անձնաւորութիւնը {բարոյապէս} ապրում է եւ ինքնուրոյնաբար ունի իւր սեպհական կեան

գամ: - Այո՛, որքա՛ն շատ, այնքա՛ն լաւ. նոքա {բարոյապէս} աճեցնում են մարդու հասկացողութիւնը... (Անե

իւնը։ Երկրորդ, արժանապէս գնահատելով այդ գործը, {բարոյապէս} սրբում է աշխատողի ճակատի քրտինքը եւ քաջալերութիւն

ր քաղաքակրթութեան աստիճանից պիտի հետ դառնայ, կամ {բարոյապէս} պիտի մեռնի եւ նորա հասկացողութեանց շրջանը անբացու

րհրդով. առաջինը՝ որ ժառանգութիւն դարձուցանէ այդ {բարոյապէս} արժանի գործը եւ հայ մարդկութեան, երկրորդ՝ որ,

նորա աննիւթ հոգին։ Նա, լաւ ճանաչելով իւր անձը, {բարոյապէս} հաւաստի էր, թէ այնքան բազմակողմանի գիտութեամբ կա

րի տիրելը ասել չէ նորանց սեփականել - իւրացուցանել {բարոյապէս}: Այդ մի ֆիզիկական միաւորութիւն է, ոյժի զօրութեա

ց, դարձեալ կրկնւմ եմ ` ոչ ֆիզիկական կողմից, այլ {բարոյապէս} եւ հոգեբանաբար: - Ես շատ խորունկները չեմ մտան

թ էին եղած այդ մարդու կամ ազգի եւ կամ ընկերութեան {բարոյապէս} գոյութեանը։ Բաց ի այս զգուշաւոր քննութենից, դեռ

արբարոս բռնակալ ձեռք կապէր մեզ թէ՛ նիթապէս եւ թէ՛ {բարոյապէս}, կամ արգելանքի տակ դնէր մեր ազատութիւնը, մեր կա

քուր նոր հայախօսութեամբ, զոր ընթերցեալ եւ աճեսցի {բարոյապէս} եւ աճեցուսցէ զբողբոջ լեզուին, որ նոր ուրեմն յետ

Ազգերի սրտից, որ ամենայն րոպէ սպանում էին նորան {բարոյապէս} ։ Ոչինչ տեղում չ'ընդունեցին այս Կարգը, եւ նորա ա

թէ այդ Յիսուսեան աբեղայքը ջարդ ու փշուր էին եղած {բարոյապէս} եւ ջախջախուած խորտակուած միանգամայն Պասկիէի ճշմար

ութիւն: Մարդը, ոչ միայն ֆիզիկապէս, այլեւ {բարոյապէս} ենթակայ է բնութեան ազդեցութեան. բնութեան սրտի զա

դել այդպիսիների քարացած խղճմտանքի վրայ, կամ գոնէ {բարոյապէս}, երբ յիշեցնում է նորան աշխարհի երեսին մահ լինիլը

եհետեւ քո լաց ու սգով նորան չկենդանացնելուց յետոյ {բարոյապէս} մեռցնում ես եւ նորա զաւակը։ Աւերակների քարերը

ով՝ անմասն է նորանից։ Բանն էլ այս է, որ մունջը {բարոյապէս} մարդ չէ, վերեւն էլ ասացինք, մունջը է անբան կենդ

մօթը։ Մահացու մեղք համարում ենք մեզ, տեսանելով մի {բարոյեական} խոց մեր ազգի վերայ, ծածկել նորան։ Դիցուք թէ վարագ

հրաշափառ խայտառակութեանս, յեկեղեցական պատմութեան {Բարոնէոսի}: Յաջորդ լինել պապին առաքելոյն Պետրոսի՝ չտայ նմա

տք Նեստորի - Թէոդորիտ, Իւաս, Յովհանն Անտիոքցի. {Բարոնիոս} Գրիգոր Աբրահամեան Փէշտմալճեան, Քիւրքչի խան Եղիա

այսպիսի մի վտանգ կարելի բան էր, հերիք է ցոյց տալ {Բարոնիոս}, եկեղեցական պատմիչի վկայութեան վերայ։ Ահա ա

եան բան չունիմ գրելու, սաստիկ վաստակած եմ։ Մնաս {բարով}: Խնդրեմ նամակդ չպակասեցնես ինձանից։ Ողջ եղիր:

այ քո ձեռքից, ազատուեցայ քո Յիշատակարանից. մնաս {բարով} յաւիտեան. Աստուած քեզ դատաւոր: Բէգզադէ"։

դէ ձեզ ձեր վտանգաւոր ճանապարհորդութեան մէջ: Մնաս {բարով} մինչեւ ցմիւս նամակս: Քո անխարդախ բարեացակամ

նիւթական եւ բարոյական կարողութեան հետ: Մնաս {բարով} մինչեւ ցմիւս նամակս, Քո Սերովբէ Շահբէկ:

օր պանդխտական գաւազանը եւ գնում է... - Ո՞ւր {բարով}: - Պօլիս, Տրապիզոն, եւ այլն, եւ այլն:

ար Եւ նորա հողը: ԳԱՐՆԱՆ ՄՈՒՏ Քեզ {բարով}, զուարթուն Առուգահասակ գարուն, Քեզ ող

թիւնը ընդունելը եթէ քեզ համար փիլիսոփայութիւն է, {բարով} երթաս: Մարդը իր կեանքը չէ տանում առաջուց նշանակո

նդրեմ, հրամայեցէք նստեցէք, շատ ուրախ եմ: - {Բարով}, - Մանթուխեանցը, դառնալով դէպի պ. Մարկոսը, եւ

ամառը Աստուծով Մանուշակի հարսանիքը կը կատարենք. {բարով} փեսաներս կը գայ սուրբ Կարապետից. բայց եթէ դուք ա

ռքումն էր մատանին, այս պատճառով աղաչում եմ, եթէ {բարով} ամուսնանամ, այդ մատանին չտալ իմ կնոջը խօսելու վա

ր կշտի թաղել տայ, իր մօրը մխիթարէ, եղբարցը մնաս {բարով} ասէ, ինքն էլ ուրախ կենայ (!), յետոյ աչքերը վե

յտնի բան է, որ Գարեգնի ողբի պէս կը լինի, որ ո՛չ {բարով} պիտի ասէր։ Եթէ ստոյգ ասենք, մեր քննութեան այ

րժանաւորութեամբ, այլ քսան երեսուն տարիներով, ոչ {բարով}, քերականութիւն են դաս տուել։ Պէտք չէ՞, որ մտած

տորմունքը, նոյնպէս եւ ուրիշ շատեր, մեզ պէս, ոչ {բարով}, գրողների պահպանութիւնք կամ թոյլատուութիւնք են,

ր կշտի թաղել տայ, իր մօրը մխիթարէ, եղբարցը մնաս {բարով} ասէ, ինքն էլ ուրախ կենայ (!), յետոյ, աչքերը

այտնի բան է, որ Գարեգնի ողբի պէս կը լինի, որ ոչ {բարով} պիտի ասէր: Ազգային աւանդութիւնքը որքան կարե

ի ուտեն ռադ ըլէին կորչին. ծառերս վերջ արին էլի. {բարով} էկող տարի հասնենք, մէ մերըդ մին էլ բռնի ` պարծեն

ովրովը գալուս, թէզով իշխանն ա գնում գլուխ տալի, {բարովում}, աղավար խօսում, հետը նստում վեր կենում. համա ե

է խոստովանել, ուրեմն հասարակութեան եւ ընդհանուր {բարու} համար աւելի հարկաւոր է քրտնել եւ աշխատել, քան թէ

ող փորձիչ: Սա էր, որ խաբեց Եւային, տալով նորան {բարու} եւ չարի գիտութիւնը. այն ժամանակներումը այս մի մե

քեզ հարստութեամբ, ինչու դու մասնակից չառնես այդ {բարութեան} մի ուրիշը, որ զուրկ էր նորանից։ Մի՞թէ Քրիստոսը

ինքն պարտ է սիրել եւ ամենայն հետեւողութեամբ ջանալ {բարութեան}, այլ եթէ գուցէ կենդանի չմնայ եւ մինչեւ ի ժամ ստա

ն, Մինչ լոկ սուտի շնորհքով Այս աշխարհի {բարութեան} Մի մասը վայելելով, Կարելի էր Աստուծոյ

ւողների վերայ, որ դատողութիւն էր գրել " Աստուծոյ {բարութեան} մասին, վերաբերեալ դէպի մարդկային ազատութիւնը"։

երորդ դարու, առանց մասնակից լինելու դորա հոգեղեն {բարութեններին}, պաշտելով միայն յուր մարմնավոր օգուտը, ուտելով

ւմ կերան հանդէսով, որ հրաժարուին աշխարհի ամենայն {բարութեններից}, եւ նուիրեն իւրեանց անձը Աստուծոյ բանի քարոզութե

համար չի՞. սաղ աշխարհքի օրէնքն ըտենց ա. դու քու {բարութիւնիցն} ես տանում, աբարանցին էլ տանում ա նորա ձիանոնց տա

գինին եւ արաղը: Անտարակոյս, յառաջ գնում էին այդ {բարութիւնքը} վայելելու, որ մի փոքր ոյժ ստանան այն մեծ եւ երկա

ործադրելով մեր խեղճ հասարակության պարզությունը եւ {բարությունը}, երկար ժամանակի ընթացքում քողարկել են իրենց կեղծ

փարս յօրագրի մերում: Զայսոսիկ եւ զայլ սոցին նման {բարուրանս} միահամուռ ժայթքեալ յառատութենէ ճիզվիթական շտեմարա

դասուն, Լուա՞ւ յինէն ոք բան մի, Ընդ {բարս} ձեր անկայուն Ասել ինչ ո՞չ ունէի"։ Այս

նմանէ. որք եւ ազգասիրութիւն առդնէին եւ անհակառակ {բարս} ունիլ, ուստի եւ հաղորդէին յԱստուածայինս ընդ բուն

եւ ուխտաւորի հանդերձով ճանապարհ ընկաւ ոտքով դէպի {Բարսելոն}, որպէս զի այնտեղ նաւ գտանելով՝ նստի եւ նաւէ Պալ

լեզուի հոլովմունքը եւ խոնարհմունքը... Բայց {Բարսելոնեան} դպրոցից շատ փոքր օգուտ ստացաւ նա. երբ վարժապետը

էն գաղափարները, վերադառնում է Սպանիա եւ նստում է {Բարսելոնի} եւ Սալամանկայի դպրոցների աշակերտական նստարանների

եւ նաւէ Պալեստին։ Բայց ճանապարհին իմանալով, որ {Բարսելոնում} ժանտախտ է յառաջացել եւ թէ ամենայն հաղորդակցութիւն

ւթիւնը պատկերացնում էր զանազան բաներ։ Վերջապէս, {Բարսելոնում} երկու տարի մնալուց յետոյ, գնաց Սալամանկա՝ այնտե

ւ ժամանակ նա համարեա՛ թէ այնքան բան գիտէր, որքան {Բարսելոնում} ։ Նորա քարոզները, որ Սալամանկայում ասում էր, գո

լեմ սուրբ տեղերին երկրպագութիւն տալու, նաւ նստաւ {Բարսելոնումը} եւ հասաւ Գայէդ, որ տեղից ոտքով գնաց Հռովմ եւ, լ

ր Նախ՝ ըստ հաւաստի տեղեկութեանս իմացեալ եմ զի {Բարսեղ} քահանայն Պոպովեանց, ի լինելն տակաւին ի սուրբ Աթո

էն յապշութեան թէ ե՞րբ է իմ ունեցեալ զգրութիւն ընդ {Բարսեղ} քահանային, ուստի եւ պարտաւորեալ գտա այսու իմով յ

ացս իմոց քսան ամեայ հասակի կենաց չեմ ունեցեալ ընդ {Բարսեղ} քահանային զգրութիւն եւ ո՛չ իսկ զծանօթութիւն:

ինութիւն սակս բանալոյ զօրինաւոր քննութիւն ի վերայ {Բարսեղ} քահանային, թէ՝ այդոքիկ գրութիւնք յումմէ՞ արդեօք

ահանջեալ համաձայն օրինաց տէրութեան, զզրկանս իմ ի {Բարսեղ} քահանայէ զոր հառաջացուցեալ է նա ինքն՝ առանց տալո

գեւոր կառավարութեանդ զոյգ ընդ պատճէնի պատասխանւոյ {Բարսեղ} քահանային Պոպովեանց զտողեալն ի 29-էն մարտի սոյն ա

ւոր կառավարութիւնդ տուեալ ինձ զպատճէն պատասխանւոյ {Բարսեղ} քահանային Պոպովեանց՝ հրամայէ ի դէմ այնր տալ զապա

ատէնէ այտի ո՛չ միայն առաքմամբ պատճէնի պատասխանւոյ {Բարսեղ} քահանային առ իս բաւականացուցանել զիս, այլ օրինաւ

ել զանուն, թագուցեն ինձ եւ զայլ որոգայթ ընդ ձեռն {Բարսեղ} քահանային Պոպովեանց, որ էր տիրացու Սարգիս, որ յ

ն ի յայտ բերելոյ զչարագործութիւնս չարագործաց, թէ {Բարսեղ} քահանայն զայդոսիկ գրութիւնս ուստի՞ եւ յումմէ՞ իցէ

արաւ 218, առաքեաց առ իս զպատճէն պատասխանւոյ նոյն {Բարսեղ} քահանային, որով նա ցուցանէ, թէ նա ինքն ո՛չ կարէ

մ, առաջնորդ չունէր Աստրախանը, պաշտօնը վարում էր {Բարսեղ} Եպիսկոպոսը Տէր Մարտիրոսեան, որ եւ շուտով զրկուեց

՝ Կիւրեղ Աղեքսանդրացու եւ Կիւրեղ Երուսաղեմացու, {Բարսեղ} Կեսարացու եւ Նազազացի Գրիգորի, որ իր շատ շնորհի

նարհաբար խնդրեմ դատ առնել ընդ մէջ իմ եւ քահանային {Բարսեղի} համաձայն սրբազան օրինաց տէրութեան կայսերական հրով

յնի անծանօթ նոր օրինակ հիւսուածոց դաւադիր ծուղակի {Բարսեղի} քահանային Պոպովեան: Վասն որոյ ամենախոնարհաբար

լ) առանց հայելոյ ի ծակախոյզ պատասխանիս քահանային {Բարսեղի} ՝ դատել ըստ իրաւանց աստուծոյ հաւատացելոյ դորին վե

այժմ տեւում են եւ դեռ կարող են երկարել, ուստի ես {բարվոք} համարեցա, դարձյալ ձեր շահը նայելով, գրել տեղվու

, որ ես գերեզման չմտած տեսանելի մեր ազգի դրության {բարվոքվիլը} եւ հոգեւորականների բարբարոսությունից ազատությունը

նպայման կխաբվի, բայց ինձ չեն մոլորեցնի ո՛չ որեւէ {Բարտոլդ}, ո՛չ ինքը միսիան, որն աշխատում է նույն սկզբունք

տ պարտավորեցրած կլինես: Ես չգիտեմ, թե պաստոր {Բարտոլդը} Թուրքիայի հայ բողոքականների մասին ինչ է տպագրել,

ել։ Մելեօնումը, բռնուեցաւ մի երիտասարդ մարդ {Բարրիեր} անունով, որի խօսքերից, որ ասել էր հրապարակական

նէր թագաւորի մասին։ Երբ բանը ընկաւ հարցուփորձի, {Բարրիերը} խոստովանեցաւ, թէ արդարեւ կամենում էր Հենրիկոս IV

լ է նորան եւ հաղորդել Յիսուսեան Կօլլեգիումի մէջ։ {Բարրիերը} պատժուեցաւ (սպանուեցաւ), իսկ Հայր Վարադը փախաւ

էլ լինի, միայն ես իմանալով ձեր անհանգստութիւնը, {բարւոք} համարեցայ այսու համառօտ գրութեամբ միամիտ անել, ո

նձ եւ ծայրագոյն կառավարութիւնն Կովկասում, այսպէս {բարւոք} դատեցաւ եւ դեսպանութիւնն Ռուսսիոյ ՚ի Թիւրքիա:

ինձ եւ ծայրագոյն կառավարութիւնն Կովկասու, այսպէս {բարւոք} դատեցաւ եւ դեսպանատունն Ռուսսիոյ ի Թիւրքիա: Ը

Յարութիւնեան, որ եւ ըստ վկայութեան նամակագրին, {բարւոք} կառավարեալ ըստ խղճի մտաց, գուն գործելով աճեցուցա

՚ի Կալկաթայէ, կալարուք զայն եւ ընթերցջիք, առ ՚ի {բարւոք} եւս ՚ի միտ առնուլ զոր ինչ գրեմս այժմիկ: Առ պա

րաց եւ վաճառեալ տանց եւ ի վերադառնալ իմ յԵւրոպա, {բարւոք} լինի, եթէ ազգն տացէ ինձ զայլ թուղթ երեսփոխանութե

ործեալ զվաղնջուց թողածն հասուսցեն առ ազգն մեր, ի {բարւոք} տնտեսութիւն բարոյական պիտոյից ազգին, այժմիկ յանձ

շատակարանիս աչքերը բա՛ց են եւ ականջները սո՛ւր... {Բարւոք} է իւր անձը մաքրել, քան թէ բարկանալ այն մարդու վե

ւթեան սիրոյ բարեկամութեան մերոյ ի յայսմ յիշեցեալն {բարւոք} կերպիւ կատար հասուցանէ թարց ընկալնուլ զվարձն աշխա

հատորին բովանդակութիւնն, որ առանց ոչ ինչ պատճառ {բարւոք} կերպիւ մատուցումն եղիցի: Չորրորդ, ամենայն

րբէք անհետանալ։ Աւելորդ իմն համարիմք ասել, թէ ի {բարւոք} ի կիր առնուլ զայսոսիկ անօթս, ազգն ի դէպ ժամ ու կ

է քանի՞ յանիրաւի ստանձնեալ է իւրեանց զայս պատիւ: {Բարւոք} առնէր Այվազովսքին, եթէ հաճէր ընթեռնուլ զմանրամաս

Լսարանը նոր ծնող է Ուսանողներին, {Բարւոք} ապրել սովորցնում է Աշխատողներին: Օրհն

ս այս էր պապի մահուան: Կարդինալի հոգին ես առաւել {բարւոք} ճանաչեցնելու համար, եւ ցոյց տալու, թէ նա ինչպիս

(Ղուկ., գլ. Ե, համ. 33)։ § 35. " Ո՞չ {բարւոք} ասեմք, եթէ Սամարացի ես դու, եւ դեւ գոյ 'ի քեզ "

ա Գիւվեր Ագոնց եւ եպիսկոպոս առ իւր կրօնակիցս, թէ {բարւոք} է արարք ձեր. բայց յանցանք ձեր է սակաւաթիւ լինելն

նն պապակիմք հետեալ ձայնարձակութեան մարց. ի հարկէ {բարւոք} յոյժ լինէր, եթե պատուելի հայրենակիցք մեր ազգասիր

ներ կան, թէ ազգը Կոստանդնուպօլսի մէջ կամի շուտով {բարւոքել} Փարիզու մեր ազգային դպրոցի վիճակը, եւ թէ վեհապատ

մէջ պարտքերով) այստեղ է հասած: Այժմ կամենում է {բարւոքել} իւր դրամական վիճակը. ի՛նչպէս, մի կողմից՝ արտաք

Այժմ կենդանի մարդիկ չկամին հոգալ եւ արմատականապէս {բարւոքել} իւրեանց կեանքը, իւրեանց ընտանիքի ապագան, մեռածը

մտնէ ազգի մէջ, այս ճանապարհով միայն ազգը կարող է {բարւոքել} իւր տնտեսական վիճակը, այս ճանապարհով նիւթական ոյ

րի պէս գլուխներ, պրակներ ու կատեգորիաներ չունի: {Բարւոքել} մարդկային կեանքը - ահա՛ փիլիսոփայութիւնը, ինչ ճա

ա հասկացողութեան գումարի մէջ: Աշխատիր իրականապէս {բարւոքել} քո ազգի կեանքը եւ թող քո բոլոր իմաստութիւնը ուղղո

նց տխուր եւ վհատեցուցիչ անցեալի վերայ, հոգ տարան {բարւոքել} ներկայն, որ սա ապագայումը գեղեցիկ եւ երջանիկ օրե

կացողութեանը աղբիւրքը, նորա պէտքերը: Այդ կեանքի {բարւոքելը} է ամենամեծ եւ ճշգրիտ փիլիսոփայութիւնը: Ստոյգ

եւ գուշակէ ապագայն, այլեւ հոգաբարձու լինի սորան {բարւոքելու} համար, իսկոյն այդ րոպէին, որպէս մի ելեքտրական հ

ւխքը ձեռք բերելու եւ նոցանով իւր բարոյական վիճակը {բարւոքելու}: Առաջին հոգաբարձութիւնը, որ պիտոյ է առնէր

լով դուրս էր թափւում հեղեղաբար՝ ազգերի դրութիւնը {բարւոքելու}, տգիտութեան խաւարը փարատելու եւ նոր ասպարէզներ բ

այդ վարդապետութեան տիրապետող ոգին, ընկերութիւնը {բարւոքեմ} ասած տեղը անարդարութիւն է տնկում եւ միտում է կշռի

, պաշտօնաւորներին ` թէ ձեր աշխատութեան ժամերը կը {բարւոքեմ} եւ ձեր վերայ լաւ հոգացողութիւն կ՚ունենամ: Եւ նոց

նը, տեսանելով այս րոպէիս իւր վիճակը, գո՛նէ պիտի {բարւոքէր} ներկան գալոց ժամանակները ապահովելու համար, գոնէ՛

- այնպիսի դրութեան մէջ, որ նա ամէն ուրիշից աւելի {բարւոքում} է պահանջում, բայց միեւնոյն ժամանակ ամէն ուրիշից

է, թե քրիստոնէութեան նպատակն է ընկերական կեանքի {բարւոքումը}, մինչդեռ մովսիսական կրօնից եսական ոգին բխում է ա

որա ամբարձեալ էք Դուք, մռայլագոյն սատանայ: Առ ի {բարւօք} եւս յապահովի կացուցանելոյ զիշխանութիւն Ձեր ի վերա

ի զրոյցներ, յիշատակի արժանի փոքրիկ պատմութիւնք, {բարք} ու վարք պատկերացնող կարճ պատմութիւնք, ապա զանազա

է մարդու, ազգի, ընկերութեան արժանաւորութիւնքը, {բարք} ու վարքը, ուսումը եւ գիտութիւնը քննելու եւ հաստա

ութեանս էր նոյն իսկ ուսումնատեաց եւ ուսումնակալած {բարք} հայկական աբեղենին, ըստ որում [1 անընթ. ]։ Բայց]

իշտ անկայան։ Ամեն մի հայի չար վարք ու {բարքեր}, Զարկեցին սրտիս բիւր հազար նետեր. Իմ

ում, որ նա իր վրա կրի տեղական ավանդությունների, {բարքերի} եւ նույնիսկ կլիմայի դրոշմը"։ Մի րոպե այստեղ կան

ներին կրօնագիտութիւն. նա մանաւանդ հոգս էր առնում {բարքերի} մաքրութեան մասին։ Այն միջոցին Հռովմէական եկե

ք մի խօսք ինձնից: Թէ՞ ասելիք չունէի Ձեր անկայուն {բարքերից} "։ Եւ նա սաստում է այսպէս Խոժոռադէմ ` հրեշտակին

ուսեան աբեղաների անքրիստոնեայ եւ բարբարոս վարք ու {բարքը} ։ Մխիթարեան գերապատիւ Հարք, ինքեանք եւս կրօնակից

եր յամառութեան վերայ: Ողջ եղիք, ձեր անձը եւ {բարքը} փոխելու, այլեւ փոքր ինչ խելք ուսանելու համար, ի

ծ, չխօսած, չիմացած նորա բնաւորութիւնը, վարքը, {բարքը}, մի խօսքով որպիսութիւնը, անունը միայն լսում էին

ւ քո հարսի ապայ այն օրից պիտի փոխեմ նորա վարքը, {բարքը}, մտածութիւնը, ապրելու կերպը, եւ հոգին էս. մի

տեսանելով Կսաւիէի աշխատութիւնը ժողովրդոց վարքը ու {բարքը} մաքրելու մասին, յանձնեց նորան Գօայի նոր շինած սե

նց գլխի ճարը. կամ ուղղեն իւրեանց անձը, վարքը եւ {բարքը}, կամ դուրս գնան մեր եկեղեցուց: Ո՞ւր գնան,

գործերի մէջ երեւում է նոցայ հոգին, նոցայ վարք ու {բարքը} եւ այլ այնպիսի բարակ եւ քնքուշ բաներ, որի համար

են. թէեւ հեղինակի նպատակը է ընդհանուրի վարքն ու {բարքը} ցոյց տալ, բայց երբ այդ վարք ու բարքի այս կամ այն

որ ամէն գրագէտ իր երկրում եղած, մեր ազգի վարքը, {բարքը}, սովորոյթքը, ծէսերը, հասկացողութիւնքը, նոցայ

թշուառութիւն կը փոխուի, եթէ եւրոպական ընտանեկան {բարքի} զեխութիւնքը եւ աւերանքը, որպէս քաղաքակրթութեան յ

վիզը թաղուել էր ստրկութեան մէջ: Բռնակալութիւնը, {բարքի} ապականութիւնը, սնանկութեանը եւ մարդկային արժանաւ

ած ու համարած էին, որպէսզի, մի փոքր ծառայութիւն {բարքի} տալով ինքեան գրաւէ տեսողների համարումը: Եւ նա սխ

մ էին Վենետիկ քաղաքի մէջ, քարոզում էին ժողովրդին {բարքի} սրբութիւն եւ ապաշխարութիւն։ Այսպիսի կեանքը սիրել

վորական պարապմունքը, այսինքն՝ քարոզել ժողովրդին {բարքի} եւ վարքի սրբութիւն եւ ուսուցանել մանուկներին կրօն

եւ ուսուցանել, քարոզել ապաշխարութիւն, վարքի ու {բարքի} մաքրութիւն։ Նա այս բաները քարոզում էր Գօայի բնակ

ռով գրել, որ կարդացողը ոչ միայն Աշտարակի վարքի, {բարքի}, այլ նորա լեզուի վրայ էլ տեղեկութիւն ստանայ, ոչ

րի վարքն ու բարքը ցոյց տալ, բայց երբ այդ վարք ու {բարքի} այս կամ այն մոմենտի համար թանձրացնում է այս կամ ա

ջ միայն ստրուկների գործ լինելով, յետոյ հռոմէական {բարքի} ընդհանուր ապականութեան ժամանակ դարձաւ ազնիւ երիտա

բառով գրել, որ կարդացողը ոչ միայն Աշտարակի վարքի {բարքի}, այլ նորա լեզուի վրայ էլ տեղեկութիւն ստանայ, ոչ

ւմ Մուշէին, Սիւնեաց երկրում իր ունեցած վարքին ու {բարքին}. " զառաջինն կելոյն իմոյ զվարս՝ տէր Ներսէհ եւ Հր

ին իր Թղթում իր Սիւնեաց աշխարհում ունեցած վարք ու {բարքին} վկայ է բռնում Մուշէին, ուրեմն նա այն ժամանակ դար

դուրս եկած։ Եւ ա՛յսպէս, իմ առաջուայ վարք ու {բարքս} գիտեն տէր Ներսէ՛հ եւ Հրահա՛տ Կամսարականները, իս

, որ այժմ ինձ անտես արաւ, ինքը գիտէ իմ վարքս ու {բարքս}, ըստ որում Սիւնեաց աշխարհում եղած ժամանակս ինձ ի

Այս խեղճ մարդը դարձել էր մի ամենազգաստ ծանրաչափ - {բարօմետր} ազգային բաների համար, որոնց եւ վերջինը, ամենաթե

իշերային մրրիկները, եւ փիլիսոփայական ծանրաչափը ( {բարօմետրը} ) գուշակում է մի գեղեցիկ առաւօտ: Այս բոլոր բաներ

եքիլ Վիլեմհիկ եւ Բենջեմն թառներին եւ ի ձեռն միսդր {Բարօս} եւ Շայ կօնսլերացն յառաջացուսցեն: Նույնպէս եւ իմ

աւորի երջանկութիւնը առանց ընդհանուրի եւ հասարակաց {բարօրութեան}: Նախիջեւանը, մեր սիրելի Նախիջեւանը, ամենա

չէ պիտոյ յօժարի իւր զաւակների կրթութեան եւ ապագայ {բարօրութեան} համար տարեկան մի բան վճարե՛լ ազգային գանձարանին ո

նի եմ ստանում, թէ " այստեղ ազգի անցեալ եւ ներկայ {բարօրութեան} եւ լուսաւորութեան պատմութիւնը գրելու տեղը չէ, եւ

կը գրեմ"։ Ի՛նչ պիտի գրէ. ազգի անցեալ եւ ներկայ {բարօրութեան} եւ լուսաւորութեան պատմութիւնը, յետոյ նորա՞ գործ

ից բաժանմանը յարակից եղան կորստական հետեւանք ազգի {բարօրութեան} վերաբերութեամբ: Բաժանուելով Ասորաց եկեղեցուց,

անհրաժեշտ է եւ մեծապէս պատճառ ազգի հարստութեան, {բարօրութեան} եւ երջանկութեան, եթէ ազգի փոքրագոյն մասը պարապու

, յաջողեցուցիչս ազգային անձնապահութեան եւ ապագայ {բարօրութեան}, բե՛ր ասել, ազատութեան ի ծառայութենէ։ Քանզի,

տիւ եւ մարդկային երկիւղ, նորան կործանիչ ժողովրդի {բարօրութեան} էր կոչում: Թող պատմութիւնը, այն անաչառ դատաւորը

ալի օգտի վերայ, նորա թանգագին զաւակների իմացական {բարօրութեան} վերայ։ Վրաստանի եւ Հաշտարխանի թեմակալ Կարապետ

արկւում ամբոխի նկատողութեանց եւ չեն դիպչում հոգու {բարօրութեան}, - ինչպէս են բնական գիտութիւնքը: Այս պատճառով խօ

ց, խոստանալով գեղեցիկ գալոց օրեր, հարստութիւն, {բարօրութիւն}, ազատութիւն, խաղաղութիւն ու կարգ. բայց իմ ապստ

Եթէ այսպէս չլինէր, դուք, ուրանալով ազգի ապագայ {բարօրութիւնը} եւ լուսաւորութիւնը, որ պիտոյ է յառաջանար պակասու

մարդիկ շատ անգամ ոչ թէ միայն չեն կորուսել իւրեանց {բարօրութիւնը}, երբ նոցա ազգը ենթարկուել է մի թշուառ յեղափոխութ

ն աւելի ապահով կացուցանել իւր ամբողջութիւնը, իւր {բարօրութիւնը}, մի բնական կարգով սահմանուած ժամանակամիջոցում,

Ազգի մէջ երեւեցած մեծատունների, իշխանաւորների {բարօրութիւնքը} չեն կարող ասուիլ ազգային երջանկութիւն, եթէ մասնա

եսցեն զհոգի եւ զուղղութիւն հեղինակաց նոցա եւ զկնի {բարօք} վերահասու լինելոյ ասասցին մաքուր խղճմտանօք, թէ զ

լոյ զվերոյիշեալ վկայագիրս, ուր հարկն է ի մասին ի {բաց} հանելոյ զիս ի թուոյ ցեխավոյից Նախիջեւանայ, առնել

ութիւն, միթէ չգիտէ՞ր, թե Միքայէլ դպիր ի քաղաքիս {բաց} յինէ չգտանի, այլ զի կենարար վարդապետին Յիսուսի

վարտակաւ իւրով յանուն իմ, ի 9-էն ամսոյս համարաւ [ {բաց]} առաքելով ընդ այնմ եւ զճանապարտական անցաթուղթ վաս

1-ոապիոն դպրաց եւ այլոց հոգեւորականաց, խնդրեաց ի {բաց} հանել զիս ի թուոյ աշակերտաց, հակառակորդի եդեալ ի

այկական լեզուն եւս իբրեւ մարդկային լեզու ամենեւին {բաց} առնված չէ այս կանոնից: Տեսնում ենք ամբողջի օրինա

ենից հետո: Չնայելով այս անհարմարության վերա, ես {բաց} սրտով գրում եմ Ձեզ այս նամակը, առանց սուտ քաղաքա

ուշադրությունը դարձնել այս բանի վերա թող մի փոքր [ {բաց]} աստուծով նոր կաթողիկոսի նստելովը, նորա [բաց] եւ

քր [բաց] աստուծով նոր կաթողիկոսի նստելովը, նորա [ {բաց]} եւս կըսկսե յուր գործակատարությունը: Մեր պատերազ

ր գնացողքը գործ ունին անգլիական դատարանի հետ, որ {բաց} դատաստային լինելով (открытый суд) գործերը կարոտ

հոկտեմ[բերի] Սինօդն հրովարտակ գրէ առ իս համարաւ [ {բաց]}, յորում երեւի գայթ ի գայթ եւ կցկտուր իմն վճռադա

ւթիւն թղթոյն՝ ոչ բնաւ առարկայ երկբայութեան: {Բաց} ի սմանէ, նոյն Թադթէոս եպիսկոպոսն, պաշտօնական գր

իկոսէ ամենայն Հայոց ՚ի տէր Մատթէոսէ, տեսանի, զի {բաց} ի հանգուցեալ Մասեհ Բաբաջանեանէ եւ ի բարեպաշտ տիկն

րկդ այդ ցարդ ոչինչ գիտեմ: Ուստի ամ ըստ ամէ, ՚ի {բաց} հանել ՚ի տարեկան եկամտից զհարկն տէրութեան եւ զվար

պրոցաց ապա ուրեմն կային յայնժամ դպրոցքդ: Այլ {բաց} ի տանէս յայսմանէ եւ ի կրպակացս, հանգուցեալ բարեր

նկն կամ սեղանաւորք գնեն եւ ընդունին զտոմսակն, ՚ի {բաց} զեղջեալ զքսան առ հարիւրն (дисконт)։ Տիկին

հանգուցեալն թողեալ է զերկուս այլ եւս փոքրիկ տունս {բաց} ի տանէն եղելոյ կից եկեղեցւոյն հայոց, այլ ՚ի տեղե

ի պանդոկի աստ յամիսն լինի 60 ֆունտ ստերլինգ: Իսկ {բաց} ի ծախուց բնակութեան եւ կերակրոյ, ծախք սայլի կամ

ն, իսկ 300 ռուփին՝ Կատարինեայ Խօջամալեան: {Բաց} ՚ի գումարէն հատուցելոյ ինեւ, պարտ է վճարել զվարձ

սեհի Բաբաջանեանին արարեալ, յորում զտունն զայն ՚ի {բաց} հանէ յիշխանութենէ կտակակատարացն եւ ասէ, թէ յորչա

եմի (de facto) վերջին հետքերը քշեցին հեռու դեպի {բաց} ծովը, ապա միաժամանակ, նա չէր կարող չտեսնել եւ չ

եղանակ էր եւ ես նրանից օգտվեցի 20 րոպե, կարող էի {բաց} օդում ավելի մնալ, բայց քամի էր ու հետեւելով առած

ում: Նախիջեւանի ցորենի, առհասարակ արտասահման {բաց} թողնված հում նյութերի համեմատությունը եւ հարաբերո

աթը գործ դիր գոնէ առ ժամս, մի փոքրիկ ուսումնարան {բաց}, ուր թող ուսանին աղջիկ զաւակները մեր ազգի՝ կրթո

եղայ կամ այս ինչ եպիսկոպոս ազգասէր է, դպրոցներ է {բաց} անում, ինչ ուսեալ մարդ է, ապա նորա քարոզը, այն

Ցնծա՛, Շահբէ՛գ, աշխարհի ամենայն կողմը ճանապարհդ {բաց} է, պասպորտ տուողդ պատրաստ, ո՞ր օրիդ ես սպասում

ւթիւնքը գտանուել են նորա կեանքի մէջ եւ պատմութեան {բաց} մնացած երեսները, ուր պիտի գրուէին ազգի ընտանեկան

նեղին տղայաբար այն մարդիկը, որոնց ծանր է տեսանել {բաց} աչքով որեւիցէ պակասութիւն մեր ազգի անդամների վերա

միգուցէ երկարախօս նամակ: Ես յոյս ունեմ, որ Դուք {բաց} գրկով կ՚ընդունիք Ձեր հեռաւոր եղբայրը եւ մասնակից

քուչայ, որ եւ ներկայ ի սոյն տանս բնակիմ: {Բաց} յայնցանէ, այլեւ ունիմ ինձ կայք uանաթով, չիթով ե

զայս յիշեալ տունն եւ իւր եկամուտն հանելով անտի ի {բաց} յիշխանութենէ կտակակատարացն եւ ի ժառանգութենէ անդ

աղայ, Մադրաս եւ Կալկաթայ ուղարկած եւ կամ թէ տեղս {բաց} թողած բոլորն բովանդվեց յիսուն հազար երեք հարիւր ք

ն պատահում: Ապա ձեռքըս վեր տանելով կրծքի մօտ ` {Բաց} եմ անում պինդ կոճակը նախանձոտ. Եւ արեւի ծիրան ց

իրտդ օտար լինի Զուր, անտեղի նազանքին. Քո դուռը {բաց}, ով որ զարնի, Եւ մի՛ մերժիր ոչ մէկին: Եւ վրա

............... Եւ խաղողը տրորողն Այն տաճարի {բաց} մուտքում Իր շորերը թաթախելով Նուիրական բոսորում

տներով, Խոչ ու խութերը մի՞թէ չի հարթում Եւ չի՞ {բաց} անում ուղի ապահով. Մարդն է առած սղոց ու մուրճ Գ

Օրէնքն այս յարգող ջատագովը չէ. Ամեն փակ դուռը {բաց} է անում նա, Որ իր ետեւից եկողը վստահ Մտնի-ելնի

ոց բախեն՝ բա՛ց զքո դուրս, Մի մերժեսցի ոք ի {բաց} ։ Եւ ընդ յարկաւ քո խորանին Ասպնջական թ

Ընդ բոխասեր առապար, Ո՞չ զսատանն օ՜ն ի {բաց}, Եւ ռահ հորդեալ դիւրագնաց: Սոսկ ի մարդոյն

րունկն, Արտօսր արկեալ եւ անդէն Թռչի ի {բաց} հեռանայ, Իսկ հարսնացուն լուսեղէն Ածէ

ոյց եղեալ յայն, թէ Հայաստանեայցս եկեղեցի, թէ եւ {բաց} յերից ժողովոց ո՛չ ճանաչէ զայլսն ընդհանրականս, սա

ւոր պաշտեալ առ ճիզվիթս, յորում գտանի ամենայն ինչ {բաց} ի ճշգրիտ վարդապետութենէ քրիստոնէութեան, ըստ հարա

թիւն ազգին յուսացեալ, խորհի ըզդիմակ հայութեան ՚ի {բաց} դնել յերեսաց: Ե՛ն յազգին մերում ականջք, որք բաց

բաց դնել յերեսաց: Ե՛ն յազգին մերում ականջք, որք {բաց} են զօրհանապազ, են եւ աչք, որք տեսանել տեսանեն զ

բերել ի նուէր զհաց եւ զգինի ՚ի յիշել զմահ Տեառն: {Բաց} յայսմանէ, որպէս կանխեցաք ասացաք, մարմինն ո՛չ լի

աւ, ազգական սարերի մէջ Կազբէգն ու Էլբրուսը {բաց} արին մեծ վէճ. " Զգո՛յշ լեր, - ասաց Կազբէգի

ոծեալ մի չար բաղդով, Արծուէնշան դրօշակս ես {բաց} արի Ու փորձանքից ազատեցի նորան շուտով:

Մեծատան դէմքն այլանդակեց Երկու աչքն էլ թողեց {բաց} ։ Անձն իմ, օրհնէ այն Աստուածը,

. Ведь ես էն վախտը կ՚իմանամ, Թոփերս {բաց} կը թողնեմ, Թէ ո՛չ բեսսայմաղանա ` Եթիմ

կանում էր Լինել նորան բարեկամ. Ամենայն ժամ նորան {բաց} էր Շռայլ քսակը մեծատան. Այժմ զրկուած ամէն բանից

Կ՚ասէ. " Եկել եմ, մայր իմ հարազատ, Գիրկդ {բաց} որդուդ քո չուառական.. Համբուրում եմ քո փոշ

հայկազեանց սերունդ, Իւր սուրբ բերանը կրկին {բաց} արաւ. " Անունս է Ոգի հայասէր մարդկան

տ եւ միասին անհաւատ եւ հերետիկոս կոչուել, քան թէ {բաց} աչքով մեր մարդկութիւնը, մեր մարդկային ազատութիւն

ն մեր աչքում: Ահաւասիկ մէք կանգնած ենք այժմ, {բաց} հրապարակի վերայ եւ, թշնամիների զէնքերից անխոցելի

ում. տարուց տարի նորաձեւութիւնը հարկադրում է մեզ {բաց} ձգել այն զգեստը, որ մի, երկու տարի յառաջ հագած

ընկերութեան մէջ, եթէ յանցանքը մնայ անպատիժ. եթէ {բաց} աչքով ներողութեան տրուի սպանութիւնը: Զարմանք յան

նիսկ բնութեան, ահա՛ փիլիսոփայութեան աղբիւրը, որ {բաց} է ամէն մարդու առջեւ, միայն թէ մարդը չծուլանայ օգ

Վե՞րջը: Վերջը, խելքդ գլուխդ հաւաքիր, աչքդ {բաց} եւ տունդ քամիին բացած լոկ գաղափարների ետեւից ման

ոյ նշոյլ չէ ծագում իմ վերայ, ծունր խոնարհեցնելով {բաց} երկնակամարի տակ, իմ միայնութեան մէջ ձեռներս դէպի

տի ափումը կանաչ խոտի վերայ: Խօսակցութեան թելը նա {բաց} արեց, եւ ինձ հարցրեց այսպէս: Ո՛վ ես դու, անծան

ր, Հռոմի պապը մի ժամանակ ժողովրդի ձեռնտուութեամբ {բաց} արեց մի մետաքսի գործարան, որի արդիւնքը պէտք է գո

Մի գուցէ քաղիցէք զորոմնն եւ զցորեանն ընդ նմին 'ի {բաց} խլիցէք. թո՛յլ տուք երկոցունց աճել 'ի միասին մինչ

րի՝ Հայաստան մնացած կանանց վրայ, Փարպեցին առիթ չէ {բաց} թողում, որ կարելի եղածի չափ մանրամասն չպատմէ Մամի

՛չ վիշտ, ուր մի հիւրընկալ ծերունի տանուտէր գիրկը {բաց} հանդիպում էր իւր նոր գնացող զաւակներին, նորանց հ

րտակից բարեկամ. ՊԱՐՈՆ ՄԱՐԿՈՍ․ Չնեղանաս {բաց} խօսածիցս, ինչպէս նկատում եմ, քո խոստանալը շատ է

ռաջ գնաց... Նա տեսաւ, որ ախոռներից մինի դուռը {բաց} է, ուստի կարծելով, որ այդտեղ պիտոյ է կատարուած

Շաքարեանց, դու մի օր յանկարծ կը մեռանիս եւ հոգիդ {բաց} աչքով կը մատնես, որ կերակուր լինի սատանայի: Միթ

եւ, արձակելով ծուխի օղեր, որ շատ յաջողակութեամբ {բաց} էր թողնում բերանից, թւում էր, թէ ընկնում է մտած

եց պ. Մարկոսը, - ես այնպիսի բաներ հարցանէի, որ {բաց} մնար նորա բերանը, զօր օրինակ. " Որ 'ի լերինն այ

, գրաւեցին իմ ուշադրութիւնը․ կանաչ ու կապտագոյն - {բաց} կարմիր բարձրանում էր նորանից: Սիրտս կոտրած էր բո

արձած, նոր տեսած կեանքի արեւը, որոնք դուռը միշտ {բաց} է իմ պէս աղքատների համար. տօնի, զատկի, տալիս ե

մ էր այս անասունների բառանչելուց: Այս եւ այն {բաց} պատուհաններում երեւում էին կանանց եւ աղջիկների կե

ւեցան քրիստոնեայ Հայերից: Մի կողմից հեթանոսականը {բաց} ձգելով, միւս կողմից հարկաւորաբար քրիստոնէականը -

ած իջայ պատից նորա բակը եւ որովհետեւ միշտ համարեա {բաց} են նորա ախոռի դուռերը, խնամով ընկղմեցի պատկերը պ

րայի կապան, թէեւ հասարակ պաստառից, բայց կուրծքը {բաց} կարած. եւ այս սէգմենտի (թաց տեղի) չորս կողմը շ

էին բօժօժների վերայի փոքրիկ ծակերը: Բայց կուրծքը {բաց} կարած ասելով, մի՛ իմանար, պատուելի ընթերցող, թ

ա խօսքը Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը, - ամենայն ժամանակ {բաց} է մեր դուռը: Ինչպէ՞ս է Վարդ-խաթուն խնամուս առողջ

իս, յանկարծ պատահեց պարոն Շահումեանցը, բռնեց եւ {բաց} չթողեց, " գնանք մեր տուն, գնանք մեր մօտ ճաշի "

մը, ձգած է. ուրարաձեւ նոյնպիսի պաստառից շղարշ, {բաց} կապոյտ գունով, որ յետոյ մէջքի վերայով դարձեալ աջ

ր չեն խօսում այդ աղջկայ մասին, ասում են, որ շատ {բաց} աղջիկ է... Ահա մեր դրացի Գասպարի աղջիկը, թէպ

ս բոլորովին համաձայն եմ քեզ ուրեմն խնամախօսութիւն {բաց} դրացու հետ, միայն աշխատիր, որ Թիւթիւնճի-օղլույե

ուածողաց անտի, որք ծանօթացեալք ճշմարտութեան, 'ի {բաց} կացին 'ի Հայոց եւ միաբանեցան յայս գործ. եւ սակայ

ն եւ կատարել։ Բնաւորութիւնք Մխիթարայ աբբայ հօր, {բաց} յայլոց մեծամեծ ձրից, զոր յանձին բարձեալ բերէր,

մեցաւ ունիլ տեղի 'ի Հռովմ, զի մի պարտաւորեսցի 'ի {բաց} կալ 'ի փօլիթիքայէն, զոր յինքն կրէր իւրովքն հանդե

տ յանդիման ցուցանել կարէին յերկիւղէ նոցա եւ ոչ 'ի {բաց} վտարել զայն, ազգասիրութիւն առդնելով եւ յօգուտ ազ

ռցեն. եւ թէ նեղիցին 'ի Հռովմայ վասն այսորիկ, 'ի {բաց} լքցեն եւ զվանս որ 'ի Վենետիկ, եւ յԱնգղիա փոխադրե

եանց եւ թէ սուտ կամ մոլար եւ կամ գայթակղական, 'ի {բաց} պարտ էին վտարել յուսմանէ իւրեանց զայնպիսի գայթ վա

ւողաց իւրեանց, ուստի եւ պարտական էին բացարձակ 'ի {բաց} տանել զամենայն խոչ եւ խութ եւ մի 'ի լաբիւրինթոսի

ամբ եւ գրոց տպագրութեամբ պայծառացոյց զազգն իւր 'ի {բաց} առեալ զնիւթս գայթ 'ի գայթ բանից, որ հայի 'ի ջատա

ւթեան կշիռը, անարատ խղճի մաքրութիւնը, ականջներս {բաց} պահելով դէպի Քրիստոսի այն խօսքերը. " Վա՛յ, որ ա

ամ ազգի եւ կամ ընկերութեան բարոյապէս գոյութեանը։ {Բաց} ի այս զգուշաւոր քննութենից, դեռեւս ամենայն շրջան

եսից տխուր եւ մռայլոտ վարագոյրը՝ հնար է տալիս նա {բաց} աչքով նայել լուսին եւ սորա միջնորդութեամբ քննել ե

դրում է ժողովրդին իւր պառաւական տրամաբանութեամբ, {բաց} աչքով անմեղանչական եւ անսխալելի ճանաչել նորա անձը

լ իւրեանց սրտի եւ հոգու վկայութիւնը եւ այս կերպով {բաց} ձգել պապականութեան լուծը իւրեանց պարանոցի վերայից

տ որում] ձանձրացեալ ընթերցողին] անհասկանելեօքն [ի {բաց]} թողու զմատեանն: Զի՞նչ այժմ նոյն հայ ասասցէ [ընթ

ւսի]. մի՞թէ չունիցի իրաւունս ընթանալ զնոյն՝ որ [ {բաց} եւ արձակէ] առաջի նորա, մի՞թե ուրասցի զերախտապարտ

զմերս հրապարակեմք կարծիս, թէ հին մատենագրութիւնն {բաց} ի պահելոյ յինքեան զնուիրականն բարբառ, չաւանդէ մե

բարբառ, չաւանդէ մեզ ապա եկելոցս զայլ ինչ, ուստի {բաց} ի Ազգային պատմութեանցն տեղեկութենէ, հնա՞ր էր քաղ

ւթիւն առ խոստովանելոյ միայն զճշմարտութիւնս, եւ ի {բաց} յանձնէ քեցելոյ զախտ անխորհուրդ հնասիրութեան, որո

եւ ժամանակաւ եւ գրուածոցն պատուականութեամբ քաջ ի {բաց} հեռի է ի Մովսիսէ Խորենացւոյ: Մովսես Կաղանկատա

տենկացս փողէ զանձնէ մաքրեալ զնորն հայախօսութիւն ի {բաց} վտարելով կներկայացուցիչ մասնիկս " ում " եւ զապառն

թիւն, եւ նոյն ինքն որ դատագիտէ զայս՝ ռամիկ, զի {բաց} ի լատինականէն գիտէ եւ զայլս՝ ծնունդս լատինականին

տայ մեզ, այլ ընդհակառակն ամենայն ազգք եւ ազինք ի {բաց} առեալ զԱփրիկեան եւ զԱսիական բարբարոսս եւ զմարդակե

, կորզել ի բերանոյ նոցա զօտար բառից խառնմունս, ի {բաց} վտարել միանգամայն զթաթար, զտաճիկ, կպարսիկ եւ զա

ք եւ հալածանք, այսուամենայնիւ նոքա չեն վհատում. {բաց} ի շատ սակաւ եւ այն թոյլ Յիսուսեաններից, որոնք յօ

յ պատահեց նորան մի Մաւր, որի հետ սա կրօնական վէճ {բաց} արեց։ Մաւրը, չ'ընդունելով Իգնատիոսի ասածները,

տների հետ միասին մնաց բանդումը, թէպէտեւ դուռները {բաց} էին։ Այս բանը այնպէս գրաւեց բոլորի սիրտը, որ իս

րում, կամ Պոմպէոսը, կամ Կեսարը կամ Ալեքսանդրը, {բաց} ճշմարտութեան հանդէպ աչքդ եւ կը տեսանես, որ ողջից

, որոնք Յիսուսեանների սովորական գործիքներն էին, {բաց} արեց Ասիայի հեռաւոր կողմերում արձակ ճանապարհ Կարգ

I-ը, լսելով այս աղաղակը, կանչեց պատուհանից, որ {բաց} էր. " Ներս թողեցէ՛ք դորան. ինձ համար կ'ասեն, թ

սպասաւորքը գնացին ճանապարհը յստակելու, իսկ վերան {բաց} կառքը, որի մէջ նստած էր թագաւորը, մնաց կանգնած

ամից, որոնցից եօթը որպէս մեծամասնութիւն կարող են {բաց} անել նիստերը եւ չորսի համաձայնութեան դէպքում վճռե

. -Պետերբուրգ, 1857։ Մեր սիրտը եւ հոգին {բաց} է ամենայն ուշադրութեամբ ընդունելու մի բանականութե

, մանաւանդ, երբ նա բարկացած գոռում է թէ " Դուռը {բաց} արեք ", Տիրանը, ահից, ծակերն է մտնում: Մնում

լաւ գիտեմ, որ այն դուռը, որտեղից ես եմ մտնում, {բաց} է ամէն մարդու համար, եւ վկայում եմ, որ ինձանից

մէջ սեպտեմբերի սկզբում, սատկած ձուկի պէս բերանս {բաց} մնացած, անհամբեր սպասում էի, թէ ե՞րբ արեւը պիտի

էս բարի լսի առաջին, սուրբ ըխտի ճամփին բերանդ փիս {բաց} անում... է: Այս տողերը արտադրած ժամանակս, ասե

տողն ինքն ա մեղաւոր (!!), էն վախտը մովրովը քեզ {բաց} կը թողայ ինձ կը ծեծի (!!!), յետոյ, հալբա՛թ,

, ինչպէս մինչեւ այսօր, բնական ուղիղ դատողութենով {բաց} է թողել մեռածը եւ պահել է իւր մէջ կենդանի լեզուն

ը, որ կարող էին արիւն դառնալ եւ հաստատել սիրտը։ {Բաց} 'ի սորանից, հայոց մանուկի հանդէսը կամ ասպարէզը ո

միայն այս չափ, այլ շատ անգամ եւ զզուա՜նքը։ Եթէ {բաց} աչքով տեսնում ենք շորի նոյնութիւնը, նորա անփոփոխ

բ կը լինի մեղաւոր։ Բայց այն պարոնը, ասում ենք, {բաց} ու համարձակ երկու տող չէ կարող գրել, որ հասարակա

մար, այն աշխատասիրութիւնը, որ այս պապը կարդալով {բացագանչել} էր ուրախութենից՝ Spiritus Dei est hic, եւ որ նո

չքերը տնկած նայում էր երեսիս՝ ժամանակ առ ժամանակ {բացագանչելով}: Երբ աւարտեցի ես իմ պատմութիւնը, ասաց. - Զ

ինձ յանձնուած պաշտօնի մասին... - Կա՛ց, - {բացագանչեց} սատանան, - ես անգիր գիտեմ այդ յառաջաբանութիւնը.

առաջ: - Մարդերի հաւատը կորե՞լ է դէպի մեզ, - {բացագանչեց} սատանան, - ի՞նչ բանից պատճառուեցաւ այդ: - Ն

ով... - Եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն... {բացագանչեց} սատանան, ընդհատելով ընթերցուածը. - վէզի՛ր, լսե

իք.... - Ին՞չ բաներ են, ինչ ես ասում, - {բացագանչեց} սատանան: - Կամիմ ասել... կամիմ ասել...

: - Այդ խելքի մօտ բան է. շատ լաւ: Վէզիր, - {բացագանչեց} սատանան, - հրամայիր քարտուղարին գրել մի շրջաբերա

րագունդի վերայ: - Որքա՜ն խարդախութիւն է, - {բացագանչեց} սատանան, որքա՛ն պատերազմ մարդ ու կնոջ մէջ, շարո

- պատասխանեց դեւը: - Գովելի է, գովելի է, - {բացագանչեց} սատանան նայելով ցուցակին մեծ ուշադրութեամբ. - ես

ի փառաւոր հանդէսով սպասում էին: - Վէզի՛ր, - {բացագանչեց} սատանան, - յայտարարութիւն պատրաստիր շուտով այս ծ

անի մատնելը եւ մտածում է թէ այդ անտեղի եւ գեղջուկ {բացագանչութեամբ} պիտի կարողանայ բռնաբարել ազատութիւնը. խե՜ղճ մարդ

զա՛կ, - գոռաց սատանան բարկացած (նա միշտ այսպիսի {բացագանչութեամբ} դառնում է դէպի իւր պաշտօնեայքը), - ամենայն օր ա

օդը հնչեցնում է հարստահարող բռնակալների ուրախական {բացագանչութիւնը}: Յաւիտենակա՜ն ամօթի ժառանգ նոքա, որ ճնշում են ա

օրօրոցը: Ո՛վ գիտէ, թէ ինչպէ՞ս անուշ է գալիս այս {բացագանչութիւնը} պ. Չամուռճեանի ականջին... Հասարակ ժողովո

fenestris clausis tantisper), գ) դուրս արձակել {բացագանչութիւնք} (in exclamationes prorumpêre), դ) Դժոխքը միտք

աներ էին խօսել տալիս նորանց, եւ իրենք ուրախացած {բացագանչում} էին դատողների առջեւը, ուր, ինչպէս Աւետարանիչը վ

ն Նիկիոյ, առ հարկին յաւելին ՚ի նմա զքանի մի բառս {բացադրականս}, առանց մուծանելոյ յայն զայնպիսիս, ընդ որս մտանե

, յետոյ՝ Մեծ թարգմանչաց աշակերտ եւ վերջը այսպիսի {բացադրութեամբ} խօսքդ յետ առնուս։ Բայց մենք չենք մեղադրում Չամչե

ն դրօշակը։ Իմաստուն եւ բանագէտ մարդերի համար {բացադրութեան} կարօտ չէ՛ իմ նպատակը, իսկ մեր միւս եղբայրակիցներ

- Ազգի՛նն է: - Ցնծա՛, ազգ: Բերանդ հովին {բացած} ՝ նայի՛ր այն կտոր լաթին, որ կախուած է ձողի վերայ

, խելքդ գլուխդ հաւաքիր, աչքդ բաց եւ տունդ քամիին {բացած} լոկ գաղափարների ետեւից ման մի գար: Օգոստ. 13:

ա, կայծակներ թափելով աչքերից, բերանը եւ ճանկերը {բացած}, որպէս թէ պատրաստւում էր պատառոտել նորան:

հակալ եմ: Դեռեւս պարոն Մկրտիչը բակի դուռը չէր {բացած}, մինչ կարմրած աչքերով նստել էր իւր տեղումը Մանու

Մանուշակին. բայց ինչպէ՞ս զարմացաւ նա, մինչ աչքը {բացած}, տեսաւ Շահումեանցին իւր առաջեւը, որ նորա ձեռքից

դ մահը իսկոյն հարսնացած: Վարդ- Խաթունը աչքերը {բացած} լսում էր այս պատմութիւնը: Երբ որ աւարտեց եղբայրը

նակով եւ թոյլ տուեց Յիսուսեաններին ուսուցանել նոր {բացած} Կօլլեգիումի մէջ։ Երիտասարդ փաստաբանի (Պասկի

րի ճանապարհը բաւական տարածութեամբ երբեմն փորած ու {բացած} էր դէպի Էջմիածին, այսօր մի այդպիսի սքանչելի կերպ

ժողովից, դրա փոխարեն, կրկնում եմ, D անձը, որը {բացակա} էր B ժողովից, ներկա է գտնվում C ժողովին: Բացակ

յ ես ՚ի Ռուսիա, հիւանդութեան աղագաւ զամիսս քանիս {բացակայ} լինելով յօտար պետութիւնս, եւ ի վերադարձիս. ուրե

եթե, դիցուք, A անձը ներկա է գտնվել B ժողովին եւ {բացակայել} C. ժողովից, դրա փոխարեն, կրկնում եմ, D անձը,

երն են ներկա լինում. մի՞թե այդ ապացուցում է, որ {բացակայող} պատգամավորի կողմից ներկայացվող հասարակությունն իր

ելու դեպքում լռություն պահպանելն ապացույց չէ, որ {բացակայողը} կամ նա, ով լռում է, իրավունքով ցածր է, քան թէ

մանէ զպատգամաւոր ոք, եւ որովհետեւ կայի ի հեռաւոր {բացակայութեան} ՝ առ այն մնացեալ էր վասն իմ առնելն կառավարութենէդ

էս արժանն է, իսկ թէ կոնդակ Ձեր հասցէ անդր յիմում {բացակայութեան}, յայնժամ հաւատարիմ թղթակից իմ բնակեալ ի տան յոր

ափայլից ", եւ Յիշատակարանը պիտի երեւի նորա մէջ: {Բացակայութեան} ժամանակ ճանապարհորդութեան փոշիների միջից եւս կ՚աշ

աւ արդեօք այն լքեալ տունի եւ ընտանիքի վիճակը նորա {բացակայութեան} ժամանակ: Վերադառնում է իւր տունը, երբ կորուսել

իտէ, կարելի է, որ մայրը, որոնելով աղախինը նորա {բացակայութեան} ժամանակ, հարցանէր նորանից նորա գալուց յետոյ, եւ

, յաւելեալ ի հրովարտակս թեմական ատենին, որպէս թէ {բացակայութիւն} իւր ՚ի ժամ տպագրութեան՝ եղեալ իցէ պատճառ սպրդման

ացակա էր B ժողովից, ներկա է գտնվում C ժողովին: {Բացակայությունը} կամ մինչեւ իսկ ներկա լինելու դեպքում լռություն պա

օսքերից յետոյ նա յանկարծ մէջից կտրեց բանի թելը եւ {բացականչելով}, բերանից հանեց այս խօսքերը, որ նոյնութեամբ դնու

րբ Աղուանեանցը բարկացած ճեմում էր, երբեմն-երբեմն {բացականչելով}, քոյրը բացեց իւր սենեակի դուռը եւ ներս մտաւ եղբօ

րիստոսի՝ Մանթուխեանց"։ - Մե՛ծ Աստուած, - {բացականչեց} պ. Մարկոսը, աւարտելով թղթի կարդալը, - այս ի՛նչ

Մանթուխեանցը տհաճութեամբ: - Չեմ տրտմում, - {բացականչեց} Շաքարեանցը, - միայն․․․ - Գուցէ կասկածում ես

ԷՄՄԱՆՈՒԷԼ " - Առ քեզ խայտառակութիւն, - {բացականչեց} պարոնը, ձեռքը միմեանց զարկելով, - Не было печал

նա մարելու չէ՞ր մի ժամանակ: - Ի՞նչ ասել է, - {բացականչեց} Թիւթիւնճի-օղլուն, - որ ճրագը յաւիտեան վառուի, թէ

այդպէս, - ասաց Թիւթիւնճի-օղլուն: - Ուրեմն, - {բացականչեց} Շահումեանցը, - եթէ կղմինդրը փոխել էր միւս անգամ ի

- Զարմանք. այդ հասակում եւ այդքան անձնասէր, - {բացականչեց} Շահումեանցը, - դու, եթէ ունեցած էիր չորս-հինգ որ

եղծելով մահ չէ ստեղծել: - Հաւատա՛, պարո՛ն, - {բացականչեց} Թիւթիւնճի-օղլուն, - թէ իմ ձեռքիցս գար ես կ՚աշխատէ

III Պապը, կարդալով այս պայմանքը, ուրախութենիցը {բացականչեց} " Spiritus Dei est hic " (Հոգի Աստուծոյ է այստեղ

եամբ ձայնակից ենք լինում մեր երանաշնորհ վարդապետի {բացականչութեան}. " զմանկունս ծնեալ մեզ ի միջին դարուց սերմանէն զ

իք, այսինքն միջնակարգ ժողովուրդը: Այս ուրախական {բացականչությունքը}, թեպետեւ հառաջանում են տարբեր սկզբունքներ րից,

ութիւնը անպատճառ պիտի նուազի: - Ինչպէ՛ս, - {բացականչում} է նա: - Աւելի հասկնալի շինելու համար առարկա

ն իմաստությամբ: - Թող մեր սիրելի հայերը, - {բացականչում} է պ. Նազարյանցը, - միշտ եւ հանապազ անմոռաց պահեն

ստ գումարը ստանալը եւ այլ այսպիսի բաներ, որ պիտի {բացահայտ} կացուցանեին խնդիրը եւ գնացողների, ե՛ւ քաղաքի առա

: Աւելորդ չէ մի քանի բառ խօսել այս մասին եւ աւելի {բացայայտ} կերպով ասել մեր կարծիքը: Ոչ ոք չէ տարակուսու

իւղի տեղ ընդունուիլ, բարեխիղճ կրիտիկոսը քննելով {բացայայտ} է կացուցանում եւ ցոյց է տալիս այդ թերութիւնքը, բ

ս լեզու օր ըստ օրէ աւելի մեծ քայլերով յառաջ գնալը {բացայայտ} է արդէն, եթէ համեմատենք միմեանց հետ նոյն մատենագ

են մեզ հողեղէն վկայութիւնք, երբ գրաւոր, պարզ եւ {բացայայտ} յիշատակարան կայ այդ մասին։ " Եւ տեսիլ մի ահաւ

նազանդութեամբ դէպի իմ գահը: Ասա ինձ, համառօտ եւ {բացայայտ}, քանի՞ նոր ապստամբութիւնք ես բարձրացրել: -

ամբողջապէս համար կը տամ բոլոր անցքի մասին կարճ եւ {բացայայտ}: Բայց իմ ասածները հիմնաւորապէս հասկանալու համար

պատրաստ եմ օրերով խօսել, սիրական Շաքարեանց, եւ {բացայայտ} կերպով հասկացնել քեզ իմ տեսութիւնս, թէ ի՛նչ էր մ

հրաժեշտ է կրօնը մարդու համար։ Այո՛, նոյնքան եւս {բացայայտ} է, որ ոչինչ մարդ չէ կարող ապրել առանց կրօնի, թո

են Հայոց ազգի համար։ Վիեննայի միաբանութիւնը շատ {բացայայտ} կերպով ցոյց տուեց Մխիթարեանց այս հոգին՝ մի րոպէ

սելու անպատեհ։ Պապը պատասխանեց, թէ նորա կոնդակը {բացայայտ} է եւ պարզ, եւ թէ ինքը չէ կարո՛ղ սխալուիլ)։ Ք

ասխանում էր. " Դուք գիտէք, որ ես այս բանի մասին {բացայայտ} տեղեկութիւն չունիմ, ես միանգամայն ձեր խղճմտանքի

նարաւորութիւն չունէր ձեռնարկելու սահմանուած կարգի {բացայայտ} ոչնչացմանը, որ իսկապէս անվնաս մի բան էր անգամ իր

ովք, որ չի եղել նոյնիսկ Հաննայի բուն ձեռագրում: {Բացայայտ} մի կեղծիք էր այս, որ չի կարելի արդարացնել ոչնչով

յս բացայայտիչներն նոյնպէս անհասկանալի են, ինչպէս {բացայայտեալ} պօլը. եւ այս ոչ միայն ընդհանուրին անհասկանալի,

որ իսկական դժոխային գիտութիւնը այլ ոճով չէ կարելի {բացայայտել}, եթէ ոչ վիպասանական ոճով: - Ինչպէ՞ս մինչեւ

այնպէս ենք, ինչպէս)։ Կառավարիչը խնդրեց նորանից {բացայայտել} այս խօսքերը։ Աբեղան պատասխանեց. " Յիսուսեան աբե

առներ։ Այսպիսի բառերը աւելի լաւ է մի քանի խօսքով {բացայայտել}, քան թէ տեղական մի այլ բառով. ինչպէս շուշտակ,

անաւանդ՝ ուսումնական խնդիրների վերայ, չէ կարելի {բացայայտել}, իսկ թէ ինչո՞ւ համար խառն եղել է գերապատիւ Նազար

ներով ծառայում են Նախիջեւանի ժողովրդին որպէս միտք {բացայայտելու} հնար: Այդ բարբառը մինչեւ այն աստիճան այլանդակուա

ճառով, որ բերանով խօսելու ժամանակ այնպէս գեղեցիկ {բացայայտելու} չէիր քո միտքը, որքան գրելով միեւնոյն բանը:

փելի հալածանք հանեց նոցա վերայ, որի պատճառները չ' {բացայայտելու} համար Յիսուսեան Կարգի պատմիչքը կամաւ մասնակից են

ծանրացնում է շնչառութիւնը: Բայց այժմ, որքան եւս {բացայայտեմ}, այնուամենայնիւ դուք հասկանալու չէք. այս եւս կա

տ քան զայլս թուի մեզ զարմանալի, մինչեւ ինքնին ոչ {բացայայտեսցէ} զիւր նպատակ եւ պատճառ այդունակ ուղղութեանն: Եկես

ն։ Ֆրանսիացոց եպիսկոպոսները պահանջեցին, որ Պապը {բացայայտէ}, թէ Քենելի գրքի կանոններից որը հերետիկոսական է,

պետեան, համախոհ Մխիթարեանց Վենետկոյ: Այս վերջին {բացայայտիչ} խօսքերը թերեւս գրւում են այն մտքով, որ ընթերցողը

, կամ կօպի, կամ կօլոտ։ Խոստովանում ենք, որ այս {բացայայտիչներն} նոյնպէս անհասկանալի են, ինչպէս բացայայտեալ պօլը

ան հետեւանքն է, որ այսօր ընթերցող աշխարհի առաջեւ {բացայայտուեցաւ}, թէ Քրիստոսի արդիւնքը չուրանալու համար, անշուշտ

Յիմոյս կողմանէ, որ ինչ քննչացն թուեսցի կարօտ {բացայայտութեան}, պատրաստ եմ պարզել եւ լուսափայլ կացուցանել, որպ

յայդպիսի երկասիրութեանց, որք չեն այլ ինչ եթէ ոչ {բացայայտութիւնք} իրաց այլով տարազու, փոփոխեալ զտեղիսն, զձեւ գրու

ւրս լինէին նորա միտք հասկացնող բառերից եւ որ չէին {բացայայտում} այդ մարդու նպատակը: Մի՞գուցէ Պ. Իսահակեանցը Պ.

եւ ոչ ուղղոց այլ անիծից " եւ իսկոյն սորանից յետոյ {բացայայտում} է. " այսինքն՝ խաչի " (եր. 43)։ Բանի զօրութի

ան բովանդակութիւնը։ Ծանօթութեանց մէջ պօլ բառը {բացայայտված} է կոտ, կամ կօպի, կամ կօլոտ։ Խոստովանում ենք,

՝ նոյն ինքը Սուրբ Կաթողիկէ Էջմիածինը։ Այսպէս {բացայատ} լինելով այս բանը մեր պատմութեան մէջ, որ անտարակո

ցն ի փոքր ատենի, վասն պարտուց: Անդէն առ նմին {բացան} աչք մեր եւ քննեալ զօրինակս կտակաց տպագրելոց յԱզդ

ց՝ նախդիր յաւելացնելով վերան, եւ չունին առանձին {բացառական} վերջաւորութիւն։ Այսպէս եւ բոլոր հոլովմունքի մէջ

ընդհանուր կանոնը է սեռականից. եւ եթէ միայն եզակի {բացառականը} տեղ տեղ ունի սեփական վերջաւորութիւն, այդ արտուղո

Տաճկաստանի Հայոց մէջ գործածական է վարջաւորութեանը {բացառականի} ։ Օրինակի համար. այս աշխատութեան 11 երեսում

րի։ Ինչպէս մեզ թւում է, Պ. Գամառ-Քաթիպան, իւր {բացառականի} է վերջաւորութիւնը, որպէս եւ Տաճկաստանի Հայերը,

որպէս եւ Տաճկաստանի Հայերը, հիմնում է հին լեզուի {բացառականի} է վերջաւորութեան վերայ։ Բայց թո՛ղ ներուի մեզ ասե

ոլոր հոլովմունքի մէջ յոգնակի բացառականքը։ Ուրեմն {բացառականի} կազմութեան ընդհանուր կանոնը է սեռականից. եւ եթէ

իքը։ Մեր եւ օտար լեզուների մէջ տեսանում ենք, որ {բացառականի} ոյժը եւ զօրութիւնը հասկացւում է նախադրութեամբ, թ

ը հասկանայ այս անտարբեր գործածութիւնը երկու տեսակ {բացառականների} ։ Ինչպէս մեզ թւում է, Պ. Գամառ-Քաթիպան, իւր բա

բառների, այսինքն՝ Հայաստանի եւ Տաճկաստանի։ {Բացառականքը} շինւում են առհասարակ ից մասնիկներով, բայց երբեմն

ներուի մեզ ասել հասկանալու համար, որ հին լեզուի {բացառականքը} ամենայն տեղ է վերջաւորութիւն չունին, եւ եթէ մի ք

չունին, եւ եթէ մի քանի հոլովմունքի մէջ անունների {բացառականքը} եզականումը ունին է, այդ ընդհանուր կանոն չէ։ Մեք

նակ, " գետ, եկեղեցի, Տրդատ, Եսայի ", իւրեանց {բացառականքը} կազմում են սեռականից՝ նախդիր յաւելացնելով վերան

րութիւն։ Այսպէս եւ բոլոր հոլովմունքի մէջ յոգնակի {բացառականքը} ։ Ուրեմն բացառականի կազմութեան ընդհանուր կանոնը է

ենք ընդհանուր կանոնների վրայ, որոնց մանրամասն եւ {բացառայական} կանոնների աւանդութիւնքը պիտի քերականութիւնից եւ բ

լեզվով: Մինչդեռ " Սայաթ-Նովա " երգարանը գրված է {բացառապես} եւ իսկական իմաստով այն բարբառով, որով խոսում են

, որ ինձ հետ խոսող մարդը խոսեր ինձ նման. խնդիրը {բացառապես} այն է, որ նա հասկանա ինձ: Հասկանալն առաջին քայլ

հակառակելով ընդհանուր ձգտման: Մինչդեռ ազգը, որ {բացառապէս} վատթար վարչութիւնից ազատուելու համար էր սահմանել

գի մէջ, պահանջելով, որ ապագայ պատրիարքն ընտրուի {բացառապէս} Երուսաղէմի միաբանների միջից: Այո պահանջը հի

կսեց քարոզել, թէ ապագայ պատրիարքը պէտք է ընտրուի {բացառապէս} Երուսաղէմի վանականների միջից: Դուռը ակնբախ

ազգը պարտաւորեցւում է Երուսաղէմի պատրիարք ընտրել {բացառապէս} Երուսաղէմի վանականների միջից: Ընտրութեան այս եղա

զատ պաշտողքը: Իր սկզբամբ միապետական, փակուած եւ {բացառողական} էր այդ համակարգութիւնը, ինքնըստինքեան շրջափակում

կայել աւելի միակողմանի դատողութիւն, քան թէ այն, {բացառոցաբար} հիմնուած է անգլիական տէրութենական կեանքի այն մութ

այլն, յայտնի է, թէ այս խօսքերը չէ կարելի առնուլ {բացառոցաբար} նորա ծագման վերաբերութեամբ, այլ մանաւանդ նորա այ

։ Թիւր ըմբռնողութիւն է, եթէ վերը յիշուած բառերը {բացառոցաբար} տրւում են կաթողիկոսների, որովհետեւ գլխաւոր քահայ

ը " 'ի վերայ գլխաւորաց քահանայութեանն " չէ կարելի {բացառոցաբար} կաթողիկոսների վրայ հասկանալ. կարո՛ղ էր, որ այդ

: Կարդալ, գրել, ընդհանրապէս չգիտեն, շատ չնչին {բացառութեամբ}: Իւրեանց տանից կամ իւրեանց բնակուած քաղաքից դուր

գորի: Գոգցես ամենայն մատենագիրք մեր, սակաւ յոյժ {բացառութեամբ}, հետեւին uոցա, որպէս տեսցուք ի ստորեւ, մատենագ

բոլոր բառերը գնում են այդ հոլովումի տակ խիստ քիչ {բացառութեամբ} ։ Պ. Պռօշեանցը գիտէ այս, որովհետեւ Արարատեան

գիտութիւնը, կարծում են, թէ մեր բոլոր Ազգը առանց {բացառութեան} այդպիսի մարդերից է բաղկացած. եւ թէ, ինչպէս այն

մարդկեղէն աշխարհի մէջ չկայ օրէնք եւ կանոն՝ առանց {բացառութեան} ։ Գիտենք, սարսափանք էր գալու քո վերայ՝ տեսանելո

ըմբռնելի էին առ ի ընթերցանելեացն՝ առանց եւ դոյզն {բացառութեան}, եւ ո՞վ արդեօք կարիցէ [կորզել] յընկերութենէ ազգի

ան: Աւելորդ համարելով մեզ յիշել աստանօր առանց {բացառութեան} զամենայն հեղինակս որպէս երկոտասաներորդ, նոյնպէս

, որ Կարգի անդամներից ամենայն ոք առանձին եւ առանց {բացառութեան} այսպէս եւ այս հոգով ներգործէր։ Լուզիանի եւ Հիւսի

գաւորի եւ Տէրութեանը, պարտական են բոլորը, առանց {բացառութեան}, այս վճիռը յայտնուելուց երեք օրից յետոյ դուրս գա

մ է նորա ազդեցութեան տակ։ Պատուելի հեղինակները, {բացառութիւն} կամենալով լինել հասարակաց օրէնքից, մնացել են եւ

ուրս է երեւեցնում այդպիսի այլանդակութիւնք, որպէս {բացառութիւն} ընդհանուր կանոնից: Նոր ժամանակին հարկաւոր է եւ ն

նդ հայս, ըստ որում եւ հայոց ազգ չէ արտականոն ինչ {բացառութիւն} յընդհանուրն մարդկութենէ, մեք հաւատարիմ առնեմք զպ

պիտոյ է փորձուէին, վասնորոյ Լայենէզ խնդրեց, որ {բացառութիւն} լինի իւրեանց Կարգի մասին, այսինքն՝ այս կանոնը ա

ւնի սեփական վերջաւորութիւն, այդ արտուղութիւն կամ {բացառութիւն} կարող է համարուիլ համեմատութեամբ ընդհանուրի հետ։

ացողութեանց ազնուութիւնը: Ահա մի օրէնք, որ բնաւ {բացառութիւն} չունի: Սարդի ոստայնից բարակ մետաֆիզիկական համակա

գործը, այլեւ նորա անձը: Պ. Պռոշեանցը չէ կարող {բացառութիւն} լինելով չհանդիպած լինել այնպիսի դատողութեանը, որ

օտար խառնուրդ չունենայ, մեր նոր լեզուն չէ կարող {բացառութիւն} լինել բնական կանոնից: Մենք, հերիք համարելո

այլեւ տեսաբանական խաբէութիւն՝ illusion optique! {Բացառութիւնը} չէ կարող իբրեւ օրէնք քննուիլ, ուրեմն եւ չէ կարող

.. Ազնիւ մարդուն ցանկալի է ընդհանուրի օգուտը. {բացառութիւնը} ընդհանուրի անպիտան անդամն է։ Ասւում է լսուելու հ

ովմունքը մանրամասն ե՛ւ իրենց խոտորմունքներով, ե՛ւ {բացառութիւններով} աւանդելը քերականութեան գործն է եւ մեր ներկայ քննո

տեսանել զցանկութիւն իւրեանց կատարեալ, թող զսակաւ {բացառութիւնս}, որք դարձեալ միջնորդութեամբ յաւէտ այլոց լեզուաց

ձել են նոքա կատարելութիւն՝ idéal, ոչ միայն լոկ {բացառութիւնք} են, այլեւ տեսաբանական խաբէութիւն՝ illusion opti

նչպէս՝ մերժումն-մերժել։ Յայտնի է, թէ այս բոլոր {բացառութիւնքը}, որ անում ենք ժողովրդի ձեւի ընդդէմ, պիտի խնամով

մներն իմ կողմից կատարված են այդ նույն էջերի վրա, {բացառությամբ} 18 եւ 29 հոդվածների, որոնք տեղադրված են տետրակի

այժմ կենդանի լեզվում անգործածելի բոլոր ձեւերից, {բացառությամբ}, իհարկե, օտար բառերից՝ եթե ժողովուրդը գործածու

շինվածքների ճակատում, այդ բոլորը, առանց ամենայն {բացառության}, խորտակված են այժմուս եւ նոցա փոխանակ դրվում է Վ

ան-Շահին եւ երկու սեռի բոլոր բարեկամներիս՝ առանց {բացառության}: Անանիային ողջույն չեմ գրում, որովհետեւ նա " քա

, կարելի է մատնանշել Անգլիայի հրեաներին, բայց դա {բացառություն} է... Տա աստված, որ նրանք գոնե երբեւիցե դադարե

երով, միթե դա, ճիշտ է՝ լռելյայն, բայց փաստացի {բացառումը} չէ՞ ոչ միայն գեղեցկության, այլեւ պիտանիության,

ալ մահուչափ կամ մահացո՞ւ են"։ Առ այս պատասխանէ {բացասաբար}, յաւելեալ եթէ ըստ ծանրութեանց եւ ըստ թեթեւութեան

, այդ մասին շնորհակալութիւն մահմեդականութեան. սա {բացասաբար} պահպանեց հայերի կրօնը: Ազգը որչափ եւս թաղուած լի

..: - Ճշմարի՞տ է, - ասաց վէզիրը, որ երբեք {բացասաբար} չէր պատասխանում նորին մռայլութեանը: ` Այս ա

ահ հանդիսացաւ խորհրդածու ընկերութեան եւ բոլորովին {բացասաբար} վճռեց, որ կոմս էմմանուէլը, այդ հասարակաց խաղաղո

րը իրագործել, թէեւ ինքը այդ մարդը ստորասաբար կամ {բացասաբար} որոշել էր արդէն։ Այսպէս անքակտելի կապած է մա

մը եւ կամենում են մեզ հավատացնել, որ մենք բոլորս {բացասական} մեծություններ ենք. այդպես չի՛ կարելի: Ինչ վե

, քանի որ Թիւրքիան յարաբերում է Եւրոպային՝ իբրեւ {բացասական} մեծութիւն դրական մեծութեան: Մեզ ուրիշ վկայութիւն

մասին, եթէ ոչ գրով, գոնէ բերանացի շատ լսած ենք {բացասական} կարծիքներ, այսինքն թէ ինչպէս չպիտի լինէր. ստոյգ

ստոյգ է, որ շատ պարոններ ուրիշ օրագիրները իրենց {բացասական} դատողութեան տակ ձգելուց յետոյ, երբ իրենք սկսեցին

ասխանում էի մի անորոշ բան, ո՛չ ստորասական եւ ո՛չ {բացասական}, այն խորհրդով, որ դիմացս կանգնած մարդը հակառակա

լ"։ Այս խօսքը Թիւթիւնճի-օղլուի համար մի այնպիսի {բացասական} էլեկտրականութիւն էր եւ այնչափ ազդու, որ իսկոյն ա

ամարում, որ Թիւթիւնճի-օղլուն համարձակուի այսպիսի {բացասական} պատասխան տալ իւր եղբօր առաջարկութեանը, որ նոյնպէ

առնալով շարժում էր նորան, երեւի թէ եղբայրը, եթէ {բացասական} պատասխան տալու լինէր, պիտի ուտէր քրոջ ձեռքից այդ

արուած: Հօր երեսը չէր ցոյց տալիս ոչ դրական եւ ոչ {բացասական} նշան: Նա բաւական սառն կերպով եւ համարեայ թէ իւր

ց այդպիսի դիպուածում էլ բնաւ աւելորդ չէր գոնէ՛ մի {բացասական} ծանօթութիւն: Մենք յոյս ունինք, որ արգոյ Պռոշեան

ք. նախ, որ անպարան խօսքը, այսինքն պարան միացած {բացասական} ան մասնիկի հետ մենք հին հեղինակութեանց մէջ ոչ մի

են, նոցանից մինը անուանւում է դրական, իսկ միւսը {բացասական}: Եւ որովհետեւ այս էլեկտրականութիւնքը այլասեռ են

ատ, հետեւանքը յառաջադիմութիւն չէ, քանզի դրականը {բացասականին} վերայ տալիս է զրոյ: Այո՛, բնութեան օրէնքները կա

էր, թէ պատասխանի այսքան ուշանալը յայտնի նշան էր {բացասութեան}. վասն որոյ սիրտը դադար չունէր ո՛չ թէ այն մասին,

ր կրում, թէ լսելու էր Շահումեանցից մի քաղաքավարի {բացասութիւն}, բայց ժողովելով իւր վերջին ոյժը, հոգու վերջին կ

այդ մասին, ուստի ես ոչ մի կերպ հանձն չեմ առնում {բացատրել}: Այդ նշանակո՞ւմ է, արդյոք, որ այդ պատճենների հ

է, որ ոչինչ ազնիւ մտածութիւնք չէ կարելի դորանով {բացատրել}, որովհետեւ ժողովրդի կեանքը, ամենեւին նիւթական ե

առաջեւ, եւ այս յանցանքի գաղափարը միմիայն կարող է {բացատրել} այս զարհուրելի բառը՝ ազգասպանութիւն: Եթէ դպրոցի

ուին։ Իսկ թէ երբեմն ո՛չ հայաբար, այլ եւրոպէաբար {բացատրել} է իւր միտքը, դորա պատճառը կարծում ենք այն, որ Հ

արկու կերպարանք: Հարկաւոր է ուրեմն աւելի քաջ {բացատրել} մեր այն խօսքը, թէ " անդրանկական համակարգութիւնը

եցկութիւն ունին, որ մենք չենք կարող մեր խօսքերով {բացատրել}: Իսկ մէջ բերել հեղինակի գրուածը նոյնպէս չենք կար

էս է գալիս այսօր պատմութեան այս կամ այն մթութիւնը {բացատրելու}, յիշատակարանների այս կամ այն խօսքը մեկնելու կամ

ա: - Աւելի հասկնալի շինելու համար առարկան, {բացատրենք} քեզ մեծը եւ ընդհանուրը՝ փոքրի եւ մասնաւորի կերպա

ость желѣза, тягучесть желѣза։ Չգիտենք, թէ ինչպէս {բացատրենք} մեր գաղափարը, որ աւելի որոշ կերպով յայտնվի։ Պ. Պռ

հետեւանք էլ կլինի. խնդրում եմ միայն, որ դու լավ {բացատրես}, թե ինչպես պետք է ցանել, գլխավորը՝ պետք է խոր

աւելի լաւ եւ աւելի յարմար չէր, որ ինքը հեղինակը {բացատրէր}, քան թէ թողնում է " հետախոյզ բանագիտաց"։ Ինչ ո

աւելի լաւ եւ աւելի յարմար չէր, որ հեղինակը ինքը {բացատրէր}, քան թէ թողում է " հետախոյզ բանասիրաց"։ Ե

ասը անցնում է, անդամների իրեն անձնական դրութեանը {բացատրութեամբ} եւ նոքա առաջարկում են իրենց կարծիքները ոչ որպէս գ

իւն"։ Յայսմ խոստովանութեն չի՛ք եւ յովտ մի կարօտ {բացատրութեան}, ըստ որում նախադասութիւնդ " միաւորեալ մի բնութիւ

վերայ եւ խնդրում ենք սրբագրել, եթէ յիրաւի առանց {բացատրութեան} ասուած է, թէ եկեղեցականների դատը պատկանում է Կրօ

զ հասկանալի այլ ընդհանուրին ո՛չ, մնացել են առանց {բացատրութեան}, թէեւ շատերն էլ բացատրված են։ Բացի սորանից, ցա

թեամբ, մինչդեռ նոցայ ընդդէմ մերժողութիւնքը առանց {բացատրութեան}, լոկ Լաւուազիէ, Դեւի եւ Լիբիղ հեղինակների անուն

անի Հայերի մէջ, եւ պատճառը ակնյայտնի է առանց մեր {բացատրութեանը} եւս։ Հայերը, իւրեանց բոլոր ուսումը եւ գիտութիւն

եւ Ս. Գրքից բերուած վկայութիւնքը. բայց սակայն, {բացատրութեանց} մէջ պահեցինք ոչ միայն բուն Ս. Գրքի խօսքերը՝ ուղ

նազան ակնարկութիւնք Ս. Գրքում եղած բաների վրայ. {բացատրութեանց} մէջ մենք հանդէս հանեցինք այդ բոլորը՝ շատ անգամ ա

նոյնպէս եւ Ս. Գրքի խօսքերը. եւ սորա պատճառը մեր {բացատրութեանց} մէջ յայտնած ենք մի տեղում։ Կարդացողը երբեմն վ

։ Կարդացողը երբեմն վկայութիւնք պիտի տեսնէ մեր {բացատրութեանց} մէջ, որ մենք ուրիշ գրքերից ենք առած։ Չկամենալով

այստեղ ենք դնում այդ բոլորը, որ կարդացողը, երբ {բացատրութեանց} մէջ տեսնէ այդ գրքի անունը, իմանայ, թէ ինչ օրինա

յ, որ տեսուչ է նշանակում, մենք, Փարպեցու կրկին եւ {բացատրութիւնը} ընդունում ենք որպէս անհերքելի վկայութիւն այն բանի

ութեան ընդ ձեռն առանձին քննչաց արժան իցէ պահանջել {բացատրութիւնս} յԱյվազովսքւոյ վասն ամենայն տարաձայնութեանց երեւել

ԵՂԱԴՐՈՒԹԻՒՆ ՍՏԱԽՕՍ ԱԲԵՂԱՆԵՐԻՆ Թարգմանութիւն եւ {բացատրութիւնք} Մ. ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆՑ ՂԱԶԱՐ ՓԱՐՊԵՑՈՒ ԳՐԱԾ ԹՈՒՂԹԸ

... ։ Ծանօթ. Այստեղ պակասում են մի քանի {բացատրութիւնք}. գուցէ ծանր հիւանդութեան եւ այլ պատճառներով հանգ

համար. ամէն։ ՂԱԶԱՐ ՓԱՐՊԵՑՈՒ ԳՐԱԾ ԹՂԹԻ {Բացատրութիւնքը} ) § 1. Այս Թուղթը, ինչպէս ամենին յայտնի

Տպագրական ինչ ինչ արգելքների պատճառով այս " {բացատրութիւնքը} " չկարողացանք զետեղել իր տեղում, այսինքն՝ "Թղթի" թ

արդ մի կերպ խօսի, կամ թէ վերին կամ գեղեցիկ մտքեր {բացատրուին} խաժամուժ ամբոխի անկապ ու կցկտուր լեզուի ձեւերովը

ւ յետոյ, Սեւորդեաց Գէորգ նահապետի անունը տալով, {բացատրում} է. " որ սակս Սեւ կոչեցելոյ հաւուն իւրեան ազգն յա

բար առնուած ոճերի եւ ձեւերի բուն նշանակութիւնը չէ {բացատրում} ՝ թողնելով " հետախոյզ բանագիտաց ", ինչպէս ասում

բար առնուած ոճերի եւ ձեւերի բուն նշանակութիւնը չէ {բացատրում}, թողնելով " հետախոյզ բանագիտաց ", ինչպէս ասում

բաշորթիկ, ճլպինդ եւ չալ-օխամ կամ չալ-շխամ բառերը {բացատրված} են։ Այս բառերից բաշորթիկը թուրքի բառ է երեւում՝

չ, մնացել են առանց բացատրութեան, թէեւ շատերն էլ {բացատրված} են։ Բացի սորանից, ցաւում ենք, որ պ. Պռօշեանցը

օսք ասել այս պատճառով, որ երեւցած հակառակութիւնը {բացատրվի} ։ Նոր լեզուի հնից գլխաւոր եւ հիմնական տարբերու

ոթեն, մի անգամ եւս անիրավացի կլինի իր անզգույշ, {բացարձակ} դատողությամբ՝ իբր " մենք մեր երեւակայության զավա

ը չեն կարող ինձ ուրախություն պատճառել եւ վանել իմ {բացարձակ} միայնության վիշտը. նման բաներն առավել եւս չեն հա

ված գծից շեղվելուն: Բայց այդ մարդիկ պատկանում են {բացարձակ} դպրոցին, որն իր հերթին չի արդարանում ո՛չ թե միայ

ողովուրդն, սկզբից ի վեր սնված լինելով Եգիպտոսում {բացարձակ} ստրկության մեջ, ներծծված էր այնպիսի միստիկական դ

այդ՝ ինչո՞ւ նա լավ է, իսկ սա՝ ոչ: Ո՞ւր է այն {բացարձակ} չափանիշը, որ կարող է պատասխանել այս հարցին: Բաց

ձակ չափանիշը, որ կարող է պատասխանել այս հարցին: {Բացարձակ} ոչինչ չկա, այլ ամեն ինչ գնահատվում է հարաբերական

բան չէր, քան տնաբույս մի հավասարեցում, հիմնված {բացարձակ} սուտ ու արհամարհելի սկզբունքների վրա, որոնք հասա

ց խօսելու, համր նշանով, Վտանգի ժամը յայտնեց {բացարձակ}: Ին՜չ կարեկցութեամբ, ի՛նչ անմեղ սիրով

ուցանել հետեւողաց իւրեանց, ուստի եւ պարտական էին {բացարձակ} 'ի բաց տանել զամենայն խոչ եւ խութ եւ մի 'ի լաբիւր

դրեցաւ 'ի վանաց 'ի գալ հարկին, եւ ո՛չ լսելի եղեւ {բացարձակ} ։ Էր, էր եւ արտաքին եւ բանաւոր պատճառ, որպէս այ

լ նորան մի կարգի տակ։ Կարգ ասելով՝ չենք իմանում {բացարձակաբար} ստրկանալ հին լեզուին՝ նորի անժխտելի իրաւունքները

՛րքա՞ն ժամանակի մեջ գլուխ գալու գործ է այդ բաների {բացարձակապես} տիրապետելը կամ առձեռն պատրաստ գումարը ստանալը եւ

ներ, թե ահա այսքան բան ունի ստանալու եւ այնքանին {բացարձակապես} տիրապետելու: Ուրեմն այժմյան դրության մեջ գործ

առնելոյ գործոյն, մինչեւ ընկալցի առ այն զլուծումն {բացարձակապէս} Մինչ ՚ի Թիֆլիս էի, այսպէս խորհուրդ տայր ինձ ե

, եթէ տէր ունիմ, որին եթէ իմ ազատութիւնը յայտնեմ {բացարձակապէս}, պիտի զրկեմ ապրուստից ե՛ւ ինձ, ե՛ւ իմ ընտանիքս

Ի՛նչ իրաւունք ունինք " 'ի Սեւկոյ դրախտին " խօսքը {բացարձակապէս} ներգոյական հոլով ճանաչել, " Սեւկոյ " խօսքն էլ՝

Այո պահանջը հիմնում էին նրանք ինչ-որ մի կարծիքի {բացարձակապէս} վնասակար աւանդութեան վրայ, որին բռնադատօրէն ինչ-

ւ այն տպաւորութիւնը, որ լսողութիւնը ստանում էր, {բացարձակէր} սրտի վերայ։ Այս, գիտակցութենով եւ հասկացութենով

ուղղությամբ: Տարոնի բարբառը նա հանձնարարում է {բացարձակորեն}, իսկ մենք ընդունում ենք միայն հարաբերականորեն,

ւմ ենք միայն հարաբերականորեն, որովհետեւ նրա առաջ {բացարձակորեն} ստրկանալը մեզ ուղղակի կհասցնի անվերջ հակասություն

վրդին թողնել հին ձեւը՝ կհարկադրի նրան չենթարկվել {բացարձակորեն} որեւէ բարբառի ձեւերին եւ այնքան ավելի խուսափել նր

. դերասանների ցոյց տուած ախտերը եւ կիրքերը արդէն {բացարձակուել} էին հասարակութեան ջիղերի վերայ: Հասարակութի

, առաջնորդուելով նոցա ձեռքով, արդարեւ այս րոպէիս {բացարձակում} է իւր խարդախ ազգասէրների ձայնի արձագանքը: Նա սով

ը այնպէս կպել էր դուռին, որ ամենայն սրտի զարկելը {բացարձակւում} էր դուռի վերայ, այնպէս, որ լաւ նկատողը, դուռից

յլ եւ զխորհուրդ աղեաց հաշուեն մինչ չեւ էր խօսողին {բացեալ} զբերան: 13) Այվազովսքին խօսեցեալ զտասնաբան

ժամու էառ զոր խնդրէրն զի պատրաստ էր ամենայն։ Ապա {բացեալ} զգլուխ իւր յատենի անդ ասաց, " գոհանամ զքէն տէր,

, տացեն թոյլ, այլ շնորհիւ Ամենակալին բերանք մեր {բացեալ} են առ ամենայն հակառակորդը ճշմարտութեան եւ աղեղուն

տես առնել եւ չտպել երբեք: Այսու կարկեսցին բերանք {բացեալք} ի վերայ մեր: - Այդ խելքի մօտ բան է. շատ լաւ

Ժմտեալ նմա գոգ ի խինդ, Անդ եւ սոսորդ ոչ ի {բացեայ}, Երկի՜նք, տրոփէ սիրտն ի թինդ... Ի

նիս իմ հանգամանքներին, ըստ որում դեռ անցյալ տարի {բացել} էի քեզ իմ սիրտը: Չկամիմ երկար գրել, որովհետեւ ս

պաշտօնէի համար ճշմարտութիւնը շատ անգամ ճանապարհ է {բացել} դէպի գլխապարտութեան սիւնը (էշաֆօդ), շատ անգամ

եմն եւ այն մեծ շահը շահուիլ: Այժմ դատաստան է {բացել} իւր պարտապահանջների հետ եւ պահանջում է նոցանից իւ

ճը աբեղաների հետ"։ Մինը հարցանէ, թէ ե՞րբ վէճ է {բացել} Շահբէգը աբեղաների հետ, չգիտեմ՝ ինչ ունի պատասխա

անալով Հայոց եկեղեցու՝ Յունաց հետ միաւորութեան, {բացել} էր մի շարունակ դաւանաբանական գրագրութիւն այս առար

ղինակը իւր բազմապարունակ գրքի մէջ այդքան հանդէս է {բացել} ժողովրդական լեզուին։ Իսկ թէ երբեմն ո՛չ հայաբար,

Նորա հսկողական աչքը մեր վերայ է: Նա այն խորհրդով {բացել} է մեր առաջ եւ այսպիսի նեղութեան ասպարէզներ, որ փ

իտութեանը, այդ բանը մի գաղտնիք է, որ ինձ եւս չէ {բացել}: - Տարակոյս չկայ, որ շատ թէ փոքր տեղեկութիւ

ութեան աւերակների տակից եւ իւր աշակերտների ձեռքով {բացել} է Հայերի համար նոցա մայրենի լեզուի եւ դպրութեան ժ

մանդի պես կարելի է փակել արկղում եւ հենց որ արկղը {բացեն}, նրան իսկույն կարող է սեփականել յուրաքանչյուր ոք

: Զայս ամենայն խոհականութիւն վեհափառութեանդ կարէ {բացերես} տեսանել: Առ Ձեզ է բողոք իմ զանարժան հոգեւորաց

րի առաջեւ, Թառամ գլուխը շարժելով Մեղքերն յայտնեց {բացերեւ}: " Կեանքիս անցած օրերում, Որքա՞ն մարդ էր ինձ ս

սի մարդիկ հայհոյում են մեզ, եւ ներկայումս շատերը {բացերեւ} տեսանում են " Հիւսիսափայլի " եւ " Մեղուի " ուղղու

Թառամ գլուխը շարժելով Մեղքերն յայտնեց {բացերեւ}: " Կեանքիս անցած օրերում, Որք

մ է նա իւր մեծ վայելչութեան մէջ։ Նա ցոյց է տալիս {բացերեւ} կերպով այն արժանաւորութիւնքը պարկեշտ հագուստի տակ

, զի ի զանունս թագչին մեծք, զորս չկարեմք տեսանել {բացերեւ} եւ ոչ զյաջորդս, որք ի թագչողս իսկ թագուցեալ են ի

ու համար, ուրեմն՝ ազատութեան անունով, պատերազմ {բացեց} հարաւային մասի դէմ. քանզի այս մասը չէ յօժարում վ

ց նորան մի նամակ, Ծրարը կնքած սեւով: {Բացեց} խեղճը դողալով. Բայց ի՞նչ կարդաց, ի՞նչ տես

Բքածին ամպերը Տարագիր գնացին. Հին լեռը {բացեց}, Իւր թաւուտ կուրծքը Քեզ կանաչ դիպայ

ւար ու զուրկ պարզ լուսից։ Մահը եկաւ, {բացեց} դուռը. Մեծատունը ըսկըսաւ Անզօր ձայներ

վէրքերի թարախը սրբելու Փոխանակ կրկին վէրքերը {բացեց} ։ Բայց եւ արժանի այսօր ահա նա Հազ

զրկուեցաւ իւր պոչից, որ տարաւ ռումբի բեկորը, որ {բացեց} եւ զայրացուց նորա առաջին վէրքը: Սատանան, ձգ

օտ եւ խելացի: Այս ասելով յօրանջեց սաստիկ եւ {բացեց} բերանը Վեզուվի ճեղքուածքի չափ, ուստի դուրս թափեց

ոսի ներս մտաւ սորա սենեակը: Պ. Մարկոսը քնաթաթախ {բացեց} աչքերը եւ երեսը շփելով հարց արեց քնից վեր կացած ա

ր պ. Շաքարեանցի ծառան բերել էր: Պ. Մարկոսը {բացեց} կնիքը եւ աչքերը տրորելով կարդաց հետեւեալ խօսքերս․

քարեանցը վեր կացաւ տեղից եւ գնալով միւս սենեակը, {բացեց} պահարանը եւ սկսեց որոնել: Նորա պահարանի անկարգու

, - ասաց պ. Մարկոսը: Շաքարեանցը աչքերը չորս {բացեց} սիրուն քուէր անուն լսածի պէս: - Այն նորա քոյ

ակելով այն դուռը, որ հիւրընդունարանն էր հանում, {բացեց} միւսը, որ խոհարանն էր գնում, կայծակի արագութենո

խոհարանից, ուր խոր քնով քնած էր աղախինը, կամաց {բացեց} դուռը եւ դուրս եկաւ բակը... Մութ եւ մառախու

իւր կարճ մուշտակի մէջ, մօտեցաւ պարտիզի դուռին, {բացեց} նորան այնպիսի երկիւղով, ինչպէս մի գող բանում է օ

նը: Վերջապէս Մանուշակը մի խոր հառաչանք արձակելով {բացեց} աչքերը, եւ տեսանելով իւր մօտ Շահումեանցը, այնպէ

ած ճեմում էր, երբեմն-երբեմն բացականչելով, քոյրը {բացեց} իւր սենեակի դուռը եւ ներս մտաւ եղբօր մօտ: Նա զար

եւ նամակը տուած անյայտացաւ: Թիւթիւնճի-օղլուն {բացեց} նամակը եւ կարդաց բարձր ձայնով. Մանուշակի ասեղը դ

ռնուլ Մարիա Մեդիչիսը, հարկաւորապէս բանախօսութիւն {բացեց} Կլեմենտ ութերորդ պապի հետ, որ միա՛յն կարող էր լո

՝ Հռովմի մէջ ունեցած դեսպանի ձեռքով խօսակցութիւն {բացեց} Կարգի Գեներալի հետ, այսինքն՝ Լաուրենտ Րիկչիի հե

երգիչ է. մի փոքր ժամանակից յետոյ անյարմար բերանը {բացեց} ու երգել կամեցաւ. մի քանի վայր ի վեր, ղալբ, ղո

աջեւ՝ նշանացի առնելով, որ բանամ նորան: Երբ {բացեցի}, ո՛վ խայտառակութեանս, գտայ կապոցի մէջ հին եւ պա

մօտենալով Բրուսսելին, յանկարծ 200 թնդանօթից կրակ {բացեցին} քաղաքի վերայ: - Ասած ճախնային ժողովուրդս բ

մբ, գէթ իրաւամբ) բանաւոր կերպիւ պաշտպանեցինք եւ {բացէիբաց} մերժեցինք այն անարժան հայհոյութիւնքը, որ իրենց ս

այստեղ կարելի էր, նորա օգտի համար գործ դրվեցավ, {բացի} դորանից մարդ գնայ այստեղից Պետեր., որովհետեւ գո

ուղքը: Ստորագրողների բազմությունը մեր համար, {բացի} նյութականից, ունի եւ բարոյական օգուտ, որովհետեւ

նզուրական Կոմիտետին, որ գրե յուր պատասխանի մեջ, {բացի} յուր արդարացուցիչ փաստերից եւ այս, որ բարեհաճի պ

ստիճանի նեղությունը կարող է ինձ բերան բանալ տալ: {Բացի} սորանից, ես, մանավանդ քեզանից բան թաքցրած չեմ,

ղաքից յուրյանց կառավարության համար Հնդկաստանում: {Բացի} սրանից, Դուք եւ քաղաքը դատաստանը աչքի տակ առած լ

եր պարտականությունն է քաղաքին հայտնել: § 12. {Բացի} երեսփոխանական թղթից, որ քաղաքը պիտի տա մեզ, այս

եզրակացութեան համաձայն էին գոգցես բոլոր անդամք, {բացի} Ղուկաս արքեպիսկոպոսէ, որ յայտնի յայտնի դժկամակէր

համարձակվել ձայն ծպտուն հանել նրա ժամանակ, այլեւ {բացի} դրանից, իրենց երկդիմի վարմունքով խրախուսել են նր

ության թովիչ հնչյունները. ինչ վերաբերում է ինձ՝ {բացի} երբեմնակի իմ մենաստանին հասնող զանգերի տրտում ղող

ություն չկա՝ ես եմ գնում, թե ուղարկում են ինձ, {բացի} նրանից, որ առաջին դեպքում ծխախոտն ավելի շուտ է ձ

, այդ ինձ չափազանց հետաքրքրում է: Քո նամակում, {բացի} նրանից, որ բոլորդ առողջ եք, ուրախացուցիչ այլ բա

տեղ, օտարության մեջ, կարող ես առանց փողի մնալ, {բացի} այդ ընկնել նաեւ պարտքի մեջ: Իմ փոխարեն սեղմիր Հո

զուրկ հարցի մասին, բայց այստեղ խոսելու տեղը չէ, {բացի} այդ, նման հարցերի պարզաբանման համար հարկավոր է ո

ա զատկից հետո (եթե միայն խոսքի տերը լինի եւ գա, {բացի} այդ, եթե եղբոր հիվանդությունը նրան այնտեղ չպահի

յլատրեն, հաջողվի առաջին օրը. գուցե երկուշաբթի: {Բացի} այդ, քեզ որոշակի ոչինչ չեմ կարող ասել, մանավանդ

ռաջ " Le principe " թարգմանված էր թուրքերեն: {Բացի} այդ, ժամանակ առ ժամանակ Դռանը կրկնում էին, որ հ

անիան նրա մասին պետք է որ իմանա. նա մոսկվացի է, {բացի} այդ եղել է Նիժեգորոդի տոնավաճառում, որտեղ մշտապե

: Չկա՞ն արդյոք մեր լեզվով գրական նորություններ, {բացի} պարբերականների համաճարակից: Ես հավատացած եմ, որ

պես ես եմ ցանկանում ավարտել՝ ոչ մի տեղ չեմ գրի, {բացի}, իհարկե, քննադատությունից եւ ինձ վրա եղած հարձա

րի մոտ կա. աղաչում եմ՝ խնդրեցեք եւ ուղարկեցեք: {Բացի} այդ, ինձ էլի հարկավոր են մի քանի գրքեր եւ բառարա

իրավունք ունի, ինչպես նրան նախորդող հին լեզուն: {Բացի} այդ՝ ինչո՞ւ նա լավ է, իսկ սա՝ ոչ: Ո՞ւր է այն

տ դարձնել, եթե թերթերը դեռեւս կտրտված չեն լինի: {Բացի} այդ, Հերոդոտի եւ հունական ուրիշ հեղինակների շատ

, բայց պետք է ի նկատի ունենալ, որ ծառայողները, {բացի} մեր տեսակցությունից, ունեն իրենց եւ այլ պարտական

այ հասարակության, որ չէին գտել մի այլ պատգամավոր {բացի} նրանից: Ինչպես էլ որ լինի, նա մեզ ընկեր չէ, ու

ններ է անում ի պաշտոնե. փառք աստծո, որ հայերը, {բացի} իրենց առեւտրից, ուրիշ ոչինչ չգիտեն, թե չէ վատ կ

չեմ կարողանա անել, քանի տառապում եմ այստեղ, ու {բացի} այդ, քանի օդընտելացման ընկերությունը չի ընձեռնել

նական ճանաչել այն: Պարզ է, որ այդ անկարելի է եւ {բացի} դրանից, այդ վավերագիրը բնավ չունի նման իմաստ եւ

է, բայց, համենայն դեպս, մեկն ավելի է զերոյից, {բացի} այդ՝ ինչո՞ւ յուրաքանչյուր տարի թեկուզ 2000 ռ. կ

Ինչ նամակ էլ ստանում եմ, ուրիշ ոչինչ չեմ լսում, {բացի} նրանց կացության մասին. խոստովանում եմ, որ դա շա

ւ, հավանորեն, կարելի է ոչնչացնել, իսկ եթե ոչ, {բացի} քեզանից անկասկած ոչ ոք պատասխանատու չի լինի: Դու

յոց լեզվով նամակներ գրել, պետք է գրեմ ռուսերեն, {բացի} այդ, նամակներս պետք է կարդամ կոմենդանտի առաջ. բ

որենացու պէս երկնաքաղաքացի եւ տօնելի մարդը: Նա, {բացի} այդ ողբից, նզովք եւս գրել է Հայոց կաթողիկոսների

հաւատարիմ մնալով լօգիգական կանոններին: {Բացի} այս նամակակցութենից, ուրիշ արժանի ուշադրութեան բ

ցս դէպի դուրս: Աչքս ոչինչ այլ բան չէր տեսանում, {բացի} պատառուող պղպջակներից, որ լողում էին լճացած անձր

ԶԱՆԻՑ եւ ՄԵՐ Նախնիքից հնուց վայելում են, այլեւ, {բացի} դորանից, հրամայեցինք ՄԵՔ. Առաջին. Ձեր ներկ

ամենայն իջեւանատուութենից աստիճանաւորների համար, {բացի} այն դիպուածներից, երբ որ զօրքերի գունդեր անցանել

էրութեանը ազատում ենք ձեզ մշտնջենաւոր ժամանակով, {բացի} ով որ ինքը կամք ունէր մտանել ՄԵՐ ծառայութեան մէջ

զգուշալի մարդ: Նախիջեւանի բնակիչների թիւը, {բացի} հինգ հայաբնակ շրջակայ գեղերից, հասանում է մինչեւ

զգեստներով, ասիական գնացքով եւ օտարախօս ձայնով: {Բացի} Վարդավառից, ամառները՝ ամենայն կիւրակէ, պատահու

եղում: Նախիջեւանի մէջ չկայ ոչ մի բանի գործարան, {բացի} աղիւս եւ կղմինտր շինելու ախոռներից եւ փոսերից, բ

ի աղիւս եւ կղմինտր շինելու ախոռներից եւ փոսերից, {բացի} կիր շինելու հնոցներից, որոնք, անհրաժեշտ բաներ լ

ռանց մտածելու, թէ ինքը՝ այդ ողորմելի տիրացուն, {բացի} գիշեր ցերեկ խոնարհեցո՛- ապրեցո՛ ասելով փրփրելուց

եւս կայ, որ ես միայնակ չեմ վայելում իմ կեանքը, {բացի} ձանձրոյթից եւ տխրութենից, որին չեմ ցանկանում հաղ

սխանը, թէ այստեղ այդ բանի վերայ գրելու տեղը չէ։ {Բացի} սորանից, կը բողոքեմ եւս ձեր վերայ, որ դուք նորո

ծ թերթը կարդում է Մոսկուայի մէջ Ապրիլի 20-ին: Ես {բացի} " Հիւսիսափայլի " վերոյիշեալ երեսը եւ տեսայ, որ Կ

Ահա իմ ստացած ծանօթութիւնքս եւ նամակներս։ {Բացի} սորանից, պիտի ասել, որ նորերումս հանդիպեցայ Պ.

: Ինձ ո՛չ մի բան չէ կարող ուրախութիւն պատճառել, {բացի} նորանից, որ եղած էր կամ լինում էր մեր տարաբաղդ ա

անը գործակից եղող հոգեւորականք այնտեղ ապաստանին, {բացի} վանքերէն, որպէսզի " Հիւսիսափայլի " մեղադրանաց տա

- Ես մի խեղճ մարդ եմ, - ասաց նա, - եւ իմ մէջ, {բացի} հիւանդութենից, ոչինչ չկայ: Դու զարմացնում ես ին

դպէս քնքշութեամբ խօսում էր իմ հետ: Մինչեւ այժմ, {բացի} բամբասանքից, քսութենից, ատելութենից եւ անիրաւ հ

ոտուն հանդերձներ՝ հարիւր, հազար կարկատաններով։ {Բացի} նոցանից, ուրիշ այլ ոչինչ: - Տեսանո՛ւմ ես,

րութեան: Գաւառներ եւ աշխարհներ ստորագրող մարդը, {բացի} այս գիտութեններից, պիտի քաջ ուսած լինի բոլոր բնա

կառավարիչների հանգստութեան համար պարապ ժամերում: {Բացի} ասացեալ տնից, նորա մօտ գտանւում են երկու փոքրիկ

. Թորոսեանի ձեռքով իտալական բնագրից թարգմանուած: {Բացի} շնորհակալութենից, ուրիշ բան չունինք ասելու պարոն

ք պատասխանել, բայց Պ. Չերքեզեանցի գրուածի մէջ, {բացի} անամօթ հայհոյութենից, բան չգտանք, ուստի եւ հարկ

վտանգէր ազգութիւնը: Հայոց ազգի ներկայ սերունդը ( {բացի} մի քանի ախտացած մարդերից) կատարեալ իրաւունք է տա

ի բան էր Պ. Խուդաբաշեւի գիրքը: Մեր կողմից ( {բացի} ծանօթութեններից) ուրիշ բան չենք յաւելացնում այդ

եւս անցուցել է իւր դիւցազների կարգը եւ պաշտել է: {Բացի} սորանից, Պ. Խուդաբաշեւը, զենդական խօսքերի անու

ւնական օգուտը պաշտող եւ աւելի Յոյն, քան թէ Հայ: {Բացի} սորանից, մի քանի բաներ, որ վերաբերւում էին մեր

ելք չենք. եւ յիրաւի, ի՛նչ այլ պաշտօն ունէր նա, {բացի} սորանից, կատարելու: Մեղայ, մեղայ. նա ինքը

հանդէպ ոչինչ ունի ցոյց տալու: Երեք ու կէս նաւ՝ {բացի} ծովագնացութենից ուրիշ ամեն բանի պիտանի, մի քանի

այլ քաղաքներում, ՝ ութն կամ տասն ստանալով: {Բացի} սորանից, ընտանեկան կեանքից զրկուիլը, դժոխային ա

մբ չես կարող լաց չլինել, բայց ոչ ոք մեղաւոր չէ, {բացի} քո հօրից, բացի քեզանից, բացի այն սխալ եւ վնասակ

չլինել, բայց ոչ ոք մեղաւոր չէ, բացի քո հօրից, {բացի} քեզանից, բացի այն սխալ եւ վնասակար աւանդութենից

ոչ ոք մեղաւոր չէ, բացի քո հօրից, բացի քեզանից, {բացի} այն սխալ եւ վնասակար աւանդութենից, որ քեզ այդ օր

նտեսութիւն գործ դնելով ձեռագործ բաների մէջ: {Բացի} սորանից, մեր հայ վաճառականների համար սոսկալի տար

գուցէ քո որդիքը կամ նոցա սերունդը ապահով լինէին: {Բացի} սորանից, ուր չկայ դուրս արտադրող զօրութիւն, որ

Նաեւ սորանից, Նա չգիտէ այն բաները {Բացի} իւր խաղից: Լսարանը նոր ծնող է Ու

հոյութիւնների ընդդէմ, ուրիշ բան չունինք ասելու, {բացի} այն խօսքերից, որ հռչակաւոր Ֆօքսը դրեց մի անգլիակ

ուով կարդում են իւրենաց սեպհական հեղինակի գործը։ {Բացի} սորանցից, ի՞նչ ունինք ժողովրդի մէջ՝ մի քանի անն

ւնը Յիսուսեանց հետ եւ համարելով, թէ աշխարհքում, {բացի} Մխիթարեան միաբանութենից, այլ մարդիկ չ'կային, շա

մէջ, որոնց շատերին ես ինքս պատահել եմ, որոնք, {բացի} Rosarium եւ Pater noster աղօթելուց, այլ բան չ'գի

, բայց շատ անգամ էլ փախչում է հատուցման երեսից: {Բացի} սորանից թշնամութեամբ զրպարտուած, սուտ վկաներով ա

սեփական հողի վրայ: Ապա եթէ նորա համակարգութիւնը {բացի} իր ազգի կեանքից ունի իր մէջ եւ օտար ազգի կեանքի ո

ւնում են նորանց որպէս դրական կէտ. որպէս α եւ ω: {Բացի} սորանից, Քանթի փիլիսոփայութիւնը բխած էր Քանթի ժա

է անգլիական մարդու իրաւամբ պարծեցած ազատութիւնը: {Բացի} սորանից, թող նորան դատապարտէ մի աւելի ազատ եւ աւ

պէս տարածողական էր: Նա ուրիշ սահմանագլուխ չգիտէր {բացի} գիտութեան սահմանագլխից, նա կարող էր իրագործել իր

արգել: Բոլոր բարեխիղճ մարդիկը հեռացան նորա հետ, {բացի} կարդինալի կուսակիցներից: Ծառայողք եւս կամեցան հե

ւ տգիտութիւնը շատ ու շատ լուսափայլ էր, ըստ որում {բացի} գրել ու կարդալուց ոչինչ չգիտէր: Այսպէս ահա խաբել

սի մարդ չէր, որ կարողանար գործարանին օգուտ բերել {բացի} վնասից: Երրորդ հոգատար Սորան հանգուցեալ պապ

երը լռուած ու կապուած են ընդդէմ պ. Չամուռճեանի, {բացի} կարեկցութենից: Առանց դեւերի միջնորդութեան, միմի

առով, Հայերի մէջ, քե՛զ, Տիրո՛ջդ արժանի էի։ {Բացի} սորանից, քո երանելի մայրը, երբ բդեշխի մօտ բեր

պետը մեղաւորների հետ միասին ուտում է, խմում"։ {Բացի} սորանից, " պահք չպահո՛ղ եւ ամեն ժամանակ կերակուր

, որովհետեւ մի սո՛ւրբ եւ հոգեւոր տեղում մնաց։ {Բացի} սորանից, ուրիշ չար խօսքերով քեզ, Տէ՛ր, իմ վրայ

ում"։ Աղօ՛թք էլ չեն անում իսկի քարոզողի համար։ {Բացի} սորանից, եթէ յանկարծ մարդասէր Աստուծուց խօսք շնո

ւիցէ պատճառով հարկաւոր թուեցաւ։ Սուրբ գիրքը, {բացի} որպէս վկայութիւն բերելուց, Փարպեցին անում է զանա

շ վկայութիւնք բերել (թէեւ այո՛, կարո՛ղ էինք), {բացի} այն վկայութիւնից, որ ինքը՝ պ. Էմինը, բերել է

յարում է՝ 'ի մայրն եկեղեցեաց Հայոց)։ Արդ, {բացի} այսօրուայ Ս. Կաթողիկէ Էջմիածինը, ի՞նչ ուրիշ եկե

՞նչ ուրիշ եկեղեցու համար կարելի էր այսպէս խօսել, {բացի} Ս. Կաթողիկէ Էջմիածնից։ Ամենին յայտնի է, որ

րդապետների ձեռքով էր կառավարւում Ս. Կաթուղիկէն։ {Բացի} սորանից, Փարպեցու Թղթի մի անհասկանալի տեղում կայ

սքերն է, որ ուրիշ ձեւով առաջ է բերում. պատճառ, {բացի} սոցանից եւ ոչ մի նման բան կայ, յառաջաբանի յիշած

ւղ. առ Կորնթ. երկր. գլ. ԺԱ, համ. 21-33։ {Բացի} սոցանից, եւ ուրիշ տեղերում առաջ է բերում Պաւղոսը

ւ գլխին էր եկել փոթորիկը, եւ նա էր վիրաւորը։ {Բացի} սոցանից, մենք չգիտենք, թէ ո՛վքեր էին նորան ուսո

ղում, որ ո՛վեւիցէ համարէ նորան Հայոց կաթողիկոս։ {Բացի} սորանից, Փարպեցին վկայ է բռնում Մուշէին, Սիւնեա

ռնումը երեւելը կարող էր ունենալ խիստ շատ պատճառ, {բացի} նորա ծնողների ականաւոր եւ հարուստ լինելուց։ Պատմ

ենացի, Փարպեցի, Յովհաննէս կաթողիկոս եւ Ասողիկ։ {Բացի} սոցանից, ցոյց է տալիս եւ Յայսմաւուրքի սեպտեմբ.

եւ Ասողիկը բնաւ չեն յիշում Ձուիկի հօր անունը եւ, {բացի} Փարպեցուց, նաեւ Ձուիկի անունը։ Իսկ թէ ինչ աղբիւ

կաւոր չէր, որովհետեւ բովանդակ Աստուածաշնչի մէջ, {բացի} Յովհաննէս Աւետարանչից, ոչ ոք է ասել այդ խօսքերը

գերորդ դարում չէի՞ն կարող ուրիշ Սեւուկներ լինել, {բացի} Անձեւացեաց իշխանից։ Եւ ի՞նչ պատճառով Սեւուկը

տմ. Հայ., երես. 154)։ Աւելորդ է ասել, որ, {բացի} Ռշտունեաց Սահակ եպիսկոպոսը, Ղեւոնդեանց մէջ ուրիշ

չ է եւ աշխարհաբարը մակբայ եւ ոչ լոկ ածական անուն։ {Բացի} սորանից, եթէ նոր լեզուն "աշխարհաբար" է, ուրեմն հի

զ է, թէ այս ընդունելութիւն չէ, այլ գոյական անուն։ {Բացի} սորանից, ուած կամ ուածքը, միանալով մի բայարմատի հ

պաշտօնը կատարւում էր, եկեղեցու մէջ ներկայ էին, {բացի} ուսանողներից եւ հանգուցելու մերձաւոր եւ հեռաւոր մ

մարդասէր Հայկազնը տեղեկանալով, որ հանգուցեալը, {բացի} յուր վարքից ու գիտութենից, ոչինչ նիւթական պաշար

ծ դեւը եւ ամուսնական գործերի գլխաւոր կառավարիչը: {Բացի} սորանից այսօր տարեգլուխ է մի քանի նզովեալների, ո

բարձրացրել: - Չկայ եւ ո՛չ մի օրինաւոր բան, {բացի} հնդկական ապստամբութենից ընդդէմ անգլիացոց, բայց դ

որ հնդկացոց մէջ չկան Ֆրանկլիններ եւ Վաշիկթօններ: {Բացի} սորանից Անգլիան պարապած է Չինաստանի հետ, նորերու

բան է, կարդալ ու մտածել, կամ կարդալով մտածել. {բացի} դրանից. - յաւելացրեց դեւերի թագաւորը, - ես նկատ

ղքի ցուցակով. դորա հակառակ, այժմ մեղանչում են, {բացի} այդ ցուցակներից, եւ լրագիրներով եւ օրագիրներով:

րագիրները, նորանից օգուտ չունի իմ հայրենի գահը: {Բացի} սորանից, ինչ հարկաւոր է մեզ դժոխքում քաղաքական պ

ն պատճառով, որ ոչինչ չեն պարունակում իւրեանց մէջ {բացի} յիմարութենից, որ մեզ աւելի ձեռնտու է. ըստ որում

ի օր քո այդ զզուելի դատարկաբանութիւնը, որի մէջ, {բացի} մի քանի մեռեալ բառերից եւ ժանգոտած ոճերից, այլ բ

եռեալ ձեւը խօսելու. դորա մէջ չկայ այլ խորհուրդ, {բացի} չար եւ տղայական անմտութենից: Տե՛ս ամբողջ աշխարհը

որութեամբ, չգիտէիր ոչինչ լեզու եւ ոչինչ բարբառ, {բացի} մի մեռած բարբառից, որի գերեզմանի վերայով հազարաւ

, որ ծայրագոյն Բրամինը շառաւիղում էր իւրեանցից. {բացի} սորանից, ծերունի Քամը թոյլտւություն խնդրեց սատան

կարգից դուրս արժանաւորութիւնների վերայ, որի հետ {բացի} հոգեկան առնչութենից ոչինչ ունիք հասարակաց, հապա՛

ա՛ր, Նարեկացու սքանչելի եւ դիւահալած աղօթքները: {Բացի} դորանից, ես միշտ իմ վերայ պահում եմ կտորը այն ծա

երեսին: - Դու եւս ճշմարիտ ես խօսում: - {Բացի} դորանից, մարդը ինչո՛վ է զանազանւում անասուններից

իւր բոլոր աոաջին խստութեամբ: Երկար ժամանակ, {բացի} Բենեդիկտեան կարգի Բասիլիոս Վալենտին աբեղայից, որ

ունի այլեւս այն փոշիները, առանց որոնց անհնար էր․ {բացի} սորանից մէջ բերեց մի քանի այլ պատճառք: Ժողովը ժա

նել իւր գաղտնիքը, մահադեղ ընդունելով մեռաւ: {Բացի} այս երեւելի մարդերից ուրիշ շատերը պարապած են այս

ացած են ժիպակից եւ շատ կամ փոքր մաքուր ծծումբից ( {բացի} այս երկու տարրական մարմիններից Ջեբերը խոստովանում

ոյացած եւ ստրկութեան ատմոսֆէրայի մէջ աճած մարդը, {բացի} իւր վզի լուծից եւ բռնաւորի գաւազանից ուրիշ բան տե

քարեանցը, - դու տեսել ես եւ դարձեալ կը տեսանես: {Բացի} դորանից, քո համար մի զարմանալի բան չէ, ո՞ր ապաք

նել: Անտարակոյս այս բոլորը կ'առնենք մեք քո հետ. {բացի} սորանից հարկաւոր է, որ դարպաս ուղարկենք Երուսաղէ

րբ նշանները անբարբառ բարեխօս են հաւատացեալներին, {բացի} դորանից, " Մեք 'ի յայն փայտն եմք յուսացէալ, յոր

ան, որքան ասացի կամ որքան դեռեւս պիտի ասեմ: {Բացի} սորանից, կոմս էմմանուէլը մի նոր մարդ չէ մեր ազգի

ստակել, կեանքի անհրաժեշտ պիտոյքը հոգալու համար: {Բացի} սորանից, այս եւս կայ, որ իմ ուրախանալուցս չէ,

լով հարկադրուեցաւ թողուլ իւր արհեստը, եկեղեցին, {բացի} քանի մի փուդ մոմից, կոճատից եւ խունկից այլ բան չ

խօսելիքը, ինչպէս պաշտօնական ժողովների ժամանակ. {բացի} սորանից, նա անվաւեր է համարում այն բոլոր խօսք ու

էրը, բայց մի փոքր մեղմացել էր արդէն սրտի կրակը, {բացի} սորանից յիշեց նա իւր սովորական կանոնը, թէ չէ պիտ

ր քրիստոնէականը - Յունականը պիտոյ էր ներս բերել: {Բացի} սորանից, շարականները կամ եկեղեցական երգերը, որ

իւնը ստացած լինելով մի օտար ազգի դպրոցում: - {Բացի} դորանից, - յաւելացուց Մահտեսի Թովմասը, - դեռեւս

ւ ահա կարդալու բաներդ, ծննդեան ճրագալուցի գրքերը {բացի} առաջինից, " Ի սկզբանէ արար Աստուած " եւ բացի վեր

երը բացի առաջինից, " Ի սկզբանէ արար Աստուած " եւ {բացի} վերջինից " Յամին ութուտասաներորդի"։ Երբ որ աւար

ական մեծ գերդաստան, կին, որդիք, դստերք, որոնց {բացի} նիւթական հարստութենից ոչինչ ունէր թողնելու, ըստ

. վաթսուն հազար մանէթ... - Իսկ ձեր համար՝ {բացի} մանէթներից, այլ բան չկայ աշխարհի երեսին: -

կան կառավարութեան մէջ: Ուրեմն տանը ոչ ոք չկար {բացի} Մանուշակից, որ միայն մնացած նստել էր պատուհանի տ

նը եւ ուսանում է միշտ, եթէ ունէր պարապ ժամանակ: {Բացի} դորանից մեր քաղաքավարութեան ժամանակը անցել է, այ

աս... Աւելի ոչինչ չգիտեմ: Երբ միւս անգամ աչքս {բացի}, տեսայ, որ դու կանգնած ես մօտումս: - Ինչպէ՞

նի ուշադրութեան բան չպատահեց այս գերդաստանի մէջ, {բացի} ամենօրեայ միօրինակութիւնից, վերջապէս, Թիւթիւնճի

երկնքից, ոչինչ տեղից չէր լսւում ձայն, աղաղակ, {բացի} անձրեւի պղպջակների պատառուելու ձայնից: Առանց որո

ես իսկոյն կ՚երթամ դրացու տուն եւ կը խօսեմ: - {Բացի} դորանից այնպէս արա՛, որ երկու հազար մանէթի հազար

թիւնը, ապրելու կերպը, եւ հոգին էս. մի խօսքով, {բացի} մարմնի կերպարանքից, որ Աստծուց է կախուած ես այն

վերայ դատաստան կատարել, իսկ ուրիշները նոցա վերայ {բացի} լաւ խօսելուց չեն կարող վատ խօսել, այսինքն ճշմարտ

ւթիւնը եւս կտրուած չլինէր պարոն Շահումեանցի հետ: {Բացի} սորանից, ի՞նչ կը լինէր նորա վիճակը, այս մտածելո

ր կեանքը այնպիսի կոշտ եւ սոպռ վաճառականի հետ, որ {բացի} իւր գործից, ոչինչ գաղափար չունէր, ոչինչ բանի տե

ւրք էին բարոյականութեան համար բոլոր պապականների։ {Բացի} սորանից, հարկաւոր էր հանդէս բերել մի այլ իրողութ

րայ Լոյոլան յաւելացուց վերջումը եւ այլ կանոններ։ {Բացի} սորանից, Յիսուսեանք ունէին եւ " Exercitia Spirit

առարաններ, զանազան ձեւերով եւ զանազան խորհրդով։ {Բացի} բուն Հայ հեղինակներից, այո՛, թարգմանեցին ու տպե

եւ իւր կաթողիկոսանալը։ Մեր մինչեւ այժմ ասածերը, {բացի} Չամչեանից, ապացուցանում են եւ միւսքը։ Այս նամակ

բանդից, մինչեւ երկու տիկինները յետ դարձան տուն։ {Բացի} դորանից, խուզարկու ատեանը սկսեց հետեւել նոցա քամ

, ծուխ, ծծումբ, խղճի որդունքը եւ այլն եւ այլն։ {Բացի} սորանցից, այս հրաշալի գրքի մէջ գտանում ենք հետեւ

ւր օրհնութիւնը եւ ճանապարհի համար յիսուն դուկատ։ {Բացի} դորանից, նա թոյլ տուեց նոցա միջից նորանց, որոնք

մ ուտելու ժամանակ նայում էին Իգնատիոսի վերայ, եւ {բացի} այն ուխտերից, որ արեց Իգնատիոսը, նոքա յաւելացու

ի վերաբերեալ խնդիրները քննելու եւ վճռելու համար։ {Բացի} դորանից, Ֆրանսիայի եւ Սպանիայի Եպիսկոպոսքը պահան

ար, առանց խնդրելու Պապի յատուկ համաձայնութիւնը։ {Բացի} բոլոր այս կարգերից, կային եւ որոշ Յիսուսեանք՝ "

ն տներից, III Առաքելական ժողովներից (missia)։ {Բացի} սորանցից, կային եւ այլ Յիսուսեանք, որ առանձին գ

ուն, 200 առաքելական ժողով եւ 20, 000 Յիսուսեան, {բացի} կողմնակի Յիսուսեաններից, որոնց թիւը անհամար էր Ե

եւ նորընծայական տները, այլեւ՝ առաքելութիւնքը։ {Բացի} սորանցից, կային եւ այլ շատ ստորին աստիճանաւորներ

թենով նշանակուած էին Գեներալի ընտրութենից յետոյ։ {Բացի} այս չորս օգնականներից, ինքը՝ Գեներալը, ընտրում

ի խորհրդարանին եւ միշտ հաւաքւում էին Հռովմի մէջ։ {Բացի} Գեներալի ընտրութեան ժամանակից, շատ սակաւ էին պատ

conclavium) եւ ո՛չինչ կերակուր չէին ընդունում, {բացի} լոկ հացից եւ ջրից, մինչեւ որ ընտրութիւնը կ'աւարտ

Գեներալի իշխանութիւնը լինում էր առաւել անսահման։ {Բացի} այս ծանօթութեններից, գաւառականքը պարտական էին յա

մասին պիտոյ է միեւնոյն բանը ասել. պատճառ, որ, {բացի} արտաքին ձեւից, ոչինչ պարունակութիւն չկայ միջումը

նքի երջանկութեան համար ունէր ամենայն պայմանները, {բացի} այն բաներից, որ կարող էր կերպարանագործել նորա մի

քը ունէին իւրեանց մէջ մինչեւ տասն հազար ընտանիք։ {Բացի} ոսկու, արծաթի, կտաւեղինների անհամար գործարաններ

ան ժամանակ, Սպանիայի Կարոլոս IIը, Յակոբ II եւ, {բացի} սորանցից, շատ Սպանիայի եւ Աւստրիայի թագաւորներ կ

տոյ Կարդինալ Բուրբոնին թագաւորեցուցանելու համար, {բացի} նորա բոլոր մերձաւոր ժառանգաւորներից, որ ընկել էի

ութեան մէջ էին թողնում Յիսուսեանք Հռովմի պապերը։ {Բացի} այս կարծիքից, ստացուեցան ահա ամենայն տէրութեններ

ռանց բացատրութեան, թէեւ շատերն էլ բացատրված են։ {Բացի} սորանից, ցաւում ենք, որ պ. Պռօշեանցը փոխաբերաբ

շտութեամբ չենք թողուլ պատերազմի ասպարէզը։ Մենք, {բացի} գալ, տալ բայերից, ցոյց ենք տալիս բոլոր միւս բայ

ադարձ գործակցութեամբ լեզուի գործը առաջ երթայ։ {Բացի} սորանից, վեվի տեղ ու գործ դնել այնտեղ, ուր իսկո

Նազլվի սուգը, Նազլվի նամակը ". յայտնի է, թէ, {բացի} Երեւանի գաւառից, ուրիշ տեղերում այդ բառը արտաբեր

Սակայն ու վերջացած բառեր հոլովելու ժամանակ եւ {բացի} ուած) վերջաւորութիւնից վեվի տեղ ու պահելը աւելո

կ ժողովրդին այդ ձեւերը, որ հազիւ հազ է կարդում։ {Բացի} այս ծանրութիւնը, աւելորդ ներմուծութիւնք եւ շատ ա

ին միայն սեփական չէ, այլ գրեթէ բոլոր գրողներին, {բացի} մեզանից եւ պ. Նազարեանցից, որքան յիշում ենք։ Հ

պէս պիտի խոստովանեն նոյնպէս, որ նոր լեզուի մէջ, {բացի} էական բայից, ուիրշ բայ չկայ։ Բայց կարելի՞ է թոյ

զմել եւ նոր լեզուի ուսումնասիրութիւնը հեշտացնել։ {Բացի} սորանից, հին լեզուի յոգնակի սեռականները շատ խնամ

ել է, մինչեւ որ Սալլանթեանց Միքայէլ եպիսկոպոսը, {բացի} աներեւոյթ եղանակը ուրանալով, ընկնելը եւ հերքելը

ծում մի հոյակապ արժանաւորութիւնն էլ այն է, որ նա {բացի} մի քանի անհրաժեշտ պատմական ծանօթութիւններից եւ ար

րը իսկի միւս ներգործողներից աւելի պաշտօն չունին, {բացի} նորանից, որ փոթորիկը նոցայ գլխին է գալիս: " Սոս

այն պաշտօններին, որ Վարդիթերը ունի այդ գործում: {Բացի} սորանից, ուրիշ կողմից նայելով, դարձեալ հարկաւոր

ասար: Չգիտենք թէ ի՛նչ մտածենք, մի՞թէ հաւատանք: {Բացի} սորանից, ինչ խորհուրդ ունի դուռը կողպել եւ բանալ

գործողների հետ ծանօթացնելու: Վարդիթերի եղբարքը, {բացի} Արշաւրից եւ Փափակից, մնում են բոլորովին մութի մէ

երութիւնը եւ հնարների աղքատութիւնք ենք համարում: {Բացի} սորանից, դժուար թէ կարելի է թոյլ տալ այն աստիճան

էտք էր, որ մենք աչքի տակ առնուինք բնութեան մէջ ( {բացի} երկնքի լուսաւորներից) եղած բոլոր կրակները կամ լո

լ այդ տարբեր ազդեցութեանց կնիքը կրում է իր վրայ. {բացի} սորանից, այդ հազար տարիների միջոցում ամէն մեր լե

ամ այն մոմենտները հիանալու արժանի հարազատութիւն: {Բացի} սորանից, պ. Պոոշեանցը արդեօք չպիտի՞ դուրս եկած

երթերի մէջ, հեշտ չէ, որովհետեւ բովանդակ գործը, {բացի} մեր յիշած թեթեւ անկատարութիւններից ոգեւորուած է մ

սիրտ շնորհակալութիւն ենք յայտնում մեր հեղինակին: {Բացի} սորանից, " Սոս եւ Վարդիթերի " մէջ շատ կան սիրուն

ճակատագրին, նորա ցաւին եւ ուրախութեան, եւ որոնք {բացի} հայից ուրիշ անուն չունէին այսօր, այդ տոհմական հա

կան բարբառում, այլ նոյնիսկ հին լեզւում էլ չկան: {Բացի} սոցանից կան թուրքի բառեր, ընդհանուր ազգին գործած

քննելով այդ լեզուի ուղը եւ ծուծը, ոչինչ չգտանք, {բացի} քանի մի պատմական տեղեկութեններից։ Երանի՜ թէ եւ ա

ռաջ այդպիսի յիշատակաց արձանները կտայ կուլ տալու։ {Բացի} սորանից, յոյս ունինք, որ ազգը ինքը եւս այժմ, ի

որքան մի բնական երեւոյթի կամ իրողութեան օրինակ։ {Բացի} սորանից, այն բանը, ինչ որ անցել է մեր լեզուի գլ

եկոյին խուռն հայկազանց ներկայութեամբ առաջին անգամ {բացին} ազգի առաջեւ ապոլոնեան հայելու հրապարակական վարագո

Մանրացուցով տեսանելի Մեզ նոր աշխարհներ {բացին}. Չտեսնուող, չբռնուող Զօրութիւններ զս

0-ին: 25-ին նամակ ստացայ, բայց ոչ լրագիրքը, որ {բացին} բերդակալի մօտ: 26-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վա

ին. ուրա՛խ սրտով ծաղր անելով՝ շրջապատեցին ինձ, {բացին} իմ վրայ իրենց բերանները եւ ասացին՝ վա՛շ վա՛շ, մ

համ. 3)։ § 76. Սաղմոսիցն է փոխ առնում. " {Բացին} 'ի վերայ իմ զբերանս իւրեանց, եւ ասացին այո՛, այ

են համեմատութեամբ առ ազգն ողջոյն, նոքա զառաջինն {բացին} զԱթենեան տաճար առաջի հայկական զաւակաց, այլ թէ հե

ն ընդհանուր պատմութեանը մի մեծ ծառայութիւն, նոքա {բացին} Անգլիայի եւ նորանց ձեռքով Հիւսիսային Ամերիկայի մի

սեանք առաջին անգամ ընդունեցին բոլոր պայմանները եւ {բացին} Փարիզի մէջ Կլերմոնդեան Կօլլեգիումը (որ այժմ Coll

տմական իրաւունքով արդարացնել, ժանգոտ օրօրոցի մէջ {բացին} նոքա իրենց աչքերը: Մեր յարաբերութիւնը միջին դարե

լուայց, եթէ չկայցէ թշնամի ընտանի)։ Բայց արդ {բացից} առակաւ զբերան իմ, լուարուք զոր ասեմս եւ զոր գիտե

րեմ զայդքան ժամանակ մնալ աստէն անգործ, ակնկալեալ {բացման} ատենին եւ ի բանիլ անդ ոչ կարեմ աւարտել զգործն յառ

՜յ նրան: ՝ Շատ ուրախ եմ կենդանաբանական այգու {բացման} համար, մանավանդ որ նրա հիմքում դրված է գործնական

արդը բժիշկ է։ Դոցանից ոմանք թուղթ նայող են (գիր {բացող}, чернокнижникъ), ոմանք՝ կարդալով բժշկող, ոմա

դու, որ Աստուծոյ փոխանորդ էր, արքայութեան դուռը {բացող} եւ փակող... (մի՞թէ)։ Գո՛հ եմ Աստուծուց, որ,

իւր ծիծաղը ուրիշի համար լինէր մի խրատական ու աչք {բացող} բան: Այս պատճառով սկսեց. - Պարոն, դու, որ

լ յունական բանակի հուրը Ագամեմնոնի կառավարութեամբ {բացուած} Տրոյայի վերայ: - Ի՛նչ մարդ է այդ, Ճակատագի՛

ւրքը դասատու են նոյնպէս մի քանի առարկայի: Դպրոցը {բացուած} է Սարգիս, Գաբրիէլ եւ Ամբրոսիոս վարդապետների ձեռք

՞ արդեօք, նոյնպէս չգիտենք: Աստրախանի՝ նոր {բացուած} հոգեւոր դպրոցը, որքան մեզ յայտնի եղաւ դորա ուսմա

րով բոկում էին նորա մարմինը եւ տաք իւղ էին լցնում {բացուած} վէրքերի վերայ, հանում էին եղունգները եւ այլն եւ

իստ էի, 12-ին քնեցայ մինչեւ 9, բայց գիշերը վրաս {բացուել} էր, ցրտից զարթեցայ, եւ այս էր պատճառը, որ առաւ

՛ջ գիտեմ, որ կը գան օրեր, - դոցայ կարմիր ծայրերը {բացուել} են արդէն, - երբ կը խայտառակուին մեր ոխերիմ թշնամի

տնելով, ուսանելով, նկատելով, եւ առաւօտու լոյսը {բացուել} է դորա վերայ՝ նոյնպէս գիրքը ձեռքին, պարապելով ի

ակաս մի սպիտակ կատու էր, որ լսելով պարտիզի դուռի {բացուելը} եւ երկիւղ կրելով թշնամուց, թողել էր իւր դարանը ե

ենից ասիական Տաճկաստանի մէջ։ Նա մտածում է գարնան {բացուելովը} Ռուսսիա մտանել։ Կամի տեսանել եւ Էջմիածինը, եւ խ

մնում են սորա եւ նորա տանը ընկած՝ առանց անգամ եւ {բացուելու}, կամ՝ քանի մի հին լեզու իմացողների ձեռքում։

ունենալու: Գիտե՞ս դու, թէ ի՛նչ փառքի ասպարէզներ {բացուելու} էին քեզ. այն ժամանակ, քո անունը պատմութեան թերթ

յրագոյն իշխանութիւնը այդ կղզու վերայ, իսկ թէ վէճ {բացուելու} լինէր, այն ժամանակ սպառնացած էր Նորմանդացոց ասպա

մի հոյակապ դպրոց բանալ, որպէս այդ հոյակապ դպրոցի {բացուելուն} արգելք էր այն, ինչ որ ներկայումը. տարակոյս չկայ

, ուր բացուեցաւ դուռը, այս պատճառով եւս, դուռը {բացուելուց} յետոյ, շեմքի վերայ երեւեցաւ միայն մի մառախլապատ

Իմ գնացած ճանապարհի ծայրումը Ահա {բացուեց} մի գեղեցիկ հրապարակ, Մարմարոնեայ գեղեցկաշէ

ներով... "։ Դեռ խօսքը կիսատ, դռները {բացուեց} Սեւագլուխ մի մարդ մեր ներս մօտ վազեց,

վերայ, որ ամենեւին չէր հասկանում: Տան դուռը {բացուեց} եւ ներս մտան տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն եւ նորանց մի

ածանում էր նորա շնչառութեան հետ միասին: Դուռը {բացուեց} յանկարծ, եւ շեմքի վերայ երեւեցաւ այն մարդը, որ

ղումը Մանուշակը պատուհանի տակ, երբ որ բակի դուռը {բացուեց} ու փակուեց, նա աչքերը ձգած պատուհանին մի արհամար

Այս միջոցին ժամացոյցի տասն եւ մինը զարկելու հետ, {բացուեց} տան դուռը եւ ներս մտաւ Թիւթիւնճի-օղլուն: Մանուշա

ր հօրը ներս մտանել Մանուշակի ննջարանը, երբ դուռը {բացուեց}, այս ձայնը տպաւորութիւն գործելով նորա ջլերի վերա

ունել նորան. նախասենեակի եւ առանձնարանիս դուռերը {բացուեցան} եւ փակուեցան, եւ ներս մտաւ պ. Բէգզադէն՝ թրջուա

սիրել: Թոթով լեզուիս մինչ կապերը Արձակուեցան, {բացուեցան}, Մինչ ծնողքս իմ ձայնից Խնդացին ու բերկրեցան, Նա

ռ գործաւորներին օգնելու խորհրդով: Ստորագրութիւնք {բացուեցան}, այո՛, եւ շատ գումար հաւաքուեցաւ, բայց այդ շատ

սիրել: Թոթով լեզուիս մինչ կապերը Արձակուեցան, {բացուեցան}, Մինչ ծնողքս իմ ձայնից Խնդացին ու բերկրեցան, Նա

պէտք է զրկուէր իւր պաշտօնից: Առաջին տհաճութիւնքը {բացուեցան} եւս առաւել գործավարի գրգռութեամբ: Ամենեքեան իւրե

ղ եւս իւրեան լաւ դրստեց: Թէպէտ սորա վերայ շուտով {բացուեցան} մեծմեծ քննութիւններ, բայց սա լինելով մի ճարտարամ

Մինչդեռ սոքա զբաղուած էին, եւ ահա սենեկի դուռերը {բացուեցան} յանկարծ եւ շեմքի վերայ երեւեցաւ քիթը բերանը մրոտ

րով, ձեռքերը տրորելով՝ մօտեցաւ ինձ, եւ մեր մէջ {բացուեցաւ} մի այսպիսի խօսակցութիւն՝ առանց ողջունի. - Մ

անից անցել էր ահա։ Շուտով սաստիկ արիւնահոսութիւն {բացուեցաւ} նոր թոքերից, որ խլեց նորա ձայնը եւ քամեց վերջին

թեանը, ուստի եւ հրաժարուեցաւ հատուցանելուց: {Բացուեցաւ} մի դատաստանական վէճ. գործը յանձնուեցաւ վերջապէս

շկապետին, յօնքերը մօտ քարշեց աչքերին: Դուռը {բացուեցաւ}, եւ բժշկապետը երեւեցաւ շեմքի վերայ: Սովորակ

պարոնը իւր գործակատարի հետ, ամենայն զգուշութեամբ {բացուեցաւ} նախասենեկի դուռը: Պ. Յովնաթանեանցի առաջեւ դրած

գ, որ չէին լուսաւորում տան հեռաւոր անկիւնը, ուր {բացուեցաւ} դուռը, այս պատճառով եւս, դուռը բացուելուց յետոյ

դեռ Մանուշակը այս մտածութիւնների վերայ էր, դուռը {բացուեցաւ} Թիւթիւնճի-օղլուի ձեռքով: Այս ուրախ եւ անհոգ մ

պատահեցաւ։ Փորթուգալիայի եւ Վենետկի մէջ պատերազմ {բացուեցաւ}, որով ծովային ճանապարհորդութիւնը շատ վտանգաւոր դ

atus in statu)։ Շուտով ահա սորանից յետոյ հանդէս {բացուեցաւ} Յիսուսեանների առաջ ցոյց տալու իւրեանց ջերմեռանդու

սրի վերայ եւ տարածեց ժողովրդի մէջ։ Երբ քննութիւն {բացուեցաւ} այս բանի մասին, Րիկցի, ինքեան կողմնակից ունենալ

այս դեռեւս հերիք չէր Յիսուսեանների համար։ Շուտով {բացուեցաւ} նոցա առաջ, իւրեանց թշնամիները հալածելու համար,

մեան բաների կարգը չէր թոյլ տալու, որ այդ հանդէսը {բացուէր} եկեղեցու մէջ, բայց եկեղեցուց դուրս։ Ի՞նչ մի պակ

աղերը Զիս քո սիրոյն, Արիք որ երթամք, Գարունն է {բացուէր}... Երգի կախարդիչ շարունակութիւնը ընդհատեց

արէք Ձեր Յիշատակարանից, մինչեւ որ ազգերնուս աչքը {բացուի}, եւ ես պիտի ուղարկեմ Ձեզ հետզհետէ ազգային հանգամ

գուշակէր հեռատես աչքը. որ թէ վաղ, թէ անագան կը {բացուի} մի հրաբուխ արտահոսութիւն այր երկու ներհակ հոգեկան

րքութիւնը: Այդ դէպքում մեր եպիսկոպոսների առաջ կը {բացուի} ճանապարհ դէպի Թուրքիայ: Ուղղակի կախում ունենալով

ի համար ազգութիւնն է նոցա միակ դրօշը, որ կարող է {բացուիլ} բռնակալութեան ընդդէմ: " Ազգութիւնն է միակ հնարը

ցանկանում ենք, որ մեր ազգային եղբայրակիցների մէջ {բացուին} զանազան կապակցութիւնք: Մի բարոյական կապակցութիւն

ւմ, կորուսանում է իւր պտղատու որակութիւնը, թէեւ {բացում} էր հոտաւէտ ծաղիկներ։ Դոյն այդ ծառը, տնկուելով Մ

որ ազգասէրը, որ, առանց մեզանից արծաթ խնդրելու, {բացում} էր ուսումնարաններ, եւ դեռեւս գովում էր մեզ, մեր

րովին այլ ուղղութեամբ վարւում են մեր հետ, ինչո՞ւ {բացում} են մեր վէրքերը... Մեք առողջ, հիւանդ չենք, մեզ

րհ եւ այլն, եւ այլն"։ Ես ասել էի՝ վէրքերը {բացում} են վիրաբուժական դարմաններ մատուցանելով, այո՛, ե

կային ազատ մտածութեան թշնամիք դարբնի գործարանք են {բացում} ՝ անտանելի ծանր շղթաներ պատրաստելու եւ, եթէ կարե

գրիչ, թանաք, թուղթ, եւ ահա Պ. Շահբէգի նամակով {բացում} եմ Յիշատակարանիս դուռը: 16/28 Մայիսի

ից, ոչ Մովսէսի տախտակներից, այլ այն շաւղից, որ {բացում} էր մարդկային բանականութիւնը) բամբասուիլ եւ հայհո

Ո՛չ, այսօր գիտությունը աննախանձաբար եւ անկասկած {բացում} է յուր զովացուցիչ աղբյուրը ամենայն փոքրիշատե մտած

տ է կացուցանում եւ ցոյց է տալիս այդ թերութիւնքը, {բացում} է ընթերցող հասարակութեան աչքը եւ, դարձուցանելով

նի խելքի է ընկնում, կամաց-կամաց կործանելով նրանց {բացում} է իր ճամփան: Եթէ որեւիցէ ստրուկ ազատւում է ստրկո

որութեններին եւ հասկացողութեանը ընդդէմ պատերազմ է {բացում}. չէ խնայում ոչ ոքին, ամէնի ճակատին զարկում է.

եւ նշանացի են առնում, որ դուռը բանայ: Դայեկը {բացում} է դուռը. մարդիկ առանց ներս մտանելու, կարճ խօսքե

ընծայուի, թէեւ պ. Պռօշեանցի պատճառով էինք խօսք {բացում} ։ Պ. Պռօշեանցի ձեւ ու ոճի մէջ մենք տեսնում են

թէ նոյնանշան են, բայց եւ այնպէս բարակ քննութիւնը {բացում} է նոցա տարբերութիւնը։ Այդ բառերը պիտի գործ ածել

րգի ուսումնական քննութիւնքը զարմանալի պարզութեամբ {բացում} է տապանակի եւ վկայութեան խորանի գաղտնիքը, - թեթեւ

մենայնիւ կանացի խորամանկութեամբ նոյն վայրկենին չէ {բացում} իր սիրտը Անոյշի առջեւ. " Քա՛, ինձ տուր, ես քո

ւ (երես 86) կապում է ուրիշի այգու ջուրը եւ առու {բացում} դէպի իր այգին, " իմ ողորմածիկ հօրիցը էս եմ տեսել

շնորհակալութիւն ենք յայտնում արգոյ հեղինակին, որ {բացում} է ազգի այս տեսակ բարոյական խոցերը, որ ծածկուած մ

ասուած տունը, կամ ինչպէս առհասարակ փորում են եւ {բացում} են թէ՛ Պոմպէյի եւ թէ՛ Հերքուլանումի տները։ Բայց

, այո, շատ եմ ափսոսում: Նա ուներ այնպիսի մեղմ, {բացսիրտ} եւ խաղաղ բնավորություն՝ միշտ տրամադրված ուրախանա

դրել հեղինակին, քանի որ շատ կողմից է նրանից առաջ {բացված} ու տրորված սխալ ուղին: Իհարկե, քարտեզի անճշտութ

իվը հասցրել էին տասնյակ հազարների: Սուտը ի վերջո {բացվեց}: Դուայտին կանչեցին Ամերիկա, որտեղ նա անցյալ տար

ունկում ", բայց ես ճգնաժամ ապրեցի, եւ իմ աչքերը {բացվեցին}: Ինձ համար այժմ կարեւորություն չունի, թե ո՛ր բա

այս տարի էր, բանը խինդ կլինի, ուրեմն Ձեր առաջեւ {բացվում} է այժմ աշխատության եւ գործակցության հանդեսը:

, եւ յետ թաղման մարմնոյն իմոյ, երկաթեայ սանդուղս {բացցեն} ի ներկայութեան երեք բարեխառն անձանց եւ զամենայն ե

, զի ամօթ ինձ համարիմ մարտ դնել ընդ նմա, այլ զի {բացցին} աչք ազգին, եւ ապրեսցին մանկունք մեր ՚ի խմորոյ պա

կարող էր ամենայն ձեւ տալ: Երեխայն աճում է, {բացւում} են նորա հոգեկան ընդունակութիւնքը, բայց այդ ընդու

կենդանի էք եւ ապագայի արշալոյսը ձեր գլխի վերայ է {բացւում}: Ձեր սակաւաթիւ լինելը, համեմատելով պէտքերի շատո

է լինում չափել այն սարսափելի վիհի խորութիւնը, որ {բացւում} է մեր առջեւ: Գրեթէ ազգովին սովորութիւն առնել ապր

ամարում մեր վերայ հրապարակով քարոզել, թէ նոր ահա {բացւում} է կենդանի ժողովրդի կենդանի բարբառի արշալոյսը։

րծ"։ Կարդինալի համար մի ընդարձակ ասպարել է {բացւում} այս տեղ, գործարանը իւր իշխանութեան տակ ձգելուց յ

ին ձայնի հետ միասին սկսանւում են երաժշտութիւնքը, {բացւում} է շնորհաւորական հացկերութիւնը: Բայց դայեկը վերմա

ւթեան հետ, որ զգում էր ազգը։ Մարդկութեան առաջեւ {բացւում} էր նոր անցքերի տեսարանը, մարդկային իմացականութիւ

լավ փաթաթված դնել ճամպրուկի մեջ, այլ ոչ թե պահել {բացօթյա}: Հակառակ դեպքում կփչանան: Քանի որ մենք հող

ացեալ սիրտ, ո՞ր սալացեալ խիղճ կարիցէ արդեօք աչք {բացօք} տեսանել զվիճակ ազգի մերոյ, զաստիճան թշուառութեան

անակ բանիցս. սիրտ մեր լցաւ արեամբ ի տեսանել աչօք {բացօք} զպատիւ եւ զփառս ազգի մերոյ եւ եկեղեցւոյ առաթուր կ

վմէական լեզուաց, չեմք յերկբայս թէ նա ինքնին աչօք {բացօք} տեսանէր զվտանգաւոր արտեւան քարակտուր լերին, յորո

Երկուորեակն իմ էս: " Օ՜, այո՛, այո՛, այդ ինձ {բաւ} է, բա՜ւ "... Ես սողոսկում եմ ճեղքը շտապաւ: "

Մէտ ՚ի կշիռ զուգաչափ կիսեցից զայս դար սերկեան։ {Բաւ} քեզ լիցին զանձնէս վէպ զաստանդական նժդեհէս.

կան... յունական եւ աբեղայական է...: - {Բաւ} է, արդեօք այդպէս է եղբայր... - Այո՛, այդ

, թէ ողջ եւ առողջ էի. մաշուած ձեւ է, եւ նամակը {բաւակա՛ն} է գրողի կենդանութիւնը ապացուցանելու համար: Չկամի

ատ առաջ էր գնում, որովհետեւ Ս. Գայիանեանց վանքը {բաւակա՜ն} հեռու է պարսպի մնացորդից, որ գրեթէ վերջանում է լ

դատարկապորտ չէիք, ճռաքաղ առնելով գինի պատրաստել {բաւակա՜ն} մեծ բան է։ Ո՞վ է աշխատութեան չափողը նորա արժանաւ

ուտեղ տափկում: - Մերի՛, երկու Ունեմ ես ձու, {Բաւակա՞ն} է քեզ Երկուորեակն իմ էս: " Օ՜, այո՛, այո՛, ա

բան չկայ նորան բռնող: Հիմի տեսնենք, թէ երկիւղը {բաւակա՞ն} է, կարո՞ղ է սանձ գնել մարդու կրքերին, մեղմել նո

ձեալ, չենք թողուլ, որ դուրս մնայ, բայց մինն ալ {բաւական} է, եւ այն սկիզբն, որ դուրս մնացել է, պատճառն է

ոնեանին, եւ կարծեմ թէ այսքան հաւաստի վկայութիւնք {բաւական} են վասն ապացուցանելոյ զնորին կաթոլիկութիւն: Երկր

ածկեալ ընդ փոշւով գրեա՛ թէ կէսդարեան ժամանակի չեն {բաւական} առ ի գտանել զհետս այնոցիկ հրիտակաց գուցէ եւ իսպառ

երից Ա. Ապրիլի 20. այսօր շատ վաստակած եմ եւ {բաւական} թոյլ, բայց տկարութիւնս բաւական թեթեւ է եւ տանելի

ատ վաստակած եմ եւ բաւական թոյլ, բայց տկարութիւնս {բաւական} թեթեւ է եւ տանելի: Այսօրեան օրագրութիւնս հարուստ

ղեցիկ ձայների կարօտութիւնը ականջի համար: Գարունը {բաւական} շուտ սկսեց այստեղ: Հիւսիսային արեւելեան մրրիկներ

ազակաց այր շինած լինէին։ Այս խօսքերից յետոյ, որ {բաւական} հանդարտութեամբ յառաջ է տարել, իսկոյն վայր է ձգու

րգով արգելք դրեցին նորա անշարժ կայքերի վերայ, որ {բաւական} մեծ գումար արժէին: Այդ Պարոնը, մի քանի ժամա

առաս յառաջամատոյց չխնդրէր ինքեան տալ: Երբ որ {բաւական} սրսրկել էր առանձնարանս անձրեւի ջրով, ձեռքերը տրո

իջեւանը գտանւում է Դօն գետի աջակողմեան ափում՝ մի {բաւական} բարձր սարի վերայ, ափսո՛ս, որ քաղաքի շինուածքը չ

ութենից: Ինչպէս եւ եղած լինէր այս, միայն քաղաքը {բաւական} գեղեցկաշէն է, տուները՝ եւրոպական ճարտարապետութե

վ այնտեղ գեղեցիկ ամբարներ եւ այլ շինուածք, այլեւ {բաւական} մեծ ծախքով սարի յետնակողմը փորելով եւ նորա քար ու

քար ու հողը շինութենների առաջեւներումը լցնելով, {բաւական} խոր մտան գետի մէջ, եւ այս լցուած հող ու քարը, ջ

ով, այլեւ միմեանց մօտ, կազմում են այս րոպէիս մի {բաւական} տարածուն նաւահանգիստ: Սոցանից ամենափառաւորը՝ թէ

անգամ միջակ նաւերի ընթացքին: Օդը այդ քաղաքի {բաւական} լաւ է եւ բաւական մաքուր եւ չոր. չկան նորա մէջ այ

րի ընթացքին: Օդը այդ քաղաքի բաւական լաւ է եւ {բաւական} մաքուր եւ չոր. չկան նորա մէջ այն անմաքրութիւնքը

ամանակներումս լսւում է, թէ ձկնորսաթիւնը Դօնի մէջ {բաւական} յառաջադէմ է։ Այլեւ կարելի է յիշատակել այն, որ ա

ուէին արիւնից եւ նստէին թոքերի կազմուածքի վերայ: {Բաւական} յաճախ երեւում է այդտեղ պատանի աղջիկների եւ կին մա

ժշկող, ոմանք՝ դեքոքտ խմեցնող, եւ ոմանք, որ մի {բաւական} պաշտօնական բան է իւրեանց կարծիքով, վարսավիրայք՝

ն մարդերի մէջ, մանաւանդ պառաւների մէջ կան դեռեւս {բաւական} Թաթարի ձեւեր: Ամենագեղեցիկը եւ ամենալաւը այս սով

եւանից եօթն վերստ դէպի հիւսիս հեռաւորութեամբ՝ մի {բաւական} բարձր ապառաժեայ սարի վերայ: Վանքը հիմնուած է յիշ

երբեմն ուսումնարան եւ տպարան, որ կառավարուել են {բաւական} երկար ժամանակ մի Թադէոս վարդապետի ձեռքով, որ անո

ին այդ աշակերտներից: Տպարանը պիտոյ է մտածել, որ {բաւական} օրինաւոր բան եղած լինի, որովհետեւ մինչեւ այսօր ե

րովհետեւ մինչեւ այսօր եւս կան մի քանի գրեանք, որ {բաւական} մաքուր դուրս են եկած այդ տպարանից, որպիսիք են՝

շխատութեններին: Մշակութիւնը չքաւոր մարդերի համար {բաւական} օգտակար բան դարձաւ վերջին ժամանակներում, երբ գետ

ինքը մի բանի վերայ ընկնի, կը հոսէ: Կարծեմ, որ {բաւական} որոշ նկարագրեցի խնդրած ճշմարտութեան ինչութիւնը եւ

զադէն: Մանկաբարձը տալիս է նորան մեռած մանուկը եւ {բաւական} շատ արծաթ եւ, առնելով նորա կենդանի զաւակը, տանո

ով հանգամանքներին, հնարներին եւ այլն, եւ այլն, {բաւական} յարմարաւոր բեմ: Ութն կամ տասն հոգի երաժիշտքը թէա

լիզեցի ժողովրդի կեանքից, Պ. Ալադաթեանցի գործը, {բաւական} կենդանութիւն տուեց հայկական բնաւորութեններին: Շն

այն հասկացնելու համար կարճ ասեմ, որ ներս մտայ մի {բաւական} ընդարձակ սենեակ՝ մաքուր եւ զարդարած պարսից գորգե

ց աչքերով: - Ո՞վ ես դու, - հարց արեց Շամիլը {բաւական} քաղաքավարութեամբ: - Հայ եմ, - պատասխանեցի ե

տասխանեց, - եւ աւելի ոչինչ: Եթէ իմ մարդկութիւնը {բաւական} չէ քո համար, որ կարեկից լինիս ինձ, թո՛ղ գոնէ իմ

աւօտը վեր կացայ տեղից հոգու մեծ զօրութեամբ, թէեւ {բաւական} թոյլ մարմնով: Նոյն օրը հրաման ստացայ ներկայ

ս նոյնպէս, ըստ որում, մտածում եմ, որ այդ գործը {բաւական} արժանաւոր բան լինի: Հրատարակողներից մինը՝ Պ. Յ

վ կնքում եմ այս անգամի Յիշատակարանս, ըստ որում, {բաւական} երկարացաւ. միգուցէ ձանձրացնեմ ընթերցողքս, որ մի

զ նորա մասին, թէեւ նորա սրբագրութեան պատմութիւնը {բաւական} ծիծաղաշարժ բան է, մանաւանդ նորանով, որ սրբագրու

մէջ ` զարմանալու չես, իհարկէ, եթէ ասեմ, թէ այդ {բաւական} հաստափոր գիրքը շտեմարան է զանազան սխալների:

պէս, ուղղախօսութեան եւ քերականական սխալ: Լեզուն {բաւական} մօտ է միջին դարերի ` վերջերում գրուած հայկական գր

տկանում է ածխային մարմինների: Քարեայ ածուխը, որ {բաւական} խոր էր ընկած գետնի կեղեւապատի մէջ եւ հետեւաբար են

գտանւում է Սէյնի միւս կողմում՝ քաղաքի ծայրում. {բաւական} գեղեցիկ շինուածք՝ երկու յարկով, որի վերայ կարել

ւնքը՝ երեք կարգ բաժանուած: Վարժարանը ունի եւ մի {բաւական} գեղեցիկ եւ բաւական ընդարձակ մատուռ: Աշակերտք

ժանուած: Վարժարանը ունի եւ մի բաւական գեղեցիկ եւ {բաւական} ընդարձակ մատուռ: Աշակերտքը այդ դպրոցի որդիք

յդ դպրոցներում: Ազգային վարժարանը բաղկանում է մի {բաւական} գեղեցիկ տնից, ուր գտանւում են արգոյ կառավարիչներ

ր կատարւում է աստուածային պաշտօնը: Տունը ունի մի {բաւական} ընդարձակ պարտէզ աշակերտների եւ կառավարիչների հանգ

մի դպրոց եւ այնուհետեւ խափանել արդէն, յայտնի եւ {բաւական} զգալի վնաս է: Գումարը արծաթի, որ գործ էր դրուած

յառաջ բարձրացած մրրիկը խլեց նորան իւր տեղից եւ, {բաւական} միջոց պտուտելով, ձգեց վերջապէս Ֆրանսիայի մայրաքա

րիզ բնակուելով եւ տպագրական արուեստին հմտանալով, {բաւական} հարստացուցել է իւր հայկական տպարանը բազմատեսակ տա

Մեղուի " 13-երորդ թերթը հրատարակուելուց յետոյ մեք {բաւական} միջոց քննեցինք այն տպաւորութիւնքը, որ այդ գրուած

շ բաների վերայ խօսել, ըստ որում, առանց նոցա եւս {բաւական} ձգուեցաւ բանի ընթացքը: Բայց եւ այնպէս, կարելի չ

եսակ վաճառականների հազիւհազ կարողանում են ապրիլ, {բաւական} բազմաթիւ մասը զոհ գնաց Թիւրքիայի դրամական անկարգո

Այս անուանուած բերքերից գէթ երկուքը կամ երեքը {բաւական} են հարստացնել մի բազմութիւն, որ արիաջան փութով պ

ց դարմանելու համար ոչ մի պարոն չէ կարող տալ նորան {բաւական} վարձ, թողունք եւ այս, ի՞նչպէս երթայ նոր ի նորոյ

ն փոքրիշատէ կարողութեան տէր մարդը, որ ունի արդէն {բաւական} ապրուստ, որ կազմել է իւրեան մի ճանապարհ, որով ա

եան տէր մարդուն ասում ենք. " Շատ լաւ, դու ունիս {բաւական} գումար, ունիս տուներ եւ այլն, եւ նորանով կարծու

ուանում ենք նորան " մահու եւ կեանքի խնդիր"։ Այս {բաւական} է, որ մի տեսակ մարդիկ, որոնց բոլոր հասկացողութի

Մինչեւ այժմ ներկայացուցուած թատրերգութեանց մէջ {բաւական} յաջողեցան նոքա. ո՛չ միայն գովում ենք, այլ եւ աղ

դ կատարել եւ չանհոգանալ այդ արծաթագլխի մասին, որ {բաւական} մեծ զօրութիւն է եւ որ կարող է ոչ թէ միայն Նախիջեւ

եայ բանտարկելոցն, քանի անձին պարտքն վճարելի, որ {բաւական} լինիցի, էնքան անձանց պարտքն հատուսցեն եւ ի բանտէ

աներից, մեզ թւում է, թէ այլեւս սխալուած չենք: {Բաւական} է մեզ, ճշմարիտ ենք ասում, եւ շատ բաւական, եթէ

ենք: Բաւական է մեզ, ճշմարիտ ենք ասում, եւ շատ {բաւական}, եթէ համարձակուենք մտնել հայերէն լեզուի գիտութեա

ւմ պատուական Եւ ողջունում թշուառիս ` Միթէ չէ՞ ինձ {բաւական}: Զարմանում եմ անհանճար Քո խօսքերին, սերովբէ՛,

Որ հաւատա՛յ Աստուած, Քրիստոս, թէեւ շատք չեն {բաւական} "։ ՄԱՐԳԱՐԷ (Լերմոնտովից) Յաւերժ

Իմ պարծանքը, իմ գանձերը. Թէ դոցանով չես {բաւական}, Տե՛ս իմ երկու պատուի նշանքը:

նչ ցայսօր իսպառ։ Սոցա գործերը չէր մեզ {բաւական}, Սատանայ բնութեամբ, մի մարդ անպիտան Ս

5-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: Առողջութիւնս {բաւական} միջակ է: 17-ին նամակ ստացայ Աւետիքից, 9-ից գրո

ամակ ստացայ եղբօրիցս 15-ից: 16-ին լոյս 17 գիշերը {բաւական} տանելի էր, առաւօտեան 4 ժամին քնեցայ մինչեւ 11 ժա

այ, եւ այս էր պատճառը, որ առաւօտ մինչեւ 11 ժամը {բաւական} սաստիկ նեղութիւն տուեց քորը, թէեւ ոչ առաջին օրեր

ղած գործի յառաջաբանութեան մէջ, ուր խօսք է լինում {բաւական} երկար հին եւ նոր հայկական բարբառի վերայ, ասած են

, որի առաջին հատորը, ինչպէս վերեւումը ասացինք, {բաւական} վաղուց արդէն դուրս եկած լինելով, երկրորդը եւս այ

երի մասին։ Այլեւ յիշեալ գրքի մէջ գտանում ենք մեք {բաւական} երկար ու պարունակ թեթեւ ոճով գրած ճառեր այն բանի

ր ի շատէ հոգեբանական տեղեկութիւնք, վերջապէս՝ մի {բաւական} մանրամասն ճառ բնութեան եւ նորա մէջ եղած երեւոյթնե

յայտնագործութիւն Ամերիկայի. ճառեր, որ գրած էին {բաւական} վերին եւ ուսումնական ոճով։ Եւ ո՞ր փոքր ի շատէ հա

ը պիտի տուր եւ առք առնէր, այդ ապրանքի տեսակից եւ {բաւական} պաշար վեր առած, Փարիզից ուղեւորուեցանք դէպի Բօրդ

, այն ժամանակ ասում էր նա իմ աջահամբոյրս է: Այժմ {բաւական} հարստութեան տէր է, 25 հազար ֆրանկ Ֆրանսիայի լոմբ

հնարիմաց չարութիւնն եւս այն է, որ մի մեծատունից {բաւական} մեծ արծաթ առաւ, պապից նորա համար մի օրհնութեան կ

խոտորուելով քո նախկին սուրբ խորհրդից: Թէպէտ {բաւական} երկար եւ ձանձրալի են պատմելիքս, բայց որ միջոց դե

երկու մարդ եւս նորան օգնական տալով. որոնցից մէկը {բաւական} հմուտ էր մետաքսագործութեան, եւ կարդինալին շատ մե

լ, բայց դարձեալ գթալով, ներել էր մարդասիրաբար, {բաւական} համարելով արտաքսել նորան իւր երեսից եւ հոգեւոր գո

դի սրտի մէջ: Վերակացուի առաջին օգնականը Սա {բաւական} հմուտ մարդ էր միայն դարբնութեան մէջ, բայց կարդին

ում են բարձրաձայն։ Էլ ի՞նչ ասեմ. իմ ժամանակս {բաւական} չէ թշնամու իմ վրայ քաշած նետերից ստացած անթիւ վէր

արժանէն իբրեւ զբերան իմ եղիցի " (եր. 344), որ {բաւական} մօտ է Երեմիայի մարգարէութեան նախադրութեան խօսքերի

քը, իսկ ձախ կողմդ Ներսէսեան լիճը բռնած առաջ գնաս {բաւական} տեղ դէպի արեւմուտք, այն ժամանակ հին պարսպի մնացո

լին այդ անունը, ապա ուրեմն մեզ մնում է ասել, որ {բաւական} աջո՛ղ է եղել այդ առասպելի արուեստականութիւնը։ Խն

ներ կամ ծերունիք գործ էին ածում այնպիսի բառեր, որ {բաւական} մօտաւորութիւն ունէին հին լեզուին, օրինակ՝ բերեմ բ

մար բանալի մի այնպիսի լուսաւոր տաճարի, որի լոյսը {բաւական} էր ցրուել Հայաստանի ասիական թանձր խաւարը։ Անց

կուելով եւ զանազան բժշկական հնարներ գործ դնելով, {բաւական} ամրացուց իւր առողջութիւնը այնքան, որ կարողացաւ ա

ութիւնը եւ հոգեհանգիստը աւարտուած, յուղարկաւորքս {բաւական} ժամանակ մնացինք գերեզմանատնում, որպէս թէ մի բան

չ ոք մեզանից չէր կամենում բաժանուիլ իւր ընկերից։ {Բաւական} երկար միջոց մնացինք Պ. Սարաջեանի օթեւանում, ուր

ուանունով: Սատանան հանեց տակառից չորս հատոր {բաւական} լաւ կազմով գրքեր, որ համեղ էին երեւում նորա աչքո

ութեան միջից դուրս պրծաւ մի ոգի, միջակ հասակով, {բաւական} լիքը, որ հագած էր մի հին ֆրակ երկայն, եւ խոնարհ

- լաւը չկարողացայ գտնել. իրաւ է, շարադրութիւնքը {բաւական} հին բաներ են, բայց դորա փոխանակ տեսէք ինչպէ՛ս տպ

անխղճաբար վիրաւորեց քեզ: - Դորա պատմութիւնը {բաւական} երկար է. այդ բանի սկիզբը շատ ծիծաղելի էր, թէպէտ

ն քաղաքի վերայ: - Ասած ճախնային ժողովուրդս {բաւական} ժամանակ բարեկամութեամբ վարուեցաւ միւս ճախնային ժո

մնական դեւ է. հասակի բարձրութիւնը հինգ ոտնաչափ, {բաւական} հաստ, երկայն ճանկերով, սեւ երեսով եւ ճաղատ ճակա

Այս խորհրդածութենից յետոյ, որ նորա կեանքի մէջ {բաւական} մեծակշիռ բան էր, սկսեց հագնել իւր զգեստքը: Աղախ

որա պարոնը գնացել էր ախոռ: Ծառան պատասխանեց, թէ {բաւական} ժամանակ է: - Բայց, - յաւելացրեց նա, - ես չկարծե

յատակում Յուլիա Պոստրանայի պատկերը, որ ձեռքով եւ {բաւական} կոպիտ նկարած էր. հանեցի եւ ձգեցի նորան յատակի վե

րկանիւթի (pigmentum) վերայ: Երեսի գծագրութիւնը {բաւական} անկանոն, խոր ներս ընկած աչքերը, իւրեանց անսովոր

լքը թռցնում էր ուրախութենից: Երկու բարեկամքը եւս {բաւական} ժամանակ մնացին առանց խօսելու: Այդ միջոցին, նոցա

կախարդ), իսկ միւսը երեւելի ալքիմիկոս: Երբ {բաւական} զօրութիւն գործ դնելով երկուքը եւս ուժաթափուեցան,

րկաւոր էր դժուարահալ մետալները հալեցնելու համար: {Բաւական} չէր միայն նոցա հալուիլը, այլ եւ հարկաւոր էր, որ

լ, թէեւ դադարել էր մրրիկը: Մրրկից յետոյ եւս դեռ {բաւական} ժամանակ վազում են կատաղութեամբ դէպի ծովեզրը փրփրա

բարձրացրել էին մի թանձր փոշի, որ քամի չլինելուց {բաւական} երկար մնում էր օդի մէջ, որ միմիայն դողում էր այս

է: Բայց իմ տաղարանի մէջ չկայ այս, չնայելով, որ {բաւական} հարուստ տաղարան ունիմ, չնայելով որ Բաղդասար Խալֆ

ոմսը ծիծաղելով: - Շատ շնորհակալ եմ. ես ինքս {բաւական} նեղութիւն զգում եմ ցած խազեր երգելու ժամանակ, վա

պատմելով, - խօսքը ընդմիջեց կոմսը, - դորա ախոռը {բաւական} նմանութիւն ունի Ֆաուստի սենեկին: - Ես չգիտեմ

երիտասարդութեան ժամանակ ուղարկուած էր այստեղ: Նա {բաւական} միջոց յառաջ վարելով իւր պարոնի գործերը այս քաղաքո

, արդէն վաղուց եւ ընտանիքի տէր դարձած էր: Ունէր {բաւական} մեծ գերդաստան, կին, որդիք, դստերք, որոնց բացի

իւր զաւակների կրթութեան մասին: Պարոնը ապրում էր {բաւական} լաւ, եւ նորա մօտ ել ու մուտ ունէին ոչ թէ միայն ն

ւր բոյնը: Նա ստացել էր քարեայ, երկու յարկով {բաւական} ընդարձակ տուն, եւ այս տան գլխաւոր արժանաւորութիւ

կոմս էմմանուէլը գնում էր իւր օթեւանը: Արդէն {բաւական} ուշ էր, եւ պ. Յովնաթանեանցը միայնակ նստած իւր ա

գործողութիւնը, յաւելացուցի, պարոնը կպարգեւէ ձեզ {բաւական} մեծաքանակ արծաթ արաղի համար, - պատասխանեց գործակ

երկիւղ չկայ: Եթէ կը ներէք համարձակութեանս, դուք {բաւական} օգուտ կը ստանաք այս գործողութենից: - Հը՛մ,

օգուտ կը ստանաք այս գործողութենից: - Հը՛մ, {բաւական} օգուտ, - կրկնեց քթի տակից պարոնը, - բայց ի՛նչ ա

ական սառնասրտութեամբ նայեց Թիւթիւնճի-օղլուի վերայ {բաւական} ժամանակ, բայց չկարողացաւ ծածկել իւր հեգնական ժպի

նջարանը: Ինքը Թիւթիւնճի-օղլուն, կարճահասակ, {բաւական} հաստ մարդ էր, եւ ինչպէս երեւում էր նորա ալեխառն

, նաեւ վերջ ունի: Ես տեսել եմ, եւ այդ բանը ինձ {բաւական} արծաթ է նստել, որ տանս կտրի կղմինդրները անձրեւից

արկու էր ինձ ցած իջանելու այստեղ պարսպի վերայով: {Բաւական} միջոց սպասեցի, մինչեւ որ պահապանը գնաց փողոցի մի

պատճառուած օդի ազդեցութիւնից, մանաւանդ որ արդէն {բաւական} ժամանակ էր, քանի նա դուրս էր եկել տանից, ասաց ն

րհնելու նորան: Խանը ընդունում է այս հոգեւոր անձը {բաւական} յարգութենով, եւ հրամայում է թաբակ եւ ղահուէ բերե

էր ցոյց տալիս ոչ դրական եւ ոչ բացասական նշան: Նա {բաւական} սառն կերպով եւ համարեայ թէ իւր սովորական անհոգութ

լցեն ճանապարհ ընդունելի ամենեցուն, եւ կամ թէ չեն {բաւական} այդմ, առաջարկի 'ի ձէնջ Հռովմէական սուրբ ժողովոյն

սութիւնը։ Դեռ եւս պապական իրաւասութեան ընդունելը {բաւական} մեծ բան էր, խորհրդաւոր բան, որի համար պիտոյ էր

էջ երեւում է նոցա Յիսուսականութիւնը։ Այսքանը թող {բաւական} համարուի Մխիթարեանց բարոյականութեան ընդհանուր բնա

ու չէ՛ր այլ ինչ՝ եթէ ո՛չ գործարան եւ հնար՝ որով {բաւական} էր մտածողն զխորհուրդս իւր զգալի կացուցանել, կամ

ան ընդ կենդանին բարբառ, դնելով ի նմա ուղ եւ ծուծ {բաւական} առ ի կեանս հրաշագործել զննջեցեալ բանականութիւն,

կնի ուսանելոյ վերահասու եղեալ՝ թէ նշանագիրքն չեն {բաւական} առ ի յօդել զամենայն վանկ բառից, առ պակասաւորութե

կենդանի յառաջիլ ջրոց հոսանս: Այլ Սահակայ զՄեսրոպ {բաւական} գոլ տեսեալ առ ի կեանս հրաշագործելոյ զդպրութիւն Ազ

ն ցայս վայր, երեւեցան հոյակապ հայերենագէտք, որք {բաւական} գրեանս ըստ այլ եւ այլ առարկայից թարգմանեցին ի լեզ

հել զկենդանութիւն ազգին, լեզուա՞ւ միայն՝ այդ չէ {բաւական}, մանաւանդ զի անհասկանալի է ազգին հինն եւ նուիրակ

ս վասն աղջկանց, յորս զառաջինն եթէ չէին քաղաքացիք {բաւական} կարգաւորել զայն ըստ օրինակի իրական դպրոցաց Եւրոպա

ը յարմարուելով։ Առաջին անգամը այսքան ծանօթութիւն {բաւական} համարելով՝ չեմ հրաժարւում այլեւս ուրիշ անգամ նոց

ական Նիդերլանդիա ողորմութիւն հաւաքելու, որ տեղից {բաւական} արծաթ բերեց իւր ապրուստի համար։ Այս միջոցներ

թիւնը"։ Իգնատիոսը այս միջոցներում կարողացաւ {բաւական} օգուտ բերել խուզարկու ատենին։ Լուտերի եւ Կալուին

Ignatium. Որ նշանակում է. " Որի հոգու համար {բաւական} չէր ամբողջ աշխարհի տարածութիւնը, նորա մարմինը պա

սրը Յիսուսեաններին։ Րիկցի գործ դրեց Եւրոպայի մէջ {բաւական} հասարակեալ մի խորամանկութիւն, բայց այս խորամանկո

ոսի եւ այլ եկեղեցական հարց գրուածներից. ուրեմն, {բաւական} նման բան է Յանսէնեանների վարդապետութեանը։ Այս գի

յի աշխատութիւնքը, տետրակներով տպած մինչեւ այժմ, {բաւական} տարբեր են այս ներկայ աշխատութենից։ Ասուած տետրակ

ը, որ հարցասիրւում է։ Այս եւ նմանապիսի սխալանքը {բաւական} յաճախ պատահում են Ռուսաստանի Հայերի մէջ, եւ պատճ

նում է իւր ձայնը, եւ եթէ բռնութեամբ արտաբերուի, {բաւական} կոշտ կը լինի։ Դիցուք թէ արտաբերում է ժողովուրդը

բերութեան հեշտութիւնը մեծ քայլափոխ են արել։ Մենք {բաւական} նիւթ պատրաստել ենք, որ վերաբերվում են նոր լեզուի

պատճառը, որ Երեւանի Դալմի ջուրը, որի ճանապարհը {բաւական} տարածութեամբ երբեմն փորած ու բացած էր դէպի Էջմիած

ճ բաներ, բայց եւ այնպէս կարելի է տակաւին հաւաքել {բաւական} վիճակախաղեր եւ միքանի ոտանաւորք Աստուածածնի եւ ու

ծքների եւ ծանօթաբանութեանց: Նորա ռուս թարգմանիչը {բաւական} մշակել է այդ գիրքը, բայց էլ մի քանի տեղ կան, որ

ի կարծիքները ճշմարտանման կերպով առաջ են բերուած, {բաւական} քիմիական մանրամասնութեամբ, մինչդեռ նոցայ ընդդէմ

նէր նա ամենամեծը մահկանացուներիը. այնուամենայնիւ {բաւական} չէ տանել նորա մեծութիւնը. կատարելութեան բնակարան

նորանից յետոյ՝ մինչեւ Հոմերոսի ժամանակը, կրօնը {բաւական} միջակ ճանապարհով յառաջ էր խաղում, իսկ երբ ընկաւ

աշխարհը, բայց բանաստեղծութիւնը չէ կարող դորանով {բաւականանալ}: Նա բարձրանում է իրականից դէպի մի այլ անչափելի տ

Թէպէտ եւ չէր անզէն, բայց չէր գործ դնում նորան, {բաւականանալով} միայն նորա շողիւնով ահաբեկել սպառնալից թշնամիքը:

իշխանութիւն տեղւոյս Համալսարանի տեսեալ զայնս՝ ոչ {բաւականանայ}, զի այնոքիկ ապացոյցք են գէթ իմում վարժապետութեան

ր բերում Կարգին այս հարուստ երկիրը, որի բնակիչքը {բաւականանում} էին միմիայն անհրաժեշտ հարկաւորութեններով, եւ ի՞ն

ր կամ Փարիզի արիւնաշաղախ հարսանիք)։ Նոքա արդէն {բաւականաչափ} զօրացած էին Ֆրանսիայի մէջ եւ 1577 թուականին նոր ի

սցի՝ եթէ նոյն մուդաթի մապլաղն եւ իւր մուդաթն ո՛չ {բաւականասցի} զայն ՚ի գնել, մուդաթի վեր առցեն որքան դրամ եւ հա

եմ ստուգիւ ի միտ բերել, այց ելանէի նմա: Այլ ո՛չ {բաւականացեալ} եւ այն, միացեալ ընդ միում ի հոգեւորականաց մերոց

աքմամբ պատճէնի պատասխանւոյ Բարսեղ քահանային առ իս {բաւականացուցանել} զիս, այլ օրինաւոր պահանջմամբ իմոց զրկանաց ի յիշե

ց Քուեպեքի նախկին կարդինալի մօտ երկար ծառայելով, {բաւականին} արծաթի տէր դարձաւ անգոսնելի ճանապարհով: Յետոյ այ

ւթիւն առնել եւ ոչ թէ գործարանին ծառայել: Հասակաւ {բաւականին} փոքր էր, անախորժ կերպարանքի տէր, եւ սակաւ մի կա

, նորա համար, որ Հայաստանի ծխեալ աւերակների մէջ {բաւականին} հաստամորթ արջեր կան ներկելու: Բայց աւաղ ասելոյս

վաստակել՝ քրտինք թափելով, եւ կը ծախեմ նորան իմ {բաւականութեան} համար միայն եւ, եթէ սիրտս տայ, երեք հազար մանէթ

ելոյ: 8 Յօրէ անտի մինչ ցայսօր չունելով զոչինչ {բաւականութիւն} ի կողմանէ Սինօդին, կամ մոլորեալ ի վերայ երկուց ճ

ահանջի վրայ: Նախկին մեծ վէզիր Ալի փաշան խոստացաւ {բաւարարել} ժողովրդի պահանջը եւ միաժամանակ գործ դնել բոլոր մի

մենում ունենալ այդպիսի մի Կանոնադրութիւն, լիովին {բաւարարուած} էր, եւ Կանոնադրութեան գրեթէ երկամեայ գոյութիւնը

ասացից՝ ո՛չինչ. մեռեալն լատինաբանութիւն ո՛չ եւս {բաւելով} նորանոր հանգամանաց եւ որպիսութեանց ժամանակին, յա

այնժամ ստանալիք մեր, այսինքն ամբողջ հրիտակն, ոչ {բաւեսցէ} առ ի ծախս: Զայս ամենայն դնեմ ի տեսութիւն ազգ

, հարկ էր դոցա վաղ ուրեմն մերկանդամ տեսանել զայն {բաւիղ} տարակուսանաց՝ յորում դանդաչէինն անխորհուրդ օդաբա

ի յոստանիկ եւ յեզերականս եւ որպէս կշռադատութեամբ {բաւիմ} ք ճանաչել, գրոցս այս լեզուի հարկ էր գոլ նույն ին

ռի խօսում էք, Ողջիդ խելքը չափում էք, {Բափ} բարաբար բերում էք: Hy, գրենք սրբազանին `

Երակներս դողում է։ Ամենայն օր ես ու {Բաքոս}, Աշխատում ենք ժիր ջանքով, Որ իմ փորիս

ողը հեռացաւ Անբաւական իմ խօսքից. Ես ու {Բաքոս} մենակ մնալով Սեղան նստանք մենք նորց։ Յ

ր կար մարմնում. Այս միջոցին լարը ձեռին {Բաքոս} փորս էր չափում։ Փորս անցաւ տակառիցը.

սպէս քեզ պաշտում եմ, Իմ կեանք, իմ փոր, իմ {Բաքոս}, Բաժակումս փըրփըրում է Առատ գինին երկն

մ են, - " Ասում է փորն իմ ճարպոտ, - " {Բաքոս}, Աստղիկ ու Կուպիդոն " Հիւր ունենան իրենց մօ

ւմ, վարդապետական պաշտօնը քրմապետութիւն փոխելով, {Բաքոսի} տաճարի մէջ զոհաբերութիւն է գործելով, եւ աստղկեան

ի օր մի լաւ երկրպագութիւն եւ ուխտ կատարած լինելով {Բաքոսի} տաճարում, եւ մեղադրանք լսելով ինձանից իւր արբեցո

ք չգիտեմ։ Ամենայն օր իմ սեղանում {Բաքոսն} ազատ խնդումով Իմ բաժակը միշտ լցնում է Ա

նագիտութեան մէջ շատ պարզ երեւում է, մինչ խօսելով {Բաքուի} հրաբուղխների մասին (տե՛ս երես 407), համարում է

արեւի ճառագայթքը նեղացնելու են ձեր աչքի լայնացած {բբերը}, որ, զուր տեղը բանալով մեծ մակերեւոյթ, աշխատու

նաչում ենք Վասակ Արծրունու դուստր։ § 25. Այս {բդեշխը} մեր շատ անգամ յիշած Աշուշայ Վրաց բդեշխն է։ §

անի էի։ Բացի սորանից, քո երանելի մայրը, երբ {բդեշխի} մօտ բերեց ձեզ, որի տանը եւ մե՛զ ուսում էին տալ

մ է. " քանզի վաղ տեսանեմք զնորահասն Ղազար 'ի տան {Բդեշխին} Վրաց Աշուշայի, յորոյ 'ի դորան կրթէին յուսումն դպ

եւ զքոյր Ձուկայ որ կոչիւր Անոյշվռամ, էառ իւր կին {բդեշխն} Վրաց Աշուշայ, որ եւ էր իշխան Գուգարացւոց"։ Հան

25. Այս բդեշխը մեր շատ անգամ յիշած Աշուշայ Վրաց {բդեշխն} է։ § 26. Արկանելի բառը, մեր լեզուի մէջ, գլ

տեղի ճակատուն. Էր երբեմն այս խնդիր, {Բե՛ր}, ասել նաեւ կնճիռն, Այլ գիտութիւն լուսակիր

չս ազգային անձնապահութեան եւ ապագայ բարօրութեան, {բե՛ր} ասել, ազատութեան ի ծառայութենէ։ Քանզի, ցորչափ

ամբ լինի ո՛չ մարմին, այլ ուրոյն անձնաւորութիւն, {բե՛ր} ասել ե՛ւ մտօք ե՛ւ կամօք, զի սոքա հետեւականք են ա

Շաքարեանցը: - Տնաքանդ, խօսելու ժամանակ չէ, {բե՛ր} կարդանք, - իսկոյն պատասխանեց պ. Մարկոսը: -

յն հոգին ու հաւատը ունենային, ինչ որ դու ունիս. {բե՛ր} մատեանները, - շարունակում են քահանայք: Երեսփոխա

ս եւ Կոստանդնուպոլսի եվրոպական մասում՝ այսինքն՝ {Բեբեկ}, Օրթա-Քեյ, Բերա, Ղալաթիա, Խասքեյ, Էյուբ, Պա

անները. լավ է, որ նրա բախտից դադարեցրին, եւ որ {Բեգզադեն} իր ժամանակին մնացուկը հավելումով կստանա, որ ես ն

որա աչքին, երազում, երեւեցան կոմս էմմանուէլը եւ {Բեգզադէն}:

ը հո չի՞: - Չէ՛, - ասում է աղջիկը, - սպիտակ {բեդանայ} թթենուցն ա: - Դէ՛, տա՛ր, դէ՛, տա՛ր, - շ

ացել ի՞նչ կլներ (?!) մեզ աշխարհքի միջին թուք ու {բեդնամ} արիր " (եր. 92): Նայելով Աշտարակի կեանքի ընդհ

չին բաները համարւում են խայտառակութիւն եւ թուք ու {բեդնամ} են լինում: Մի մայր, հրապարակով այդպիսի խօսքեր ի

տու՛ր տեսնեմ, - ասում է նա Սօսին, - վա՛յ թուք ու {բեդնամ} ըլնիմ ես, տեսնեմ երեսս կը բռնի՞, որ ասեմ Սօսն ա

Թագաւորների դամբանը լուանում է իբր հոս. {Բեդուին} մոռցաւ իւր չուելը, որ հանգչէ վրանում, Հարց

ատակարանիս դուռը: 16/28 Մայիսի 1859, {Բեդուտ} -Կալէ: " ՊԱՏՈՒԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐՍ ԿՈՄՍ ԷՄՄԱՆՈՒԷ

խարհի մոռացուած ծայրից ` մի խուլ տեղից, ինչպէս է {Բեդուտ} -Կալէն: Վաղուց լուր չունէի քեզանից, վաղուց կամէի

ս եւ հայը թուրքի խաղերից, բայց երկուքն էլ անզգայ {Բեթհովենի} սիմֆոնիներին, երկուքի համար էլ Մոցարտի Դօն Ժուան

ցել եմ Գիզոյի նույնանման պատմությունը Փարիզում եւ {բելգիական} ակադեմիայի անդամներից մեկի՝ փիլիսոփայության եւ ա

րեմ հրամայեցէք բերել տալ Ֆրանսիայից, Անգլիայից, {Բելգիայից} եւ Բավարիայից հինգ օրագիր եւ սահմանել այստեղ, եր

յսպէս խուճապէաք, դիմեցի առ հիւպատոսս Ֆրանսիոյ եւ {Բելգիոյ} խորհուրդ հարցանել ի նոցանէ որպէս ի բարեկամաց, ըն

մանում ոչ թէ հասարակ դեւերը, այլեւ բէեղզեբուղը, {բելիարը} եւ սատանան իսկ: Պ. Շաքարեանցը վեր կացաւ տեղ

Յիսուսեան Հասարակապետական քարոզիչքը, մանաւանդ՝ {Բելլարմին}, Մարիաննա, Ալֆոնս Սալմերօն եւ Էմմանուէլ Սպա։ Ե

դի, Չերնիգովի, Րեազանու, Րոստովի, Եարոսլաւի, {Բելոզերսկի}, Ուդօրսկի, Օբդօրսկի, Կօնդիսկի եւ բոլոր Հիւսիսա

արին ու շատ վտանգավոր ճանապարհորդությունից հետո - {Բելոկամեննուց} [Մոսկվայից] Պիտեր [Պետերբուրգ]: Եղբայր սիրելիս,

ւնից հրաժարվեր միայն նրա համար, որ իր հարսնացուն {Բելվեդերյան} Վեներային նման չէ: Ինչ ուզում եք ասեք՝ դա ծայրա

գովի, Րեազանու, Պօլօցկի, Րոստովի, Եարոսլաւի, {Բելօզերսկի}, Ուդօրսկի, Օբդօրսկի, Կօնդիսկի, Վիտեպսկի, Մստ

Ну, ведь, էսպէս էլ եղաւ: Ես էդ բանից {բեխաբար}, Էն молодой человек-ն Հիմի ինձ մօտ չի

ոյր Եւ սրսկապան խորանին ՚Ի պատառուածս, {բեկանին} Յանկարկատելի ցելոյր Բոսորակիր եւ անօթք

եփական գործը, այս իր տեսակի " ճառագայթների կրկին {բեկբեկումն} " է: Յոյս ունինք, որ մեր ապակու երեսը նոյնպէս հ

ում՝ մնացածը առայժմ տրամադրելով Վինկելմաններին, {Բեկերին} եւ մյուս բնախույզներին, որոնք նախապատմական ժաման

ռաքէ զպատճէն գրութեան իւրոյ առ Թադթէոս եպիսկոպոսն {Բեկնազարեան} ՚ի մասին հրիտակին տիկնոջն Խօջամալեան: 6. Վեր

հնազարեանց, հայրապատիւ ընկեր Յովհաննու վարդապետի {Բեկնազարեանց}... գործակցութեամբ պ. Յակոբայ Կրճիկեանց հոգեկի

գար ՚ի 27 դեկտեմբ. 1859 ամի առ Թադթէոս եպիսկոպոս {Բեկնազարեանց}: 7. Գրութիւն օրէնսգէտ Պայլին ՚ի 1էն Օգոստոս

ւ որովհետեւ բռնակալական ընթացք Թադթէոս եպիսկոպոսի {Բեկնազարեանց} զգենուն զնոր իմն կերպարան, իսպառ անարժան եպիսկոպ

նակօք: Լսեմք նոյնպէս, եթէ Թադթէոս եպիսկոպոս {Բեկնազարեանց} իրազեկ եղեալ նախապատրաստութեանց ազգին ՚ի Հնդկաստա

յոց բարձրացնել, թէ ես Քանթի, Ֆիխթէի, Դեկարտի, {Բեկոնի}, Հեգելի եւ այլն եւ այլն փիլիսոփայութիւնքն եմ սոր

կազմում անգլիական տէրութենական կարգադրութեանը եւ {Բեկոնի} հայրենակցաց գործական-էմպիրիկական խորհրդի ընդդէմ:

ահա Աստարօտ զրկուեցաւ իւր պոչից, որ տարաւ ռումբի {բեկորը}, որ բացեց եւ զայրացուց նորա առաջին վէրքը: Ս

....... Տաշում է ակը եւ թռչում են մանր Փայլուն {բեկորներ} նման յակինթի... Ու բաբախում է սիրտը սիրավառ Գոհ

............... Քերի ակնն եւ թռչին {Բեկորք} մանունք ի գետին, Ճարտարին բաբախէ սիրտ,

նունք ի գետին, Ճարտարին բաբախէ սիրտ, {Բեկորք} փայլին ի յակինթ... Երգի ի քնար Ի վաղիւ գոհար:

իրք տեսանին, մեծ ինչ երեւին դոցա քանի մի աղքատին {բեկորք} Հայ հնախօսութեան, մինչ ` խելապատակ մանկանց դատար

ցին զնա 'ի գործս իւրեանց, յաճախեաց 'ի վերայ նոցա {բեկումն} " (Սաղմ., ՃԵ, համ. 28-29)։ § 44. Դաւթի

էր, մազը սանրում Կրիայի սանըրով. Նա հագնում էր {բեհեզ}, կերպաս, Դիպակ, թաւիշ թանգագին. Նա չգիտէր ի՞ն

՛ւ լիցի, եւ իւրեանց ձեռքով մանած ու գործել տուած {բեհեզեայ} շապիկը եւս տեսանելու չէիր, եթէ պատահէիր այնտեղ.

Թո՛ղ դժոխքի ջամբռ մատենի մէջ գրէ մեր անունը պարոն {Բեհեղզեբուղը}, միայն թէ մենք բիւրաւոր ժողովրդի մահին, տառապան

: Տարին վաղուց անցավ, որ ես ամեն օր ճար կխմիմ եւ {բեհրիզ} իմ. կհավատաս՝ հոգիես արեւես զզվիլ եմ. ասօր մեռ

ն զլոյս. Զի՞նչ քո ոսկի հոգիդ զօրէ պտղաբերել {բեղմնաւոր}, Որչափ ուսման լոյս անազօտ յոր չիք մտաց տարա

ի բերանոյ սակաւուց], եւ այն վասն է՞ր. ո՛չ վասն {բեղմնաւոր} մտացն եւ լուսաւոր տեսութեանցն, [այլ] առ հարթութե

ի, [քաղելով] անտի [աշխարհահայեաց] տեսութիւնս եւ [ {բեղմնաւորի} գաղափարս, ո՛չ [ապաքէն] ամենօրեայ փորձն ինքնին ախ

հնարներին եւ այլն, եւ այլն, բաւական յարմարաւոր {բեմ}: Ութն կամ տասն հոգի երաժիշտքը թէատրոնական գործող

ի Զմիւռնիա, ի մերումս] 19-երորդ դարու [ելանէ] ի {բեմ} [հայկական] խրթնաբանութեան իւրովքն] երկհատոր տաղաչ

ծ արշաւանքից, եւ ահա պապական կոնդակները եկեղեցու {բեմերը} դըրդում են՝ երկրորդը քարոզելով։ Երկու էր այս բա

թեան խաւարատեսիլ եւ դժոխադէմ զինուորքը, եկեղեցու {բեմերը} թնդեցնում էին նզովք ու դատապարտութիւն կարդալով այ

է թատրոնի բուն եւ էական խորհուրդը: Թատրոնի {բեմը} ստոր չէ ուսումնական ամբիոնից. թատրոնի բեմն է այն

, զմայլանք, ցաւ եւ կարեկցութիւն: Մի խօսքով այդ {բեմը} սիրում է մարդու բոլոր հոգեբանական կարողութեններին

մի լրագրում, թէ անդադար ձեւացնում են թէատրոնական {բեմի} վերայ: Ձեզ յայտնի կը լինի Պ. Շահբէգի՝ ինձ գրած

ղքը առաջին անգամ Մոսկուայի մէջ առտնին թէատրոնական {բեմի} վերայ կատարեցին մի եղերերգական եւ մի կատակերգական

ցութիւն ժողովրդի վերայ: Ո՛չ մի կին չերեւեցաւ {բեմի} վերայ։ Այս ասելով՝ չեմ մեղադրում եղերերգութեան

Մեսրոբին այդպէս մոռցաւ։ Գետնափո՜ր այն {բեմի} տակ՝ Սողալով պէտք է մտնել, Կամ անթափա

մբարտաւանը, ազգատեացը եւ այլն, եւ այլն եկեղեցու {բեմի} վերայից չքացնելու համար: Թող չվախենայ Պ. Չամ

ի հատուցումը: Մարդկային բանականութիւնը միայն այդ {բեմին} է տուել այն կախարդական մեծ զօրութիւնը, որ մի ակն

որեւիցէ եւրոպական քաղաքներում, յարմար է հայկական {բեմին}, ոչ ամենայն եւրոպական դարձուած հում հում թարգման

Հայերին՝ մի բան տեսանելու կամ լսելու թէատրոնական {բեմից} մայրենի լեզուով: Բայց Մոսկուայում այդ երգը չերգո

ներին նոցա գովանի ցանկութեան համար եւ թէատրոնական {բեմից} դաստիարակել ազգը: Երանի կը լինէր, որ Թիֆլիզի Հա

անի անգամ քանի մի բան տեսանել եւ լսել թէատրոնական {բեմից} ։ Այդ կը լինէր նոցա համար մի նոր զարկ, մի նոր շա

ւմ, մի եպիսկոպոս չհաղորդուեցաւ եւ, դուրս գնալով {բեմից}, ծածկուեցաւ ամբոխի մէջ, եւ երբ կայսրը գանչեց նո

տրոնի բեմը ստոր չէ ուսումնական ամբիոնից. թատրոնի {բեմն} է այն աթոռը, ուր նստում է փիլիսոփայութիւնը եւ մա

այութեամբ միայն ըմբըռնելու աշխատութենից. թատրոնի {բեմն} է այն բարոյական ահեղ դատաստանը, ուր արդարութիւնը

իզիկան, - ուր էլեկտրական մասին մէջ, առաջ բերելով {Բեն} Դաւիթի, Միխայէլիսի եւ Լիհտենբերգի ուսումնական քն

խսերի հետ չի կապված: Ես առանց այն էլ կամենում էի {Բենգալիայից} բերել մի զույգ ընտիր կայսերական կոչված վագր, բայ

ոչ, ես տվյալներ չունեմ, չեմ փորձել, որովհետեւ {Բենգալիայում} չմնացի մինչեւ հաջորդ հունձը, որպեսզի կարողանայի

ացորդ գումարին ՚ի պ. Հագէ, ընդ ձեռն դրամանոցին {Բենգալու} անցուցանել զայն յանուն իմ ՚ի Լոնդոն եւ զփոխանակագ

ոլոր աոաջին խստութեամբ: Երկար ժամանակ, բացի {Բենեդիկտեան} կարգի Բասիլիոս Վալենտին աբեղայից, որ Գերմանիայի

եց Մխիթարեան միաբանութիւնը, որ այնուհետեւ ստացաւ {Բենեդիկտեան} կարգի կանոնադրութիւնը Անտօն աբբայի անունով, եւ ա

ցի։ Իննովկենդիոս X, Կլեմենտ IX, Կլեմենտ XII եւ {Բենեդիկտոս} XIV զուր տեղը աշխատեցան իւրեանց անդադար դուրս տու

անոս բժիշկները (medici gentilis)"։ Այսպէս եւս {Բենեդիկտոս} XIV իւր կոնդակի մէջ առաւել ազդու կերպով ասում է.

է Կանտօնի Եպիսկոպոսը իւր նամակի մէջ, որ գրել էր {Բենեդիկտոս} XIV Պապին, վարում էին մի գայթակղեցուցիչ կեանք՝

անուն տուեալ նմա Անտօնի աբբայն ընդ կանոնօք սրբոյն {Բենեդիկտոսի} աբբայի։ Եւ ապա անցեալ 'ի Վենետիկ եւ շինեալ զվանս

առականը. - " Այդ շանթապահ գործիք է, որ հնարել է {Բենիամին} Ֆրանկլինը"։ Շին. - " Ի՞նչ ասել է շանթապահ

կայծակի զօրութիւնը: Այդ բանի համար փառաւորուեցաւ {Բենիամին} Ֆրանկլինը"։ Շին. - " Այդպիսի ոչինչ բանի հա

, թէ մի նաւ վտանգի մէջ էր եւ օգնութեան կարօտ էր: {Բենկալայի} եւ մօտիկ ծովեզրեայ բնակիչները բազմութեամբ դիմում

լով վազում է եւ վիշապօրէն յառաջ խաղալով թափւում է {Բենկալի} ծոցը, եւ ահա՛ արեւմտքում դիզուած սեւ սեւ ամպերը

տնելն ի դատաստանի աստ ի ձեռն իմ վեքիլ Վիլեմհիկ եւ {Բենջեմն} թառներին եւ ի ձեռն միսդր Բարօս եւ Շայ կօնսլերացն

ումի եւ Կապիտոլիոնի աւերակների տակ։ Ո՛վ չգիտէ {Բենվենուտտօ} Չելլինու հոյակապ նստոյցների արժանաւորութիւնը, յա

աց չեն տալիս, ո՛րը կարող է քո պէտքերին ծառայել, {Բենվենուտտօ} Չելլինու մետալիոնները՞, թէ փարան կամ գռօշը։

ան, Քիւրքչի խան Եղիազար Յովհաննիսեան, Հուջիխան {Բեշիքդաշ}. խնդրել սոցանից պ. Խազեզեանցի գրքերը կամ դրամը

ո ֆռանք է, փոշտան, եթե բասիլքայի վրա դամուշնայի {բեչաթն} չըլլա նե, չընդունիլ, անոր համար չի խրկեցի, միա

ան լերանց Իտալիոյ, մշտաձմեռ ծածկելոց ընդ ահարկու {բեռամբ} ձեան: Ընդ լերինս ընդ այսոսիկ, ոչինչ ընդհատս

որոտս Ալպեան լերանց մշտաձմեռ ծածկելոց ընդ ահարկու {բեռամբ} ձեան: Ընդ լերինս ընդ այսոսիկ, ոչ ինչ ընդհատս,

ինչ] ո՛չ հասկանալ եւ տառապի [միայն] ընդ [աւելորդ] {բեռամբ} [անհասկանալեացն]: Գանգատանքդ զհայկական մանկտւոյն

կ ոսկեփունջ։ Ես անդ մինչ նա յանցանաց յինքն ձգեալ {բեռանց} կոյտ, Գուշակէի ՚ի պատիժ, ՚ի մահ բերիլ մօտա

ողովուրդը պիտոյ է ընդդէմ դառնայ: Ի՛նչ է ժողովրդի {բեռը} ազգի եւ հասարակութեան համար, որի ծանրութեան տակ

, նոյնպէս եւ ինձ, ինչպէս դու կրում ես հայրենիքի {բեռը}, նոյնպէս կրում եմ ես: Բաժի՛ն տուր ինձ քո հողից

որ չլինի թէ դուք էլ յանցանքի մէջ ընկնիք. միմեանց {բեռը} վերուցէ՛ք եւ այնպէս կատարեցէք Քրիստոսի օրէնքը"։

Ունայն են քո հոգսերը. Մի՛ տառապիլ զուր {բեռի} տակ, Մի՛ չարչարիլ քո անձը։ Մի լաւ նայ

: Սոքա են մեզ համար միջին դարերի բերածը եւ նոցայ {բեռի} տակ ճնշուած է այսօր հայ մարդը: Թափել այդ կրօնը մ

աւ այսպիսում ժամանսկի, խոստովանիմք, զծանրութիւն {բեռինն}, այլ զոր բարձէք սիրով յանուն ազգի, յազգէն դարձե

] եւ 2 տողի մա[սին] 55 Լոնդոն 56 Կովայլսկուն [ {Բեռլին]} [Մարսէյլից] 21/3 57 Արամին 22/4 58 Բերբեր[եա

քահանային (ի մասին հրիտակացն) 94 Կովայլսկուն, {Բեռլին} 14/26 95 առ Վառվառ տիկին Էլիազ 15/27 96 առ Հ.

նցին, Նախիջեւան Յուլիս 11/23 110 Կովայլսկուն, {Բեռլին} 111 Հայրապետեանցին, Նախիջեւան 18/30 112 0[րիո

ոսը այդ յառաջադէմ աշակերտներից տասն տղայ ուղարկել {Բեռլին}, որ այնտեղ պարապէին զանազան ուսման ճիւղերի։ Աբո

լ ժամանակը, երբ կամք էր վեհափառ տիրոջը աշակերտքը {Բեռլին} ուղարկելու, որպէսզի Աբովեանը կարողանայ այդ միջոց

անքից, ինչ օգուտ Փարիզի փառաւոր եւ զեղխ դէմքից, {Բեռլինի} եւ Գերմանիայի մտածող եւ փիլիսոփայական պատկերից,

բնակարաններից ամենափառաւորքն են: Այո՛, ես գնացի {Բեռլինի} մուզէոնը, Լոնդոնի կենդանաբանական պարտէզը, բրիտա

ՀԵԳԵԼԸ ԵՒ ՆՈՐԱ ԺԱՄԱՆԱԿԸ {ԲԵՌԼԻՆԻ} ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆԻ ՄԷՋ ԿԱՐԴԱՑԱԾ ՀԱՅՄԻ ԴԱՍԵՐԸ: ԹԱՐԳՄ.

գիտութիւնքը կարդալով ման գալուց յետոյ, վերջապէս {Բեռլինի} մէջ 1830-1831 [թուերին], վերջին անգամ կարդում էր

ճշմարտությունը մերն է, եւ նա կպահե մեզ: Ես {Բեռլինից} կամ Վիեննայից դարձյալ կգրեմ եւ դու առժամանակ, մի

: " ՊԱՏՈՒԱԿԱՆ ԵՂԲԱՅՐՍ ԿՈՄՍ ԷՄՄԱՆՈՒԷԼ {Բեռլինից}, Ապրիլի 12-ից գրած նամակդ, որով Քրիստոսի յարութ

տիկեանցին Սրբազանին Չեթու Սահակին Չեթուին {Բեռլինից} 15/27 Նազարեանցին եւ Հիւսիսափայլին Չեթուին,

յմանների տակ անհնար է ուրիշ կերպ: Արհեստաւորը եւ {բեռնակիրը}, որ չունի եւ այս վաճառականների ունեցած շատ կամ ս

վրդի եւ վերոյիշեալ անձերի վարձած հրդեհաշէջների ու {բեռնակիրների} միջեւ: Անկեղծօրէն ցաւալի է, որ Էջմիածնի ծ

ում, եթէ դուրս հանենք արհեստաւորքը եւ հայաստանցի {բեռնակիրքը}, մնացածը առհասարակ վաճառական է. ի՞նչ վաճառական

ի մէջ եւ այն մարդիկը, որ Վանայ կողմերից եկած էին {բեռնակրութիւն} առնելու համար, իւրաքանչիւրը այդ պանդխտական եւ մշ

Գուցէ, մանր վաճառականութիւնը, միջնորդութիւնը, {բեռնակրութիւնը} աւելի արժէք ունին նորա աչքում: Շատ դառն է մեզ աս

անունով: Ահա որքան հարցումներով եւ աշխատանքով {բեռնավորեցի} Անանիային, բայց չէ՞ որ պետք է աշխատել. թո՛ղ արի

յլապէս փոխելով. աւելի լաւ էր բառ առ բառ օրինակել {Բեռնարդէն} դը Սան-Պիեռի " Պաւլոս եւ Վիրգինէն ", քան թէ նոյն

րդ, որ կարդացած էր " Պաւլոս եւ Վիրգինէ " անունով {Բեռնարդէն} դը Սան-Պիեռի գործը, " Փելիքս եւ Պաւլինէի " մէջ պ

ակ դուրս եկան նոցա առաջեւը մի քանի սայլեր՝ խոտով {բեռնաւորած} ։ Թագաւորական սպասաւորքը գնացին ճանապարհը յստակել

նք մեր այս գործը այս տեսակ օրինակների շատութիւնով {բեռնաւորելու} դիտաւորութիւնից, որովհետեւ աշխարհի երեսին ոչինչ

: Այլ դու, ո՛վ մարդ, այս աշխարհքում {բեռնաւորուած} յոյսերով Ի՞նչ ես օրդ դատարկ անցնում ` հառաչե

. " Ինձ մօտ եկէ՛ք, ամեն հոգնածներ եւ ո՛վ որ ծանր {բեռներ} ունի, եւ ես կը հանգստացնեմ ձեզ ". եւ Պաւղոսը աշ

են, խուճապում են, կապում են կայքերը, պահում են {բեռները}, լցնում են հրացանները, կամենում են փախչել եւ կա

ր հնար չունէր դուրս թափելով նորանց՝ թեթեւանալ իր {բեռներից} ։ Այս է գէթ այն ցաւը եւ թշուառութիւնը, որ նա զգո

յս ամենայն եղեւ ի գալստենէ փէրիին (օղուռսըզ ոտքը {Բեսարաբեայ} կոխածին պէս, քահանայք թարաքը էլլան, եւ այլն):

, յաւուրս յառաջնորդութեան Գրիգոր արքեպիսկոպոսի ի {Բեսարաբիայ}: Աղօտ իմն յիշեմ զգործ մի ի թեմական ատենին Նոր Ն

6 հազար, Ավստրիայում՝ 18 հազար, Նախիջեւանում - {Բեսարաբիայի} թեմում՝ 36 հազար. ես դեռ չեմ խոսում Գալիցիայի,

ՏԹԷՈՍԻ ՎԻՃԱԿԱՒՈՐ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻ ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՒԱՆԱՅ ԵՒ {ԲԵՍԱՐԱԲԻՈՅ} ԱՍՊԵՏԻ Միքայէլ դպրէ Ղազարեան Նալբանդեանց,

չական Հայուց Թեմակալ Առաջնորդի Նոր Նախիջեւանայ եւ {Բեսարաբիոյ} հմր. 74, ի 4 մարտի 1852 ամի, ի Քիշնեւ Դ

էր Մատթէոս վիճակաւոր արքեպիսկոպոսն Նախիջեւանայ եւ {Բեսարաբիոյ} ՝ ծանոյց ինձ բանիւ բերանոյ զհրամանագրութենէ Սինօդ

իշեմ զգործ մի ի թեմական ատենին Նոր Նախիջեւանայ եւ {Բեսարաբիոյ}, յայսմ մասին եւ զխռովութիւն Գրիգորիապօլսի ընդ Գ

ՏԹԷՈՍԻ ՎԻՃԱԿԱՒՈՐ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻ ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՎԱՆԱՅ ԵՎ {ԲԵՍԱՐԱԲԻՈՅ} ԵՎ ԱՍՊԵՏԻ Ի Նախիջեւանայ երկրորդ կարգի վաճառակա

իմանամ, Թոփերս բաց կը թողնեմ, Թէ ո՛չ {բեսսայմաղանա} ` Եթիմի պէս վեր կ՚ընկնեմ: Ну, ведь,

օտ իբր վաթսուն տղայ Յովսէփ սրբազանը, գաղթեցնելով {Բեսսարաբիայից}, Մօլդաւիայից եւ Վալախիայից, բերել է Սուրբ Խաչ վ

, ստանալով կաթողիկոսական գաւազան, վերադառնում է {Բեսսարաբիայից} դէպի Էջմիածին, Աբովեանը իւր յառաջադէմ աշակերտներ

ց, բայց ընդհանրապես արտաքին հանգամանքները հօգուտ {Բեստուժեւ} -Ռյումինի խմբագրության չեն խոսում: Է՜հ, ոչինչ,

ունի ֆինանսական սիստեմում: Երկուշաբթի անձամբ {բեր} ինձ [1 բառ անընթ. ]: Ինձ հարկավոր է այնտեղից տեղ

-պէս: Թէ մոռացար բեւեռը, Միտքդ {բեր} այրած գօտին. Կամ ուժաչափ գործիքը, Դ

ս, Վհատ զաւակաց Միւս անգամ գալուս {Բեր} մեզ մի հսկայ, Որ մեր ցաւերը Տեղեակ հաս

չեն Անգլիացին: Տօ՛, մի նորա չափ ազատութիւն ձեռք {բեր}, յետոյ խօսիր է. ղարաբաղցու ասածը չլինի " ըռխին

՝ բերեմ բայի կատարեալի երրորդ դէմքում ասում էին ի {բեր} փոխանակ եբեր, նոյնպէս դնեմ-ի կատարեալը եդեր, փոխա

փոփւում է դոյն իսկ կրօնների բնաւորութենների մէջ։ {Բեր} քննենք այստեղ համառօտաբար նոյն այդ յատկացուցիչ բն

ցոյց տալ միայն կրօնի ինչութիւնը եւ խորհուրդը)։ {Բեր} այժմ խօսենք իւր կարգով եւ պապականութեան վերայ, ո

գործարան ունի խելապատակումը, թո՛ղ հասկանայ։ {Բեր} այժմ քննենք Մխիթարեանց բարոյականութեան երկրորդ աղ

, ի բանս արգասաւորս: Այլ զի զընթացսն կատարեսցուք {բեր} յիշել՝ որոց յայտնի են մեզ գրածք։ Վեցերորդն դ

մին հատորս, այլ եթէ ուսաք զճշմարտութիւն պաշտել, {բեր} ապա ասասցուք, աստէն], զի նա, որպէս վկայեաց այս

ի եվրոպական մասում՝ այսինքն՝ Բեբեկ, Օրթա-Քեյ, {Բերա}, Ղալաթիա, Խասքեյ, Էյուբ, Պալատ եւ բուն Կոստան

տի դատաւո՞ր նստի ուրիշի խղճմտանքին, պիտի յանդգնի {բերա՞ն} բանալ, մա՞րդ խրատել, իրաւասութի՞ւն բանեցնել: Ո

են քաղաք եւ հասարակություն ինքը յուր խելքը գլուխը {բերած} պիտի մտածե յուր անցածը, ներկան եւ ապագան, պիտի

ետեւ " Հյուսիսափայլի " հետ. ինչ որ օտար աշխարհից {բերած} ՝ տվել էի " Հյուսիսափայլին ", պիտի տպվի հոկտեմբե

աստանի օրինավոր վճռադատությամբ: § 10. Երբ որ {բերած} եւ հանձնած էինք կայքերի հաստատված վկայագիրքը, Նա

ես, այսինքն " Արեւելեաց " գիրքը, բայց վերջը մեջ {բերած} Ձեր բանքը դղրդեցին մեր հավատը, ուստի եթե անարժան

ի բոյս՝ այստեղից այնտեղ տարածկամ այնտեղից այստեղ {բերած}, անփոփոխ պահէր իւր բուն յատկութիւնը, մինչդեռ փո

ւնը, որով ոչ միայն զՄխիթարեան համախոհս թաւալգլոր {բերած} ու անել անդնդոց մէջը ձգած եւ ի թշնամեաց անդառնալի

ք պատասխանում ենք՝ ո՛չ: Նոքա դեռ նոր աշխարհ {բերած} մանուկը, ըստ մեծի մասին, յանձնում են օտարազգի դ

ր հսկայական գիտութեան ապացոյցքը գրաւորական կերպով {բերած} դրած չէ հանդիսի մէջ, որ հասարակութիւնը կարող լին

ապացոյց ներս բերել) նորանով, որ նոյն այդ յառաջ {բերած} " Երկնէր երկին եւ երկիր " ամենին յայտնի երգը թարգ

եզ, որ Հայերը իւրեանց կրօնը կամ դաւանութիւնը զոհ {բերած} լինէին իւրեանց քաղաքականութեան կամ մի այլ ապահովո

րձկանի աշխատութիւնը իւր համար չէ. վարձկանի յառաջ {բերած} արդիւնքը վայելում է նորա տէրը: Ո՞վ է նորա տէրը:

րկրագործ լինի, իսկ փոքրագոյնը՝ երկրագործի դուրս {բերած} արդիւնքը մշակող եւ վաճառող, որ զուգակշիռը պահուի

ճառականութիւնը, երբ նա, գլխաւորապէս, Հայի առաջ {բերած} նիւթը եւ արդիւնքը վաճառէ, այն ժամանակ միայն ազգը

այսչափ, այլ առեւտուր սկսելու ժամանակ, նորա մէջ {բերած} գումարը եւս հալեցաւ, բոլոր ձեռքի ապրանքը պարտքի

, որ մեծամեծ աշխատութիւնք, այո՛, քրտինքով գլուխ {բերած}, Ազգին ամենեւին օգուտ չեն բերել, ինչպէս են բարձ

ր նա, այնքան մեծ աշխատութիւն յանձն առած ու գլուխ {բերած}, այնքան յստակ եւ գեղեցիկ ոճով խօսելով իւր գրքի մ

թիւն է նոցա արածը. բայց ես այսպիսի քրտինքով առաջ {բերած} մեծ վաստակս եւ շատ աշխատութեամբ արած ծախքս, վատ

Վրաստանից, Սիւնեաց եւ Արշարունեաց երկիրներից իմ {բերած} բաներս եւ ինչ որ բո՛ւն Տիրոջդ եղբօրորդիներից ստաց

'ի քէն եւ կամ ծառայ ուրուք"։ Երկրորդ, վերը մէջ {բերած} յառաջաբանի խօսքերից յետոյ պարոնը շարունակում է.

ւխը ծածկած", այլ՝ "գլուխը կախած". եւ այդ բառարանի {բերած} վկայութիւնքը արդարեւ այդ միտքն են տալիս։ Բայց

ործուել, փոխանակ կատարելագործվիլ ասելու։ Վերը մէջ {բերած} օրինակում, նա հերիք է համարում, ներգործականի եչը

անակ եդ։ Այսօր այս բոլորը անհետացել են, եւ Ղրիմից {բերած} թաթար բառերի պաշարի վրայ ոչ միայն "օր ըստ օրէ", ա

իքը կառավարելու համար: Ոմանք ասում էին, թէ հետը {բերած} արծաթ ունէր կամ գոհարեղէնք, երբ եկել էր Նախիջեւա

. Որտեղի՞ց, որտե՞ղ: - Երեւի մի բարեհոգի մարդ {բերած} լինելով նամակը, գիտութեամբ յանձնել է այդ աղքատին

գունով, որ յետոյ մէջքի վերայով դարձեալ աջ կողմը {բերած}, կապած էր այնպիսի ճարտարութենով, այնպէս քնքուշ

ազգի սիրտը, աշխատում է ցրուել այդ գրքերը եւ ձեռք {բերած} արծաթովը մէջ մտանել այլ գործերի։ Նորա աշակերտքը

ւ Յիսուսեանները, Տրիդենտեան ժողովի մէջ նոցա առաջ {բերած} խնդիրների եւ կարծիքների մասին, հաստատեց ֆակուլտէ

առավարութիւնը եւ զանազան արհեստները, որ ներս էին {բերած} Հասարակապետութեան մէջ, բոլորովին համաձայն էին Կա

նէին իւրեանց օրական պարտականութիւնը։ Արհեստներից {բերած} էին Պարագուայի մէջ կենդանագրութիւն, ճարտարապետու

կում է իւր մէջ հարիւր մի կանոն՝ մեծ մասնով դուրս {բերած} Օգոստինոսի եւ այլ եկեղեցական հարց գրուածներից. ո

ր գիտենք. բայց որովհետեւ մինչեւ այժմ հանդէս չէին {բերած}, այժմ պիտոյ էր հանդէսով ցոյց տալ, որ հաստատուէի

ոճերը։ Կարող են մեզ ասել, թէ մինչեւ այժմ մեր {բերած} վկայութիւնքը եւ ապացոյցքը աւելի վերաբերւում են այ

պրանք բերել Եւրոպայից, որովհետեւ սովորական չափով {բերածը} եւս ապաստան է հանգամանքներին եւ շատ անգամ մնում է

վ, խաւար եւ մահ: Սոքա են մեզ համար միջին դարերի {բերածը} եւ նոցայ բեռի տակ ճնշուած է այսօր հայ մարդը: Թափ

արծա՛թը միայն, որի համար հարստահարում են, ձեռք {բերածի} պէս, այնուհետեւ ամենին էլ արդա՛ր եւ անմե՛ղ են ան

որ այս տեսակ ընտիր տեղեր կար չհատցրինք, այլ մէջ {բերածն} էլ տկար կերպով ստորագրեցինք: Այս տեսակ հոգեբանակ

վ պապանձեցնել լեզուս, մինչդեռ ասում ես, թէ ձեռք {բերածներիս} մինը եւս ազատութիւն է: Թո՛ղ, գէթ խօսքով օգուտ ք

պայմանք, որ ես չունիմ եւ որի մասին չկամիմ ոչ ոքի {բերան} բանալ եւ բան խնդրել: Այս պատճառով ոչինչ մասնա

ր միմիայն վերջին աստիճանի նեղությունը կարող է ինձ {բերան} բանալ տալ: Բացի սորանից, ես, մանավանդ քեզանից

պատրաստ եմ պարզել եւ լուսափայլ կացուցանել, որպէս {բերան} կամ որպէս պատկեր պատգամաւորաց թէ բանիւ եւ թէ գրով

հողացելոց: Թո՛ղ զմեծակշիռ կորուստ ազգին, ափ ի {բերան} պապանձեմ առ մերազնեայս եւ առ օտարս, մինչ հարցանե

գամ, ինչպէս տեսանում էք, շատ կակուղ վարուեցաւ. {բերան} չբերեց իւր բէգզադէութիւնը կամ 3. 000 մանէթի բանը

գտանւում է թատրոնաբեմի վերայ։ Ո՛վ կը համարձակուի {բերան} բանալ. խոստովանիմ եւ հաւատամ: Չենք կարող ու

Քո սուրբ հոգով ներշնչուած: Պապանձուեցին չարերի {Բերան}, լեզու թունալի, Մինչեւ ` հետ սուրբ Ներսէսի ` Ե

րաբեղուն լի հնձոց. Կամ այգւոյն տէր՝ սիրտ ի {բերան}, Որպէ՞ս խաղողոյն կթոց: Որպե՞ս նաւոր

Զայնպիսին խելակորոյս: Այլ ո՜, մեզ բան ի {բերան} Յամբովկ փութացեալ վիպիս Ոճով ասել զամե

ուրեմն ըստ Չինաց եւ զմիլիօն թուականն եւս առնու ի {բերան}: 5) Երես 15. Հարց. - " Այն մեռած հոգիներ

Քեզ սիրեց Հայաստան, Քեզ օրհնում է բիւր {բերան}, Քեզ դաբնի պսակներ հիւսում է ապագան.

երեսին մնա՞ց մի կաթիլ Ամօթի սուրբ ջուր, որ {բերան} բանանք։ Ո՛չ, թէ չենք ուզում հողից հող կորչ

էն զարգացման վերայ։ Իսկ թէ Ազգայինքը այդ խօսքերը {բերան} առել են միայն այն մտքով, որ բամբասեն հեղինակների

ղեակ եւ թափառական գաղափարների ստրուկ գերմանացին է {բերան} բանում անգլիական սահմանադրութեանց վրայ, որի լոկ

այդ վկայութիւնը. " որ հանէ զպատուականն յանարգէ, {բերան} իմ եղիցի ". (եր. 35) Ս. Գրքում այսպէս. " Եւ

նգամանքի վրայ ոչ ո՛ք իրաւունք ունի առանց ապացուցի {բերան} բանալ։ Մեր դատապարտածը Հրատ անունը չէ, այլ այն

որել է գինին եւ այնպիսի թունդ քացախ է դարձել, որ {բերան} է այրում... ճշմարի՛տ, կարծեմ դեռ քացախի թթուո

գրիչդ ոչ, եւ դեռ համարձակւում ես մարգարէի լեզուն {բերան} առնուլ, որի անունը արտաբերելու ժամանակ իմ գահը դ

քն չունեւորք, կային, որոնք ոչ լեզու ունին եւ ոչ {բերան}, ձուկի նման մունջ են: Այս դասակարգը պարկեշտ է,

տեսի Թովմասը յառաջ տանելով իւր խօսքը չթողեց նորան {բերան} բանալ: - Ձեր խօսակցութիւնը, որի մէջ յիշեցիք

է պ. Յովնաթանեանցը խօսում էր դպրոցների վերայ եւ {բերան} սերտած բառերով հաստատում էր նոցա օգուտը, առանց ա

եամբ: Մի մոռանաք, գէթ այսուհետեւ, զգուշութեամբ {բերան} առնուլ իմ անունը. դուք չէք կարող ծամել եւ կուլ տ

էս: Այսպիսի անզգամ կնոջ, այնպիսի տխմար եղբայր. {բերան} կար, լեզու չկար. նորա սաստիկ բարկանալը երեւում

էրք հայոց՝ խնամ տարեալ հայկական մանկտւոյն, որ ի {բերան} առեալ զանուղ եւ զանծուծ ուղղականն եւ զսեռականն՝

չ զանցանեմք՝ եթէ կոչել զսա համարձակեսցուք " Ոսկի {բերան} " առ Հայս, զի որ սորայս են պարզութիւնն ոճոյ լծոր

ւրողաբար, եթէ կերակուր այլովք ձեռովք հասուցեալ ի {բերան} կարէր ունել զնոյն ճաշակ, զորպիսին զգամ ք, մինչ

ցքը ուղղէ դէպի հեղինակի խօսքերը, որ առանց ուրիշի {բերան} տալու, ինքը հեղինակն է խօսում, այդ տեղերում բնո

ու՛ր ենք առաջադիմութիւն եւ քաղաքակրթութիւն բառերը {բերան} առնում: Գեղեցիկ է խօսում հոյակապ Լիբիզը իր

այնիւ իւրեանց ողբալի տգիտութենովը համարձակւում են {բերան} առնուլ գերապատիւ Ստեփանոս վարդապետի գրուածքը, թէ

ասեալ են միշտ առ որս ուղղեալ են, թողեալ զթշնամիս {բերանաբաց} մէկուսի: Խնդրեմ միամիտս առնել զայսմանէ զլրու

անպտուղ իդէալների մէջ եւ մինչեւ այսօր չպակասեցան {բերանաբաց} փիլիսոփաներ, որ քամի կուլ տալով իդէա քարոզեցին,

այնպէս ամբոխի աչքին երեւցող լինելով, ստիպում են {բերանաբաց} ժողովրդին խորհուրդ ենթադրել այդ բաների մէջ: Յայտ

երկու կողմի փաստաբանքը դատավորների ներկայությամբ {բերանացի} կխոսին եւ կպաշտպանեն տրված թղթերի բովանդակություն

ոյն հայոց, այլ ՚ի տեղեկութեանց, որք հասանին ինձ {բերանացի} յօրինսգիտաց եւ ի փաստաբանաց քաղի, թէ յիշեալ Թէրթ

անգամանք, թերեւս ոչինչ անծանօթք Ձեզ, սակայն ըստ {բերանացի} պատուիրանի Ձերում գրեմ ՚ի սմա ՚ի լեզու բնիկ մեզ,

ւ նիւթական, ե՛ւ բարոյական կողմից: Շատ անգամ {բերանացի} եւ նամակներով խօսած ենք զանազան մարդերի հետ մի ըն

ով իմաստասիրութեամբ հռչակուած Յոյն աբեղան, որ սա {բերանացի} խօսէ Շնորհալու հետ եւ կարգի դնէ միաւորութեան խնդի

լինէր ինքը իրեն։ Այս մասին, եթէ ոչ գրով, գոնէ {բերանացի} շատ լսած ենք բացասական կարծիքներ, այսինքն թէ ինչ

ռովմ առ սրբազան Պապն Կղեմէս XI, ընկալաւ 'ի նմանէ {բերանացի} հաստատութիւն իւրումն կրօնի, անուն տուեալ նմա Անտ

այն, այս կամ այն տիրացուի, այս կամ այն քահանայի {բերանացի} պատմութիւնից մեզ հասած, է բոլորը, ինչ որ գիտենք

մէջ վերստին կը լսեն այդպիսի անձինքը այն, ինչ որ {բերանացի} արդէն ասել էինք, գուցէ այս կրկնութեամբ բժշկուի ն

ւնենային մանաւանդ երբ դպրոց-մպրոց չլինելուց յետոյ {բերանացի} խրատներ էլ կամ չեն լսում իսպառ, կամ թէ լսում են

առքը՞... - Ազգի՛նն է: - Ցնծա՛, ազգ: {Բերանդ} հովին բացած՝ նայի՛ր այն կտոր լաթին, որ կախուած

նի մոխրային աղեր եւ այս է պատճառը, որ մոխիրը եթէ {բերանդ} ես դնում, աղի համ է տալիս: Իսկ կղմինդրը, որովհ

, ընչի՞ ես էս բարի լսի առաջին, սուրբ ըխտի ճամփին {բերանդ} փիս բաց անում... է: Այս տողերը արտադրած ժամանա

ներ կորավ տեի։ Այս բաները ես հավիտյանս հավիտենից {բերանես} չէր հանեի, բայց հարկադրեցիք նե, ասացի, խնդրեմ

նութները, ծածանում է Սարդինյան դրոշակը, եւ ազգի {բերանը} ուրախությամբ արտաբերում է յուր ազատիչների անուննե

չե՞ն ցանկանում արդյոք նրանք եւ ա՛յդ փողերը քամու {բերանը} տալ՝ եկեղեցական կապիտալների օրինակով: Եթե նր

ո գիշերասէր դարանամուտ ընկերքը չեն կարող փակել իմ {բերանը}, որ չխօսէր նա ճշմարտութիւն. ձեր շատ եւ անխորտակ

որ կայ, Կոմս Էմմանուէլի հօրեղբայրը կը կապէ նորա {բերանը}: Հրամերես, միայն քո ցանկութիւնն էր պակաս այդ բա

. Այնտեղ էր եւ ձեր բարեկամ Պ. Բէգզադէն, որ քիթը {բերանը} թթուեցուցած, նստել էր ուրիշ շատերի կարգում: Շին

ք, ո՛չ մինը եւ ո՛չ միւսը կարող չէին փակել խօսողի {բերանը}, ուր խօսք ասացեալը համազօր է կրակի եւ սուրի: Այ

երը խօսելով մխիթարուելուց յետոյ՝ իսկոյն փոխում է {բերանը} (տե՛ս երես 504), եւ ահա նորա խօսքերը. " Ի վեր

ւէն ընկնողը, որ գետերուն, սարերուն եւ գայլերուն {բերանը} բիւր հազարներով ձգելէն ետեւ, մնացածներն ալ իրենց

սպառնալիքը, սկսում է ջարդել ողորմելի տղայի քիթը {բերանը} ՝ դժոխային խօսքեր դուրս ժայթքելով բերանից։ Պօլից

նդդէմ, որ Թէորիանոսը կամայաբար դնում է Շնորհալու {բերանը}, մերժում ենք որպէս մերկ սուտ նորա արտասուալի պաղ

- Հողը իմ սեպհականութիւնս է... Խօսքը {բերանը} մնաց: Այն կողմից կտրիճի մինը, երկաթի տրամաբանու

վնաս... Միւսներին էլ օրինակ... Խօսքը {բերանը} մնաց: " Տօ՛, այդ կնդուկ պոչատին Քաշե

ւ երբ ճանաչեց հայկազեանց սերունդ, Իւր սուրբ {բերանը} կրկին բաց արաւ. " Անունս է Ոգի հայասէ

թեամբ: Եւ ո՜վ է այն մարդը, որ պիտի փակէ մեր {բերանը} այս անօրէնութիւնների ընդդէմ բողոքելուց, ո՛վ պիտի

ղների կեանքը, մինչեւ մի ժամանակ, իսկ երբ մինչեւ {բերանը} լցուած էր փորձութեան բաժակը, այնուհետեւ նոցայ սգ

նպիսի կերակրից, որ ինչ յատկութեններով մտանում էր {բերանը}, նոյն յատկութեններով դուրս գար որովայնից առանց մ

ցամաքահողը ազատութիւն գտնելով եւ կորցնելով հոգին {բերանը} եկաւ, Անգլիան, իր այն թերի համարուած, եւ իրաւա

ասում է, թէ. " Ով որ պատուականը անարգից հանէ իմ {բերանը} կը լինի"։) Պատճառ, ճշմարիտ, արդար եւ օրինաւ

ոնք վախճանեցան՝ ո՛չ օրհնելու համար բանալով իրենց {բերանը} ։ Այս պատճառով զարհուրած վախենում եմ, չլինի թ

ում նորա աչքումը, թաթախեց իւր ղահուէի մէջ, դրեց {բերանը} եւ խածեց կէսը. երբ որ ծամել էր, իսկոյն թթուեցաւ

թռաւ գահիցը դէպի նա, կայծակներ թափելով աչքերից, {բերանը} եւ ճանկերը բացած, որպէս թէ պատրաստւում էր պատառո

խելացի: Այս ասելով յօրանջեց սաստիկ եւ բացեց {բերանը} Վեզուվի ճեղքուածքի չափ, ուստի դուրս թափեցան բոց

ալով այս բոցը սատանայի կոկորդից, լուսաւորեց նորա {բերանը} եւ կոկորդի մի մասը, ուր որպէս մատենադարանի մէջ շ

րը բացուեցան յանկարծ եւ շեմքի վերայ երեւեցաւ քիթը {բերանը} մրոտ մի մարդ: Նորա հին սերտուկը շատ տեղ ծակոտուա

, - ես այնպիսի բաներ հարցանէի, որ բաց մնար նորա {բերանը}, զօր օրինակ. " Որ 'ի լերինն այլակերպէալ ցուցեր

րձն էր մնացել, - ասաց Մանթուխեանցը, մի կտոր հաց {բերանը} դնելով, - եւ ճշմարիտը պիտոյ է ասել, փոքր մնաց,

մպայն ասածդ հեղեղի պէս կը թափեմ, կը բանամ քսակիս {բերանը}, թո՛ղ մեր Սարգիսը դիմանայ միայն խցանը բանալով․ բ

ը եւ ի՞նչ է մնում նորանից ինձ սեփական: Այս մինին {բերանը} ծեփիր, այն միւսին ընծայ տուր... իսկ որքա՛ն դո

մինը. պատճառ, ձմեռը շուտով փակելու էր ահա նորա {բերանը} մինչեւ մարտ ամիսը: Այս տխուր, լուռ ու մունջ բնա

ում, այն էր պատճառը, որ ծնողքը կապում էին նոցայ {բերանը}, ինչպէս այս րոպէիս դու, մինչդեռ ոչինչ խօսած չէի

կայ, այդ ի՞նչ երդում է, որ սիրտը չէ տալիս, այլ {բերանը} միայն, եւ այն ամաչելուց եւ այլ հազար տեսակ հարկա

ում էր նորանով, որ չէր լսում, այլ քանի մի անգամ {բերանը} բանալուց եւ փակելուց յետոյ, վեր էր կենում եւ գնո

բ։ Կրակով ու սրով կապեցին պապերը մարդկութեան {բերանը}, նորա բանականութեան ազատ հոսանքը, եւ միլիոնակոր

որ այս... Յիսուսեան աբեղաների դատակնիքը խօսէր իմ {բերանը} "՝ Fallait il donc que ces b... de Jésuites s

լեզուի երգիչ է. մի փոքր ժամանակից յետոյ անյարմար {բերանը} բացեց ու երգել կամեցաւ. մի քանի վայր ի վեր, ղալ

Այս խօսքերը վիպասանութեան մէջ ներգործող մարդոց {բերանը} չէ դրուած, որ ներելի էր, որովհետեւ ժողովրդի մէջ

տմական դառը դէպքերի տակ ընկճուած, մեռած ու հոգին {բերանը} եկած, չէր կարող բնական օրէնքի ազդեցութիւնքը քերե

երի աչքից ծածկելով, որպէս մի սրբազան աւանդ սիրտը {բերանը} եկած այսօր այս կերպարանքով բերել թողել ներկայ սեր

ւսիսափայլ ", 1858 թ. ԱՂՔԱՏ ԿԻՆ (Պիէր Ժան {Բերանժէ} ) Ցուրտը փչեց. ձմեռ սաստիկ. Ձիւնը ծածկեց

նելով, որ մի այդպիսի մարդ մօտենում է մի անդունդի {բերանի} եւ պիտոյ է կործանուի նորա մէջ, եւ նա, տեսանելով

նել մայրենի լեզուն ազգի զաւակների սրտի, հոգու եւ {բերանի} մէջ, անհետացնել մեր միջից Թուրքերէնը, Մոլդովանե

աչքերը ներս ընկած, ժանգոտ ատամներով եւ անտանելի {բերանի} գարշահոտութեամբ, դէմքը կնճռuծ, ունքերը կիտած:

ն, համարեա թէ փայտանալով, հազիւ հազ շարժւում էր {բերանի} մէջ. հայ երիտասարդներից մինը, պ. Ծ... վը աս

որ առանց մի ձայն լսելու, միմիայն նայելով խօսողի {բերանի}, դէմքի եւ ձեռքերի շարժողութիւններին, խուլը կարո

արտելուց յետոյ մի անմեղ ժպիտ փայլեցաւ նորա փոքրիկ {բերանի} վերայ, եւ մաքուր սպիտակ մարգարիտները կիսով չափ ե

եւ մաքուր սպիտակ մարգարիտները կիսով չափ երեւեցան {բերանի} միջից. նա համբուրում էր նամակը, փայփայում էր նո

ուկի կաշի եւ բոլորովին կապոյտ, լերդագոյն, երեքի {բերանի} մէջ ոչ մի ատամ չկար: Երկայն եւ չոր քթերը, համար

նորոշ դրութեան մէջ մնալուց յետոյ, ցոյց տուեց իւր {բերանի} վերայ մի խորամանկ ժպիտ, որով նորա առհասարակ տգեղ

ով օրերս, ամենայն օր մի քայլ մօտենալով գերեզմանի {բերանին}, աչքս՝ դուռը, նստած եմ, թէ ո՛վ արդեօք շնորհ կ

ը եւ հանգամանքները, որ ուրախութիւնը համ տայ նորա {բերանին}: Խօսքը մեր մէջ մնայ, մարդը այդպիսի ժամանակ պիտի

բայց Ավետիքը չգիտեմ կուգա թե ո՛չ: Այստեղ ամեն {բերանից} լսվում է խաղաղության մասին, աստված տա, որ ճշմար

սանում եմ նորա մէջ այնպիսի բաներ, որ արժանի չէին {բերանից} հանելու, թող թէ պղծելով Գուտտենբերգի գիւտը հասար

քը, որ նորերումս լսւում է մի քանի պարոնների գրչի {բերանից}, ինչպէս վկայում է Պ. Իսահակեանցը ազգի անուսումն

անձը՝ ասելով, որ հանգամանքը բռնի խլել էին նորա {բերանից} այդ ողբը։ Առաջինը՝ Պարո՛ն, Խորենացին անկարօտ է

հեղեղելու էր մեր արտերը: Մի քանի այլ շինականների {բերանից} լսւում էր մի այլ առասպել, որով մխիթարւում էին նո

ում էր այդ հողաբաժնի մէջ՝ դէպի վեր Թեմերնիկ գետի {բերանից}: Բայց եթէ ձեր բնակութենների համար այնտեղ պակաս է

նում են, որ դուրս էր գալիս բարեկամի կամ համախոհի {բերանից}: Մի Հայ, որ չէր սիրում ինձ, իմ անձնաւորութիւնը

իտ խօսքը, թէ " հանգամանքը բռնի խլել են Խորենացու {բերանից} նորա ողբը ", կցորդել էի, թէ ամենայն արդարութեամ

նհամ սուտեր ոչ թէ տպագրութեամբ հրատարակել, այլեւ {բերանից} անգամ հանել: Ահա հեղինակի բուն խօսքերը (տե՛ս եր

մէջ (տե՛ս երես 503) խօսում է հեղինակը Հայաստանի {բերանից}. " Առ այժմ լիովին սփոփիմ եւ զովարար ցօղ հիւսիսոյ

մենազօրաւոր պատասխանին, որ լսում ենք ծերունի հօր {բերանից}, այս է. " Պապեան եղիր, որ խալսիս"։ Լսեցինք,

ամ այլ ինչ. Ազատութի՜ւն, դուրս թռաւ Իմ մանկական {բերանից}: - Ազատութի՞ւն, - ինձ կրկնեց Ճակատագիրը վերեւի

այի քիթը բերանը՝ դժոխային խօսքեր դուրս ժայթքելով {բերանից} ։ Պօլիցմէյստերը պատուանից տեսանում է այս հանդէսը

: Այս ասելով՝ հանում է ծոցից մի նամակ տղայի մօր {բերանից} իւր որդու վերայ, որով որպէս թէ ուղարկում էր վերո

արի մասին, եւ չենք կարող չուրախանալ ` Հայ մարդու {բերանից} լսելով այսպիսի խօսքեր: Օրհնեա՛լ է Աստուած:

յն ժամանակ սուր ունի հատու, Կըրակ է թափում այրող {բերանից}. Մուսան նորանով խօսում է մեր հետ, Սիրտ է զմայլո

ամ այլ ինչ. Ազատութիւ՜ն, դուրս թռաւ Իմ մանկական {բերանից}: " Ազատութի՞ւն ", ինձ կրկնեց Ճակատագիրը վերեւի

րբ հանդիպում է իւր նման տարաբախտի եւ լսում է նորա {բերանից} մի քանի ցաւալի խօսքեր, կարծես թէ մի փոքր թեթեւան

ա յանկարծ մէջից կտրեց բանի թելը եւ բացականչելով, {բերանից} հանեց այս խօսքերը, որ նոյնութեամբ դնում եմ այստե

յստեղ, ինչպէս յայտնի են դոքա նոյնիսկ հանգուցելու {բերանից} լսուելով։ Քաղաքով Երեւանցի էր նա, որդի ազնու

մ դու"։ Այս տխուր խորհրդաւոր խօսքերը Կաթողիկոսի {բերանից}, որպէս թէ մուրճի զարկով մի վայրկեանի մէջ փորեցին

ցեալ Գեղամեանցի հօրեղբայրը, ինչպէս լսած ենք նորա {բերանից}, շատ ընդդիմութիւն է ցոյց տալիս։ Տիկին Գեղամեանց

ութեան զօրութիւնը, սատանան հետաքրքրութեամբ հանեց {բերանից} խածած կտորը, որի վերայ դեռ երեւում էին գրի անուն

էր պ. Մարկոսը իւր թէյը, երբեմն երբեմն արձակելով {բերանից} թաբակի թանձր ծուխը օղերի նման դուրս փչելով: Նա ո

այի հետ, եւ ահա պ. Շաքարեանցը բարկացած, շողիքը {բերանից} թափելով ներս մտաւ: - Այդ անկարելի է... այ

ծուխի օղեր, որ շատ յաջողակութեամբ բաց էր թողնում {բերանից}, թւում էր, թէ ընկնում է մտածողութեան մէջ: Մինչ

աջ գիտէր այս բոլորը, վերստին լսում է մի ժամակոչի {բերանից}... Արեւը յետ քարշեց իւր վերջին ճառագայթքը

րող երբեք երեւակայել, որ Դուք ընդունակ էիք հանել {բերանից} ` երբեւիցէ, մի անարդար վկայութիւն ձեր մասին: Առ

վերջին կտակն էր սէր, ընկերսիրութիւն, որ, նորա {բերանից} ընկնելով մքուր սրտերի մէջ եւ ոռոգուելով նորա արիւ

ում ենք, թէ Արտաշէս Բ-ի օրով լսում ենք Խորենացու {բերանից} երկրագործութեան տարածումը Հայաստանում, մինչեւ որ

բերութեամբ, լսում ենք մեր երանելի Ղազար Փարպեցու {բերանից} այնպիսի պատմութիւնք, ուր որսորդութիւնը ոչ վերջին

ւտ վաստակ։ Մեք գոնէ լսում ենք բանագէտ մարդերի {բերանից}, որոնք, փորձ առած լինելով, կարող էին փորձանքի

որ խօսքը, որ ձայնաւորուած լսւում էր օդի մէջ մեր {բերանից}, մեր իսկ մտքի ծնունդն էր։ Լեզուի պաշտօնը այստեղ

կ գրկախառնիր ինձ, տէր սատանայի պոչը անպակաս լինի {բերանիցդ}, ամէ՛ն: Երբ որ աւարտել էր Քամը իւր ճառը,

տիեզերքն սիրոյ շնչով ես լցրել. Կը յանդգնի՞ որդը {բերանն} իր բանալ Եւ աղարտել ստեղծեալիդ կատարեալ"։ Վա

նքն ընկան փշրուած... Թէեւ այսօր պիղծ {բերաններ} Ոմանք, դարձեալ քո ընդդէմ ` Ոռնան ինչ

ւ այլն, եւ այն ժամանակ կպապանձվեն մեր թշնամիների {բերանները}: Եթե այս 1859 թվականում եւս Նախիջեւանի մեջ այնքա

ղր անելով՝ շրջապատեցին ինձ, բացին իմ վրայ իրենց {բերանները} եւ ասացին՝ վա՛շ վա՛շ, մեր աչքը տեսաւ։ Եւ լոկ

ժային եւ մածուցիկ հիւթը թողնում է իւր հետքից: {Բերանները} մեծ, համարեայ թէ մինչեւ այնքան, ուր ծնօտը կապւո

զա՛ն, էս ի՛նչ կրակ ա, ամօթ չունի՞ն ըստօնք. ինչ {բերաններից} դուրս ա գալի քցում են, փառք աստըծու, ոչ ով չի մ

ոյ Հայոց եւ զանարգանս, որք ո՛չ մի անգամ վիժէին ի {բերանոյ} նորին ի վերայ ամենասուրբ անուան Առաքելական եկեղեց

պոսն Նախիջեւանայ եւ Բեսարաբիոյ՝ ծանոյց ինձ բանիւ {բերանոյ} զհրամանագրութենէ Սինօդին սրբոյ Էջմիածնի՝ առ իւր

դնել ի գործ քոյ Որդնն չնչին. բանիւ անդուռն {բերանոյ} "։ Յորդան կարմիր ի շրթանց լարս կուսանին Ժպ

լ հեծեն այսօր արձագանք լերանց Հայաստանի՝ առեալ ի {բերանոյ} ծերունւոյն Խորնոյ: Զարդիս ամենայն ոք, որ

փառաւոր, Քո գործք, վաստակք գտցեն գովեստ ի {բերանոյ} բիւրաւոր. Անպարտելի դու ի զինուց, որս եղե

§ 5. Բնագրի խօսքը. " 'ի շնորհացն որ ելանէին 'ի {բերանոյ} նորա " (եր. 36) յիշեցնում է մեզ " ընդ բանս շնո

շեցնում է մեզ " ընդ բանս շնորհացն, որ ելանէին 'ի {բերանոյ} նորա ", Աւետ. Ղուկ. գլ. Դ. համար 22։ § 6

աց, միաբանիլ ընդ նոսա. եւ վասն այսորիկ գրեաց 'ի {բերանոյ} նոցա եւ 'ի վանս զի յանձն առցեն. եւ թէ նեղիցին 'ի

աւ զօգուտ հասարակաց քան զսուտ փառս [հնձելոյ նմա ի {բերանոյ} սակաւուց], եւ այն վասն է՞ր. ո՛չ վասն բեղմնաւոր

ժ տարակուսելի] ճշմարտութիւն, զոր ընդունին դոքա ի {բերանոյ} բարեկամաց. բայց ճշմարտութիւն այնպիսի՝ որ ելանէր

րեկամաց. բայց ճշմարտութիւն այնպիսի՝ որ ելանէր ի {բերանոյ} թշնամեաց, անընդունելի էր. ուստի զհետ գայր, որպ

զի՞արդ մարթիցէ մեզ լուեալ զայսպիսի անարժան բանս ի {բերանոյ} պապական Հայոց, ի կարծիս լինել, որպէս թէ ջանք եւ

արէին զնոսա հաղորդել նոր հայախօսութեան, կորզել ի {բերանոյ} նոցա զօտար բառից խառնմունս, ի բաց վտարել միանգամ

լինելուն: Լեպետեւային տարին Պետեր. պատճառը {բերանով} կասիմ մի օր: Ամառը խոստացել էիր գալու, ինչպե

մասին վաղուց խնդրած էի Ձեր օգնությունը եկավորների {բերանով}, թե մի փոքր հարկավոր էր սպասել: Այն օրից մինչեւ

բոլորը չէ, ավելի խայտառակ բաներ կան, որ միմիայն {բերանով} կարելի է ասել, ըստ որում ամոթ է թղթի վերա գրել:

այի վերայ պարտականութիւն կայ պատժել եւ պատուհասել {բերանով} եւ գրչով ազգի պակասութիւնքը, հրապարակել նորանց ա

ուէրները, որ Աւետարանի մէջ քարոզւում են Քրիստոսի {բերանով}, եւ չկամիք մտածել, թէ այդ բանի համար իսկապէս կա

թիւնք, եւ ա՞յդ էր պատճառը, որ ձեր պէս խելօքների {բերանով} անուանւում էինք Լօթեռ ու Ֆարմասօն։ Գիտե՞ս դու,

մ ինձ, իմ անձնաւորութիւնը, չկամի ընդունել եւ իմ {բերանով} քարոզուած ճշմարտութիւնը՝ առանց մտածելու, թէ ես

ը հալածւում է իմ թշնամիների ձեռքով, որովհետեւ իմ {բերանով} քարոզուել էր նա: Ահա այն մեծախորհուրդ եւ որքան մ

ոխանակ կրիտիկայի եւ մի գործ քննելու տեղ, անդուռն {բերանով} հայհոյում էր այդ գործի հեղինակը: Եթէ նորա գրածը

ւամիտ պառաւի, որ երբեմն մի քանի կեղծաւոր մարդերի {բերանով} համեմատուել էր Հոմերոսի եւ Միլտոնի հետ (որպիսի՛

լուծանել, հայհոյել նաեւ հանդիսականքը եւ անդուռն {բերանով} եւ վասակեան ճամարտակութեամբ զրպարտել բոլոր ազգը ե

զդաւանութիւն իւր, պատասխան է Այվազովսքին. թէ " {բերանով} եւ գործով"։ Եւ յետ զբերանային սահմանելոյ յասել

սորա իմաստը. Արարիչը ասաց ինձի բընութեանը {բերանով}, Թէ քո կեանքն էլ պիտի անցնի լուսաւորաց կան

որա մեծութեանը տանելու համար: Շէկսպիրը, Համլէտի {բերանով}, բանտ է անուանում երկիրը եւ մնում է դարձեալ երկր

օսքիդ պատասխանը կը գրեմ նամակով այն պատճառով, որ {բերանով} խօսելու ժամանակ այնպէս գեղեցիկ բացայայտելու չէիր

աքավարի նամակ գրէ եւ հրաւիրէ, այլ եթէ լոկ ծառայի {բերանով} հրամայական ձեւերով եւս իւր մօտ կանչելու չինի մի հ

զմօրուսն։ Օ՛ ասեն, դուք այսպէս եւ այնպէս. ասեն {բերանով} եւ հեղձուցանեն գործով, եւ զի մխիթարիմք փառս տուր

օք ստնանել զանպարտելի ճշմարտութիւնն՝ որ քարոզիւր {բերանով} իմաստնոյն Դանթեայ. հալածանք առ ի դպրոցականաց ընդ

րապէս խայտառակուէին Փարիզի իմաստուն Արքեպիսկոպոսի {բերանով} ։ Վերջապէս հասան իւրեանց նպատակին՝ զանազան ազգեր

ը այս աշխարհների մէջ։ Բայց Յիսուսեան Առաքեալների {բերանով} քարոզուած Քրիստոնէութիւնը Աւետարանական քրիստոնէու

, եւ կենդանի խոսքը յուրաքանչյուր գավառի ժողովրդի {բերանում} իր քմահաճույքներն ունի (բայց ոչ իրավունքը): Բա

ն ենք միայն թարգման, Միայն այս խօսքս ունինք {բերանում}: " Ո՛վ Հայր, ո՛վ դու Հայր, որ երկն

մնացել եմ միայնակ, նախատինք իմ ոխերիմ թշնամիների {բերանում}. այն մարդիկն եւս, որ մեր վերջին աղէտքին ականատե

Նոյն այս բայերը Նոր Ջուղայի եւ Հնդկաստանի հայերի {բերանում} մի ուրիշ ձեւ են ստացել։ Նոքա ասում են "գալման եմ"

խօսեցի, պաշտօնական լուր էր այդ քաղաքի պառաւների {բերանում}, թէ կոմս էմմանուէլը կամի նշանուիլ Մահտեսի Թովմաս

ով, կը լսէիր պատասխան, թէ սովորական լեզուն ազգի {բերանում} այս է, եւ թէ կամենային հին լեզուով խօսել, այդ ա

մարեայ թէ պաշտօնական լուր էր այն փողոցի պառաւների {բերանումը}, որոնք աշխարհի երեսին երկու բան գիտեն, աղեկատ մ

ոչ ոք կարէ գուշակել հաւաստեաւ եւ լուրն յածեալ ՚ի {բերանս} բերանս ոմանց յազգայնոց այնքան տարբեր են եւ հեռի ի

արէ գուշակել հաւաստեաւ եւ լուրն յածեալ ՚ի բերանս {բերանս} ոմանց յազգայնոց այնքան տարբեր են եւ հեռի ի միմեան

. " Աղօ՛թք արէք եւ իմ համար, որ ինձ խօ՛սք տրուի {բերանս} բանալու ժամանակ ". արդ եթէ նա, որ Աստուծու խորհ

ջմիածնի մէջ սեպտեմբերի սկզբում, սատկած ձուկի պէս {բերանս} բաց մնացած, անհամբեր սպասում էի, թէ ե՞րբ արեւը

ն անձինք մեր: Եւ այսօր ի շնորհաբեր գալստեան քում {բերանք} մեր եւ սիրտք լցեալ խնդութեամբ, աղաղակեն. " Օրհն

ւմմէ Հոգւոյ: Կարկեցան եւ ժանտից {Բերանք}, լեզուք թունալից Մինչ ընդ սրբոյն Ներսիսի

իկ, անտես առնել եւ չտպել երբեք: Այսու կարկեսցին {բերանք} բացեալք ի վերայ մեր: - Այդ խելքի մօտ բան է.

անին ոչխարք, տացեն թոյլ, այլ շնորհիւ Ամենակալին {բերանք} մեր բացեալ են առ ամենայն հակառակորդը ճշմարտութեան

բերի] 2-ին տեսութիւն եղբօրս եւ Յովհ[աննէսի] հետ: {Բերբ[երեանի]} նամակը տուի: Օգոստոսի 28-ից գրած նամակս եղբայրս

Սուլթանը: Նոյեմբերի 2-ին տեսութիւն եղբօրս հետ, {Բերբ[երեանին]}, Մագղաղին[էին], Սուլթ[անշահին] եւ Բերուբէին.

գրում է ` ա) նամակս մինչեւ այժմ չստանալը, բ) {Բերբ[երի]} եւ այլն Փարիզից գալը եւ երրորդ, որ ցաւ է ինձ,

երս բարին անէ: 7-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս հետ] եւ {Բերբ[երի]}: Առաջ[իկայ] տեսութիւնը 14-ին: 10-ին նամակ գր

ն [Բեռլին] [Մարսէյլից] 21/3 57 Արամին 22/4 58 {Բերբեր[եանցին]}, Բու[դաղեանցին] 59 Մուրադեանցին 60 Հայրապետ

եց: ՄՏԱԾՈՒԹԻՒՆ (Նուէր պարոն Կարապետեանի եւ {Բերբերեանի} ) Գարնան վարդը ինձի պէտք չէ, Եթէ

օրը պատասխանեցի: 31-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ {Բերբերեանից} 23 թուականից օգոստոսի, որին պատրաստեցի պատասխան

նցին, հանդերձ ձեռա[գրով] 13 67 Նազարեանցին 68 {Բերբերեանցին} 19 69 Բերբերեանցին 20 70 Նազարեանցին 24 71 Նազ

գրով] 13 67 Նազարեանցին 68 Բերբերեանցին 19 69 {Բերբերեանցին} 20 70 Նազարեանցին 24 71 Նազարեանցին Յունիս 1

արեանցին, տպել նամակով 73 Հայրապետեանցին 2 74 {Բերբերեանցին} 3 75 Նազարեանցին, Յիշատակարանով 6 76 Նազարեանց

տեանցին 2 Սահրատեանցին 3 Խաֆաֆեանցին 16/28 4 {Բերբերեանցին} 17/29 5 Բուդաղեանցին 6 մեր տունր 7 Սիմէոնեա

մէոնեանցին 8 Միանսարեանցին 9 Ք[ուաքեռա]ց 10 {Բերբերեանցին} 11 Արամին [Փարիզից] 1/13 12 " Մեղուին " (

Մարսէյլից Յունուարի 4-ի փոստով, հին տոմ[ար] 1 {Բերբերեանցին} 2 եղբօրս ` Ղազարոսին 3 Խաֆաֆեանցին 4 Հայրապ

հաննէս Խաչկեան 4 9 եղբարցս 10 Խաֆաֆեանցին 11 {Բերբերեանցին} 12 Սուլթանին 13 Րուդնեւին 14 Կովայլսկուն 5

րիճանին 47 Հայրապետեանցին 48 Խաֆաֆեանցին 49 {Բերբերեանցին} 50 եղբարցս 19 51 " Մեղուին " 22 52 Խաֆաֆեանցի

յ եղբօրիցս, որով յայտնում է Ղազարոսի հարսանիքը, {Բերբերի} հիւանդանալը եւ Սուլթ[անշահի] Նախիջեւան գալը եւ այ

այ եղբօրիցս, որով յայտնում է մօրս տկարութիւնը եւ {Բերբերի} եւ Սուլթ[անշահի] 10 օրից վերադարձը Փարիզից. նոյն

7 24 Կ. Մ. Հայրապետեանցին 19 25 Սուլթանին 26 {Բերբերին} 21 27 Մարտին Մակարիչին 28 Կ. Մ. Հայրապետեանց

շնորհակալ եմ նրանց համակրանքի համար: Բարեւիր {Բերբերյանին} եւ Սուլթան-Շահին. վերջինս, հուսով եմ, ամառն այ

ան " տպվում է անդադար, որի մասին կարող ես իմանալ {Բերբերյանից} թե ինչպես խնամատար էի նորա մաքուր, գեղեցիկ եւ ան

կներդ, երկուքը պ. Նազարյանցի վերա, երրորդը պ. {Բերբերյանցի} ձեռքով, ստացա անկորուստ: Երկար ժամանակ նամակներ

, պիտո է լինի անպատճառ: Մի երկու բան կպատմե քեզ {Բերբերովը}: Ուրիշ նոր բան չունիմ. Սուլթանին թամամ հազա

նց 1858 սեպտեմբերի 1, Մոսկվա [Հ. Գ. ] {Բերբերովը} ողջունում է ձեզ: 35. ԿԱՐԱՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏՅԱՆԻՆ Մ

ածդ մինչեւ այժմ չի հայտնեցիր: Ինձ ապսպրած բաներդ {Բերբերովի} ձեռքով անպատճառ կստանաս. նա այս օրերս ճանապարհ կ

ած կատարյալ առողջություն տա: Դիմացի փոշտին ալ {Բերբերովին} կգրիմ, ամենը մեկ օր չեմ կարող: Է՜հ, տահա ինչ ա

օրը պատասխանեցի եղբօրս, Աւտուշին, Գաբրիէլին եւ {Բերբերովին}, որ կ՚երթայ վաղը: Նախիջեւան գնալու թղթերը թուեա

ւ, գրելու եւ կարդալու բաներ ունիմ. բժշկությունը {բերբերություն} չէ, որ մեկ ամանով սյուլուկը շալկե ու երթս, հազա

ԱՆԻԱ ՍՈՒԼԹԱՆՇԱՀԻՆ (?) 1865, Պետրոս-Պողոսյան {Բերդ} Անգին ընկեր, Այս նամակս մի այլ ճանապարհով

ութեան մէջ տեղ, որ Սեւուկ կոչուէր. " եւ զՍեւուկ {բերդակ}, որ է մարդաղի " Ասողիկ (եր. 179)։ Ստո՛յգ է,

օրիցս 27-ից գրուած: 26-ին նամակ էի գրել եւ թողել {բերդակալի} մօտ, կարծելով թէ 27-ին եղբայրս կը գայ կ՚առնու,

25-ին նամակ ստացայ, բայց ոչ լրագիրքը, որ բացին {բերդակալի} մօտ: 26-ին պատասխանեցի, որ կ՚երթայ վաղը: 28-ի

աղը. այսօր խնդրեցի, որ կանչեն: Այսօր ուղարկեցի {բերդակալին} մի թուղթ, որով խնդրեցի օրէնքի Թ հատորը: 14-ին ն

ов 5 февраля 1864 года. ՍԱՆԿՏ-ՊԵՏԵՐԲՈՒՐԳԻ {ԲԵՐԴԻ} ՝ ՆՈՐԻՆ ԳԵՐԱԶԱՆՑՈՒԹՅՈւՆ ՊԱՐՈՆ ԿՈՄԵՆԴԱՆՏԻՆ Ալեք

[ {ԲԵՐԴԻ} ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆ] 1863 թիւ Յունուարի 11-ին յայտնեցին ի

ԾՈՑԱՏԵՏՐԻ ՆԿԱՏՈՂՈԻԹԻՒՆՆԵՐ {ԲԵՐԴԻ} ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆ [ԾՈՑԱՏԵՏՐԻ ՆԿԱՏՈՂՈՒԹԻՒՆՆԵՐ] ՄԱՏԵԱ

ր Գադիկ զի փոխեցաւ յանզեղծ սուգ. Մինչ բարձրաբերձ {բերդորայք} տեղիք ամուր եւ լերինք Բիւզանդիոնի՛ն հլացան գ

մի այլ ճանապարհով կստանաս: Տակավին ես այս խոնավ {բերդում} կմնամ 6-8 ամիս ամենաքիչը. բարբարոս կառավարությու

իրք ունեմ նրան. ասա, խնդրեմ, նրան, որ նա ձեռք {բերե} այստել " Ազատ տնտեսագիտական ընկերությունից " եւ կ

է խեղճ գրականագետ, որպեսզի անհրաժեշտ գրքերը ձեռք {բերե}, կզրկվի իր գոյության վերջին միջոցներից: Հա՛, է

ա մեր հորը վախճանից հետո ինչ որ մնացել է, ի հայտ {բերե}, թե՛ շարժական եւ թե՛ անշարժ, եւ այս բոլորը, ին

ուր խնկօք եւ մոմեղենօք եւ այլ եկեղեցական զարդուք {բերեալ} լինին նշանք ՚ի տէրութենէ պարսից եւ գոհութիւնք առ

ր Շարժեալ ի քրիստոնէական բարեպաշտութենէ, {բերեալ} էի ի Մոսկվայէ զպատկեր սրբոյ աստուածածնի յաղագս բո

իսն"։ Եթէ Այվազովսքին, փոխանակ քաւարանի ՚ի մէջ {բերեալ} զգոգն Աբրահամ ու, ակնարկէ յերրորդ կայարան ինչ հո

տասնաբանեալսն, առ տգիտութեա՞ն, եթէ արհամարհանօք {բերեալ} զնոցանէ, յերկոսին դիպուածսն եւս ծիծաղելի եւ խայտ

պակասի. գուցէ անուն իցէ Յովհաննու, որոյ եւ առաջ {բերեալ} տեսանի բան"։ Լիակատա՛ր իրաւունք ունի պ. Էմինը

ունականին դպրութեան, դարձ ի Բիւզանդիոնէ արարին, {բերեալ} ի Հայաստան զկանոնական թուղթս ժողովոյն Եփեսոսի եւ

արադրութիւնս իւրեանց զնախնական երգոց եւ դեռ ի մէջ {բերեալ} զբուն երգս ի ծերունւոյն Խորնոյ, եւ ո՞յք էին արդե

չին եւ երկուանան թէ մա՞րթ էր արդեօք մշակել զնա եւ {բերեալ} ի խելացնոր յուսահատութիւն յօժարին փոշիանալ հնախտո

երբ վանքից հալածուելու դիպուածով ասում է. " Բայց {բերեալքն} իմ յԱղուանից եւ 'ի Վրաց եւ 'ի Սիւնեաց եւ յԱրշարու

Չափազանց ինձ կուրախացներ, եթե դու ինձ համար ձեռք {բերեիր} " Սոս եւ Վարդիթերը " եւ " Վերք Հայաստանին ", այս

եօթնեկի երկիցս թէ երիցս, ո՛չ կարեմ ստուգիւ ի միտ {բերել}, այց ելանէի նմա: Այլ ո՛չ բաւականացեալ եւ այն,

եւ ո՛չ զհարկաւորութիւն, զի զի՞նչ օգուտ կարէր ինձ {բերել} գրելն իմ զայդ առ տիրացու Սարգիսն, երբ նա ինքնին

ւ նոքա իմ հայ չսիրելս կարելի է այն բանից են դուրս {բերել}, որ ես նոցա մոտ գնացած եկած չեմ, ես չեմ կարող ա

ընդունեք եւ մեր տունը կամ մեր մոտ ազգականաց տանել {բերել} ունենաք եւ մարդասիրություն ցույց տաք, իմանալով,

: Օդդենը չկամի ամենեւին առնուլ եւ նորան մեծ օյինի {բերել} են, մի մարդ 8000 մանեթը երես քաշել է. ես ձմեռվա

այց պարզության համար, նախ եւ առաջ հարկավոր է մեջ {բերել} այստեղ Ձեր նամակի դրությունքը, որ այսպես էին:

նգլիոյ ի Ղրիմ: Խորհուրդ թղթոյն հայի առ ի ձեռս {բերել} զհրիտակսն, զորոց ես ինքնին առաքիմ ՚ի Հնդիկս: Այ

նեան պետութեան, բազմիցս հետամուտ են եղեալ ի ձեռս {բերել} զգումարն դրամոց Մ. Բաբաջանեանին, առ ՚ի հիմնել ՚

չիցէ զարմանալի ձգտողութիւնք հոգեւորացս առ ՚ի ձեռս {բերել} զսեպհականութիւն ազգի մերոյ եւ այն կանխուլ ի նմանէ

ս եւ զգումար հրիտակին, զոր յաջողեցաւ ինձ ՚ի ձեռս {բերել}: Խնդրելով ընդունել զհաւաստիս իմոց առ Ձեզ անկե

ես ասացի, գտնվում էին սերմերը: Կարելի է դարձյալ {բերել} տալ Հնդկաստանից՝ Չինաստանի վրայով, բայց տարի կտ

եւին պատմական ազգ չէ, այնուամենայնիվ նա հանդես է {բերել} պատմության մեջ մի քանի անհատներ, որոնք իրենց խար

մայրաքաղաքում: Ափսոս, որ այստեղ չի կարելի ձեռք {բերել} ամերիկական ժուռնալ New-York Heralde-ը, որտեղ ջար

հետեւ, թերեւս քեզ հաջողվի երաշխավորությամբ դուրս {բերել} ինձ բանտից. այն ժամանակ կարելի է անհամեմատ ավելի

ին կխոսենք երեքշաբթի: Խնդրում եմ աշխատես քեզ հետ {բերել} " Սոս եւ Վարդիթերն " ու " Վերք Հայաստանին"։ Մին

տեսնում եմ, եթե միայն երբեւիցե հաջողի ինձ գլուխ {բերել} որոշած ծրագիրը, այս ամբողջ աշխատությունը 30 - 35

ւթյան այգում կերեւա գետաձին: Այնուհետեւ կարելի է {բերել} տալ մանր կենդանիների կոլեկցիաներ, որոնց տեղ հասց

կապված: Ես առանց այն էլ կամենում էի Բենգալիայից {բերել} մի զույգ ընտիր կայսերական կոչված վագր, բայց զգու

։ Երկուշաբթի ես մոռացա հարցնել, իսկ դուք մոռացաք {բերել} Շերրի վաղուց ի վեր խնդրածս գիրքը. անե՞ծք կա այդ

րա, թե ինչ է, որ ոչ մի կերպ չեմ կարողանում ձեռք {բերել} - խնդրեմ մյուս անգամ չմոռանաք բերել: Օգտվելով Ան

րողանում ձեռք բերել - խնդրեմ մյուս անգամ չմոռանաք {բերել}: Օգտվելով Անանիայի այդտեղ լինելուց, խնդրում եմ

։ Հավանորեն, որեւէ պատճառով մոռացել եք այսօր {բերել} ֆիզիկան - Ligamenta vertebrorum communis, որը շ

մ ստացած նամակներիցս հետեւեալ նամակը կարող եմ մէջ {բերել} Յիշատակարանիս մէջ: ՊԱՐՈՆ ԿՈՄՍ ԷՄՄԱՆՈԻԷԼ

նող շինականների սայլերից պահանջել մի սալ քար ներս {բերել} քաղաքը, ինչպէս սովորութիւն էր Տագանրօգի մէջ: Եւ

րը երկար տարիների մէջ ամենայն դանդաղութեամբ գլուխ {բերել}, իսկ այլ մարդերից պահանջել, որ ամենայն բան կատա

, որ չգիտէ ժողովուրդը, թէ խնայելով պիտոյ էր ներս {բերել} կազմուածքի մէջ օտար մարմիններ, չգիտէ, թէ ամենայ

նելով Բեսսարաբիայից, Մօլդաւիայից եւ Վալախիայից, {բերել} է Սուրբ Խաչ վանքը եւ դրել է այնտեղ դպրոցի մէջ: Թ

ու արժանի լօգիկայով, ես անարժան եմ համարում ներս {բերել} Յիշատակարանիս մէջ, որովհետեւ ափսոսում եմ ժամանակ

երի սրտի մեծ ցաւի համար հարկաւոր եմ համարում ներս {բերել} Յիշատակարանիս մէջ այն գրեանքը, որ տպուեցան եւ որ

ներիցս կամ լուրերիցս հետեւեալ բաները կարող եմ մէջ {բերել}: Համար 1. Սեպտեմբերի 18, 1858, Ր

ոքեմ եւս ձեր վերայ, որ դուք նորութիւն կամիք ներս {բերել} մեր ազգի մէջ, եւրոպացոց պէս ամենայն բանի համար ց

գրելը պտուղ չէր մի րոպէական նեղսրտութեան, մէջ էի {բերել} նորա նզովքը կաթողիկոսների վերայ եւ շարք կաթողիկոս

րից յետոյ, որ առ այժմս անպատշաճ եմ համարում ներս {բերել} Յիշատակարանիս մէջ, գնաց Գուլի-Շամաման: ____

նութիւնը ապացուցանելու համար: Չկամիմ դարձեալ մէջ {բերել} իմ առ ու տրական գործերիս ընթացքը, որովհետեւ նոքա

աշտութեան ժամանակ, եթէ կամենան, կարող են անձրեւ {բերել}: Հեղինակը վկայ է բերում այս բնութեան ընդդէմ գործ

այս է պատճառը, որ պատուելի թարգմանիչքը յառաջ էին {բերել} տպագրապետին, թէ նամակ են ստացած Հնդկաստանից, որո

ած են այնտեղ, վասնորոյ աւելորդ չեմ համարում ներս {բերել} Յիշատակարանիս մէջ: "... Վերջապէս առինք ու կ

ակատարին, որ նոյնպէս շատ տարիներով ծառայում էր՝ {բերել} տալ իւր քեռորդին Բէգզադէի խանութի մէջ ծառայելու հ

սորա հորիզոնից: Այս բանի պատճառները քննել եւ {բերել} Յիշատակարանիս մէջ՝ չունինք համարձակութիւն: Հարկ

ների ընդդէմ գրում ես ինձ, թէ անհնար է այժմ գլուխ {բերել} իմ խնդրած բանը, այսինքն՝ կազմել մի մատեան, ուր

նիւթական ապահովութեան, որ կարողանար այսպիսի զոհ {բերել} ազգին: Հայք չունին ակադեմիա՝ ուսումնական ճանապա

յնտեղից նորա երեսին: Վիրաբուժի խորհուրդն է դուրս {բերել} հիւանդի կազմուածքից այդ ապականութիւնքը: Իջան

էպէտ հարկաւոր եւս չէր այս բանի համար ապացոյց ներս {բերել} ) նորանով, որ նոյն այդ յառաջ բերած " Երկնէր երկի

այութիւն այս բանին՝ կարո՞ղ է արդեօք պարոնը յառաջ {բերել} մեզ մի պատմական իրողութիւն: Բայց մինչեւ նորա այս

թէեւ ունենար աւելի դրամական ոյժ) չէ կարող ապրանք {բերել} Եւրոպայից, որովհետեւ սովորական չափով բերածը եւս

ւմ է անվաճառ, կամ վաճառուածի դրամը անհնար է ձեռք {բերել}. գնողը չէ վճարում, միւս կողմից վաճառականի հատու

որ ո՛չ արուեստը եւ ո՛չ գիտութիւնը կարող են յառաջ {բերել} Եւրոպիոյ մէջ, եւ որ այնպէս առատօրէն պարգեւել է բ

է, եթէ նա հող չունի եւ եթէ յաջողի նորան հող ձեռք {բերել}, իրաւունքը եւ ժամանակը պահանջում են տնօրինել այն

ր կարող լինէր մեր, քսանից դուրս եղած արծաթը ներս {բերել} մեր մէջ, մեզնից մինը կարո՞ղ է հարստանալ՝ առանց

եւ անմերժելի պարտականութիւն կայ, հետեւիլ եւ ձեռք {բերել} այդ ժառանգութիւնքը, երեւելի մայրաքաղաքներում օգտ

ան նոքա, որպէսզի կարողանան գոնէ հարիւրին 8 տոկոս {բերել}, որով պիտի պահպանուէին լինելոց ուսումնարանը, տպ

ամիսս չորս սպասեալ՝ հազիւ ուրեմն մարթացայ ի ձեռս {բերել} զայն, եւ մտեալ ի վերծանութիւն՝ արկանել ընդ քննո

ն յօդուածս, յորս բազում ուրեք զանց արարեալ ի մէջ {բերել} ըզբանս կրօն ուսոյց վարդապետին, շատացաք զթուանշան

գին կամ՝ հաղորդութեան, քանզի որոշակի հրամայեցաք {բերել} ի նուէր զհաց եւ զգինի ՚ի յիշել զմահ Տեառն: Բաց յ

ց զօրութիւն Խաւար բանդէդ զոգիդ կարէ լուսաբաց {բերել} կոյս։ Օ՜ն սիգաճեմ ընդ պատանւոյն ի լոյ

էր. Կիթերայից եւ Կրէտէից Նա երկու... {բերել} էր։ Ո՞վ կարող է սահման դնել Կեանքի այս

ցի՛ր, ջերմեռանդ իւր ձեռքովը Ո՞վ քեզ այստեղ {բերել} է, Տխրեցաւ՞ նա շատ քեզ վերայ, Արտասո

Տո՛ւր մի այլ մարդու, որ ընդունակ է Զոհ {բերել} կեանքը սիրած աղջկան: Ես պիտի դուրս գ

եւ Վարդ[երեսի] հետ: Վադուժի նամակը տուի. եւ ինձ {բերել} էր Լ[ազար] Ի[լյիչը] հարիւր հատ սիգար: Առաջիկայ տ

ը: 16-ին տեսութիւն եղբօրս եւ Յովհ[աննէսի] հետ, {բերել} էին պակսիմատ եւ Ռանքէի գիրքը՝ կազմած: Առաջիկայ

, քրտինքով գլուխ բերած, Ազգին ամենեւին օգուտ չեն {բերել}, ինչպէս են բարձրագոյն ուսումների հրահանգութիւնքը

քննել նորա պատմութիւնը եւ նորանից կարողանալ դուրս {բերել} մի անկողմնապահ եւ ճշմարիտ եզրակացութիւն։ Բայց ափ

վ Աստուածային հոգու խաղաղութիւնը, ներգործել է եւ {բերել} է այն պտուղը, որի մասին ինքը՝ Քրիստոս, աղաչում

ռական հրէայ առնուլ Արեւմուտքի թերթերը հաւաքել եւ {բերել} Աշակերտք Նեստորի - Թէոդորիտ, Իւաս, Յովհանն Անտ

երի մոտ: Թույլ տվեք ինձ, ողորմած պարոն, այստեղ {բերել} հարգարժան պրոֆեսորի բառերը: " Մեր մարդասեր եվրոպ

իայն այս հաւասարութիւնը, անհնարին է խօսք եւս մէջ {բերել} հաշտութեան եւ ապրեցնելու մասին: Բոլորովին ուրիշ

չկարգուի, նա միշտ անարդիւն կը լինի, Ֆրանսիայից {բերել} տուեց մի քաջահմուտ մարդ, որ կրթուած էր Եւրոպիոյ

ւ համար, կամեցաւ Ֆրանսիայից հմուտ արուեստապետներ {բերել} տալ: Այս բանը շատ ընդդէմ թուեցաւ հոգատարներին,

ընթացքը եւ փոխանակ աշխատելու խորամանկութեամբ ձեռք {բերել} Հռոմի պապութիւնը, որ առանց մեծ պատրաստութեան եւ

ելու համար, ես աւելորդ չեմ համարում այստեղ յառաջ {բերել} նորա գործերից մէկ քանիսը: Երբ պապը յանձնում է սո

այնպիսի մարդ չէր, որ կարողանար գործարանին օգուտ {բերել} բացի վնասից: Երրորդ հոգատար Սորան հանգուցեա

նա առ երեսս շատ հաճութիւն ցոյց տուեց եւ հրամայեց {բերել} կալանաւորներին: Ա՛յ դու պատճառ ամենայն չարիքի,

քեզ պէս մի մարդու արժան չէր լսել, թո՛ղ թէ ինձ էլ {բերել} "։ Եւ որովհետեւ ես, երկրաւոր մտքով, տկարամի

ւոր մարդուց գտնում էի, որ թէ ուզում էր մէկը ձեռք {բերել}, այն եւս վանքի պէտքերի վրայ էի ծախում։ Կերակուր

ռաւորութեամբ լցուած հմտութիւնը, որ պարգեւել է եւ {բերել} է նոցա շքեղութիւն եւ պարծանք, եթէ կարելի լինէր,

ապատն է, այդ մասին չենք ուզում ուրիշ վկայութիւնք {բերել} (թէեւ այո՛, կարո՛ղ էինք), բացի այն վկայութիւն

), բացի այն վկայութիւնից, որ ինքը՝ պ. Էմինը, {բերել} է՝ ցոյց տալով Փարպեցու Պատմութեան 307-դ երեսը։

36-7)։ Մենք կարող էինք եւ ուրիշ վկայութիւնք {բերել} մեր ասածները ապացուցանելու համար, բայց այսչափն է

ւ ծանօթութիւն կամ վկայութիւն, հարուստ բառի տակ, {բերել} է Փարպեցու ասածը իր Թղթում. " Եւ դու (Վահան) յ

անի պարզ կանոն է, որ բնաւ օրինակ եւս չենք ուզում {բերել} ։ Բայց ի՜նչ ասել է Սեւուկի պարտէզի մարդիկ։ Եթ

խատում են միայն իւրեանց սեպհական ազատութիւնը ձեռք {բերել}: - Ին՞չ պատճառով չկայ ոչ մի օրինաւոր ապստամբ

պատճառով ջարդւում էին, եւ ինչ էին կամենում դուրս {բերել} այս բաբելոնեան խառնակութենից: Այս գործից ես հնար

յ՝ օրագիրների միջնորդութեամբ, խնդրեմ հրամայեցէք {բերել} տալ Ֆրանսիայից, Անգլիայից, Բելգիայից եւ Բավարիա

զգամը քաղաքական պաշտօնական օրագիր շինելու համար, {բերել} տալ ֆրանսիական, անգլիական օրագիրներ. դոքա ի՛նչ

ժոխքում քաղաքական պաշտօնական օրագիր շինելու համար {բերել} տալ այդ օրագիրքը, եթէ այդպիսի հարկաւորութիւն զգա

ութիւն զգալի է դժոխքի համար, մեզ աւելի օգտակար է {բերել} տալ այն տետրակները, որ աննշան եւ խելացնոր մարդիկ

զ շատ ձեռնտու տետրակները, առաջարկում է օրագիրներ {բերել} տալ դժոխքի փառքի համար: -Գանչեցէք գրականութե

գոյն սատանայ, որ անցեալները Ձեր նախաճաշիկի համար {բերել} էին մի քանի նորատիպ պաքսիմատներ, որոնց մէջ Ձեր մ

ստացաւ սորանից մի նամակ, որ պ. Շաքարեանցի ծառան {բերել} էր: Պ. Մարկոսը բացեց կնիքը եւ աչքերը տրորել

իմ ձայնաւոր խորհրդածութիւնը իմ հետ, եւ այդ բանը {բերել} է իմ գլուխը: Փոյթ չէ, դրացի, ես մի օր քո դրան

լ քեզ իմ գաղտնիքը, որովհետեւ ճակատագիրը այսպէս է {բերել}, որ դու իմանայիր նորան: Փո՛յթ չէ, դու եւս մի կ

րհակալ եմ, որ ասացիր, թէեւ կարող էի ես եւս միտք {բերել}, բայց այսպիսի շփոթութեան մէջ... գուցէ մոռանայ

որ ոչ թէ մի քանի ժամ, այլեւ օրեր պատրաստ էր զոհ {բերել} իւր բարեկամներին․ բայց ի՛նչ առնես, այս րոպէին նա

մ անօթներս փոքր են, հարկաւոր է անօթներ եւ գործիք {բերել} տալ օտար աշխարհներից: - Շատ լաւ, եթէ մի մի

կաւորաբար քրիստոնէականը - Յունականը պիտոյ էր ներս {բերել}: Բացի սորանից, շարականները կամ եկեղեցական երգեր

մարմինք, որ շատ անգամ պիտոյ էր զգուշութեամբ ներս {բերել} հիւանդի կազմուաձքի մէջ, այլ, գլխաւորապէս հոգին

ի՛նչ հաստատող վկայութիւն այդ մասին կարող էիք մէջ {բերել}, չգիտեմ, այլ այսքան դրականապէս ասում եմ, որ ձե

սուցանում է եւ զարգացնում է շատ սերմեր, որ քամին {բերել} էր քո հողի մէջ, իսկ սերմերը կարող էին կերակրել զ

տ հաւատարիմ էր մնացած թաթարի տարազին, որ 1779-ին {բերել} էն Ղրիմից: Գլուխը կապած մի բարակ բամբակեայ ծա

արունակեց նա, հանելով գոգնոցի գրպանից, - եղբայրս {բերել} է սորան Մոսկուայից... ճանաչու՞մ ես եղբօրս..

առաջեւը, որ նորա ձեռքից բռնած աշխատում էր վերայ {բերել} Մանուշակի ուշը: Արդէն տասն րոպէ կը լինէր, որ

շատ. յետոյ, այն երկու լաւ հագնուած մարդիկը, որ {բերել} էին դայեկին այստեղ, գնում են սայլի մէջ եւ անվնաս

ական յարգութենով, եւ հրամայում է թաբակ եւ ղահուէ {բերել} նորան: Դերվիշը, սիրտը շարժուելով Խանի այսպիս

ել այնքան խոր տգիտութեան մէջ թաղուած ազգը եւ ներս {բերել} նորան Եւրոպական քաղաքաշինութեան շրջանակի մէջ։ Բա

յց այդ վնասակար նպատակը, այդ տտիպ պտուղները, որ {բերել} է շատ մասներով Մխիթարեան միաբանութեան գործականութ

ութեան մէջ, որ այս րոպէիս ժամանակ չունինք հանդէս {բերել} ։ Մեք, այսչափ խօսելով, կամէինք ցոյց տալ, թ

ան երեսփոխան քարոզելով, մի բարակ կերպով ներս էին {բերել} պապական շրջապատի մէջ այն գաղափարը, թէ ամբողջ երկ

ր պապականների։ Բացի սորանից, հարկաւոր էր հանդէս {բերել} մի այլ իրողութիւն, որ իսկոյն մերկացնելու էր Մխիթ

նակների գործերը, որքան կարողացան ժողովել եւ ձեռք {բերել} ։ Մխիթարեանք հոգացին կազմել Հայոց լեզուի համար մի

բոլորեալ լուսաւոր մտածողացն՝ ձգտեսցին այնուհետեւ {բերել} յանձինս իւրեանց զկենդանագիր ժիր սերմանացանի ի բան

ուն առաքեն ի Միջագետս յԵդեսիա՝ առ ի թարգմանել եւ {բերել} զգիրս առաջնոց հարց փութանակի ի Հայս՝ զի ի նոյն պ

մք բնասիրութիւն նորա, զորոյ ապացոյց կարեմք ի մէջ {բերել} զՅովհաննէս կաթողիկոս եւ զթուղթն Ղազարայ Փարպեցւոյ

կան եւ զսիրելի հայրենակիցս մեր ոչ վերջանամք յառաջ {բերել} եւ զայս զի առ ի լուսաւորել զմանկտին հայկական սեպհ

ա ընկերներից մինը գողացաւ նորա վերջին արծաթը, որ {բերել} էր իւր հետ Սպանիայից։ Այն ժամանակ սկսեց նա դարձե

Իգնատիոսը այս միջոցներում կարողացաւ բաւական օգուտ {բերել} խուզարկու ատենին։ Լուտերի եւ Կալուինի վարդապետու

մեծ զօրութիւն չունէր եւ Պապին մեծ օգուտ չէր կարող {բերել}. պատճառ, Գեներալը ամենայն ժամանակ կարող էր յետ

աղթեց հին աշխարհին եւ չէ դադարում ծաղկիլ եւ պտուղ {բերել} եւ նոր աշխարհում։ Յիսուսեանք միեւնոյն դրութե

նը, աշխատում էր առաջին յաջող դիպուածումը, գլուխ {բերել} իւր մտքի դրածը այս Կարգի մասին, որ եւ շուտով յաջ

ւթիւնը յափշտակելու։ Նոյնպէս ի գործ դնել, 'ի մէջ {բերել}, ի լոյս հանել, որպէս թէ եթէ գործ դնել, մէջ բեր

րել, ի լոյս հանել, որպէս թէ եթէ գործ դնել, մէջ {բերել} եւ լոյս հանել ասէ, կամ աւելի անարգ է լինում, կա

. Եթէ, ինչպէս մի անգամ ասացինք, աջողի մեզ գլուխ {բերել} այդ կտիտ գործը։ Այս բոլոր խօսքի զօրութիւնը այ

քան կարելի է, անշուշտ, արժա՛ն է քրքրել եւ դուրս {բերել} դարաւոր փոշիների տակից, բայց աւանդութիւնք ենք աս

տ կարող են ազգի կեանքի մէջ ծլիլ, ծաղկիլ եւ պտուղ {բերել}: Ազգային աւանդութիւն Է դարբինների սալը ծեծելը,

բաներ, որ ուսումնական գերմանացին զանց է արել մէջ {բերել} եւ մի քանի բանի էլ զուր հանդէս տուել: Ահա ա

նք չունենալով մի արժանաւորութիւն համարում են ձեռք {բերել} նորան ուրիշների արժանաւորութիւնքը ուրանալով, այո

Ծաղկազարդ կիրակին առհասարակ մեծ աջողութիւն է {բերել} հեղինակի գրչին: Եկեղեցու մէջ ժողովրդի նկարագրութ

ր մենք չենք կարող մեր խօսքերով բացատրել: Իսկ մէջ {բերել} հեղինակի գրուածը նոյնպէս չենք կարող, որովհետեւ ա

Սօսի հետ եւ համբուրել տալիս: Մենք ուզում ենք մէջ {բերել} պառաւի այն խօսքերը միայն, որ նա Հանավանքից տուն

Առանց սոցա ոչ միայն չեղած օգտակարը չէ կարող ներս {բերել} ազգի մէջ, այլեւ եղածիցն էլ օգուտ չէ քաղում:

ս գեղեցիկ, բայց մենք ուզում ենք միայն Նանիկը մէջ {բերել} (եր. 100), ուր հայ պառաւի ոգին եւ սիրտը ամէն

զան աւանդ սիրտը բերանը եկած այսօր այս կերպարանքով {բերել} թողել ներկայ սերունդին, այդտեղ հայկական տրամաբան

զօրինաւոր քննութիւն ըստ այսր առարկայի վասն ի յայտ {բերելոյ} զչարագործութիւնս չարագործաց, թէ Բարսեղ քահանայն

զի թէ եդից ի մտի մտանել ՚ի դատաստան յաղագս ի յայտ {բերելոյ} զկորուսեալսն, պարտ է ինձ մնալ մինչ ցվերջ կոյս Մա

երեք կտակակատարացն տալ անպատճառ: Եւ վասն բարեպէս {բերելոյ} զամենայն հարկաւոր գործսն եւ կամ զգանգատն եւ զյանդ

յացեալ եւ մերժեալ զաղանդ կաթոլիկաց, ապացոյց այնմ {բերելով} զմկրտութիւն երկուորեակ զաւակաց իւրոց ի Հայոց եկեղ

որպէս ի բարեկամաց, ընդ որս ծանօթացեալ էի այսր, {բերելով} յանուն առաջնոյն ի Փարիզէ զգիր յանձնարարութեան յԱր

համեմատել է Հնդկաստանը ծննդկանի հետ, որը աշխարհ {բերելով} մի այլ անհատ, ինքն արդեն մեռնում է: Այդ համեմատ

ութենով, եւ դու, այդպիսի կեղտոտ ճանապարհով ձեռք {բերելով} քո հարստութիւնը, համարձակւում ես կուլ տալ այն հա

արդ. ինձ աբեղայ է կարծում, որովհետեւ անտեղի մէջ {բերելով} Առաքելու ասածը. " Եթէ զլեզուս մարդկան խօսիցիմ եւ

չէ մուսուլման ծնողների, դա հրէի տղայ է եւ բաղդի {բերելով} ընկել է մեր կրօնի մէջ: Շիյեաթների դաւանութիւնը ո

ւ ցմիւս նամակս, Քո Սերովբէ Շահբէկ: {Բերելով} այս նամակը Յիշատակարանիս մէջ՝ կատարում եմ այն բա

դաբաշեւի գիրքը. պատճառ, ուղղել այդ բոլորը, մէջ {բերելով} նորա աղճատաբանութիւնքը եւ օրինաւոր կարգով հերքելո

զենդական խօսքերի անունը յիշելով եւ նորանց ապացոյց {բերելով} Հայոց կրակապաշտութեան, ապացուցանում է լուսաւորեա

ծ Ներսէսը. ինչպէս արժան էր, իրաւախոհ պատճառ մէջ {բերելով} մեր Բարթողիմէոս եւ Թադդէոս սուրբ առաքեալքը, որ Տ

ընդունին) եւ այն տեղերի նշխարեալ ոսկին եւ արծաթը {բերելով} Պօլիս: Այս է նորա միակ հնարը, որով կամենում է դ

ւր հաւաքական անձնաւորութեան անունով իրաւունք ձեռք {բերելով}, եւ նոյն իրաւունքը եւ արտօնութիւնքը հաւասարապէս

՝ պիտի խօսինք համոզման անունով, նա, հրամանը մէջ {բերելով}, պիտի պահանջէ հնազանդութիւն: Հնազանդութի՛ւ

ան այդպիսի ժառանգութիւնք, հասկանում են, որ ձեռք {բերելով} այդ կարողութիւնը, հնար ստանալու են մի մեծ բարոյա

քաշուելու, իսկական ճշմարտութեամբ եւ փորձից դուրս {բերելով} ` յարմար պատասխանը տալիս ենք։ Մի՞թէ չկան շատերը

ալ ի շնորհաց ժամանակին, վարձկանաց քան թէ հովուաց {բերելով} յանձինս զնմանութիւն, զանձանց եւ եթ խորհեն, անհո

եց Ղազարը չնչին եւ անպիտան մարդերից. ուստի միտքը {բերելով} եւ յիշելով Պաւղոսի խօսքը, թէ. " Թո՛ղ աստուածասէ

քի ամբարի մէջ։ Բայց ես, մեղուի նման ամեն կողմից {բերելով}, կարողանում էի հոգալ եւ՛ վատնողների պէտքերը, եւ

զ"։ Իրենց մտածութիւնքը ուրիշ շատ տեղեր տանել {բերելով}, միւս սեւ՜ բամբասանքների վրայ այս էլ աւելցնելով

շորերը եւ ողբաց նորա մահը։ Փարպեցին, իր Թղթում {բերելով} այս ասացուածը, աւելցնում է. " Ըստ բանի ողբոյն "

ոցը եւ Դուռը տարաւ, երբ աշուշան, Պարսկաստանից յետ {բերելով}, նորանց յանձնում է նոցա մօրը՝ Ձուիկին, մենք չենք

էս նաեւ "նզով լինել" (Փարպեցին իր Պատմութեան մէջ, {բերելով} այս վկայութիւնը, գրում է "նզովեալ լինել") (եր. 89

ւարութիւնք, այլեւ մեծ արծաթագլխի կարօտութիւն մէջ {բերելով}, հրաժարուեցաւ Մխիթարի գործակցութենից։ Մխիթարը դ

թարին. այս պատճառով եւս, զանազան արգելառիթք մէջ {բերելով}, հրաժարուեցաւ նպաստ լինել նորան։ Կտրած էր ա

իրճեան. Թաթէոս վարդապետ Ասկերեան"։ Մէջ {բերելով} այս աղաւաղ հայկաբանութեամբ գրած նամակը, նամակը,

յիշատակարանքը, որ նորա աշակերտքը, հետզհետէ ձեռք {բերելով}, սկսեցին ուսումնասիրել երկաթի համբերութեամբ եւ ա

ւթեանս] նշանաւոր հանդիսանայ դարն իննուտասներորդ, {բերելով} յինքեան զնմանութիւն չորրորդ եւ հինգերորդ ոսկեղէն

յամի 18[52]։ Տասներորդն դար հասանէ, բարձեալ {բերելով} ի գիրկս՝ զԳրիգոր, է այր՝ յաւէտ երկնային քաղաքա

ւթեան համար, դու, փոխանակ այս բանը միմիայն միտք {բերելով} հիանալու, պարապում ես պարտէզը չափելով, նորա ճան

ուի ժողովրդականութիւնը, մշակել այդ լեզուն՝ ներս {բերելով} դորա մէջ նորա մարդավայել եւ արժանի Եւրոպական անու

երմանի ֆիզիկան, - ուր էլեկտրական մասին մէջ, առաջ {բերելով} Բեն Դաւիթի, Միխայէլիսի եւ Լիհտենբերգի ուսումնակա

ութիւնը: Յայտնի է, թէ այս մի քանի բանը մէջ {բերելով}, մենք ոչ միայն ինչ որ այս տեսակ ընտիր տեղեր կար

կեք, վիրավորեք: Եթե մեղանչել եմ Ավտուշին այստեղ {բերելովս}, այդ ես բարի սրտով եւ խորհրդով արել եմ, բայց եթ

կագրել: Եթե Ձեր հովվապետական հորդորը ավելի պտուղ {բերելու} լինի, քան թե մեք տոմսակ էինք ուղարկած, այդպիսի

ատ եմ առանց այլեւայլի. թող այդ ստանամ, ինձ վնաս {բերելու} չէ, ընդհակառակը, շատ եւ շատ օգուտներ ունի, որո

եսփոխան կարգվելով եւ ստանալիքը դատաստաններով ձեռք {բերելու} իրավունք ստանալով քաղաքի կողմից, չեն կարող գուշա

ս, որ եթե ոչ քաղցրությամբ, գոնե դատաստանով ձեռք {բերելու} հնար լինի, այն ժամանակ եւս քաղաքի իսկույն ստանալ

լ է տվել իրեն կասկածել Կալկաթայի փողերի իմ կողմից {բերելու} նկատմամբ, այնպիսի համառ - եթե ավելին չասենք - ժ

եղը չեմ գա, եթե դուք կգաք առանց ինձ համար կաշառք {բերելու}, առանց սիգարի: Կրեյցբերգը գազաններին ձրի ցույց

չ բան է. ո՞չ ապաքէն այդ ծառը ունէր իւր մէջ պտուղ {բերելու} ընդունակ գործարանները, ո՞չ ապաքէն ոչինչ բան աւեր

եւ հոգաբարձու այդ աշխարհական դպրոցին, առանց մէջ {բերելու} հոգեւոր մարդերի գործակցութիւնը, քանի որ կանգնեցն

նարանի անունով, Հնդկաստանի մէջ թողած արծաթը ձեռք {բերելու} մասին, թէեւ հրատարակութիւն եւս եղաւ դորա համար Կ

որ ընկել էին այդ իւրեանց չպատկանած իրաւունքը ձեռք {բերելու} քամակից: - Ո՛ղջ լինիս, - պատասխանեցի ես, -

միջնորդ լինել կենդանի ժողովրդի մէջ գաղափարք ներս {բերելու} համար: Անտարակոյս, աւելի հեշտ է հին լեզուով թար

նում է ոչ մի կոպէկ վարձ չտալ սայլորդներին ապրանքը {բերելու} համար: Այս բաներից յետոյ գնում է Բէգզադէն:

տո՛ւր քո հայրենիքը պահպանելու եւ նորա պատիւը տեղը {բերելու} կամ առաւել փառաւորելու համար"։ Եւ խեղճ ազգը կրո

ն քսանին հողը մշակելու եւ գործելու իրաւունքը ձեռք {բերելու} համար, քանզի ինքեանք վաճառած լինելով՝ հարկ է,

եցութեան: Երկրորդ, որ հող եւ երկիր տիրաբար ձեռք {բերելու} նպատակը եւ խորհուրդը փառք չէ, պատիւ չէ, դոքա եր

ո՞չ ապաքէն դրամ է տալիս իւր վաճառելի ապրանքը ձեռք {բերելու} համար: Ո՞չ ապաքէն ունի մի քանի փարայ, որի շրջան

մօտեցաւ, ի՛նչ ճար: " Այս առաջին հատուցումը ձեռք {բերելու} համար վճռում է նա իւր մէջ. " Հարկաւոր է վնասով ե

մար, այսինքն՝ առանց ազգի ընդհանրութեան մի օգուտ {բերելու} ։ Բայց Եւրոպիոյ եւ Թիւրքիոյ մէջ եւ ոչ անգամ երազե

, որպէս բողոք երկրագունդի վերայ մի կտոր հող ձեռք {բերելու} համար, որպէսզի այդ ազգութեան անդամքը ապահովեն իւ

ւ այդ բոլորը քեզ իրաւունք կը տան մի կտոր հող ձեռք {բերելու}, որով կ՚ազատուիս ստրկութենից եւ աղքատութենից, ա

գաբարձու լինո՞ւմ է այս գումարը խելացի կերպով ձեռք {բերելու} եւ խելացի ճանապարհով գործ դնելու ազգի պիտոյքների

ջապէս ինքը հոգաբարձու լինի այդ արծաթագլուխքը ձեռք {բերելու} մասին, որ օտարի ձեռք ընկնելով, պիտոյ է յաւիտենա

էջ մի գործունէութեան եռանդ այդ արծաթագլուխքը ձեռք {բերելու} եւ նոցանով իւր բարոյական վիճակը բարւոքելու:

չում: Այն պապին, որ Հռոմի նախկին իրաւունքը ձեռք {բերելու} համար, մոռացել էր փառք, պատիւ եւ մարդկային երկի

դեսպան է ուղարկում քաղաքական դատարանից զինուորներ {բերելու}, որ յաղթութեան դափնին ինքն ստանայ Այս կռւումը նո

հոգաբարձու էր եղել Ս. Ղեւոնդեանց մարմինները ձեռք {բերելու} ։ Փարպեցին նեղանում է, որ ոչ ոք հոգ չէ տարել Խու

.. Այստեղ պակասում է շարունակութիւնը, այսինքն՝ {բերելու} օրինակը։ Բառական թարգմանութիւն է յունակ

իւթական զօրութեան նուազութիւնը արգելք լինէր գլուխ {բերելու} այն դիտաւորութիւնը, որ յղացել էր նորա աննիւթ հոգ

իւնքը, դուրս գնացի արուեստանոցիցս մի փոքր մկնդեղ {բերելու}, մետալների հետ խառնելու համար: Բայց երբ վերադար

ղ ժամանակ համարելով իւր նանրահաւատութիւնքը հանդէս {բերելու}, համաձայնեցաւ Մանուշակի կարծիքին եւ ասաց իւր ամո

թենների մէջ։ Դեռեւս շատ բաներ ունէինք հանդէս {բերելու}, բայց ժամանակի սղութիւնը հարկադրում է մեզ հերիքա

ր Աստուած բարկացել էր Հայաստանի վերայ, առանց մէջ {բերելու} քաղաքական պատճառները, առանց կրիտիկոսի աչքով գնահ

(in exclamationes prorumpêre), դ) Դժոխքը միտք {բերելու} ժամանակ, որ ունի իւր մէջ երկու մուտք, հինգ գլխա

վերայ։ Կառավարիչը պատասխանեց, թէ այդ բանը գլուխ {բերելու} համար յառաջուց հարկաւոր է իմանալ, թէ Յիսուսեան ա

կի ջանքեր, Սարգիս պատրիարքին հակառակ համոզմունքի {բերելու} համար, եւ այդ նրանց յաջողուեց միանգամայն: Նրանք

լ բոլոր միջոցները ` իբր թէ հայկական գործերը կարգի {բերելու} համար: Հետեւանքը եղաւ այն, որ իր անձնական հայեց

են, եւ համարձակ կարելի է ասել՝ նոր ի նորոյ ձեռք {բերելուց} աւելի դժուար: Ուրիշների փորձերից, որ փորձողների

թուեցաւ։ Սուրբ գիրքը, բացի որպէս վկայութիւն {բերելուց}, Փարպեցին անում է զանազան ակնարկութիւնք Ս. Գրքո

ան էք հաւատալ եւ ընդունել, ապացոյցը յետոյ մէջ կը {բերեմ}, ուրիշները միլիոններ հաւատում են միմեանց, դուք

բաւական մօտաւորութիւն ունէին հին լեզուին, օրինակ՝ {բերեմ} բայի կատարեալի երրորդ դէմքում ասում էին ի բեր փոխ

ջել, որպեսզի կառավարության ատյանների ձեռքով հայտ {բերեն} եւ Նախիջեւանին սեփականացնեն, եթե կորած կամ երկբա

սելով քո որդու խօսքը. Փառք ու պատիւ քեզ կը {բերեն} Քո մարմնապաշտ մեծատունքը: ԼՈՒՍԻՆ

ութեանց ոչինչ օգտիմք, զի սիրտք հնամոլացդ այդոցիկ {բերեն} յինքեանս զնմանութիւն որձաքարի, յոր ոչ երբէք ծաղկ

ւնին նոքա իրաւունք, փաստ եւ պատճառ, թո՛ղ հանդէս {բերեն}, թո՛ղ մարդավայել կերպով հերքեն հակառակորդի խօսքը

7 թուականին նոր ի նորոյ սկսեցին աշխատել, որ ձեռք {բերեն} Փարիզի Համալսարանի ուսուցչապետական, վարդապետական

, որ, դիցուք թէ, բուսանում էր Հայաստանում, եւ {բերենք}, տնկենք նորան Ռուսսիայի հողի վերայ եւ նկատենք,

որ ծնել էր, դիցուք թէ, Հարաւային Ամերիկայում եւ {բերենք} այդ կենդանին Հայաստան։ Արդեօք կարո՞ղ էր պահել դա

օսենք " Արեւմուտքի " վերայ եւ մի երկու բան մէջ կը {բերենք} " Արեւմուտքից " այդ յօդուածի մէջ՝ մեր ընթերցողնե

որով ծաղկելով՝ քո կամքիդ հաճելու արժանի պտուղներ {բերենք} եւ քե՛զ մատուցանենք։ Արդեօք ո՞ր տգէտի, թո՛ղ

ի ճարել, ապա, խնդրում եմ, մի քանի հատոր միասին {բերես}, եւ ոչ թե հոմեոպաթիկ չափերով՝ մեկական գրքույկ:

էր: Այդ պատճառով խնդրում եմ, որ դու երկուշաբթի {բերես} ինձ նույն տեսակի մի ծխափող, միայն թե առանց օղակի

ս ի գործ, Եւ վաստակոցն արդեօք քրտանց {Բերես} առնուլ զքաջ փորձ..., Սիրողապէս թէ ուղղեսց

անդ թէ աղաղակով։ Եւ յօժարութեամբ գուցէ միտքդ {բերես}, Գիւտ կաթողիկոսի եղբօրորդու երանելի Յովհաննի, Ս

, երբ որ քեզ կ՚ուզի նա, հետդ գեղիցը մի թուղթ կը {բերես}, թէ գանգատողն ինքն ա մեղաւոր (!!), էն վախտը մ

ի վրայ պատուաստել, չորցած ծառի ճիւղը որ կտրես եւ {բերես}, ապրող ծառն էլ կտրելով նորա տեղը պատուաստես, կա

որ տանիս, շինականը քեզ ալիւր ու եղ կը տա՞յ, որ {բերես} քո զաւակները կերակրես։ Թէ որ մի ընկերութեան մէջ

ագիտական եւ երկրագիտական տեսութիւն, ահ ու սարսափ {բերեց} հասարակութեան վերայ: Հասարակութիւնը տեսաւ, որ ա

աւ ազգի սրտում վառած սիրոյ հուր: Միտքը {բերեց}, ինքը քանի՞ Նիկողայոսի ձեռքով Ազատուել էր

Ահեղ թնդանօթ։ Թէ այսքան քո գալն {Բերեց} ծեր Մասաց Ցնծութիւն, խրախոյս, Վհատ զա

ւի: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակած է 30-ին: Այսօր {բերեց} ինձ շերամադարմանութիւնը եւ սորգոյի մասին գրուած գ

անութիւնը եւ սորգոյի մասին գրուած գիրքը: Նոյնպէս {բերեց} եւ խաղող: 25-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս 24-ից գրո

, բայց նա իւր սրամտութեամբ ճանապարհ գտաւ եւ գլուխ {բերեց} կոնդակը: Պապը իմացաւ այս բանը. բայց ինչպէս

նալի խօսքով երեք անգամ արտաքսեց եւ երեք անգամ յետ {բերեց}: Միւս եւս խոհարարը ինքնին փախաւ ճանապարհից, երբ

ձեռնտու մարդ համարելով, սորան մետաքսի գործարանը {բերեց}: Սորա բոլոր գործն էր լրտեսութիւն առնել եւ ոչ թէ

ացի սորանից, քո երանելի մայրը, երբ բդեշխի մօտ {բերեց} ձեզ, որի տանը եւ մե՛զ ուսում էին տալիս. թէպէտեւ

ծայրագոյն Բրամինի չարութեններին եւ աւերածքին, որ {բերեց} իւր ազգի վերայ, ճշմարիտը պիտոյ է խոստովանել, եր

է ի՛նչ արժանաւորութիւնք ունի իմ զաւակը, որ շնորհ {բերեց} մեր մօտ, որի մասին այս րոպէիս խօսեցաւ նորին մռայ

ր զգեստքը: Աղախինը պատրաստելով թէյի մեքենան ներս {բերեց} եւ դրեց սեղանի վերայ: Պ. Մարկոսը սկսեց թէյ պատր

ց այնպէս ահարկու էր նորա տեսիլը, որ մահու սարսափ {բերեց} վերաս: Իմ գեղեցիկ օրիորդի ուրուականը կանչելը եւ

ոշիները, առանց որոնց անհնար էր․ բացի սորանից մէջ {բերեց} մի քանի այլ պատճառք: Ժողովը ժամանակ տուեց նորան

դուրս դալիս: - Ի՞նչ բան է այն, - շուտով վերայ {բերեց} Շահումեանցը: - Այն, - պատասխանեց Թիւթիւնճի-օղ

, իսկ ինքը վազեց խոհարանը, կտրեց մի պատառ հաց եւ {բերեց}, բայց անձրեւից գիճացած եւ ուռած պատուհանը չբացու

րի մասին խօսում էին: Այս միջոցին աղախինը ներս {բերեց} թէյի մեքենան. Մանուշակը վեր կացաւ տեղից թէյ պատր

կը, հասարակ սկուտեղի վերայ դրած թէյի բաժակները, {բերեց} Շահումեանցին. սա պատուել կամենալով տանուտէրը առա

ձայնը տպաւորութիւն գործելով նորա ջլերի վերայ, ետ {բերեց} նորա զգայութիւնը: Նա տեսաւ իւր հօրը կանգնած ննջա

աւ հիւրընդունարանը, Թիւթիւնճի-օղլուն հպարտ-հպարտ {բերեց} մատանին, եւ հագցրեց Մանուշակի մատը եւ ասաց.

երը եւ եղունգները կտրեց, հանդերձը փոքր ինչ կարգի {բերեց} եւ սկսեց փողոցներում եւ հրապարակներում քարոզել ժո

իա ողորմութիւն հաւաքելու, որ տեղից բաւական արծաթ {բերեց} իւր ապրուստի համար։ Այս միջոցներումը կարողաց

անեց գերեզմանից խեղճ ողորմելի Տուրնօնի մարմինը եւ {բերեց} իւր հետ Եւրոպա՝ ոչինչ գործ չ'կարողանալով յառաջաց

ն Բիւսսի-Լեկլեր (Bussi-Leclere) անունով մի մարդ {բերեց} մի նամակներով լիքը ծրար, որ Բաստիլիայի Պարլամենտ

պարտեցին նորան իբրեւ հերետիկոս, բայց այս օգուտ չ' {բերեց} ։ Րիշիէի գիրքը մեծ տպաւորութիւն գործեց ժողովրդի վ

ենելի կողմը։ Լուդովիկոսը մեռանելու ժամանակ միտքը {բերեց} նորան եւ յայտնեց, որ ցանկանում է տեսանել, բայց

կարգը իմ հոգու վերայ, այլ բոլորովին տակ ու վերեւ {բերեցին} իմ հոգին... Պատմաբանական չորս հատուածով եղեր

ճառը, ձեր մարդիկը բռնեցին ինձ ճանապարհի վերայ եւ {բերեցին} այստեղ: - Ո՞ր տեղից, ո՞ւր էիր գնում: -

կցութիւնը, չմօտեցանք բուն խնդրին, որի մասին ինձ {բերեցին} ձեր առաջեւ։ Ես այսքան միայն ասում եմ, որ եթէ դո

ած էին դահլիճի բարեկարգութիւնը պահպանելու համար, {բերեցին} սատանայի մօտ այս իմաստասիրութեան աշակերտները: Սա

ւլիա Պոստրանայի պատկերը: Այս բաները մեծ զարմանք {բերեցին} պ. Մարկոսի վերայ, բայց չկարողացան դրականապէս պա

վերայ, ծառ դարձան, տերեւներ արձակեցին եւ պտուղ {բերեցին} այնպէս, ինչպէս որ սերմի յատկութիւնքն էին։ Մխիթա

ի՝ Աստուծոյ փառքին նախանձաւոր լինելով։ Բայց երբ {բերեցին} նորան ժողովքի մէջ, հանդէսը, այսինքն՝ ժողոված վ

մ դուրս եկան քարոզիչներին։ Յիսուսեանք զօրք դուրս {բերեցին}, որոնց ինքեանք էին գլուխ կացած, բայց յաղթուեցան

գնութենովը վրէժխնդիր լինել այն անպատւութեանը, որ {բերեցին} նորա արիւնի, նորա տան եւ բոլոր Ֆրանսիայի Պարլամե

դարացնում էին այս կարծիքը։ Ինչ ժամանակ կառքը {բերեցին} թագաւորին, որ նստի, մի Յիսուսեան աբեղայ մօտեցաւ

շանթահար, Դու Պառնասի աստուածները ցած {բերեցիր} Հովուաց պար։ Մի՛ մոռանար, ինպէս անոյ

ալիս է հիւանդի տուն, նորան հարցանում են. " ի՞նչ {բերեցիր} ", նա երեք անգամ ղենջակը թօթափելով հիւանդի վերայ

եղ կգտնեք: Գրում եք, որ գրեմ սրտիս ուզածը ու {բերեք}, շատ շնորհակալ եմ, ինձ ոչ մի բան հարկավոր չէ,

գնութիւնը: Այն արծաթը, որ մի Հայ մարդ պիտի ներս {բերէ} ազգային գանձարանը ուսումնարանի անունով, կորած չէ

աչքս՝ դուռը, նստած եմ, թէ ո՛վ արդեօք շնորհ կը {բերէ} իմ մօտ կամ ո՛ր բարեկամս կը շտապէ մխիթարել ինձ իւր

ր Արամ: Թող ծաղկի, աճէ, Թող պտուղ {բերէ}, Սուրբ յիշատակիդ Նոր փառք պատրաստէ:

ւ չյուսայ, որ առաջ հարստանայ եւ յետոյ երկիր ձեռք {բերէ}. այդ լինելու չէ: Նախ, որ հարստութիւնը, որ եթէ

մինչեւ այս, թող հայ վաճառականը հազար տարի ապրանք {բերէ} Եւրոպայից ու վաճառէ, կամ, որ նոյն է, օտարի ապր

ը կը շահուի տասնապատիկ աւելի եւ մեծ ու մեծ շահ կը {բերէ} ազգի ընդհանրութեան, որ է ազգի հիմքը, լծակը, շա

նոր է սկսանում եւ հարկ է, որ յառաջ անկատարը ձեռք {բերէ}: Եթէ մինչեւ այժմ մեր խօսածներից հասկացաւ մե

ամ: Թող ծաղկի, աճէ, Թող պտուղ {բերէ}, Սուրբ յիշատակիդ Նոր փառք պատրաստէ:

րով չարչարւում է մինչեւ իւր աշխատութիւնը գլուխ կը {բերէ}, բայց այդ աշխատութիւնը Ազգին մի բանի տեղ անց կը

ի թէ մի մարդ իմանալով, Սուրբ Հոգու խօսքը իմ վրայ {բերէ}, թէ՝ վա՜յ նորան, որ չար ագահութիւն է պահում իր

զգի երախտաւորքը հալածելու համար. երբ նա շնորհ կը {բերէ} մեր մօտ, նորան անշուշտ, հանձնիր այդ պաշտօնը. ն

կարծիքը եւ համաձայնում են նորա հետ. իսկ թէ բախտը {բերէ} պատահել ծերին, նորանից եւս չեն հրաժարւում, նորա

ը գրելուց յետոյ վազեց ննջարանը, որ զմուռ եւ կնիք {բերէ} կնքելու համար: Բայց մինչդեռ նա չէ կատարել այս

նորան խնդրեցի, որ ինքը այս երեկոյ մեր մօտ շնորհ {բերէ} թէյի... Մանուշակի ուրախութիւնը ոչինչ չափով

ճանաչւում, - քարոզում է Քրիստոսը, -թզենին թուզ կը {բերէ}, իսկ փուշը՝ փուշ"։ Այդ տեսակ առաջնութիւնը

անս. յեօթն ազգս բաժանեալ ի Ստեփանոսէ, զոր յառաջ {բերէ} Յովհան Երզնկացի ի մեկնութեան հին քերականութեան:

ի նոցանէ, շատացեալ յիշատակութեամբքն, զորս ի մէջ {բերէ} Խորենացին, թէ ո՛րպես Մար Իբաս առաքեալ ի Վաղարշակ

ինուէ, քաղէ ի հելլեն գրոց՝ զպատմութիւն ազգիս եւ {բերէ} զայն ի Մծբին առ Վաղարշակ արքայ՝ յոյն եւ ասորի գր

յունական դպրութեան, որոց աջողաձեռն յաջողութեամբ {բերէ} յինքեան զտիպար հինգերորդ դարու: Մին ի սոցանէ Յով

առանց ամենայն գիտակցութեան եւ ընտրութեան, յառաջ {բերէ} յամենայն խնդիրս, թէեւ չունէր զոչինչ յարաբերութիւ

t duaestiones, այսինքն՝ " Ո՛չ ոք չէ պիտոյ յառաջ {բերէ} նոր խնդիրներ"։ Այս կանոնների զօրութենով բոլոր ո

նենայի, էն աղեքանց ոտը կը պաչէի, իմ տանս վեր կը {բերէի}, խօսքս կշտին կտրուկ կ՚ըլներ, ո՛ւմ տունն ուզէի կ

սէր կամ խռովայոյզ ոգւով, այլ իրենց փաստերը յառաջ {բերէին} արդարապէս, եթէ ունէին, թէեւ սոքա էլ շատ քիչ են

առաջացած արդիւնքը վաճառելով, անշուշտ, պիտի ներս {բերէին} դուրսից իւրեանց մէջ, որեւիցէ քանակութիւն ոսկու ե

ը ինձ մի մանէթ նստելով, կէս-կէս մանէթ զուտ օգուտ {բերէին}: Եւ այսպէս պ. Յովնաթանեանցը յառաջ գնալով,

վ զելս, որոյ վասն եւ միշտ զկեղծաւորութիւն յանձին {բերէին} զինաւորելով երկսայրի զինուք առ 'ի գործ ածել երբեմ

ելի, եթէ զորքան յօրինակաց երկասիրութեանցն ի ձեռս {բերէին} պարեգօտաւորքն, զայն ամենայն կամ ի հուր դատէին եւ

չ'գտանէին նորան մի աղբիւրի մօտ կիսամեռ ընկած եւ չ' {բերէին} Մանրէզ։ Նորա ջլերը բոլորովին թուլացած էին, նորա

օր, բաց յայլոց մեծամեծ ձրից, զոր յանձին բարձեալ {բերէր}, էր երեւելի փօլիթիքա, որով ամենեւին զգոյշ կայր

ել ա Շիլայ շապիկ հագել ա Կարմիր գօտիկ կապել ա Եղ {բերէր} պորտը քսենք, Զար բերէք գլխին ածենք Մեր Նուրինի փ

լ տասներկու ժամը, եթէ կարո՛ղ էք, դուք եւս շնորհ {բերէք}: - Մեծ ուրախութեամբ կը գայի, բայց կարող չեմ

ձեզ ասելու, խնդրում եմ, որ դուք անպատճառ շնորհ {բերէք} իմ մօտ. յոյս ունեմ, որ կը կատարէք իմ խնդիրս, ե

Կարմիր գօտիկ կապել ա Եղ բերէր պորտը քսենք, Զար {բերէք} գլխին ածենք Մեր Նուրինի փայը տուէք, Ուտենք խմենք

հետ ուղարկեմ։ Ես իմ պարտականությունս կատարեցի, {բերի} նորան այստեղ հասուցի, մի ճանապարհի վերա կանգնեցո

՚ի կողմանէ Սինոդին։ Ի վերջէ 18 ամսոյս հոկտեմ[ {բերի]} Սինօդն հրովարտակ գրէ առ իս համարաւ [բաց], յորու

ն՝ առաջարկած ձկան համար, միայն խնդրում եմ, մի՛ {բերի}, ինձ ոչինչ հարկավոր չէ: Ծխախոտ ես գնում եմ այնտ

ուժը, ամբողջ փորձառությունը, որպեսզի նրան դուրս {բերի} արժանավայել ուղու վրա, որպեսզի ստիպի նրան աշխատե

Զի՜ գեղեցիկ, Զի ընդ առաջ յայգորել {Բերի} յուշիկ, Եւ զվարդունս համբուրել Սիրատոչ

Մահը միայն նորա տանջուած Մարմնին հանգիստ կը {բերի} ։ Բայց նա որ միշտ թաւիշ, կերպաս

Կամաւ եղեալ անձնամատն Ի բոց հրոյ, եւ {բերիլ} ՝ Յոր ոչ բնաւ ուժ է մարդն"։ Ընդ հենգ

եալ բեռանց կոյտ, Գուշակէի ՚ի պատիժ, ՚ի մահ {բերիլ} մօտալուտ։ Սուր բոցեղէն մինչ դրախտին զճանապարհ կե

լեալ նոցա, փառս մատուցին տեառն։ Իսկ ես յառաւելն {բերիմ} լսել եւ ակն ունիմ թէ լուայց, եթէ չկայցէ թշնամի ը

գիւղաքաղաքիս կատարի, քանզի արք ոմանք անաստուածք {բերին} ի Ղրիմու զայր այն յիմար եւ լատինադաւան եւ եդեալ

քա ի միասին ընդ պաշտօնակատարին պրոկուրօրի, ի մէջ {բերին} զթուղթն զոր 41 անձինք տուեալ են վարդապետին Այվազե

ը ժողովրդի հետ՝ բոլորովին տարբեր կողմերում, մեզ {բերին} վերոհիշյալ փրկարար գիտակցությանը, եւ ինչ որ առավ

յնպես խնդրիլ եմ, որ քո եւ մորս իրավունքները տեղը {բերին} եւ ինչ որ կպատկանի նե, ձեզի էլ չի զրկին. աս բան

պատրաստեն՝ կըմնայ քաղցած. Այդ պատճառով էլ {բերին} եւ ձըկներ, Պանիր ու խաւեար եւ այլ շատ բաներ

Հետզհետէ եւ կենդանիք, նաեւ անշունչ արարածք {Բերին} մարդուն ընտիր զոհեր ` կեր կամ զգեստ, պատարագ:

7-ը, որովհետեւ փոշտի օր է: 17-ին առաւօտ կանուխ {բերին} ինձ եղբօրս ուղարկած գրքերը, որ չէի ուզել. աղբաթ

: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է 25-ին: Այսօր {բերին} բառարանները: 20-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս հանդեր

ւ տեղերը ցոյց տալով իւրաքանչիւրի, այլ երբեմն մէջ {բերինք} Թղթի բնագրի խօսքերն էլ, եթէ որեւիցէ պատճառով հար

գլ. համար 19։ Մեր Աստուածաշնչի վկայութիւնը, որ {բերինք} այստեղ, բա՛ռ առ բառ ուղի՛ղ է բո՛ւն հրէական բնագր

. 181)։ Մենք նորա համար այս մէկ հատ բանը մէջ {բերինք}, որ իրեն իսկ հեղինակին որոշ կերպով երեւի այդ անբ

մաններն ավելի քան սահմանափակ էին, բայց այն քաղցր {բերկրանքն} ավելի լայն պայմաններում էլ այլեւս չենք տեսնի: Ու

յն այն նա է: Րախացի՛ր, դու, ցնծա՛յ, {բերկրեա՞յ}, Մուսան ասաց Ամիրեա՛ն, Որ աշխարհքում

ան, բացուեցան, Մինչ ծնողքս իմ ձայնից Խնդացին ու {բերկրեցան}, Նախկին խօսքն որ ասացի, Չէր հայր, կամ մայր, կ

ան, բացուեցան, Մինչ ծնողքս իմ ձայնից Խնդացին ու {բերկրեցան}, Նախկին խօսքն, որ ասացի, Չէր հայր, կամ մայր,

իշէին, զՓարպեցւոյն եւ զայլոց հեղինակաց վաստակս, {բերկրեցաւ} յոգի, [քաղելով] անտի [աշխարհահայեաց] տեսութիւնս

տ անգամ դուրս եմ գալիս դաշտ, բայց չկայ այն ախորժ {բերկրութիւնը}, որ զգում է մարդ ամառնային ժամանակ։ Ծառերը իւրե

րչական հայոց սիւնհոդոսին Էջմիածնի, բայց այժմ ըստ {բերման} բաղդիս մահահրաւէր խոլերայն ըմբռնեաց զիս ի ճանկս ի

ս, որ եպիսկոպոսն օծե, ինչպես իրենց ալ սրբազանին {բերնեն} ես գրիլ իմ, ամմա եթե շատ կուզին նե, գրիլ է, թո

չինչ. Ծածանում է ուսի վերայ մազերը, {Բերնի} վերայ ծաղկում է քաղցր ժպիտ: Երգ երգել

ուաւ խօսելէն ետեւ, " Յետ բանիցս " ըսելով՝ Հայոց {բերնին} կղպանք մը կը դնէ, որ այս բանին վրայ օտար ազգաց հ

ուն ուսած լինելու, անկարգ, անկանոն, ինչ որ մեր {բերնին} գալիս է, գրենք թղթի վրայ, ինչպէս մեր սքանչելի ը

լեզուն, ապաստան մնալով միմիայն հասարակ ժողովրդի {բերնին}, պիտի ճապաղ լինէր ընդհանրապէս, որովհետեւ գրի մէ

ս, տանում են իրանց տանը վեր բերում, իրանց երեխի {բերնինը} կտրում, նրանց ուտացնում. հալբաթ որ մի շահմունք

դուռը. Մեծատունը ըսկըսաւ Անզօր ձայներ {բերնից} թողնել, Երբ մահու դէմքը տեսաւ։ Զո՛ւր

ր տունից յունիսի 4-ից, որ գրուած էր հօրս եւ մօրս {բերնից}, մի շատ յիմար եւ անշնորհք գիր: Ինչ է նէ, Աստու

պլիցիստ չէին կարող առանց ամաչելու արտաբերել իրենց {բերնից} այն խօսքերը, ինչ որ դրուած էին Դուքս Վելլինգտօնի

ողների հոգիները ծաղկում էին այն շնորհից, որ նորա {բերնից} էին դուրս գալիս). եւ, բանական գիտութեամբ, հա

ող է այդպիսի բան խորհել, թող թէ եւ մի ուրիշի մօտ {բերնից} հանել. ո՞ր անմիտը, ո՞ր տգէտը, ո՞ր Հրէան, ո՞ր

ն ու լռեն լի՛րբ եւ անամօ՛թ մարդիկը, որ ուրիշների {բերնից} իրենց կամքի ուզա՛ծն են խօսում եւ չե՛ն սոսկում Տար

պէս անկումն, հերքումն եւ այլն, ընկած է ժողովրդի {բերնից}. այդ բառերը փոխանակել է նա նոցա բայերի աներեւոյթ

եբանական կամ բարոյական որպիսութեանց մասին բնաւ իր {բերնից} խօսելով հանդէս չի գալիս. ներգործողքը իրենց խօսքե

ցոյց է տալիս ներգործողների ձեռքով, այլ երբեմն իր {բերնից} է պատմում նոցայ մասին, նա լսեցնում է, որի տպաւո

իբրեւ բանաստեղծ իրաւունք չունի տարաժամ եւ այն իր {բերնից} խօսելով մերկացնել ապագայի վարագոյրը: Իբրեւ գրագէ

տում էին նորանց դէպի մահ: Բայց պ. Պռոշեանցը իր {բերնից} է խօսում այս բաների վրա եւ նորա նկարագրութիւնը,

օսենց խաղ ասելու վրայ, անիծախառն խօսքեր է հանում {բերնից} եւ նախատում է Վարդիթերին, այն խեղճ կնանիքը մեղադ

ս թէ կենդանի ձայնով լսում էի այս խօսքերը հայ կնոջ {բերնից}. այնչափ բնական եւ այնչափ հարազատ են նոքա նորա հա

իրենց այգում: Դառը բողոք լսւում է Վայկունի {բերնից}. " մեր գեղի ամէն բանն էլ լա՛ւ ա, ափսո՛ս որ քեթխ

րտ էր, Կոյրը ուզեց հաւաստել մեզ Թէ նրա {բերնով} աստուած խօսում էր: Նայեցէ՛ք, տղերք

րջուները... " - Ես այդ ամենը անում եմ {բերնով}, Կեցցէ՛ սուրբ Մեսրոպ, որ մեզ գիր տուեց.

էիլ տըր: Տտես թէ ինչ է պատմում Հայմը Հեգելի {բերնով}, լսիր որ անկաճդ չար չլսէ: " Այստեղ, - ասում

ն զարմանալի մարդու՝ Եղիայի գովութիւնը ո՛վ արդեօք {բերնով} կարող է պատմել, որ մարմնի մէջ եղած ժամանակ անմար

շնո՛րհ ուղարկէ. բո՛ւն դու ինքդ խօսէ մեզ հետ դորա {բերնով}, ինչպէս երբեմն խօսում է՛իր սուրբ Պաւղոսի ձեռքով

լոկ " գլուխ քահանայութեան " խօսքը եւ Ս. Ղեւոնդի {բերնով} Ս. Յովսէփին անուանում է " Գլուխ ամենայն Հայոց քա

ինձանից հետ կաննես ", - ասում է նա Սօսին, Անոյշի {բերնով}: Շատ քաղցր է գալիս մեր ականջին, երբ լսում

տ չեն ունեցել, բանըդ չեն շինել... Արշամի {բերնով} խօսում է նոր ժամանակների որդին: Պարէտը եւ Սօսը գ

էրտէրներին էլ աստուած բարի տայ, - ասում է Գարեգնի {բերնով} անիրաւ Պռոշեանցը (եր. 2), - բողազներին հուպ տա

անը վերջացավ: Զանֆդլեբինին փողը տվել եմ. շլյափը {բերող} չկա, Պետր Նիկոլաեւիչի նամակը ստացա, սվոտի մասին

տեր Գեորգի շլյափը ողբալով կեցած է Դյուլյուի մոտ, {բերող} չլինելով. Սահակին հանձնել եմ, առաջին եկողի հետ

անով մուդաթի դիցեն, մինչեւ մին արժանաւոր եկամուտ {բերող} տուն, կամ գաթ, կամ դուքաններ եւ կամ այլ ինչ արժ

՝ դուրսից, հասարակ ժողովուրդի մէջ ոսկի եւ արծաթ {բերողի} թիւը, այլեւ շատցնում է երկրագործութեան արդիւնքի

, պահ մի եղիր կո՜յր: " Ո՞վ կը պատմի սիրոյ ձօն {Բերողների} մասին այդ "... -Չմեղադրի նրանց, օ՜, Թող անսէր

դուռը կամենում է բախել, իսկոյն անյայտանում են եւ {բերողքը} եւ ձին եւ սայլը, պատճառ, աքաղաղը լուսադէմին սկս

անելու համար, թէ սահմանից դուրս գործուած ու ներս {բերուած} էր: Երկրորդ, որովհետեւ իմ խանութի գործակատար մա

ացի կատուների հետ: Այսպէս եւս Սիբիրիայից Ռուսսիա {բերուած} կատուքը կորուսանում են իւրեանց բրդի յատկութիւնը:

սը ամենեւին ոչինչ: Այլ խնդիր է աշխատութեամբ ձեռք {բերուած} այն բանը, որ բնութիւնը չէ պահում իւր գոգում, որ

ս (объективно) կազմակերպուած, յայտնի կարգի մէջ {բերուած} թէեւ անազատ, դիւանապետական (buregrattic) պոլից

իսպառ կործանել նախադասութիւնը համազօր է վերը մէջ {բերուած} երկար բարակ ճառին, թէ ինչպէ՛ս է Հեգելի կարծիքը ա

մ այն տեղից հալածուելու օրը, վանքի եկամուտից կամ {բերուած} ընծաներից մինչեւ անգամ եւ մէկ դրամ վրաս անցուցած

թարգմանութեան ժամանակ թարգմանեցինք նաեւ Ս. Գրքից {բերուած} վկայութիւնքը. բայց սակայն, բացատրութեանց մէջ պա

ր, այլ օրինակող գրիչների աղճատանք. պատճառ, մէջ {բերուած} վկայութիւնը Կորնթացոց երկրորդ թղթում չէ, այլ առա

փի սքանչելի կարծիքները ճշմարտանման կերպով առաջ են {բերուած}, բաւական քիմիական մանրամասնութեամբ, մինչդեռ նոց

Բերբ[երեանին], Մագղաղին[էին], Սուլթ[անշահին] եւ {Բերուբէին}. յոյս կայ, որ 7-ին վերստին գան տեսութեան: Ապա

ք ու ոտքով այս կամ այն բռնակալի դուռը տանուելով, {բերուելով} եւ շղթաների մէջ իւրեանց անարատ հոգիները արձակելով

ան ասել։ Սորա մահից երկու տարի յետոյ մարմինը {բերուեցաւ} Գօա, իսկ Օգոստոսի 6-ին 1623 թուականին Ուրբանոս Ո

րեկամների մէջ, որ պիտի ասեն՝ թո՛ղ մի անգամ ձեռք {բերուի} հողը, թո՛ղ ինչպէս կամի, լինի սկզբնական կառավարո

մեծագին Առանց տաշուելու չի՜ փայլում բնաւ ` 0՜, {բերուի} այն տաշողին թող, Որ կոչւում է հմուտ քերթող...

ելով ` պահանջի շուկան, յուրաքանչյուր տարի առաջ է {բերում} հավասար գումար առաջարկի շուկայում: Այնինչ ֆաբրիկ

լույս Արարատյան "-ը մի անարգ թերթ է, որ պատիվ չի {բերում} հայ մամուլին, ունի միայն մի խմբագիր ի դեմս կաշառ

ամարում ազգին։ Իբրեւ ապացոյց ձեր խօսքին՝ մէջ էք {բերում} Խորենացու ողբը Հայոց ազգի վերայ եւ ասում էք, թէ

ընթացքի պատճառով հասել է մեծ վնասի, որ դուրս էր {բերում} հետեւեալ կերպով: Նա գրում է իւր բողոքի մէջ, թէ

, ի՛նչպէս չբարկանայ, երբ աշխարհը տակ ու վերեւ են {բերում} այսպիսի թերահաւատ մարդիկ: Դուք բոլորովին դարձել

գլուխ եւ սեւադէմ չարագործի մասին, որ միշտ զոհ էր {բերում} Աստղկին եւ բուրվառ էր ձգում նորա որդուն... Չդիմա

յց նա, առանց լուծանելու իմ երկբայութիւնը, մէջ է {բերում} մեծատունների եւ հոգեւոր իշխանների վիրաւորութիւնը

իչ նիւթեր՝ մեր բարի գործերը: Առհասարակ, տօները {բերում} են իւրեանց հետ մի պայմանաւոր ուրախութիւն. այդ օր

թեամբ ցանուցիր է առնում կոմսի զինուորքը եւ ձեռք է {բերում} Լէոնորան: Կոմսը, հաւաքելով իւր բանակը, մտածում

կամենան, կարող են անձրեւ բերել: Հեղինակը վկայ է {բերում} այս բնութեան ընդդէմ գործին իւր ղզլարեցի Հայ թարգմ

ապէս այդ դպրոցի օգուտը. երկու կողմը եւս յառաջ են {բերում} զանազան համոզիչ եւ ճշմարտանման փաստեր: Մեր դրութ

մ էին մի քանի երիտասարդք այս խնդրի վերայ, մէջ եմ {բերում} մեր բարեկամներիցս մինի նամակը, որի բովանդակութիւ

ն թագաւորեալ կրօն լինելը, իբրեւ վկայութիւն մէջ է {բերում} Խորենացու հոգաբարձութեամբ մեզ հասած ազգային երգի

, շինել, գործել եւ վաճառել այն, ինչ որ դուրս է {բերում} գետնից նորա մեծագոյն մասը: Ազգի մեծագոյն մասը եր

եւանք է երկրագործութեան ընկնելուն, որից դուրս ես {բերում} զուգակշռի ընկնելը եւ դրամական կենդրոնացութիւնք (

նկարագրելուց: Նոցա ահարկու կերպարանքը սարսափ են {բերում} մեր վերայ: Այն մարդը, որի մէջ կայ մի թարմ սիրտ

արմին եւ ոսկերք ունի, եւ այս թանձրութիւնը վկայ է {բերում} Նա: Առանց մարմնի չկայ շօշափելի կենդանութիւն, իս

մէջ նա արուեստով եւ բիւր հոգաբարձութեամբ յառաջ է {բերում} այն, ինչ որ առանց աշխատութեան բնութիւնը ինքը կար

Ի՛նչ կ'առնու իւր դրօշի փառքից, եթէ այդ փառքը չէ {բերում} նորան երջանկութիւն եւ հանգիստ կեանք, եթէ ամեն մի

ն, նա մշակում է լեզուն - աննկատելի կերպով ներս է {բերում} ազգի մէջ ընտիր ոճեր եւ ազդու դարձուածներ: Նա չէ

կոյսին ` Ոչի՛նչ հաճոյքն այդ չի՛ չափի: Խունկ է {բերում} ստինքներից, Հոտոտո՜ւմ է քերովբէն մեր. Ծարաւըն

ն, հեռանում, Իսկ հարսնաբերն Եւային Ադամի մօտն է {բերում}: Նախահայրը սիրաւէտ Պինդ գրկում է իր էգին, Սիրախ

, Ողջիդ խելքը չափում էք, Բափ բարաբար {բերում} էք: Hy, գրենք սրբազանին ` Երէցփոխին

հում են։ Ուրա՜խ ենք, եթէ այդ կերպով եւս օգուտ է {բերում} նոցա մեր բամբասված " Հիւսիսափայլը"։ " Հիւսիսափա

ակար ճիւղ։ Քանի՜ քանի ճշմարտութիւնք հանդէս է {բերում} կրիտիկայն, ո՜րքան անտես արած իրողութիւնք, որ մի

լով ազգի ազատութեան, թէեւ սխալ գործերով, զոհ էր {բերում} դրուժան թագաւորը, ի՛նչ բանի մէջ էր նոյն ինքը Ֆրա

քաղաքի էլ Վաղարշապատը լինելու վկայութիւնը ինքն է {բերում} Փարպեցու ստոյգ պատմութիւնից։ Բանին չվերաբերուած

աբանը գրողը այս խօսքերն է, որ ուրիշ ձեւով առաջ է {բերում}. պատճառ, բացի սոցանից եւ ոչ մի նման բան կայ, յ

1-33։ Բացի սոցանից, եւ ուրիշ տեղերում առաջ է {բերում} Պաւղոսը իր պարծանքները. բայց մենք հերիք համարենք

եւ խաղակցութիւնը Վահանին եւ մանաւանդ, երբ մէջ է {բերում} այն պատճառները, որոնցով ասում է, թէ ինքը արժանի

պսպարում է ճաշ, եւ նախաճաշիկը ինքը իւր ձեռքովն է {բերում}: Երբ որ վերեւում յիշուած, մեզ անլսելի, աղաղակը

ում է մի գերան, ջրի մէջ ընկնելու ժամանակ: - {Բերում} են, բերում են, - կրկնեցին շատ դեւեր միաձայն: Բ

ան, ջրի մէջ ընկնելու ժամանակ: - Բերում են, {բերում} են, - կրկնեցին շատ դեւեր միաձայն: Բէհեղզեբուղը

ահի վերայ: Երկու դեւ մտած երկու թեւերի տակ, {բերում} էին ծայրագոյն Բրամինը, կրակուած ծծմբալճի վերայով

երեսփոխանը, նա սկսանում էր մի մի արաղից եւ բանը {բերում} էր հասցնում էր այնտեղ, որ հաշուատեսքը տաղ չէին թ

տեանները, - շարունակում են քահանայք: Երեսփոխանը {բերում} է. եւ ահա, եկեղեցու տարեկան ելից եւ մտից տակը գ

չգիտեմ, թէ ինչ մտածեմ, թէ ի՛նչ պատճառով մէջ էք {բերում} այդ բաները: - Ներողութիւն, ներողութիւն, ին

կութիւն, այսուամենայնիւ Մանուշակի համար, զոհ էր {բերում} իւր արմատացած նախապաշարմունքը: Բայց ինքը, Մանու

գարշահոտութիւն: Երբ հալուած պատրաստ էր արճիճը, {բերում} է հիւանդի մօտ. հիւանդը պառկում է մէջքի վերայ, ե

, կան զանազան տեղեր, որոնց անունը մի արհաւիրք է {բերում} այնտեղի բնակիչների վերայ: Այն տեղերումը շատ ա

երեխայի ծնանելը, խնդրում է մի ջրով լցրած աման, {բերում} են նորան մի արծաթի ոսկեզօծ աման, ջրով լիքը: Դայ

այլ պաստառներ խնդրելով նորածինը փաթաթելու համար, {բերում} են նորան թանկագին դիպակից վերմակներ, հոլանդեան կ

նութեան այն վտանգաւոր ժամանակում ոչինչ օգուտ չէին {բերում} ։ Աշակերտները կամենում էին Կարգը անուանել հիմ

գերազանցութիւնը միւս առաքեալներից, որից դուրս է {բերում} եզրակացութիւն, թէ եւ Պապը որպէս յաջորդ Պետրոսի գ

ասին։ Յիսուսեան երկու վաճառատուները, Փէքինի մէջ {բերում} էին ամենայն տարի իւրաքանչիւրքը առաւել քան թէ յիսո

յին։ Փաղաքշանքով եւ խրատական պատիժներով ներս էին {բերում} նոքա այս վայրենի Ազգի մէջ հաստատ Սէր դէպի բարեկար

ներից կարելի է եզրափակել, թէ ի՞նչքան մեծ գանձ էր {բերում} Կարգին այս հարուստ երկիրը, որի բնակիչքը բաւականա

կուման։ Միմիայն այս վաճառատեղիքը տարեկան արդիւնք {բերում} էին առաւել քան տասն միլլիօն Տալլեր։ Այս Տէրո

նը չափ չկար։ Միմիայն Պարագուայն իւրաքանչիւր տարի {բերում} էր աւելի քան թէ քսան միլլիոն տալլեր եկամուտ. համ

միլլիոն տալլեր եկամուտ. համարեա թէ սորա կէսի չափ {բերում} էին Հնդկաստանի եւ Չինաստանի գործակալութիւնքը։ Այ

, պատմութիւնը վկայում է մեզ, թէ վճռական հնարները {բերում} են առժամանակեայ անախորժութիւնք, բայց նոյն պատմու

ութեան ուժով, ինչպէս՝ " գնում է կարդում, յետոյ {բերում} վառում"։ Եթէ եմ, ես, է'ն էական բայ է եւ նոր լ

այց մենք վերի օրինակից տեսնում ենք, որ կարդում, {բերում}, վառում բայեր են եւ ամբողջ բայական զօրութեամբ,

մ են գնում, հետեւեալ բայերը, ինչպէս՝ կոտրում, {բերում}, վառում եւ այլն, կարող են առանց վերջաւորութեան

թեան վերաբերեալ գրքերը, թէեւ այո՜, մեծ պատիւ են {բերում} մի ազգի, եթէ սա հարուստ էր այդպիսիներով, այնուա

զում է սիրահարուել Վարդիթերի վրայ եւ այնտեղ մէջ է {բերում} նա ծերունու անտեղի եւ գաղտնախորհուրդ միջնորդութիւ

նի է եւ այն պատմական աւանդութիւն, որի լոկ յիշելը {բերում} է մարդու երեւակայութեան առջեւ ամբողջ հայ աշխարհը

Կնանիքը, - շարունակում է հեղինակը, - մի աման ջուր {բերում} են լցնում էդ Նուրինի գլխին, ու երեխեքանցը բրինձ

քը ուրախանում են, որովհետեւ աջող նաւարկութիւն են {բերում} Կաստորը եւ Պոլլուկսը, յունական անտիկեան առասպելի

ւ"։ Որքա՞ն ուրիշ այսպիսի դիպուածներ առաջ է {բերում} Արագօն, վերը յիշուած հոյակապ աշխատութեան մէջ. ո

ը նորան անյայտ: Սոսկալի վնասներ եւ աւերածութիւնք {բերում} են այս կանխամուտ կարծիքները, որ առաջացած էին տգի

պետ, մենծ մարդ գալուս, տանում են իրանց տանը վեր {բերում}, իրանց երեխի բերնինը կտրում, նրանց ուտացնում.

լ գեղիցը գզիրը մինի տեղակ հնգապատիկ հաւաքում ա ու {բերում}. ո՞վ գիտի թէ ընչանք կրում ա, որ մովրովը գնալուց

բայց պ. գրագէտքը քաղաքակրթութեան անունով ներս են {բերում} ազգի մէջ եւ խանգարում են լեզուն: Մենք, որ նոր լ

անակաց եւ այն առանց քննութեան։ Եկեղեցին Քրիստոսի {բերս} ոչ սաղարթի։ Բայց արդ յի՞նչ իրաւունս հաստատեալ թշ

զ այդ բոլորից պատկանյալ պրոցենտը: § 11. Հայտ {բերված} կայքերի, թե կառավարության եւ թե յուրաքանչյուր տա

եղինակների շատ մեջբերումները թարգմանված չեն, այլ {բերված} են բնագրերը: Այդ ավելի քան հիմարություն է: Ավել

նտից, որ բաժին է ընկնում մեկին, առնված վերը մեջ {բերված} ավելի քան երկու միլիոն բնակիչների միջին թվից:

անի է Աստուած, որ մենք չենք հասկանում այստեղ մէջ {բերված} խօսքերը։ Խորենացու հնչեցուցածը նուա՞գն է, թէ բա

ժամանակի: § 9. Որքանի արժողության կայք հայտ {բերվին} մեր ձեռքով եւ սեփականվին քաղաքի օրինավոր ատենական

ամբիռը մնում է անգործ, թէեւ տեսքի համար մէջտեղ է {բերվում} ։ Բայց անտիկեան բամբիռը չէ ուզում երկբայութեան տա

գտանւում էր այն ժամանակուայ երեւելի գեղեցիկներից {Բերրիեան} դքսուհին, խլում էին Օրլէան Դուքսի բոլոր ժամանակը

0-րդ եւ հաջորդ դարերի մանուկը հավանորեն պիտի ժպտա {Բերցելիուսի}, Լավուազեի, Լիբիխի եւ Ֆրեզենիուսի միամտության վ

դարս եւ լեզուին աղճատել ապացուցանի եթէ ո՛չ ի մէջ {բերցուք} զայլս պատմագրութեամբ Առաքել վարդապետի Դաւրիժեցւոյ

ից մարդու համար: Սովորութեան չխափանուելու պատճառ {բերւում} է Սերոբէն։ Ինձ թւում է, որ արգոյ հեղինակը խառնա

իւնը, որչափ որ ամեն կողմից ոսկի եւ արծաթ է դուրս {բերւում} երկրագունդից: Անտարակոյս է, որ մետալեայ դրամը ա

արսափելի անցքը, թէ ինչպէս հակապապի մեռած մարմինը {բերւում} է նոր պապի առաջեւ իւր գահընկեցութեան դատակնիքը լս

մանաւանդ երբ ամբողջ բանի ընթացքից մի կտոր է դուրս {բերւում}: Գոնէ՛ մենք աւելի աջողականութիւն չունինք այս բան

: Քաղաքը կամ նորա շրջակայքը չունին մի առանձին {բերք}, որ յատկապէս նորան պատկանէին: Նոր ժամանակներում

ործ ունի, որ անմիջապէս հողի՛ց ստանում է բնութեան {բերքերը}, եւ նոքա են նորա նիւթական ոյժը եւ կարողութիւնը,

ղմը, քանզի Եւրոպան կարօտ է նորան, քանզի, երկրի {բերքերը} դուրս տալով, իւր մէջ պիտի դարձնէ դրամի շրջանառու

դարձնէ դրամի շրջանառութիւնը: Եւ միայն հում {բերքերը} չեն, որ կարող են գրաւել հայ վաճառականի գործունէո

իճակի մէջ անձեռնամերձ, անարատ: Ո՛ւր թողունք այն {բերքերը}, որ ո՛չ արուեստը եւ ո՛չ գիտութիւնը կարող են յառա

այն կոյր հաւատը դէպի մեր քարոզութիւնը: Երկիրը եւ {բերքերը} քաջ ծանօթ են նոցա, եւ անծանօթների համար պատրաստ

իւն, որ պարապէր երկրագործութեան եւ երկրագործական {բերքերի} մշակութեան, մինչեւ այժմ չերեւեցաւ մի ընկերութիւն

աճառականք բազմանան նորա չորս կողմում, իսկ բնական {բերքերի} համար այս վտանգը եւս չկայ. որքա՛ն կամիս, այնքան

վ: Սորա հակառակ, հում նիւթերի, երկրագործութեան {բերքերի} վաճառականը պիտի գնէ իւր ապրանքը Թիւրքիոյ մէջ եւ պ

եծ ճիւղերի, այսինքն՝ ձեռագործի եւ երկրագործական {բերքերի} ։ Հետեւինք միայն ձեռագործի վաճառականին, ըստ ինքե

ող են գրաւել հայ վաճառականի գործունէութիւնը. այդ {բերքերի} մշակութիւնը մի լա՜յն հանդէս, մի բնակա՜ն ասպարէզ

ական հանդէսին, այսինքն՝ աշխարհի կազմածի, երկրի {բերքերի}, շնչական, տնկական եւ հանքական դասակարգերի մասին

համաշխարհային առեւտուր ունէին Պարագուայի բուսական {բերքերի}, մանաւանդ՝ բամբակի, շաքարի, թաբակի, զանազան

րող են ծաղկիլ ու բարգաւաճիլ: Այս անուանուած {բերքերից} գէթ երկուքը կամ երեքը բաւական են հարստացնել մի բա

երութիւն կայ ձեռագործ ապրանքով եւ երկրագործութեան {բերքերով} վաճառականութիւն առնելու մէջ: Թողունք տակաւին այն

ակցութիւն, որ անհրաժեշտ են թէ՛ երկրագործին՝ իւր {բերքը} տանելու մի տեղ, եւ թէ՛ վաճառականին՝ իւր վաճառքը

ճում է, ապրում է եւ բազմանում է, հետեւաբար նոցա {բերքը} եւս, այսինքն բուրդը, մորթը, միսը, կաթը եւ այլ

, կուտ, կուտ, կուտ - կի՜ " Կղզում է տափած: - {Բերքն} առա՛տ լինի, - Ասում եմ արբած Եւ զիլ ու հպարտ `

, սուրը եւ դրօշակը: Որ այս րոպէիս բեւեռից մինչեւ {բեւեռ} ցրուած աշխարհի երեսին գտանւում է խղճալի վիճակի մէ

ազգութիւնը դողացնում է երկրագունդը բեւեռից մինչեւ {բեւեռ}, ստրուկ են իւրեանց կառավարութեան ձեռքում: Կառավ

հավանորեն ավելի չի դողացրել, որոնելով Ֆրանկլինին {բեւեռային} սառույցների մեջ: Դրա հետ միասին կոկորդումս ես ցա

մի պարզ ծաղիկ, միւս օր ահա Բորէասը իւր մահաշունչ {բեւեռային} սառնութեամբ կտրում է այդ ողորմելի բուսականի կեանք

կը ստիպին փաթաթուիլ արջի մորթու մէջ, եթէ ընկնին {բեւեռային} սառոյցների մէջ։ Լուկուլլոսը (որ այսօր գրեթէ համ

ռ Հայ, որպէսզի հասցեն նպատակի իւրեանց, յոր սերտ {բեւեռեալ} ունին զմտադրութիւն, եցոյց զինքն գլխովին հայացեալ

ժողովրդեանն պարտին ուղղեալ լինել յայն կոյս, յոր {բեւեռեալ} ունին բանագէտ մարդիկ զիւրեանց միտս, այս է մի միա

իտաւորութիւն հեղինակի գրութեան չէր այլ ինչ միայն {բեւեռել} յիմ վերայ զայդ գրութիւն, միթէ չգիտէ՞ր, թե Միքայ

ատութիւնս զուր կորան. իսկ աղջկայ պատկերը ասես թէ {բեւեռել} էին աչքիս, որովհետեւ աչքերս այս կամ այն կողմը ձգ

աստատել ըստ արդար խղճի, թերեւս եւ բռնութեամբ իսկ {բեւեռեսցեն}, դարձեալ անդատապարտ համարիմ օրինօք, զի այդոքիկ

Մեք 'ի յայն փայտն եմք յուսացէալ, յոր Տէր Յիսուս {բեւեռեցաւ} " ասում է խաչի տաղը: Իմ կարծիքով ազգը եկեղեցին է

վ, կը տեսանես ահա, որ յիմար ֆանատիկոս անունը կը {բեւեռէ} ճակատիդ: Մեր ազգը ինչպէս որ Լուսաւորչից, (մատա

Նոքա կշռում են պէս-պէս: Թէ մոռացար {բեւեռը}, Միտքդ բեր այրած գօտին. Կամ ուժաչափ

մի ժամանակ ապրել եմ, թե չէ ես ինձ կզգայի ուղղակի {բեւեռից} դուրս, ինչպես ասում էր Ամիրյանը: Չնայած էգոիզմ

ղալով փոխել իւր ուղղութիւնը եւ հեռանալ հիւսիսային {Բեւեռից}: Այս բանի մանրամասն քննութիւնը, յանձնուելով գիտ

հողը, օրէնքը, սուրը եւ դրօշակը: Որ այս րոպէիս {բեւեռից} մինչեւ բեւեռ ցրուած աշխարհի երեսին գտանւում է խղճ

արդիկը, որոնց ազգութիւնը դողացնում է երկրագունդը {բեւեռից} մինչեւ բեւեռ, ստրուկ են իւրեանց կառավարութեան ձե

կարելի յառաջադիմութիւն քարոզել եւ անդամալուծի պէս {բեւեռցած} մնալ մի կէտի վերայ: Չէ կարելի լուսաւո

ի " յիշատակը, - Ֆրանսիսկեան կարգի աբեղայ, Րօճեր {Բեքոնը}: Րօճեր Բեքոնը ծնած է Սօմերսետ կոմսութեան մէջ

անսիսկեան կարգի աբեղայ, Րօճեր Բեքոնը: Րօճեր {Բեքոնը} ծնած է Սօմերսետ կոմսութեան մէջ 1214 թուականին եւ

ու անկրթութիւնը եւ տգիտութիւնը, որի մէջ երեւել է {Բեքոնը}: Նորա Opus majus գործը հաստատում է մեզ, թէ մի

ինչ պակաս, քան թէ կարող էր մարդը, եւ խեղճ Րօճեր {Բեքոնը} իւր դաւաճան կարգակիցների ձեռքով ձգուեցաւ բանդի մէ

նշանաւոր մարդ, ոչինչ պակաս իւր գիտութեամբ քան թէ {Բեքոնը}: Սա էր Ալբերտոս Բօլստետեանը, կամ Ալբերտոս Մեծը

ւ վերջապէս դարձաւ Րեգենսբուրգի եպիսկոպոս: Սա եւս {Բեքոնի} նման աշխատում էր այն ամենայն ուսման եւ գիտութեան

այ երիտասարդի... քաղաքում, որ իրաւամբ ստացաւ {Բեքրի} -Մուստաֆա պատուանունը հասարակաց վկայութեամբ, այդ

մութեամբ թագաւոր Ֆրանսիայի եւ Նավարրայի, թագաւոր {Բէարնա}, առաջին Պէր Ֆրանսիայի, ընդդիմանում է Հռովմի պապ

բախտաւոր կը գտնուէի, եթէ ինձ եւս չզոհէիր քո մէջ {Բէգզադաների} շարումը: Բայց չկարծեմ, որ այդպէս լինի, դու երկ

կը դնեմ, որ քո Յիշատակարանդ արեւ չտեսանէ... Ինձ {Բէգզադէ} են ասում: - Թող եւ Շահզադէ լինէիր դու, այնո

տանիքի մէջ որոշել իմ եւ քոն: Դու լսի՛ր ինձ, Պ. {Բէգզադէ}, եթէ ունիս կարողութիւն, արի գործ դիր նորան, բա

ը չքացնեմ՝ քո Յիշատակարանդ չքացնելու համար. ինձ {Բէգզադէ} են ասում... - Եթէ այդպէս է, եթէ բարի խորհրդ

շատակարանիս մէջ: - Մեծ մեծ մի՛ խօսիր... Ինձ {Բէգզադէ} են ասում... - Ասացի քեզ միանգամ, թէ կամիս Շ

ւմ քեզանից, ես դեռ երազս պիտի պատմեմ քեզ... Ինձ {Բէգզադէ} են ասում... Լաւ նայիր, հա՛... - Գլխիդ դիպչ

. մնաս բարով յաւիտեան. Աստուած քեզ դատաւոր: {Բէգզադէ} "։ Ոչինչ բան, իհարկէ, չէք կարող հասկանալ ս

թիւնն էր պակաս այդ բանի համար: Սպասի՛ր, Պ. {Բէգզադէ}, ես քո դրանը կը չոքեմ մի օր եւ ինչպէս նախ եւ յառ

Թուրքի զաւակը որպէս իւր որդին՝ անուն տալով նորան {Բէգզադէ}: Լսելով այս պատմութիւնը՝ ասում եմ Գուլի-Շամ

* * * Նոյն օրին, երբ որ պատահել էր իմ եւ Պ. {Բէգզադէի} հետ այստեղ յիշած խօսակցութիւնս, բարեկամիս մինը ք

քարշում են պոչերը: Ը. Նոր տարի 1859 - {Բէգզադէի} նամակը - Տրովատորի բովանդակութիւնը - Բէգզադէի ազգ

9 - Բէգզադէի նամակը - Տրովատորի բովանդակութիւնը - {Բէգզադէի} ազգաբանութիւնը - Հայկական թէատրոն Մոսկուայի մէջ -

ողանար ուրախացնել այդ մարդկային նախատինքը (այս է {Բէգզադէի} ճիշդ սահմանը): Բայց մի փոքր համբերութիւն. կը հ

ծ իմ մօտ քսութեան համար, չէր եկած, որ պատմէ Պ. {Բէգզադէի} յիմարաբանութիւնքը։ Նա բարի տղայ է եւ բարի սրտով

րա նման բան: - Ի՛նչպէս: - Դու գիտես Պ. {Բէգզադէի} ազգաբանութիւնը: - Ո՛րտեղից պիտի իմանամ:

- Ո՛րտեղից պիտի իմանամ: - Լսի՛ր ուրեմն, {Բէգզադէի} մօր յղութեան ժամանակ նորա հայրը ութ ամսական յղի թ

ային. - Ի՛նչ լաւ պատահեց քո՝ իմ մօտ գալը: {Բէգզադէի} ինձ նամակ գրելը, իսկ իմ՝ նորա ազգաբանութիւնը իմ

Կոմս Էմմանուէլ: ԺԲ. Ներածութիւն - {Բէգզադէի} եօթն հրաշալիքը - Խառն լուրեր - Մի աբեղայի ֆանատիկ

յնպիսի գործեր, որպիսիք օր ու ցերեկով գործւում են {Բէգզադէի} ձեռքով, եթէ նիւթ չլինին հրապարակախօսութեան, եթէ

այդպիսի բարբարոս գործողութիւնք: Թո՛ղ նոյնպէս {Բէգզադէի} նման մարդիկ չուրախանան, թէ ինքեանք, ազատ մնալով

զատ մնալով, առիթ ունէին զուարճանալու՝ տեսանելով {Բէգզադէի} բրդգզութիւնը, այլ դորա փոխանակ թող մաքրեն խղճմտա

ղծաւորները շարել իւրեանց գործարանքը եւ արդարացնել {Բէգզադէի} գործերը, որ պիտի նկարագրենք եւ որոնց համար ուրիշ

ուրիշ յարմարաւոր անուն չգտանելով՝ անուանեցինք " {Բէգզադէի} եօթն հրաշալիքը"։ Առաջին՝ Բէգզադէն, մի մեծ

արզ երեւում է, ընկեր չէր, ուրեմն եւ ոչ բաժանորդ {Բէգզադէի} շահին կամ վնասին։ Նա պարտակա՛ն էր վաճառած ապրանք

ւսահատութեան մէջ: Մի օր, երբ սաստիկ զայրացել էր {Բէգզադէի} մարդ զրկելու ծարաւը (տարու մէջ 366 անգամ զարթնու

չէ կամենում դատաստան մտանել՝ քաջ իմացած լինելով {Բէգզադէի} սովորութիւնը, որ ծառայողի 100 մանէթ վարձը կտրելո

, որ նոյնպէս պարապում էր այդ առուտուրով, գնում է {Բէգզադէի} մօտ եւ ասում է, որ եթէ այդ անգամը Բէգզադէն յօժար

իայն գիտեմ, որ արծաթս կորած է: Այս բանի մէջ {Բէգզադէի} խորհուրդը այն էր, որ այն պարոնի անունը կոտրուի վ

ւմ է վաճառահանդէսից պարտական պարոնը եւ, իմանալով {Բէգզադէի} արած տմարդութիւնը, իսկոյն ժամանակից յառաջ վճարու

նուութեամբ կարող էր հանել իւր վրէժը եւ խայտառակել {Բէգզադէի} ստախօսութիւնը եւ անբարոյականութիւնը: Բայց ի՞

յ մի այնպիսի բան, որ կարողանար նորան ամաչեցնել: {Բէգզադէի} երեսը վաղուց դարձել է շինականի տրեխ: Երրորդ

ել էր իւր հետ մասնաւոր ընկեր (այս գործակատարի եւ {Բէգզադէի} ՝ շատ վաղ ժամանակներից սկսած, իրեարու մէջ ունեցա

եսանելով հարսնացու օրիորդը, մինչդեռ ման էր գալիս {Բէգզադէի} կառքով, ասում է Բէգզադէին: - Այս ի՞նչ պատիւ

ատ տարիներով ծառայում էր՝ բերել տալ իւր քեռորդին {Բէգզադէի} խանութի մէջ ծառայելու համար: Գործակատարը գրում է

ւ մուր եւ այլ անասելի եւ անխելք խօսքեր թափւում են {Բէգզադէի} կողմից աղքատ պատանու վերայ: Բանը այնտեղ է հասնու

: Այս միջոցին տղայի մայրը ուղարկում է իւր որդուն {Բէգզադէի} անունի վերայ 30 մանէթ արծաթ՝ մի վերարկու գնելու

ստուգում է, որ այդ նամակը շինովի էր եւ խարդախած {Բէգզադէի} ձեռքով: Պօլիցմէյստերը ասում է Բէգզադէին, թէ լաւ

ործակատարին պատկանած 2000 մանէթը, որ գտանւում էր {Բէգզադէի} մօտ: Կանչում է իւր ապրանքի համար վարձուած սայլոր

դէպի այնտեղ, ուր գտանուելու էր իւր պարոնը: {Բէգզադէի} գնալուց մի երկու օր յետոյ գալիս է տղայի մօտ սորա

օր յետոյ գալիս է տղայի մօտ սորա քեռին (այսինքն՝ {Բէգզադէի} գործակատարը) եւ, յայտնելով, թէ երկու օրից յետո

կում է այս անիրաւութեան ընդդէմ, բայց լսող չկայ: {Բէգզադէի} սովորական կանոնն է այս: Երկար ու ձիգ խօսակցութեն

տոյ գործակատարը, տեսանելով, որ աւելորդ էր վիճել {Բէգզադէի} հետ, յանձն է առնում վճարել 76 մանէթը, ուստի եւ

մար ցոյց տուեց իւր քեռորդուն՝ խլելով նորա ձեռքից {Բէգզադէի} տուած 5 մանէթը: Եթէ, ինչպէս յոյս ունինք, մ

մի տեսակ մարդերի օրագիրքը կամ լրագիրքը արդարացնեն {Բէգզադէի} եօթն հրաշալիքը, այն ժամանակ սուրբ պարտականութիւն

սուրբ պարտականութիւն կը համարենք դնել նոցա առաջեւ {Բէգզադէի} ամբողջ եւ լիակատար վարքագրութիւնը (біографія)՝

սորանից, պիտի ասել, որ նորերումս հանդիպեցայ Պ. {Բէգզադէին}, որ նոր էր եկել մի այլ քաղաքից, բայց ինչպէս վշտ

ով նորա կենդանի զաւակը, տանում է, տալիս է տիկին {Բէգզադէին} ՝ մեծ վարձ ստանալով այս հնարագիտութեան համար: Ոչ

վաճառած ապրանքի արծաթը եւ մնացած ապրանքը ցոյց տալ {Բէգզադէին} նոյն հաշուով, ինչ հաշուով ստացել էր: Մի քան

այս բանը եւ վնասի ճանապարհը փակելու համար գրում է {Բէգզադէին} նոր ապրանք ուղարկել: Բէգզադէն, սկզբումը այսօր է

անք, գործակատարը ժամանակ առ ժամանակ հասուցանել է {Բէգզադէին} 25. 000 մանէթ: Ներկայ ցոյց է տալիս 10. 000 մանէթ

Այս գործողութենից յետոյ մի քանի մարդիկ տեսնում են {Բէգզադէին}, որ նա քաղաքի նշանաւոր փողոցի մէջ՝ իւր վաճառանո

կան գործողութիւնքը, որպէսզի ասպարէզը մնա միմիայն {Բէգզադէին}: Մի փոքր ժամանակից յետոյ վերադառնում է վաճառ

ւնը, իսկոյն ժամանակից յառաջ վճարում է իւր պարտքը {Բէգզադէին} ՝ մտածելով, թէ այսպիսի ազնուութեամբ կարող էր հան

ը: Բայց ի՞նչ բանով արդեօք կարելի է ամաչեցնել {Բէգզադէին}. Աստուծոյ ստեղծած նիւթական եւ իմացական բաների մէ

, մինչդեռ ման էր գալիս Բէգզադէի կառքով, ասում է {Բէգզադէին}: - Այս ի՞նչ պատիւ է, որ ցոյց ես տալիս գործա

խարդախած Բէգզադէի ձեռքով: Պօլիցմէյստերը ասում է {Բէգզադէին}, թէ լաւ չէ նորա ընթացքը ծառայի հետ եւ թէ այդպիսի

ուութիւնք ծնուցանել: Այսպիսի խօսքերով համոզում է {Բէգզադէին}, որ կա՛մ հետը տանի տղան, կա՛մ ճանապարհի արծաթ տ

լ 2076 մանէթ է ստացել, ուրեմն դեռ նա պարտական էր {Բէգզադէին} 76 մանէթ: Գործակատարը աղաղակում է այս անիրաւութե

ւ դնելով, ճարում է 76 մանէթ արծաթ: Եւ սեւցնելով {Բէգզադէին} ՝ ստանում է անցաթուղթը: Այսպէս վարձատրւում է գոր

ռայութիւնը, այլեւ այն գազանական անգթութիւնը, որ {Բէգզադէին} հաճոյանալու համար ցոյց տուեց իւր քեռորդուն՝ խլել

եթէ այդ նզովեալը վեր կենայ, եւ ինձ եւս, ինչպէս {Բէգզադէին} մատին փաթեթ շինէ եւ աշխարհին խայտառակէ: Դնենք

՝ պարոնը, պատրաստ է մի քանի ամիս ժամանակով գնել {Բէգզադէից} մօտ իբր 15. 000 մանէթի ապրանք՝ հարիւրին 10 շահով

ումարը: Գտանւում են մարդիկ, որ հարցանում են {Բէգզադէից}, թէ ի՛նչպէս այդքան արծաթ հաւատացիր, մինչդեռ խան

դուռերը բացուեցան եւ փակուեցան, եւ ներս մտաւ պ. {Բէգզադէն} ՝ թրջուած միանգամայն մինչեւ ոսկրը: Ջուրը թափւում

ն այն է, որ վաղուց ճանաչում ենք միմեանց, եւ Պ. {Բէգզադէն} այնքան վատ մարդ չէ, թէեւ մի փոքր յիմար է. նա այ

արաղը: - Կատակը միւս կողմ դնենք, - ասաց Պ. {Բէգզադէն} (որպէս թէ իմ մինչեւ այժմ խօսածը կատակ էր), - ե

ւ, յիրաւի, մեծ երկիւղի մէջ էի, թէ մի՛գուցէ Պ. {Բէգզադէն} խելագարուած լինի. մի այնպիսի ջերմութեամբ խօսում

ու փորը կրակ ձգողը: - Լսի՛ր, - աղաղակեց Պ. {Բէգզադէն} ՝ աջ ձեռքը դէպի յառաջ պարզելով օդի մէջ, - այսօր

ը: Հանգստացի՛ր, դա մի վնասակար բան չէ: Պ. {Բէգզադէն}, սաստիկ յուսահատուած իմ սառնութենից, վեր առաւ գ

ի՞թէ մոռացել ես իմ տեսած երազը, - պատասխանեց Պ. {Բէգզադէն}: - Չեմ մոռացել, բայց ի՞նչ յարակցութիւն կայ

ա՛... Այսպիսի աղօթքներով հեռացաւ ինձանից Պ. {Բէգզադէն}, բայց այս անգամ, ինչպէս տեսանում էք, շատ կակու

ու անունը, որին պիտի պատահէք Յիշատակարանիս մէջ, {Բէգզադէն} է: Բէգզադէն չդարձաւ, գլխներիս փորձանք դարձաւ,

րին պիտի պատահէք Յիշատակարանիս մէջ, Բէգզադէն է: {Բէգզադէն} չդարձաւ, գլխներիս փորձանք դարձաւ, կարող էք ասել

լով իմ մօտ, պատմում է ինձ Գուլի-Շամաման, թէ Պ. {Բէգզադէն}, անչափ ուրախացել է՝ լսելով, իբր թէ հօրեղբայրս

պատուիրել է ինձ ներս չբերել Յիշատակարանիս մէջ Պ. {Բէգզադէն} կամ նորա գործերը: Այդ իրողութիւնը, ահա, Պ. Բէ

էն կամ նորա գործերը: Այդ իրողութիւնը, ահա, Պ. {Բէգզադէն} համարել է ինձ մի մեծ վատաբաղդութիւն, իսկ իւր համ

երբէք չեմ ներգործել նորա կամքի ընդդէմ, բայց Պ. {Բէգզադէն}, իմանալով, որ ես տկար մարդերի կողմից բամբասանքի

տակ է ընկնում, այս օրէնքի հիման վերայ եւս տիկին {Բէգզադէն}, մի որդի ծնանելով, երկու օրից յետոյ խեղդում է ն

ազատուել էր ծննդական ցաւից, երբ ծնել էր եւ տիկին {Բէգզադէն}: Մանկաբարձը տալիս է նորան մեռած մանուկը եւ բաւակ

համար: Ոչ ոք չէ իմանում այս գաղտնիքը, եւ տիկին {Բէգզադէն} դարմանում է Թուրքի զաւակը որպէս իւր որդին՝ անուն

ւիլ այդ հանդիսին... Այնտեղ էր եւ ձեր բարեկամ Պ. {Բէգզադէն}, որ քիթը բերանը թթուեցուցած, նստել էր ուրիշ շատ

այ նորա մեղադրութեանը: Զարմանալին այս է, որ {Բէգզադէն} եւս ձանձրացել է Յիշատակարանիս չերեւելուց: Եր

տիկոսութիւն: Թող ինչ կամին խօսեն, բայց {Բէգզադէն} համը տարաւ: Յիշատակարանս պարտակա՛ն է նորա հրաշագ

ն արդեօք այն գործերը, որոնց մասին դատապարտւում է {Բէգզադէն}, արդեօք չունէի՞ն ինքեանք եւս այդպիսի գործեր, ար

նեցինք " Բէգզադէի եօթն հրաշալիքը"։ Առաջին՝ {Բէգզադէն}, մի մեծ քաղաքում ունենալով մի վաճառանոց, առել է

լու համար գրում է Բէգզադէին նոր ապրանք ուղարկել: {Բէգզադէն}, սկզբումը այսօր էգուց ասելով, վերջապէս բոլորովի

չկայ։ Գրում է նա եւ շատ անգամ, եթէ չէ կամենում {Բէգզադէն} նոր ապրանք հասուցանել, որպէսզի կա՛մ ինքը գնայ այ

եւ ապրանքը ստանայ իւրեանից եւ գործը աւարտել: {Բէգզադէն}, երկար ժամանակ այս աղաչանքին եւս ականջ չդնելով,

նակի համար ասենք, թէ երիտասարդի ձեռքը յանձնել էր {Բէգզադէն} 30. 000 մանէթի ապրանք, գործակատարը ժամանակ առ ժա

000 մանէթի ապրանք՝ հաշուելով այն գնով, ինչ գնով {Բէգզադէն} յանձնել էր երիտասարդին: Բայց Բէգզադէն մի մանէթով

, ինչ գնով Բէգզադէն յանձնել էր երիտասարդին: Բայց {Բէգզադէն} մի մանէթով երիտասարդին տուած ապրանքը յետ չէ ընդու

գայ"։ - Քո վարձից, - շուտով պատասխանում է {Բէգզադէն}: - Իմ ռոճիկը հերիք չէ այդ պակասը լցուցանելու

: - Մնացածի համար մուրհակ կը տաս, - ասում է {Բէգզադէն}: - Ես այսքան տարի ծառայեմ, քեզ այնքան շահ ց

ասարդը: - Ես փիլիսոփայ չեմ, - պատասխանում է {Բէգզադէն} ՝ թաբակը քաշելուց յետոյ տուփի կողքին զարկելով: -

արժում մի մանէթ: Այս կերպով եւս վերջացնում է {Բէգզադէն} իւր հաշիւը. մնացորդ ապրանքը յետ է ընդունում ցած

կամենալով մի մուշտակ գնել նորանից: Երկրորդ՝ {Բէգզադէն} սովորութիւն ունէր ապրանք ուղարկել մի մեծ քաղաք,

ում է Բէգզադէի մօտ եւ ասում է, որ եթէ այդ անգամը {Բէգզադէն} յօժարի մարդ եւ ապրանք չուղարկել այդ վաճառահանդէսը

տ իբր 15. 000 մանէթի ապրանք՝ հարիւրին 10 շահով: {Բէգզադէն} համաձայնում է, տալիս է ապրանքը եւ ստանում է պարո

ետ միասին հեռացած էր քաղաքից դէպի վաճառահանդէսը, {Բէգզադէն} միւս օրը գնում է վաճառափողոցը (биржа) եւ այնտեղ

են մարդիկ: - Խօսքս այն չէ, - պատասխանում է {Բէգզադէն}, - արել է կամ չէ արել, այլ այսքան միայն գիտեմ,

րեսը վաղուց դարձել է շինականի տրեխ: Երրորդ՝ {Բէգզադէն} ունէր մի սիրական գործակատար, որ վերջին ժամանակնե

շանում է մի օրիորդի հետ: Մարդիկ, տեսանելով, որ {Բէգզադէն} մեծ ուշադրութիւն եւ խնամք է ցոյց տալիս հարսնացու

- Հը՛մ, դո՞ւ եւս չես հասկացել, - պատասխանում է {Բէգզադէն}, - գիտե՞ս, թէ ինչ խորհրդով առնում եմ ես այդ բան

րծակատարի նիւթական կարողութիւնը, - շարունակում է {Բէգզադէն}: - Լաւ գիտես, որ նա կարողանալու չէ կառք պահել ի

կը ծիծաղեմ նոցա երկուքի վերայ եւս: Չորրորդ՝ {Բէգզադէն} բարերարութեան անունով իւր մնացորդ եւ փտած ապրանքը

, մինչդեռ խանութը եւս քո անունով չէր: Ծիծաղում է {Բէգզադէն} եւ ասում է. - Դուք գաղափար եւս չունիք վաճառա

րդիկ: - Շատ հասարակ կերպով, - պատասխանում է {Բէգզադէն}, - նա՝ որպէս անկախ մարդ, եւ այդքան ապրանքի տէր

, որ մի այլ անօրէնութիւն յղանայ: Հինգերորդ՝ {Բէգզադէն} մի անգամ հրաւիրում է մի մարդ անդամ շինել մի ընկեր

ի մարդ անդամ շինել մի ընկերութեան, որ կազմել էին {Բէգզադէն} եւ այլ նորա համախոհ մարդիկ: Պարոնը հարցանում է.

որհելո՞ւ, թէ... - Չէ՛, - ընդհատում է խօսքը {Բէգզադէն}, - մեր ընկերութիւնը բամբասանքի ընկերութիւն է: Մ

ասելով հեռանում է բարեպաշտ Հայը: Վեցերորդ՝ {Բէգզադէն} պատուիրում է իւր մի գործակատարին, որ նոյնպէս շատ

ամանակից տղան հիւանդանում է, եւ այդ պատճառով եւս {Բէգզադէն} սկսում է ծուռ աչքով նայել ողորմելու վերայ: Հ

աղքատ պատանու վերայ: Բանը այնտեղ է հասնում, որ {Բէգզադէն} ասում է, թէ չկամէր ունենալ նորան իւր խանութի մէջ

ուրեմն իմ տեղը ուղարկի՛ր ինձ: Այս խօսքերի վերայ {Բէգզադէն} եւս առաւել բարկանում է: Այս միջոցին տղայի մայրը

30 մանէթ արծաթ՝ մի վերարկու գնելու համար: Բայց {Բէգզադէն} պահում է արծաթը իւր մօտ: Երբ որ դրականապէս ասել

, կամենում է գնալ Պօլիցմէյստերի մօտ գանգատելու ( {Բէգզադէն} բնակւում էր Պօլիցմէյստերի տան դէմուդէմ): Բէգզադ

գզադէն բնակւում էր Պօլիցմէյստերի տան դէմուդէմ): {Բէգզադէն}, լսելով տղայի սպառնալիքը, սկսում է ջարդել ողորմ

ը: Տղան գնում է գանգատ: Պօլիցմէյստերը կանչում է {Բէգզադէն} եւ ասում է, թէ կա՛մ հետդ տար քո ծառան, կա՛մ իւր

ետդ տար քո ծառան, կա՛մ իւր տեղը ուղարկիր նորան: {Բէգզադէն} պատասխանում է, թէ չէր կարող գողը եւ աւազակը ընդո

ի տղան, կա՛մ ճանապարհի արծաթ տայ մինչեւ Կովկաս: {Բէգզադէն} խոստանում է հետը տանել: Տղան ընկնում է հիւան

մինչեւ ի կատաղութիւն: Մի քանի օրից յետոյ գալիս է {Բէգզադէն} տղայի մօտ եւ, տալով նորան 5 մանէթ, ասում է, թէ

արել նորա մասին: Երբ տղան մի փոքր հանդարտել էր, {Բէգզադէն} տալիս է ուրիշներին հետեւեալ պատուէրները: Գա

ալով, գործակատարը խնամ տանէր տղային, այնուհետեւ {Բէգզադէն} տալու չէր գործակատարին պատկանած 2000 մանէթը, որ

այլորդքը համարձակուէին կարեկցել ողորմելի տղային, {Բէգզադէն} սպառնում է ոչ մի կոպէկ վարձ չտալ սայլորդներին ապր

նքը բերելու համար: Այս բաներից յետոյ գնում է {Բէգզադէն}: Տղան հաւատացած է, թէ շուտով ինքը եւս գնալո

ճանապարհ են ձգում նորան դէպի այն քաղաքը, ուր էր {Բէգզադէն}: Եօթներորդ՝ Բէգզադէն Մ... հասանելուց յետոյ

պի այն քաղաքը, ուր էր Բէգզադէն: Եօթներորդ՝ {Բէգզադէն} Մ... հասանելուց յետոյ՝ մի քանի օրից յայտնւում է

ակատարը եւ խնդրում է տալ ինքեան իւր 2000 մանէթը: {Բէգզադէն}, որ ինքը խոստովանել էր, թէ գործակատարը ունէր 20

լ 76 մանէթը, ուստի եւ խնդրում է իւր անցաթուղթը: {Բէգզադէն} պատասխանում է. " Մինչեւ 76 մանէթը չբերես, քեզ ա

աղբիւրքը գտանւում են այդ գրքերի մէջ, իսկ մեր Պ. {Բէգզադէները} Էֆիմերդէ են որոնում: Դու ասում ես, թէ մեք թերահ

եւումը, իսկոյն ցած է գալիս, այդպէս եւս բարկացող {բէգզադէները}, որոնք, կամաց կամաց տեսանելով իւրեանց ընդդիմութ

աւ, կարող էք ասել՝ ի՞նչ պիտոյ է առնել, այսպիսի {Բէգզադէների} պարտական ենք ցոյց տալ ամենայն մարդկային կարեկցութ

սում... Լաւ նայիր, հա՛... - Գլխիդ դիպչի քո {Բէգզադէութիւնը} ։ Ի սէր Աստուծոյ, ձեռք վեր առ ինձանից. ականջներ

նում էք, շատ կակուղ վարուեցաւ. բերան չբերեց իւր {բէգզադէութիւնը} կամ 3. 000 մանէթի բանը: Ես այդպէս եւս սպասու

ե՛զ էլ կ'ատեն. եւ եթէ ի՛նձ, որ տանը տէ՛րն էի, {Բէեղզեբո՛ւղ} անուանեցին, ո՞րչափ եւս առաւել ձե՛զ եւ իմ մօտ մար

. " Եւ դպիրքն որք յԵրուսաղեմէ իջեալ էին ասէին թէ {բէեղզեբուղ} գոյ 'ի դմա, եւ իշխանաւ դիւացն հանէ դա զդեւս " (

գլ. ԺԵ., հ. 20)։ § 40. " Եթէ զտանուտէրն {Բէեղզեբուղ} կոչեցին. ո՛րչափ եւս առաւել զընտանիս նորա " (Մատ

Թ, համ. 34)։ " Ոչ իւիք հանէ դա զդեւս, եթէ ոչ {Բէեղզեբուղա՛ւ} իշխանաւն դիւաց " (նոյն, գլ. ԺԲ., համ. 24)

անաւն դիւաց " (նոյն, գլ. ԺԲ., համ. 24)։ " {Բէեղզեբուղաւ} իշխանաւն դիւաց հանէ դա զդեւս " (Աւ. Ղուկ., գլ

ութեանը չեն դիմանում ոչ թէ հասարակ դեւերը, այլեւ {բէեղզեբուղը}, բելիարը եւ սատանան իսկ: Պ. Շաքարեանցը վեր

երբեմն կախա՛րդ կոչելով, ինչպէս. " Դեւերի իշխան {Բէեղզեբուղի} ձեռքո՛վ դեւեր է հանում դա՛"։ Երբեմն, գինեմո՛լ

արաւ հանդերձ որմովն իմ տանս բաժինն է, որպէս տանս {Բէլսէլն}, այսինքն Շաբալէն եւս վկայ է։ Երկրորդ տուն

թ. Առաջ. գլ. Ժ, համ. 8)։ " Պղծեցան նոքա 'ի {Բէլփեգովր}... բարկացուցին զնա 'ի գործս իւրեանց, յաճախեաց '

ր ժողովուրդն 'ի զոհից նոցա։ Եւ նուիրեցաւ Իսրայէլ {Բէլփեքովրայ}, եւ բարկացաւ սրտմտութեամբ Տէր 'ի վերայ Իսրայէլի

լի. կոտորեցէ՛ք իւրաքանչիւր զընտանի իւր զնուիրեալ {Բէլփէգովրայ}... Եւ եղեն մեռեալքն 'ի հարուածոցն յայնցանէ քսա՛ն

դնելով նորան եւ օրէ օր աճեցնելով։ Իրաւունք ունի {Բէկոնը}, մինչ ասում է. " Կարդալը հարստացնում է մարդու մ

ռութեանս եւ վաղֆարարութեանս իմ, մին գուլհօր ոսկի {բէհանայ} յինքն առի ի յիշեալ կառավարչաց օրդնի Տեր Ստեփանոս

արներ: Uատանան սորանից յետոյ դարձաւ դէպի իւր {Բէհեղզեբուղ} վէզիրը եւ հարց արեց օրական կարգի մասին: Վէզիրը յ

խելօքը, - ասաց սատանան, դառնալով դէպի իւր վեզիր {Բէհեղզեբուղը}. - ես միտք ունիմ ժամանակով իմ գրապետ շինել այն վ

- Ամենեւին ճշմարի՛տ է ձեր ասածը, - պատասխանեց {Բէհեղզեբուղը} գլուխ տալով: - Լսուա՞ծ բան է, կարդալ ու մտ

բան է, - ասաց սատանան, դառնալով դէպի իւր վէզիր {Բէհեղզեբուղը}, - ի՛նչ տեսակ գրում են դոքա այժմ. կարդայ ինչպէս

ակը, որի մէջ նստած էր տէր սատանան։ Իսկոյն վէզիր {Բէհեղզեբուղը}, եւ միւս ոստիկանքը յառաջ մտան սատանայի մօտ շնորհ

մ են, բերում են, - կրկնեցին շատ դեւեր միաձայն: {Բէհեղզեբուղը} պատրաստուեցաւ յայտարարութիւնը կարդալու, սատանան

նէ, չէ կարելի բան խօսել: Հանդէս դուրս եկաւ {Բէհեղզեբուղը} յայտարարութիւնը ձեռքին, գլուխ տուեց տէր սատանայի

այութիւնը ժխտել ` ընդդէմ էր Նորին Մռայլութեան Տէր {Բէհեղզեբուղի} քաղաքական սկզբունքներին, որով նորա թագաւորութիւն

Վասակի զարմ ուրացող, Ո՞ւր էք նամաղուլ {բէհսաբներ} Անում, որպէս հերձուածող: Իբր.

ած եմ եւ կաթոլիկ պիտի մեռանիմ ", որ Տատեան Պօղոս {բէյին} համար տետրակ գրելով ներկայացել է Փարիզի արքեպիսկո

ւում էին մի տան մէջ, որ Մխիթարը վարձել էր Պերա ( {Բէյօղլու} ) ասացեալ տեղում, որտեղից կիւրակէ օրերը գնում էր

Վերն կտակի չորք օրինակից մինն Սուպրիմ Կոռտումն {Բէնկալու} դատաստանում պրուվ արարի, այսինքն՝ ճշմարտեցի եւ

իրսն հասուցանել առ իս յաղագս ստանալոյ զգումարն ՚ի {Բէնկէն} Անգլիոյ որ ՚ի Լոնդոն: ՚Ի փոխանակագիրսն զանուն իմ

ոմոնի, եւ Նոր Կտակարանի, եւ գլխաւորեալ զգործն՝ {բէրէ} նշանագրօք հանդերձ ի Հայաստան առ սուրբն Սահակ եւ ա

, մինն էլ տոպրակ ա վեր կալել, մէկէլն էլ մի պստի {բըժութ} ու ման են դայի տները, որ դրան առաջին կաննում են

, զՔասաղ գետով, Եկեալ նըստեալ զՇրեշ {բըլրով} զԱրտիմէդ քաղաքաւ, զՔասաղ գետով: կռե

փայլում. " Դո՛ւ, որ մարդ չես հողանիւթ, Ինչպէ՞ս {բընոյթը} մարդու Գիտես այդպէս, օ՛, հմուտ, Այդ որտեղի՞ց ո

յ, ի՞նչ էր սորա իմաստը. Արարիչը ասաց ինձի {բընութեանը} բերանով, Թէ քո կեանքն էլ պիտի անցնի լուսաւ

ին։ Ինչքան քընքոյշ էլ որ նայես, {Բընութիւնը} կ՚կատարէ Կանոնաւոր միշտ իւր գործը. Ամե

PОШO! Hy, տէրտէր, դու շատ вeдъ {Բըռ}, բըռ, բըռ, բըռ, խօսում ես, Աղա զատան չ

Hy, տէրտէր, դու շատ вeдъ Բըռ, {բըռ}, բըռ, բըռ, խօսում ես, Աղա զատան չի սիրի

Hy, տէրտէր, դու շատ вeдъ Բըռ, բըռ, {բըռ}, բըռ, խօսում ես, Աղա զատան չի սիրիլ,

y, տէրտէր, դու շատ вeдъ Բըռ, բըռ, բըռ, {բըռ}, խօսում ես, Աղա զատան չի սիրիլ, Ահա

գիտակից " ես " լինելուց: Եթե Գրիշան լիներ որեւէ {բթամիտ} երիտասարդ, ես այդքան չէի ափսոսա, բայց չէ՞ որ նա

. անձնանուէր Չ. Ֆոքս"։ Երկրորդ եւ աւելի {բթամիտ} շարժառիթը, պաշտպանել չարագործ Պօղոսը եւ պահպանել

- Այդչա՞փ միայն: Խօսակիցը զարմանում էր սորա {բթամտութեան} վերայ, եւ գրեթէ ատելութեան աչքով նայում էր դէպ ո

աւելի քիչ կը լինին քան թէ այժմ: Տարապայման {բթամտութիւն} պիտի լինէր մեր կողմից, եթէ մեղադրել ուզենայինք մ

ի է, որ քարը եւս կը հալեցնէ, որի ընդդէմ սուրերը {բթանում} են, կրակները շիջանում: Իւրաքանչիւր մարդ, եթէ ն

նպէս, որ մէջքի տրամագիծը հազիւ թէ լինում էր տասն {բթաչափ}, կուրծքի սէգմենտից երեւում էին սպիտակ մարմարիոնե

թեան մէջ: Որդիքը, միանգամայն մարմնից բաղկացած, {բթացած} ուղեղներով եւ ասես թէ արբեցած իւրեանց հօր հարստու

ուղիղ պատասխանից: Սատանան գիտե ինչու՝ մի տեսակ {բթացել} եմ. ուշ եմ հասկանում մութ եւ խճճված պատասխանները

ունդ եմք քաջաց, որոց ո՛չ ձանձրանան պարանոցք, ՚ի {բթացուցանել} զսուսեր թշնամեաց խաղաղութեան ազգի եւ եկեղեցւոյ:

: Ամէն խելքը գլխին մարդ, որ գարեջրի շոգիներով չէ {բթացրել} իր ուղեղը, ասել է ուրեմն եւ զգում է երբ երես առ

Թշնամի վհուկ, երեւի, կախեց Աչքերիս վերայ {բժժանք} անհամար։ Ինձ այն ժամանակ քանի ու քանի

ար: Մարդը դեռեւս թովուած է, կառավարութեանց {բժժանքը} դեռեւս ազդում են նորա վերայ: Նա տանում է աղքատու

նոցանից տեղով, այդ պահանջում է հարկը, ես այստեղ {բժիշկ} դառնալով, կարող եմ ե՛ւ իմ ծնողացս, ե՛ւ իմ ազգակ

ւթյուններից եւ խմբական աքսորներից հետո, գեղձախտի {բժիշկ} Լուի Ֆիլիպը Դռանը խորհուրդ տվեց, որ նա միանգամայ

ն դեմ փոխվեցավ խստագույն պարոքսիզմի, այնպես որ, {բժիշկ} Կեպեն հավանորեն ավելի չի դողացրել, որոնելով Ֆրան

իկ, որոնց բոլորովին չի վերաբերում այն: Երեւի {բժիշկ} Սուլթան-Շահը գրել է քեզ հարկավոր բաների մասին, ո

մեջ, ուր շատ ծառաստանք կան եւ աղբյուրներ եւ ուր {բժիշկ} Նայդենեւը կումիս է խմացնում տկարներին. ուրեմն մի

1866 թ. <հունվար, երկրորդ կես>... Այստեղ {բժիշկ} Նայդենեւը, որ կումիսով պարպում էր ամառները մասնա

դը: Եւ այդ քաղաքի մէջ տեղից վեր կացող մարդը {բժիշկ} է։ Դոցանից ոմանք թուղթ նայող են (գիր բացող, че

ատում էր հասանել նպատակին: Նախիջեւանցիք սովոր են {բժիշկ} մարդերից պահանջել այսպիսի շուտափոյթ գործողութիւն

ղաքի մէջ մեր գիտնական բարեկամ, խոհեմ եւ մարդասէր {բժիշկ} Ֆրանց Իւանովիչ Գեռռեւինը: Ի՛նչ օգուտ, որ չէ ճան

էր, թէ ո՞րքան մեծ եւ ծանրակշիռ է իւր կոչումը՝, {բժիշկ} լինելը, որին մարդիկ պիտոյ է մի օր հաւատային իւրե

ի մէջ, ուր բժշկւում են սառը ջրով, որպէս բանագէտ {բժիշկ} ։ Այս երկու պաշտօնների մէջ եւս նա գրաւել էր բոլոր

րի մասին խնդրում էր իւր եւ մեր բարեկամ, պատուելի {բժիշկ} Յարութիւն Յովհաննիսեան Մարկոսեանից, որ անխնամ չթ

յայտնում ենք մեր մաքուր սրտով շնորհակալութիւնը եւ {բժիշկ} Պ. Յարութիւն Յովհաննիսեան Մարկոսեանին, որ ինչպէ

արշում էր եւ պահում էր մեզ այնտեղ, յետոյ Հայկազն {բժիշկ} Սարաջեանը հրաւիրեց մեզ ի միասին իւր տուն, որովհե

սակ պաքսիմատներ պատուիրել էր նորան պալատական արհի {բժիշկ}, երեւելի վարդապետ եւ վիրաբոյժ Հիպոկրատեսը, որ ա

է չկայ սոցանից լաւը. բայց իմ կարծիքով, թէպէտ ես {բժիշկ} չեմ, պիտոյ է դոքա դիւրամարս լինէին. պատճառ, այ

թուականին Ցիւրիխ քաղաքի մօտ: Նորա հայրը, որպէս {բժիշկ} ուսուց նորան Ֆիզիկա եւ Խիրուրգիայ, բայց Ալքիմիան

անրանում է նորա շնչառութիւնը: Ինչ ասեմ. եթէ {բժիշկ} կամ թէ բնագէտ լինէիք, կարո՛ղ էի հասկացնել ձեզ,

, նկատելով Մանուշակի տկարութիւնը, իսկոյն կամեցաւ {բժիշկ} կանչել: Կինը, որ առհասարակ չէր հաւատում բժշկի տ

ակառակուիլ Մանուշակի խօսքին: Եւ այս պատճառով եւս {բժիշկ} կանչելը թողուցին, ուրեմն եւ Մանուշակը մնաց իւր տ

յայտնեց իւր կնոջը եւ Մանուշակին, թէ նոյն օրը ահա {բժիշկ} էր կանչելու: Մանուշակը դարձեալ աղաչում էր ետ դնե

նարքը, եւ եթէ չառողջանայ Մանուշակը, այն ժամանակ {բժիշկ} կանչեն: Այս վերջին խօսքերը դուրս չէին գալիս տ

: Բայց մեր արդարացի մեղադրութիւնը թո՛ղ հասնի մեր {բժիշկ} եղբայրակիցներին, որ տասներով գտնւում են այսօր Ար

ործի դրի, որպեսզի քրտնեմ: Մյուս առավոտյան արդեն {բժիշկը} եկավ մոտս: Կեցցե՛ HCI-ը: Այդ թթվից acid mur. c

ցավ), եւ զգալիորեն նվազել է կոկորդիս ցավը, ուր {բժիշկը} կարմրություն էր գտել: Հույս ունիմ, որ վաղը միան

սքն է, այլ այստեղի եղածներից ամենալավ Վինոգրադով {բժիշկը} ինձ պարզապես ասաց, եւ ես օրե օր մոտենում եմ գերե

րոյական անախորժությունքը ամենայն քայլափոխ.... {Բժիշկը} ինձ պատվիրում է սաստիկ խաղաղություն հոգվո, բայց

րդի աչքում լինում են վարսաւիրայք, ո՛րտեղ է մնում {բժիշկը}, շատ մեծ յարգ ու արժանաւորութիւն ունին: Վարսաւի

վախճանի, ինչքան ծակ մարգարէութիւնք են լինում. " {Բժիշկը} դատապարտելի է, անխղճմտանք է, նորա համար թէ մի մ

՞ւմդ է այն Լինդման անունով հաստափոր եւ զուարճախօս {բժիշկը}, որ 12 շիշ գարեջուր էր խմում օրը, որ անցեալ տար

ր սաստիկ թոյլ լինելով աննշմարելի մնացին: Տեսնենք {բժիշկը} ինչ կ՚ասէ վաղը. այսօր խնդրեցի, որ կանչեն: Այսօ

որա համար Պ. Նազարեանց վարդապետը, Պ. Մարկոսեան {բժիշկը} եւ Պ. Սիմէօն Նիկոլայոսեան Կանդինեանցը, որոնք եւ

շկութեան վարդապետ, Պրայս անունով (Price): Այս {բժիշկը} պատրաստում էր փոշիներ, սպիտակ եւ կարմիր, եւ դոց

ըմըզի ալ կերթամ տեյի, հույս ունիմ, եւ ինձ նայող {բժիշկն} ալ առաջվան պես չի վախնալ. մեկ ամիս առաջ ես ալ շա

ի վախնալ. մեկ ամիս առաջ ես ալ շատ հույս չունեի, {բժիշկն} ալ նութխը բռնված՝ մայիս չէ, մարտին թարաքը կելլի

ակը սաստիկ խանգարեց նորա առողջութիւնը։ Աշակերտքը {բժիշկներ} կանչեցին, որոնք խորհուրդ էին տալիս Իգնատիոսին ու

մրոցը։ Իգնատիոսի վէրքերը բժշկելու համար գանչուած {բժիշկները} ասացին, թէ հարկաւոր է անպատճառ հանել ոտքի փշրուա

ր. " Մեք չենք կարող այլեւս համբերել, որ հոգեւոր {բժիշկները} հրաժարուին ստորակարգ մարդերի այն հոգեւոր օգնութիւ

ւց, որից չէին հրաժարւում մինչեւ անգամ եւ հեթանոս {բժիշկները} (medici gentilis)"։ Այսպէս եւս Բենեդիկտոս XIV

: Մօտ իբր քսան օր ընկած էի մահճի մէջ, եւ բանագէտ {բժիշկների} հոգաբարձութիւնքը կարողացան այնքան թեթեւացնել ինձ

երկու պաշտօնների մէջ եւս նա գրաւել էր բոլոր ընկեր {բժիշկների} եւ վարդապետների սէրը դէպի ինքը եւ այնպիսի մեծ մեծ

մի դատաստանական վէճ. գործը յանձնուեցաւ վերջապէս {բժիշկների} քննութեան եւ վերահասութեան, որոնք վճռեցին, թէ հ

սեռական գործարաններում: Ես ընդունում եմ յարգելի {բժիշկների} վկայութիւնը, որպէս ստոյգ իրողութիւն: Մարդկային

եյթունին Գրիգորը կաթվածով (паралич) հիվանդ է եւ {բժիշկներից} օգուտ չտեսանելով այժմ տիրացու Սրապիոնին Նարեկ կար

մների դեպքերում, իբր քակող եւ լուծողական միջոց: {Բժիշկներից} ոմանք, կրծքի տառապանքների դեպքում, չեն տալիս այ

ջերմով բռնված, մինչեւ ստիպվեցա հրավիրել տեղվույս {բժիշկներից} մինը եւ խնդրել, որ տա ինձ քինա եւ այլն, եւ այլն

եր վէրքերը, որոնք, այսքան տարիներ թաքուն մնալով {բժիշկներից}, կարօտ են այժմ մեծամեծ վիրաբուժական հնարների: Ա

եւ տզրուկներ դնելով: Այդ քաղաքում երկար ժամանակ {բժշկագործող} ՝ Բժշկականութեան վարդապետ Եգոր Իւանովիչ Տկաչեւ,

մեծ էր, համեմատելով Պարացելսօսի կարճաժամանակեայ {բժշկագործութեանը}, ուստի եւ հրաժարուեցաւ հատուցանելուց: Բացու

նալով, որպես ազատ ունկնդիր, դասախոսություն լսել {բժշկական} ֆակուլտետի առաջին կուրսում, Ձերդ գերազանցությանը

նթացս ուսման ի Կայսերական Համալսարանի տեղւոյս ըստ {բժշկական} մասին. առանց որոյ մնայի թերեւս զրկեալ ի հնարից ա

. ո՞ւր են այժմ մեր անատոմա-պաթոլոգիական եւ ֆիզիկո- {բժշկական} հավաքույթները, գրքերը, տետրակները, զրույցները

մ այդ գիտությամբ, նա կարեւոր է թե՛ բնական եւ թե՛ {բժշկական} գիտությունների համար: Ափսո՛ս, որ քիմիան շատ

ին որպէս քաջ երկրաչափ: Գերմանիայի հանքային ջրերի {բժշկական} եւ բնագիտական ժողովը արքունի ծախքով ուղարկած է Լի

ը գաստռօնօմիային եւս հարկաւոր չեն, մանաւանդ, որ {բժշկական} պօլիցիան սաստիկ արգելում է այդպիսի չարագործութիւն

ական համալսարանը, որպէս ուսանող բժշկականութեան։ {Բժշկական} Ֆակուլտէտի Դէկան եւ ուսուցչապետ Անքէ վարդապետը իս

ը։ Ամառը, քաղաքից դուրս, բնակուելով եւ զանազան {բժշկական} հնարներ գործ դնելով, բաւական ամրացուց իւր առողջո

էք արգելք չեղան նորա յառաջադիմութեանը իւր առանձին {բժշկական} գիտութեան մէջ։ Նա, սրտի յօժարութեամբ ուսումնասի

մերձաւոր եւ հեռաւոր մերազնեայ բարեկամներից, նաեւ {բժշկական} ֆակուլտէտի Դեկան եւ ուսուցչապետ Անքէ Վարդապետը եւ

եսը, որ աշխարհի երեսին հազարաւոր մարդ սպանեց իւր {բժշկական} պատուէրներով, որի համար եւս մարդիկ անուանեցին նո

որա հանդէպ կանգնած մարդը: Այն օրէնքը, բնական եւ {բժշկական} գիտութենների մէջ, յայտնի է անունովս անտագոնիսմոս

յտնութեններով: Քաջ գիտէք դուք, որ նա եղած չէ իմ {բժշկական} հոգաբարձութեան տակ իւր ամուսնութենից յառաջ. ես ա

ասխանեց բժշկապետը, - իմ տալու խորհուրդը չէ միայն {բժշկական}, այլեւ բարոյական. տարակոյս չկայ, որ բարոյականո

սին: - Միթէ՞ դուք առանց օգտի կատարում էք ձեր {բժշկական} պաշտօնը: - Ես ոչ ոքին պարտական չեմ ձրի ծառայ

նդը լուացել էր իւր վէրքը, մինչեւ անգամ, եթէ կար {բժշկական} հարկաւորութիւնը, ծծում էր այս տարափոխիկ վէրքերից

անքը եւ համարձակւում է ցեխոտ կօշիկներով ոտք կոխել {բժշկականութեան} սրբազան սահմանի վերայ։ Մի այդպիսի մարդ տալիս է հ

դնելով: Այդ քաղաքում երկար ժամանակ բժշկագործող՝ {Բժշկականութեան} վարդապետ Եգոր Իւանովիչ Տկաչեւ, մեր գիտնական բարե

Մոսկուայի Կայսերական համալսարանը, որպէս ուսանող {բժշկականութեան} ։ Բժշկական Ֆակուլտէտի Դէկան եւ ուսուցչապետ Անքէ վ

ւմ էր իւր ուսման ընթացքը, միտք ունէր պատրաստուել {բժշկականութեան} Վարդապետի աստիճան ստանալու համար։ Շատ անգամ խօսո

մութիւնը, պաշտօնական թղթակցութեամբ յանձնեց նորան {բժշկականութեան} եւ վիրաբուժութեան երեւելի վարդապետ եւ Կայսերական

ակովը։ Այս միջոցին, նորա ըստ պաշտօնի ընկեր, {բժշկականութեան} վարդապետ Պ. Օրանսկին ասաց մի ռուսերէն համառօտ ճա

նցը իւր կարգով ընդհատեց նորա խօսքը: - Պարո՛ն {բժշկապետ}, ես բարերար եւ գործակալ էի Մեղուին. Ճռաքաղը եւս

բարի խորհրդով: - Իսկ ես, խնդրում եմ, պարոն {բժշկապետ}, եթէ հնար է ազատ թողուլ ինձ ձեր նկատողութեններից

ուրանում էք մարդկային արժանապատուութիւնը, պարոն {բժշկապետ}: - Ես խոստովանում եմ եւ քարոզում եմ մարդկայի

յդ է իմ վերջին խօսքը: - Համաձայնեցէք, պարոն {բժշկապետ}, որ դուք ձեր խորհուրդը տուեցիք ինձ շատ խիստ խօսք

երը մօտ քարշեց աչքերին: Դուռը բացուեցաւ, եւ {բժշկապետը} երեւեցաւ շեմքի վերայ: Սովորական ողջունատուու

չպէ՛ս գտաք: - Չէ կարելի գովել, - պատասխանեց {բժշկապետը}: - Նորա հիւանդութիւնը խճճւում է վերահաս ախտաւոր

րական խորհուրդը: - Լաւ ասացիք, - պատասխանեց {բժշկապետը}, - իմ տալու խորհուրդը չէ միայն բժշկական, այլեւ

հաստատել միւսը. բայց իմ խորհուրդը, - շարունակեց {բժշկապետը}, ընդհատելով պարոնի խօսքը: Պ. Յովնաթանեանցը

ania) ստանալը ամենեւին հնարաւոր է, - պատասխանեց {բժշկապետը} գերմանական սառնութեամբ: - Դուք վաճառական չէ

եան անունը: Վերջին խօսքերը ասելով դուրս գնաց {բժշկապետը}, իւր արծաթապահի մէջ դնելով մի տասն մանէթանոց թղթ

էր գալիս նա տան մէջ, ներս մտաւ ծառան եւ յայտնեց {բժշկապետի} գալը: Պ. Յովնաթանեանցը իսկոյն ընդունեց մի պատու

վերայ: Պարոն, խնդրեմ, թոյլ տուեցէք ինձ, որպէս {բժշկապետի}, մի քանի նկատողութիւնք առնել ձեր ընտանեկան կեանք

ը, եւ երկրորդ, որ պարոնի ընտանիքը միշտ կարօտ էր {բժշկապետի} այցելութեանը... - Ին՛չ պիտոյ է առնել, - ա

ելով մի փոքր գործունեայ մարդու կերպարանք ցոյց տալ {բժշկապետին}, յօնքերը մօտ քարշեց աչքերին: Դուռը բացուեցա

յց տալու, որովհետեւ ձեռնտու չէր պատերազմ յայտնել {բժշկապետին}, նախ, որ նա գիտէր պ. Յովնաթանեանցի բոլոր ընտան

ովին հիւանդանալով, յանձնուած են միմիայն բնութեան {բժշկարար} ներգործութեանը, եթէ այսպէս եւս լինէր, ճշմարիտ,

ր զկնի ամսօրեայ ժամանակի յետ ծախելոյ զբազում ինչս {բժշկաց} եւ դեղորէից վերջապես հաստատեցաւ ի վերայ իմ մնալով

ուք ախտէս եդայ յանկողին անզգայ, յորմէ օգնութեամբ {բժշկաց} անդանօր դիպելոց առողջացեալ, անկայ հետեւաբար յախտ

ռնել եւ զգործել իմ, դեգերելով տառապագին ի դրունս {բժշկաց} եւ դեղավաճառաց, յետ ընդ երկար վարանմանց այն ինչ

արեալ յՕդեսսա եւ ի Քիշինեւ, սատարութեամբ երեւելի {բժշկաց} վտարեաց յանձնէս զախտ թուլութեան, որ ամօք սպառնաց

յանձնէս զախտ թուլութեան, որ ամօք սպառնացեալ էր ի {բժշկաց} թագաւորել ի վերայ իմ ցմահ, յընթացս այսր առողջարա

բարձաւ յինէն յոյս վերակենցաղելոյ ըստ գուշակության {բժշկացն}, հարկադրեալ եղէ հրաժեշտ տալ հոգեւոր կոչմանն ապիկ

վեհափառութեան ի Ղարասու-բազար ի գլուխ հ. Մինասայ {Բժշկեան}, քանիցս դիպեալ էր ինձ զգուշացուցանել զնա ի թշնամ

հա՛, գուցէ քսան տարի յառաջ, մի այդպիսի գիրք Պ. {Բժշկեանի} թարգմանութեամբ, որ տարբերւում էր այս նոր տպածից

ն եղելոյ Ձեզ յաստուծոյ եւ յազգէն, փութացարուք ՚ի {բժշկել}, վայրկեան մի եւս, գուցէ անագան լիցի։ Կատարե

ւթիւնը ճար չունի ընդդէմ այդ ցաւին, նորան կարող է {բժշկել} միմիայն Նա, որ ասաց, թէ իւր անունով մահ չկայ:

գրուածովը հասա՞ւ գրողը իւր նպատակին, կարողացա՞ւ {բժշկել} մի քանի սրտի խոցուածք: - Արհեստաւորը, կատար

ւռն եմ հասած, քո պարտքն է այսուհետեւ դեղ դնել եւ {բժշկել}, իսկ թէ մեռնիմ, տանել գերեզման եւ թաղել"։ Եւ

: Այդպիսի վիճակում ոչ թէ միայն չէ կարելի հիւանդը {բժշկել}, այլեւ առողջ մարդիկ կարող են հիւանդանալ եւ մեռան

ելով սորա վրայ, երեւեցած խոցերն էլ պիտի բանալ եւ {բժշկել}: Թէեւ մի փոքր հիւանդ լինելը մերձիմահ հիւանդութիւ

, որ մի փոքր սուլեմա եւս տալու չէր առաւել շուտով {բժշկելու} համար... Ասիացիք առհասարակ սովորութիւն ունին

յն դեղ, որքան եւս օգտակար լինէր դա մի տկարութիւն {բժշկելու} մէջ, այնուամենայնիւ, վնասակար էր կազմուածքին ըն

կով օտար աշխարհ գնալ, հանքային ջրերով իմ վէրքերը {բժշկելու}... - Արձակուրդ չկա՛յ քեզ, - աղաղակեց դեւե

րը յարակցութիւն ունէի՛ն իմ դստեր հիւանդութեան կամ {բժշկելու} հնարի հետ: - Անտարակոյս, այո՛: Բժշկութեան

ն բանի վերայ, եւ չունի դրական հնարներ այդ ցաւերը {բժշկելու}, թեթեւը բժշկում է առանց ամենայն տարակուսութեան:

երի ձեռքով իւր հայրենի ամրոցը։ Իգնատիոսի վէրքերը {բժշկելու} համար գանչուած բժիշկները ասացին, թէ հարկաւոր է ա

նաեւ տեսնե՛լ քեզ, բայց դու դեռ ասում ես, թէ գամ {բժշկեմ} եւ կամ թաղէ՛. չլինի թէ մի մարդ իմանալով, Սուրբ

ական ուժերի ազդեցութիւնքը, " որով հարայ նովին եւ {բժշկեցայց} " ասելով: Այժմ միայն կարող եղանք կատարելապէ

ւթյան չմատնի իր առողջությունը, որ դիմե լավագույն {բժշկի} խորհուրդին եւ կատարե նրա բոլոր պատվերները: Գրիր

ափոյթ գործողութիւն. նոքա անհաւան են նոյնպէս, որ {բժշկի} տուած դեղերը հիւանդի առողջ մերձաւորների զգալիքի վ

այժմ, միմիայն յուսալով Վիսբադենի Բռաուն անունով {բժշկի} շնորհի վերայ, որին ուղարկում եմ այս նամակը քեզ հ

երուբ. Ի շաղ կրծոց նորա պասուք՝ Ո՜հ, {բժշկի} ի մի ումպ: Անդ եւ թակոյկք ճախարակեայ

եւ սատանան ընդունեց նորան իւր մօտ պալատական արհի {բժշկի} պատուանունով: Սատանան հանեց տակառից չորս հա

ւ բժիշկ կանչել: Կինը, որ առհասարակ չէր հաւատում {բժշկի} տուած դեղերին, որովհետեւ նա այն կնիկ մարդերից էր

նքը: Բայց ինքը, Մանուշակը ամենեւին չէր կամենում {բժշկի} գալը եւ աշխատում էր հաւատացնել իւր ծնողքը, թէ հի

սում էր, թէ հիւանդ չէ ինքը, եւ թէ չէր ընդունելու {բժշկի} տուած դեղերը, երեւի Մանուշակը մտածում էր, թէ իւ

ծ այդ հոգեկան ուժաթափութենից, օգուտ ստանալու չէր {բժշկի} նիւթական դեղերից: Տիկին Թիւթիւնճի-օղլուն, յա

ւթիւնքը հազար անգամ ստոյգ ներգործողք էին, քան թէ {բժշկի} դեղերը, բայց իւր ամուսնու բարկութիւնը չշարժէլու

ելացրեց այն վերջին խօսքերը, որպէս թէ չէր հերքում {բժշկի} օգտակարութիւնը, այլ առաւել ստոյգ համարելով պահու

Գրիգորն մերձ ի մահ է. եւ գտանի ի Դուպաuար առ ոտս {բժշկին}, եւ տէր Յարութիւն գտանի ի շրջակայ գիւղօրայս քանզ

7-8 վատ էր. 8-ին տես[ութիւն] եղբ[օրս], նոյնպէս {բժշկին} Լ[ազար] Ի[լյիչի], Մ[ագդաղինէի] հետ. առաջ[իկայ]

ն բարեկամ ընկերութեանը, եւ առաջարկեց Պ. Կրէյզէր {բժշկին} ընդունել նորան իւր հիւանդանոցի մէջ, ուր բժշկւում

չկամի խոստովանել իւր հիւանդութիւնը, նա փախչում է {բժշկից}, նա կարծում է, թէ, թագուցանելով փտած եւ ապական

(գիր բացող, чернокнижникъ), ոմանք՝ կարդալով {բժշկող}, ոմանք՝ թեթեւ թափելով բժշկող, ոմանք՝ դեքոքտ խ

, ոմանք՝ կարդալով բժշկող, ոմանք՝ թեթեւ թափելով {բժշկող}, ոմանք՝ դեքոքտ խմեցնող, եւ ոմանք, որ մի բաւակ

ց ունեցած հիւանդութեան մասին այսքան միայն լսած եմ {բժշկող} պարոններից, թէ յառաջանում էր արիւնի անկարգ շրջան

նովիչ Ինոզեմցովին, որ կրթէ նորան հանքային ջրերով {բժշկուելու} մէջ, որովհետեւ իշխանութիւնը մտածում էր ուղարկել

ուր դիմում են անհամար հիւանդներ՝ հանքային ջրերով {բժշկուելու} համար զանազան ցաւերից։ Պ. Ինոզեմցովը, ճանաչելո

ուրեմն եւ Մանուշակը մնաց իւր տկարութեան մէջ առանց {բժշկուելու}: Մի շաբաթ յետոյ այս անցքից, որ միջոցին ոչինչ

լուց յետոյ. առաջին այն պատճառով, որ հիւանդը չէր {բժշկուելու}, երկրորդը, որ թեթեւ թափողին մեծ վնաս կը յառաջան

ետոյ, որ հազիւ կարողացաւ տանել, Իգնատիոսի վէրքը {բժշկուեցան}, միայն մի ոտքը կարճ մնաց միւսից, եւ ծունկի տակո

, ուսուցանելով Ալքիմիա, պարապում էր եւ գործական {բժշկութեամբ}: Մի անգամ հրաւիրեցին նորան գնալ մի վտանգաւոր ցաւ

դամքը, փոքր առ փոքր հասկանալով բանի զօրութիւնը, {բժշկութեան} հնար որոնելու ընկնէին. ես ոչ թէ մի սեւահոգի մարդ

այդքան յառաջ: Պիտոյ էր իմանալ, որ ամենայն ցաւի {բժշկութեան} մէջ, բնութիւնը գործակատար է շատ կերպով, եւ թէ բ

երով, որի համար եւս մարդիկ անուանեցին նորան հայր {բժշկութեան}, եւ սատանան ընդունեց նորան իւր մօտ պալատական արհ

ուականին. երեւեցաւ Անգլիայում մի մեծ Ալքիմիկոս - {բժշկութեան} վարդապետ, Պրայս անունով (Price): Այս բժիշկը պ

այնքան աննշան են եւ մանաւանդ անխորհուրդ ձեր դստեր {բժշկութեան} մասին, որ չգիտեմ, թէ ինչ մտածեմ, թէ ի՛նչ պատճա

ամ բժշկելու հնարի հետ: - Անտարակոյս, այո՛: {Բժշկութեան} մէջ գործակատար են ոչ միայն զանազան մարմինք, որ շ

ւր մահը կաղ մնաց։ Իգնատիոսը, իւր ծանր ու դանդաղ {բժշկութեան} ժամանակ, անգործութենից ձանձրանալով, խնդրեց կարդ

ան աշխարհում եւ որոնք ամէն օր լսելով այս սքանչելի {բժշկութեան} մասին մինչեւ այժմ չեն ձգել նորան ուսումնական քննո

արեւ Փարպի գնալով բժշկւում էին, ապա ուրեմն նոցայ {բժշկութեան} բնական պատճառը, որ անհնար է թէ չլինի, եթէ ջրվախ

ստովանում ենք, որ թէեւ շատ ենք լսած այդ սքանչելի {բժշկութեան} պատմութիւնը, այնուամենայնիւ սաստիկ երկբայութիւն

դ հոգիների հիւանդատեսին՝ ասելով. " Վիրաւորներին {բժշկութիւն} տալու շուտո՛վ հասիր. թշնամին անթիւ նետերով խոցոտ

ասում ենք այն պատճառով, որ Փարպեցու ասած " առ 'ի {բժշկութիւն} վիրաւորաց փութա՛ հա՛ս յօգնել " բանի մէջ (եր. 53

ղօթելով կամ այլ ճարերով հաւատում էին ամենայն ցաւի {բժշկութիւն}, այսուամենայնիւ Մանուշակի համար, զոհ էր բերում

ցի կարծիքով այդ արարողութիւնը պարգեւում է ցաւերին {բժշկութիւն} եւ թեթեւութիւն, վասն որոյ մտածում ենք, թէ այս պ

ընկել եւ չէ եւս ընկնելու ոչ մի Պատօլօգիայի մէջ։ {Բժշկութիւնը} ճար չունի ընդդէմ այդ ցաւին, նորան կարող է բժշկել

ործ եմ դնում սաստիկ հնարներ, ինչ որ ցոյց է տալիս {բժշկութիւնը}: 9-ին շարունակւում է, բայց մի փոքր թեթեւ: 10-

Պարացելսոսը, յառաջ քան թէ սկսած էր գործ դնել իւր {բժշկութիւնը}, հարկաւոր համարեց պայման կապել իւր աշխատութեան հ

տ տկարութիւնք, շատ անբժշկելի ցաւեր, որոնց վերայ {բժշկութիւնը} նայում է ինչպէս մի վարագոյրով ծածկած խորհրդական բ

ձգելով՝ երկարացնում էր նորա ոտքը, թէ եւ այսպիսի {բժշկութիւնը} մեծ ցաւ էր պատճառում նորան։ Ցաւի մեծը այն էր, ո

քները, որ կատարել էր թեթեւի միջնորդութենով. այն {բժշկութիւնքը}, որ ստացել էին շատ անառողջանալի հիւանդներ. նորա

կարելի, պատճառ, որ ես համալսարանում լինելով եւ {բժշկությամբ} պարապելով, չունիմ իրավունք հայտնի կերպով պարապել

ալի է: Առայժմ նա թող աշխատի իր մասնագիտությամբ՝ {բժշկությամբ}, մնացյալի մասին կարելի է հետո մտածել: Մեր վե

պրոցին, որն իր հերթին չի արդարանում ո՛չ թե միայն {բժշկության}, այլեւ հանրամարդկային գիտությունների մնացած բոլո

դ ինձ չարչարում է. աստված տա, որ Տկաչովի ձեռքով {բժշկություն} ստանաս, եւ հույս ունիմ, որ կարո՛ղ է, միայն դու

ան ես սորվելու, գրելու եւ կարդալու բաներ ունիմ. {բժշկությունը} բերբերություն չէ, որ մեկ ամանով սյուլուկը շալկե

յուն գտանելով " կարողանամ օրական ապրուստ ճարել եւ {բժշկությունը} շարունակել: Պետք է որ ես ինքս գտանիմ իմ ճարը, ը

եւ անչափ գոհ եմ, որ դուն ինձ միշտ օգնել ես: {Բժշկությունը} ինձ ոչ թե միայն ատելի չէ, այլ եւ դորանից ավելի ս

պարապել. թե չէ՝ ի՞նչ արժեք ունի միակողմանի սոսկ {բժշկությունը} - ինչպես իր արհեստով զբաղվող մի որեւէ արհեստավոր

բերանացի արդէն ասել էինք, գուցէ այս կրկնութեամբ {բժշկուի} նոցա միտքը: Եթէ այն պատճառով պիտի մեղադրուի

լ " օխտը ձիու մուննաթ " անելն է, որ գայ աղօթէ ու {բժշկուին}: Ուզարլուկ (իւզերլիք) ծխելու ընդդէմ մենք

ի մէջ, ուր, ինչպէս ասացինք, միայն սառն ջրով են {բժշկում}, մրսեցաւ քանի անգամ, զօրացուց իւր թոքախտութիւնը

չունի դրական հնարներ այդ ցաւերը բժշկելու, թեթեւը {բժշկում} է առանց ամենայն տարակուսութեան: Թեթեւ թափողը, ե

ապելով մօտակայ ծառերի ճիւղերին, հաւատում են, թէ {բժշկւում} էին: Աղբիւրը ստացել է առողջարար անունը այն պատճա

ր բժշկին ընդունել նորան իւր հիւանդանոցի մէջ, ուր {բժշկւում} են սառը ջրով, որպէս բանագէտ բժիշկ։ Այս երկու պա

Բայց, մի այսպիսի ցաւից սրտիս մէջ յառաջացած վէրքը {բժշկւում} է իսկոյն, երբ տեսանում եմ, որ ազգը դատապարտում

էին եւ ջրվախութիւն ունենալով արդարեւ Փարպի գնալով {բժշկւում} էին, ապա ուրեմն նոցայ բժշկութեան բնական պատճառը

նական պատճառը, որ անհնար է թէ չլինի, եթէ ջրվախր {բժշկւում} է: Ինչ որ մեզ է վերաբերւում, մենք խոստովանում

ծքի վրայ հոլանի, Բաբախում են սրտերը... Արդարոց {բի՜ւր} երանի: Վճիտ սիրով անբասիր - Ինչպէս Գիրքն է պատ

Եւ ի վանդակս կրծոց Սիրտք թրթռան - {Բի՜ւր} երանի արդարոց. Վճիտ ի սէր՝ Զոր ցանգ

գիտութեանց վրայ, չէ կարելի եզրակացութիւնք հանել {բիբլիական} ասացուածներից, այլ, նկատողութիւններից եւ հարկաւ

անի սխօլաստիկների անձնասիրութիւն, որոնք, կարդալով {Բիլուարդի}, Հաբերտի եւ Ալբերտի Աստուածաբանութիւնքը, այլեւ հա

ենք Պ. Չամուռճեանին, օրը եօթը ճանապարհ կատարել {Բիլուարտի} աստուածաբանութենից դէպի Թեսաւրոսի փիլիսոփայութիւն

տանն, իսկ հարաւ կողմանէ հասարակ քուչա, որ տանս {Բիլսէթ} եւս յայտնէ: Երրորդ տունն է սահմանակից առ յ

պահանջմունս որպես ամենահարկաւոր թուղթքն եւ տներիս {բիլսէլն}, փաթեքն եւ այլն, յերկաթեայ սանդղոջս գտանէլոց են

յսինքն Հայաստան աշխարհիցն մեր ազգ ղարիպական աղքատ {բիռուզիգար} մարդկանցն որք եկեսցեն աստ, որպէս վերն գրեցի, թէ

եր ամսումն բաժանեսցեն Հայաստանիցն եկեալ ղարիպական {բիռուզիգար} մարդկանց, իսկ մնացեալ վեց սամն Կօրտ աֆռէկուշտի բ

մարմնի նուազութիւն, որ թուլացուց Իգնատիոսի ի բնէ {բիրդ} եւ առողջ կազմուածքը։ Երբ բոլորովին զրկուած ուժից

է նե, ճիճայիս ասա ինձի մեկ ճիվթ աղեկ ապուխտ թող {բիրե}: Երեշկիկ չուզիմ, չիմ ուտիլ, միայն ապուխտ, ան

ններին Փարիզ մտանել։ Բայց Յիսուսեանների՝ Մարշալ {Բիրոնի} ընդդէմ դաւադրութեանը մասնակից եղած լինելը եւ այլ

ի երգն անուշ, Որով ամենքն են հրճւում - Բնութիւնք {բիրտ} եւ քնքուշ: Նախ տու՛ր ինձ սէր, իմ սրտի Ամայութիւ

ը: -Ո՛վ է այդտեղ, - գոռաց պ. Յովնաթանեանցը {բիրտ} ձայնով: Այս հարցմունքից յետոյ չէր կարելի այլ

ացնելով կանգնեց հանդիսաւորների առաջը. ապա կանչեց {բիրտ} ձայնով. " Որսկան, դուրս արի՛ շուտ եւ պատմիր այս

մէջ: Աւելորդ մի բան էր ասել եւ հաստատել, որ {Բիւզանդական} կայսերութիւնը, իւր փտած սկզբունքով, երբէք չէ կա

ար տեսութիւնքը: Մասիսը ` ուրախութիւնը - Արձագանք {Բիւզանդական} անունով յոյն օրագրին: 18 դարու վերջին կէսի վերա

րծիքը: - Նոցա բոլորի արմատական բնաւորութիւնը {բիւզանդական} է, որ եթէ այժմ, մի փոքր դուրս եւս եկել է բիւզան

նդական է, որ եթէ այժմ, մի փոքր դուրս եւս եկել է {բիւզանդական} ճշտութենից, այդ պատահել է բոլորովին ակամայ: Պատ

անգամ հայոց նշանագիրքը եւ նոցա ուսուցիչը պիտոյ է {Բիւզանդական} գայիսոնի ուժով բռնութեամբ ներս մտանէին։ Այն ազգն

որ ինչ անձանց ստացուած, սեփականեալ անհատից ոմանց {բիւզանդականացեալ} Հայոց. եւ այս իսկ է պատճառն զի Բիւզանդեանց ուսու

րրորդ դարում, որչափ մեզ յայտնի է՝ կնքեն Փաւստոս {Բիւզանդացի} եւ Մեծն Ներսէս Պարթեւ, որոց առաջինն՝ շարունակէ

մեր յառաջաբանութեան մէջ։ Ստոյգ է Փաւստոս {Բիւզանդացին} (դպր. Գ., գլ. ԺԴ). Տարօնի սուրբ Կարապետի՝ Գլակայ

առաջին համարելով Ագաթանգեղոսի եւ երկրորդ Փաւստոս {Բիւզանդացու} գրածները։ Այս դասակարգութիւնը ուղիղ է, եթէ միայ

ր ուսեալն էր զմաթեմատիկական ուսմունս առ Տիւքիկոսի {Բիւզանդացւոյ} ի Տրաբիզոնդ, յօրինէ զաստղաբանութիւն, զքերականու

հեռատես իմաստութեամբ նաւապետելով նորան եւ փրկելով {Բիւզանդեան} ճախիններից եւ Լեւոնեան խարտաւանակ տումարի ծանծաղն

շտելոյ առ ազգն, այլ [ի պղտորեալ վտակաց անագանեալ {Բիւզանդեան} դպրութեան որում գիտակ էին թարգմանիչք, եւ այս իսկ

բիւզանդականացեալ Հայոց. եւ այս իսկ է պատճառն զի {Բիւզանդեանց} ուսումնականութիւնն առանց պատշաճօրէն հայացուցանելո

կները անյագ փափագով դիմեցին Աթէնք, Ալեքսանդրիա, {Բիւզանդիա}, դէպի յունական դպրոցները, եւ թէ այդ երանելիքը չ

առաքէ սուրբն Սահակ զՄեսրոպ եւ զՎարդան զթոռն իւր ի {Բիւզանդիոն}, տուեալ նոցա տանել զթուղթս առ Թէոդոս կայսր, առ

փութանակի ի Հայս՝ զի ի նոյն պաշտօն յղեսցին եւ ի {Բիւզանդիոն}: Այլ սոցա, հաւատս ընծայեալ քսութեանց ոմանց՝ որ

անց՝ որպէս թէ Մեծն Սահակ եւ Մեսրոպ զայլս ունին ի {Բիւզանդիոն} առաքել՝ առանց կամաց եւ հրամանի վարդապետաց իւրեան

մաց եւ հրամանի վարդապետաց իւրեանց դիմեն շեշտակի ի {Բիւզանդիոն} եւ վարժեալ յունական դպրութեամբ՝ ձեռն ի գործ արկա

րոց անուանքն Ղեւոնդ եւ Կորիւն, ինքնակամ իջանեն ի {Բիւզանդիոն}, ուր հասանեն զկնի եւ Յովհան եւ Արձան, կանխագոյն

կ Կողբացին, ընկեր Յովսէփը, ընդ որում առաքեցան ի {Բիւզանդիոն} ՝ թուղու մեզ զերկասիրութիւն իւր մակագրեալ " Եղծ ա

զուuումն եւ զգիտութիւն յԱլեքսանդրիա, յԱթէնս եւ ի {Բիւզանդիոն} ՝ թողու զկնի իւր զքանի մի երկասիրութիւնս, որպիսի

արզեալ ի գիտութիւնս յունականին դպրութեան, դարձ ի {Բիւզանդիոնէ} արարին, բերեալ ի Հայաստան զկանոնական թուղթս ժողո

՝ ազգի անիշխանութեան կամ մի այնպիսի ժամանակ, երբ {Բիւզանդիոնը} մեծ ազդեցութիւն ունէր Հայաստանի վերայ: Իբրեւ ապա

չ բարձրաբերձ բերդորայք տեղիք ամուր եւ լերինք {Բիւզանդիոնի՛ն} հլացան գայիսոնին խաբուսիկ, Ես նոյն ժամայն յաւերա

ոս III-ը, որ հալածում է Պապականները։ Այս րոպէին {Բիւսսի} -Լեկլեր (Bussi-Leclere) անունով մի մարդ բերեց մի

դի"։ Ձեր աչքումը, ճշմարիտ, գուցէ մի անկիրթ եւ {բիւր} տեսակ նախապաշարմունքով լցուած մարդ ունի մի յարգ ո

սումնականներին, որոնց թիւը բարձրացնում էք մինչեւ {բիւր} ։ Գուցէ ձեր աչքումը շատ փոքր նշանակութիւն ունի բի

ունի բիւրը, բայց մեք տասն հազար համարում ենք մի {բիւր}: Նմանապէս մեք անարժան ենք համարում կանացի ողբ ու

ծառերի հպատակօրէն խոնարհելը նորա բռնութեան տակ, {բիւր} տեսակ սօսափիւնք պատճառելով իւրեանց տերեւներով ու

իմ աշխարհի կառավարութեան հետ, որ, անտարակոյս, {բիւր} անգամ լաւ հասկանում է մարդկութիւնը, քան թէ դուք

ձ կարողութենից գրիչ ձեռք վեր առնուլ: Միւս կողմից {բիւր} նորանոր տպաւորութիւնք, պատերազմ բանալով ուղեղիս

լարեցի Հայ թարգմանը եւ այլ արժանաւոր անձինք: Թող {բիւր} անկիրթ եւ անդաստիարակ մարդիկ վկայեն, բայց մի օրի

ուածք պիտի առաջնորդեն ազգին դէպի լուսաւորութիւն: {Բիւր} անգամ ցաւելի երեւոյթ: Ես ժամանակ չունէի կարդ

, ուր երբեմն եռ էր գալիս մի կեանք՝ թունաւորուած {բիւր} հրապոյրներով... Վերսայլը, արդարեւ, մեծապէս զան

պարանքը խաւար էր այժմ... Հազար յիշատակներ եւ {բիւր} մտածութիւնք, ասես թէ պատերազմ ունէին ուղեղիս մէջ

մօտենալու միտք ալ չունինք) լուսաւորչական Հայերս {բիւր} անգամ ըսինք, թէ մեք զԲաբկէն անմեղ անձ, մանաւանդ

նողը, որ գետերուն, սարերուն եւ գայլերուն բերանը {բիւր} հազարներով ձգելէն ետեւ, մնացածներն ալ իրենց մարց

քի մատեանը կամ մուրհակը: Միւս կողմից՝ խաղալիք է {բիւր} հանգամանքների ձեռքում: Նորա ապրանքը, ինչպէս ասա

ոչ միայն կ'ազատուի Եւրոպացոց համար ախ ու վախով եւ {բիւր} նեղութեամբ գործ կատարելուց, ոչ միայն ինքնուրոյնա

ւնդին: Շուեցիայի սառնամանեաց մէջ նա արուեստով եւ {բիւր} հոգաբարձութեամբ յառաջ է բերում այն, ինչ որ առանց

: Ահաւասիկ եւ կոյսը ` տարփագին Հրապոյրներով իր {բիւր} ու անբաւ, Եւ որովհետեւ գոհարն մեծագին Առանց տա

Եւ թռչնակաց հոյլք համակեալ ի գեղգեղս՝ {Բիւր} դայլայլիկս յօրինէին քաջհամեղu. " Եւ զի՞ է ք

ց երկինք ու գետին, Արարատից դէպ Արագած {Բիւր} արձագանգ խաղացին։ - Զո՛ւր ես խնդրում

կը ձեռին՝ եթէ արթուն կը նաւէ, Ծովի կատղած {բիւր} ալիքը նորա համար ոչինչ է: Նա գիտէ, որ սովո

ւարթուն Առուգահասակ գարուն, Քեզ ողջոյն {բիւր} ՝ անբուն, Տալիս է Հայոց տուն. Անուշաւ

եմ. Մշտադալար զարդարուած է կանաչով, {Բիւր} ծաղիկներ իւրեանց հոտը բուրում են: Ու

ր Գրեց անուն բոցավառ, Թող գան, երթան {բիւր} բիւր դարեր, Նորան չի տիրիլ խաւար:

Գրեց անուն բոցավառ, Թող գան, երթան բիւր {բիւր} դարեր, Նորան չի տիրիլ խաւար: Ե

: Քեզ սիրեց Հայաստան, Քեզ օրհնում է {բիւր} բերան, Քեզ դաբնի պսակներ հիւսում է ապագան.

մի հայի չար վարք ու բարքեր, Զարկեցին սրտիս {բիւր} հազար նետեր. Իմ պաշտօն թուեցաւ նոցա հակառակ

Բայց եւ արժանի այսօր ահա նա Հազար, {բիւր} տանջանք պիտի ստանայ. Թէ այստեղ, թէ անդ, Ա

-ին երեկոյեան: Այս 1863 թիւը վերջացնելու վրայ եմ {բիւր} տեսակ մտածութիւններով: Երանի թէ 1864-ը, որ մէկ

իր ինձ ազատել... Թէեւ դու ազնիւ սիրտ ունենալով {բիւր} անգամ խոստացել էիր այդ... Չէ՛, ես չեմ սխալուա

Մանուշակը արտասուքը աչքերում փաթաթուեց հօր վզին, {բիւր} անգամ համբուրեց նորան, յետոյ վազեց դէպի մայրը,

զՆոր կտակարան ի լեզու աշխարհիկ: Գործ այս արժանի {բիւր} շնորհակալեաց առ ի մէնջ, զի ո՞ր այն իցէ առաւելագո

նգուցանել եւ սփոփել զվշտացեալն սիրտ, ընկճեալ ընդ {բիւր} հարուածովք ժամանակին: Եւ զի չէ մեր դիտաւորութիւն

ասասցին մաքուր խղճմտանօք, թէ զաւակն Հայկական ընդ {բիւր} հարուածովք ժամանակին կարէր արդեօք ուսանելով զհին

ժողովրդեան համաձայն պահանջմանց ժամանակին եւ այլոց {բիւր} հանգամանաց, յորոց միջի գտանիմք մեք: Չեմք նոյնպէ

ն, դալարին: Որպէ՞ս ըղձայ այր շինական {Բիւրաբեղուն} լի հնձոց. Կամ այգւոյն տէր՝ սիրտ ի բերան,

ծներ, որ ուղղակի բնութեան արտափայլութիւն լինելով {բիւրապատիկ} աւելի ամրութիւն եւ հաստատութիւն ունին, քան թէ ամ

ութեան հետ: " Բայց զի՞նչ արդէօք տարփանք քեզ, եւ {Բիւրասպի} Աժդահակայ փցուն եւ անճոռնի առասպելքն իցէն. եւ կա

ի անմռունչ գանգատանք, թէ " ի՛նչ օգուտ, որ ունիմ {բիւրաւոր} գիտնական որդիք եւ այլն"։ Հայաստանը գիտէ իւր ընթ

ենայն տարի աշնան ժամանակ մորթւում են այդ քաղաքում {բիւրաւոր} ոչխարներ, որոնց ճարպը (ճրագուն, сало) ուղարկւ

րի եւ այժմ անջուր աւազանների վերայ: Այդ ժամերում {բիւրաւոր} ճրագներով լուսաւորած ապարանքը խաւար էր այժմ...

նի մէջ հինգ ցորենաբոյս չկայ, բայց փուշ եւ որոմ՝ {բիւրաւոր} ։ Աղաչում ենք ամենակալ Տէրը սրտացաւ գործաւորներ ո

են, գործարանատերքը սնանկանում, եւ անգործ մնացած {բիւրաւոր} գործաւորքը՝ օրական հացի կարօտ եւ վերջին յուսահատ

ում ենք որպէս իրողութիւն: Մեր աչքի առջեւ են {բիւրաւոր} անգործ գործաւորքը, որ տանջւում են սովից եւ վերջի

մի ծայրացեալ աղքատութեան հետ: Երեւակայեցէ՛ք {բիւրաւոր} ընտանիք, որոնց մի անդամը գործելով մի գործարանի մ

րծի ընկնելու կամ ընթացքից զրկուելու հետ կապակից է {բիւրաւոր} անհատների թշուառութիւնը: Մի տեսակ ժապաւէն, որ ա

ն: Հազարաւոր խանութներ, հարիւրաւոր գործարանը եւ {բիւրաւոր} գործաւորքը մնացին դարձեալ անգործ, անհաց, անտուն

ւնի, եւ այլն, եւ այլն"։ Հազարաւոր գովեստներ, {բիւրաւոր} երանիներ լսած ենք հարիւրաւոր անգամ. նոյնը գրեթէ

յրը զոհեց: Ազնուականը հայրենիքի հողից բաժին ունի {բիւրաւոր} մղոններ, իսկ հասարակ ժողովուրդը չունի մի ոտնաչափ

սարակ ժողովրդի հող չունենալուց: Բայց այժմ, {բիւրաւոր} գործաւորների այս ներկայ թշուառութեան մէջ, աւելի

լով, կամ մի ժապաւէն գործածութենից դուրս ընկնելով {բիւրաւոր} մարդիկ եւ բիւրաւոր գերդաստանք, դառն աղքատութեան

ն գործածութենից դուրս ընկնելով բիւրաւոր մարդիկ եւ {բիւրաւոր} գերդաստանք, դառն աղքատութեան հետ պատերազմելով,

": - Կեցցէ՛, կեցցէ՛, - հնչեցին ամեն կողմից {բիւրաւոր} արձագանք: Պատնէշներ շինեցին, փողոցների սալ

Տարին չորս եղանակ ունի, իսկ մարդկային կեանքը {բիւրաւոր} չորսեր: Այն օրերը լոկ կեցցէի եղանակ էր եւ ուրիշ

երկերով եւ խոշոր տառերով, անբարբառ, գոռացել էին {բիւրաւոր} կեցցէներ, երկու մարդ հանդիպեցան միմեանց մի անկիւ

յին, ինչպէս հաստացել էր նոցա հայրը, այն ժամանակ {բիւրաւոր} պիտի լինէին հարուստների թիւը, փո՛քր է այս, աղքա

: Եւ ահա կոյս հրաշաւոր, Ճոխ հեշտալեօք {բիւրաւոր}, Այլ զի գոհար մեծագնոյ Ոչ շողայ թարց

ջանում էին այնուհետեւ երկնքի պարզ երեսի գիշերային {բիւրաւոր} անձեր կանթեղները: Արեգակը հսկայաձեւ ելանելով հոր

, Քո գործք, վաստակք գտցեն գովեստ ի բերանոյ {բիւրաւոր}. Անպարտելի դու ի զինուց, որս եղեր չար դաւ

կաթիլ չորցած արիւնին նայիմ. եւ այն ժամանակ, երր {բիւրաւոր} այդպիսի կաթիլներ, բայց կենդանի արիւնի, ամէն վայ

գրէ մեր անունը պարոն Բեհեղզեբուղը, միայն թէ մենք {բիւրաւոր} ժողովրդի մահին, տառապանքին պատճառ եղած չլինինք:

անում: Նկարագրելով Աշտարակի, որով գրեթէ եւ {բիւրաւոր} ուրիշ հայերի բարոյական անմեղութիւնքը, հեղինակը չ

իբր հարսունք, Լուսացնցուղ բոլորեցէք կաճառ զնոքօք {բիւրեղեան}, Զի Հայաստան մի՛ ասասցէ՝ թէ չիք աստղունք զուարթ

կեցնել եւ փառաւորել այն, որ հազարների արիւնով եւ {բիւրերի} արտասուքով պահուել է մինչեւ այժմ, նոյնպէս ձեր ծո

մ այնպէս ", այդպէս չենք կարող խօսել հազարների եւ {բիւրերի} հետ։ Հեղինակը ազատ է այս ու այն ձեւը գործ դնել կ

մ այնպէս ". այդպէս չենք կարող խօսել հազարների եւ {բիւրերի} հետ: Հեղինակը շատ անգամ ազատ է այս ու այն ձեւը գ

ւր։ Գուցէ ձեր աչքումը շատ փոքր նշանակութիւն ունի {բիւրը}, բայց մեք տասն հազար համարում ենք մի բիւր: Նման

քննելոյ եւ ճանաչելոյ զքրտնաջան ճիգն հեղինակին եւ {բիւրիցս} գոհ զնմանէ լինելոյ, զի նախընտիր վարկաւ զօգուտ հա

ս ինչ համարել քան զքաջ նախնիս մեր, որ հազարօք եւ {բիւրուք} անկան ՚ի պատերազմունս առ պահպանութիւն ազգի եւ կրօ

Ֆիրմիկ Մատուրնոսը չորրորդ դարու սկզբումը եւ էնէաս {Բլասիուս}, հետեւեալ դարում, խօսում են այդ գիտութեան վերայ

ւտ քաղելով իրենց մարմնեղէն լեզուի ճկունութիւնից, {բլբլացնում} էին այն, ինչ որ ուրիշից էին լսել կամ գէթ ինչեւից

ոսարանն, յայտնեցի զպատուիրելոյն ինձ, ի պ. կոմս {Բլուդովէ}, առ որ պատասխանի արար ինձ պ. հյուպատոսն, եթէ

ին, խորհրդականն դեսպանութեան Ռուսսիոյ, պ. կոմս {Բլուդովն} յայտնեալ ինձ զայսմ ամենայնէ, առաջադրեաց զերեսփոխ

ախարակաձեւ խարիսխ ոսկի. մեծութեամբ իբրեւ զմեծ մի {բլուր} եւ բարձր մինչեւ յոյժ, եւ 'ի վերայ նորա սիւն մի հ

ւթիւնը, նորա մարմինը պահւում է այս անշուք եւ նեղ {բլուրի} տակ։ Եթէ դու մեծ ես համարում, կամ Պոմպէոսը, կա

եւ խորդուբորդքը հարթւում են, երբ արժանաւորութեան {բլուրները} բարձրացնում են իրենց գլուխը: Այսպիսի թերութեանց

, Ո՞ւր բուսար կամ ո՞ւր ծաղկեցար, Ո՞ր {բլուրների} կամ ո՞ր հովտի Դու զարդ եղար գեղեցկութեան:

շտ, դրութեամբ փոքրիկ, Որի սահմանը փակել են {բլուրք}. Տեսարան աչքի ուրախ, գեղեցիկ։

յաջողութեամբ ձեռնտու են լինում, որ բարակացաւական {բլրակները} բաժանուէին արիւնից եւ նստէին թոքերի կազմուածքի վե

՛ծ... " Եւ ահա տեսայ մի մարդ հոյակապ, {Բլրի} գագաթից իջանում է ցած։ Ուրախ ու փայլո

Այսպէս ասելով գնացինք միասին, Կանգնեցինք {բլրի} մաքուր գագաթին. Այնտեղից ցոյց տուեց մի վանք

րողութեան խորհուրդը: Գնդակները բաղկացած էին եօթն {բլրի} հողից եւ եօթն աղբիւրի ջրից. թուով երեք հատ էին ն

ահու պատիժ չէ՞ կրում, եւ այս հաւասարութեան ոգուց {բխած} ըստ երեւոյթին արդարութեանը հրապարակային եւ օրինակ

որա ազդեցութեան տակ տրամադրել իւր ազգային կեանքից {բխած} փիլիսոփայութիւնը, ինչպէս Հեգելը անում է միշտ, ա

մանական փիլիսոփայութիւնք են. եւ քու ազգի կեանքից {բխած} չլինելով քու ազգի մէջ անգործադրելի, եթէ գործադրո

էս α եւ ω: Բացի սորանից, Քանթի փիլիսոփայութիւնը {բխած} էր Քանթի ժամանակակից կեանքից, այսպէս եւ ուրիշներ

ատութիւն էլ գիտենք, հայ հեղինակի, հայոց կեանքից {բխած}, մի շատ կենդանի եւ շատ սրտաշարժ գործ, բայց, ձա

էր 1789 եւ 93 թուականները: Բայց որտեղի՛ց յանկարծ {բխեց} XVIII դարու այդ փիլիսոփայական յորձանքը, որ հեղեղ

իզմից, ինչպես ուրիշներն, առանց այլեւայլության, {բխեցնում} են անպայման կաթոլիկությունից. ուղիղն ասած, ես ա

շ բան թող չսպասեն ինձանից: Փիլիսոփայութիւնը պիտի {բխի} իւրաքանչիւր ազգի կեանքից. եւ այդ կեանքը իւր ամէն

րությունը եւ ժողովրդական կրթության համար այդտեղից {բխող} հետեւանքները: Տեղեկություններ աշխարհագրական հայտ

վրայ եւ այնպիսի աշխատութեանը, որ հայկական հոգու {բխուածք} լինելով հայ ազգին էին վերաբերւում դարձեալ: Ընդհա

իայն նոյն իսկ մարդուց, նորա ամբողջ գոյութիւնից է {բխում} եւ յանցանքը, եւ օրէնքը եւ ճակատագրի իրաւունքը:

արւոքումը, մինչդեռ մովսիսական կրօնից եսական ոգին {բխում} է ամէն մի քայլափոխում: Ուրեմն քրիստոնէութիւն

ր զքեզ. նորա փիլիսոփայութիւնն էլ նորա կեանքիցն է {բխում}, ինչպէս կեանքն է, այնպէս է եւ նորա փիլիսոփայութ

ի հարստահարելով: Ոչ առաջինը եւ ոչ երկրորդը. այդ {բխում} է բուն անգլիական կեանքից, եւ նորա համար բնական ե

ողովը կամ թագը: Յայտնի է, թէ քանի որ այդ օրէնքը {բխում} է ազգի հոգուց եւ հասկացողութիւնից, ամէն նորմուծո

րեւում է դարձեալ, որ անգլիական սահմանադրութիւնքը {բխում} են ազգի հոգուց, եւ դուրսից գրուած չլինելով, կար

դրանկական համակարգութիւնը անգլիական ազգի հոգուց է {բխում} ", որովհետեւ անհնար է թոյլ տալ անգամ թէ ստորին դ

մ, որ իմ այս խոսքերս կընդունես որպես անկեղծ սրտի {բխվածք}: Եթե դու չլինեիր մեծահոգութենով հանձնառու դո

դէս ենք հանում, սորանից չէ պիտոյ եզրակացնել, թէ {բծախնդրութիւն} է մեր արածը, ո՛չ այլ մենք այդ բոլորի վրայ թէ խօս

աճառում: Այդ պարոններն այնքան էին կուրացած իրենց {բծախնդրությամբ}, որ միշտ իրենց եւ հիշյալ չքավորների միջեւ քաշում

ժողովներին, եւ նա, ով հումեդահավի պես այնքան է {բղավել}, որ մշակել է առանձնապես աննորմալ տոնի ձայնալարեր

ծնեալ ՚ի Հօրէ նախ քան զյաւիտեանս. իսկ Հոգի սուրբ {բղխեալ} ՚ի հօրէ: ՚Ի հաւատալիս զԱստուծոյ եւ զաստուածային

կամ հասանել Հոգւոյն ընդ ձեռն Քրիստոսի՝ համարեսցի {բղխել} կամ յառաջագայել յՈրդւոյ, ո՛չ ապաքէն եւ առաքեալք

կացուցիչ բնաւորութիւն անձնաւութեան Հոգւոյն, որ է {բղխել} գէթ ի Հօրէ: 3) Երես 5. Այվազովսքին, առ հ

նաւանդ այն ժամանակ, երբ նա յորձանքներով սկսել էր {բղխել} ։ Եթէ այս հասարակութիւնը յայտնապէս եւ հրապարակով

չկայ: Յոյսը ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ ստոյգ հաշուից {բղխելու} հետեւանք: Քանի որ յոյսը չէ հիմնւում ստոյգ հաշուի

եւ անմոռաց զարմանալով լուսաւոր եւ ողջամիտ խօսքերի {բղխելու} վրայ, հրապարակներում եւ փողոցներում միայն այս բա

մ վերայ հովանասցի ամենակալ բազուկդ Հօր: Քեւ {բղխեցաւ} յանապատին ջուրն ի վիմաց արաuտոյ, Քեւ պահե

րկածից՝ ունէին եւ զչարաշուք յիշատակարանս, յորոց {բղխէին} բանաստեղծութիւնք արտասուեցուցիչք եւ վհատեցուցիչք

իսրայէլեան ազգին խոստանում էր մի երկիր, որ պիտի {բղխէր} կաթն եւ մեղր, մեր քարոզութիւնը աւելի պարկեշտ է:

Ահա այն աղբիւրքը, որոնցից անմիջապէս պիտոյ է {բղխէր} Մխիթարեանց բարոյականութիւնը, այն հողը, որի վերա

եւ եղբայր ենք, մեր երակներուն արիւնը մէկ տեղէ կը {բղխի}, եւ անոր անուամբը կը կանչուինք, զիրար ատելու մի

չած բարոյականութիւնը մարդկային համերաշխութենից կը {բղխի} եւ Սինայի հետ վերաբերութիւն չունի, այլ, կամենու

, ուստի եւ աւելորդ իմն է դաստիարակութիւն, որ ո՛չ {բղխի} ի ներկայ փիլիսոփայութենէ դարուս, եւ որ ո՛չ զօրէ

ահմանի եկեղեցւոյն: 2) Երես 5. Հոգին սուրբ {բղխի} միայն ՚ի Հօրէ - " Հոգին ճշմարտութեան, որ ի Հօրէն

էութենէ: Դաւանութիւն պապականաց, թե Հոգին սուրբ {բղխի} ՚ի Հօրէ եւ յորդւոյ, սահմանեցաւ յութերորդ դարու -

օր քահանայութիւն եւ եկեղեցին - ուրեմն եւ ի նոցանէ {բղխի} Հոգին: Ո՜վ հայհոյութեանս: Զժամանակաւոր առաքումն

թ իցէ յաւելուլ ՚ի հանգանակն զոր ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ {բղխի} ", պատասխանէ, թե " անհնա՜ր է ". առ այս պատճառս

ծանել ունէին եւ զնոր իմաստսն որ ի Հօրէ եւ յՈրդւոյ {բղխի} չարգելոյր, Այվազովսքին ոչինչ զանգիտելոց էր յաւել

ս, զՄակեդոն, եւ զՆեստոր: Ուստի հետեւաբար յառաջ {բղխի} յեզրակացութիւնդ անմխիթար, եթէ արտաքս քան զեկեղեց

յայտնի երեւի, թէ ուղղափառ ճանաչէ զխոստովանութիւն {բղխման}, ելողութեան Հոգւոյն եւ յՈրդւոյ: Եւ ո՞ր անհրաժեշ

տով կարող էր հետեւել Մովսիսին, դէպի կաթն եւ մեղր {բղխող} երկիրը, ըստ որում անծանօթ էր նորան աւետեաց աշխար

էս սահմանին. Հայր անեղ եւ անծին, ծնող Որդւոյ եւ {բղխող} Հոգւոյն սրբոյ: Որդի ծնեալ ՚ի Հօրէ նախ քան զյաւիտ

տեալ եւ անհանգիստ հոգւոյ, որոց եւ բանաստեղծական {բղխուածք} կարող էին լինել որպէս եւ են ողբք, հառաչանք, կոծ

նակիցք մեր ընկալցին զգրածս մաքուր խղճմտանօք իբրեւ {բղխուածք} ազգասէր սրտի, առանց իրիք կողմնապահութեան եւ կամ

արդկային բանականութեան վաստակքը, մարդկային հոգու {բղխուածքը} ։ Եւ կարելի՞ է թոյլ տալ, որ մի ազգ, մատենագրութ

դանակով կտրած բաժանած է ժողովրդից. դա ազգի հոգու {բղխուածքը} չէ, այլ մի դիմակաւորուած անձնաւորութիւն։ Իսկ այ

է։ Եթէ Հայոց ազգի անդամքը իւրեանց բանականութեան {բղխուածքը} կարող են մասնաւորել միմեանց այն լեզուով, որով յա

գիտակցութիւն տնկելով նորա մէջ: Իսկ գիտակցութիւնը {բղխում} է լուսաւորութենից: Լուսաւորութիւն. ահա մի մ

ւնդերը մեր վերայ յարձակուած: Հայհոյութիւնքը, որ {բղխում} են Հայ սրտերից եւ դուրս են երեւում Հայ մամուլների

բիւրը է գիտակցութիւնը, իսկ գիտակցութիւնը դուրս է {բղխում} լուսաւորութենից: Եթէ օրագիրքը մի կողմից պարտական

- Այո՛, այո՛, այդ ազատ Անգլիան: Բայց այս չէ {բղխում} կառավարութեան հաճոյքից, նա ստիպուած է... Ա

օրերում: Այն փիլիսոփայութիւնը, որ անմիջապէս չէ {բղխում} մարդկային կեանքից եւ որ չէ դադարում դարձեալ մարդկ

կան մի գործ է, եւ ազգի կաթուածահարութեան աղբիւրը {բղխում} է այստեղից: Մինչեւ ազգը չկոտրէ այս ուղղութիւնը,

գայիսոնի տակ խոնարհեցնելը պատահական բաներ են, ոչ {բղխում} են ազգի կեանքի բնաւորութենից եւ ոչ կարող են պահպա

ւտը գողութիւն չէ, յափշտակութիւն չէ, այլ յառաջ է {բղխում} գործերը օրինաւոր եւ խելացի կերպով յառաջ վարելուց

ած լինելով այսպիսի կենդանարար աղբիւրի մօտ, ուստի {բղխում} էր պարզ եւ վճիտ սէր, ճշմարտութիւն եւ ազատութիւն

տճառով եւս մատենագրութեան յառաջ շարժող զօրութիւնը {բղխում} է ոչ մի աղբիւրից, ինչպէս Մխիթարի մէջ, այլ՝ երկ

ազմութիւնը, որի մէջ երեւում է նորա հոգին եւ որից {բղխում} է նորա յարատեւութիւնը, այն ժամանակ, երբ ինքը Պա

խաներ կրթելը, ընտանեկան գործերում միջնորդ լինելը {բղխում} էր առաջ միմիայն հաւատից, բայց յետոյ, այսինքն՝

ր մեր աչքումը, ո՞րչափ եւս այն ջուրը, որ նորանից {բղխում} էր։ Ուրեմն նոյն արհամարհանքը ամենայն րոպէ հասանո

նամականիս եւ յերգս, որպէս եւ յառաւօտոյ լուսոյ " {բղխումն} ի Հօրէ " ՚ի վերաuաց միտս ՚ի կիր առնու զոճդ " առո

քրուեցաւ կաշառքից. ե՛ւ ստացաւ, ե՛ւ տուեց: {Բղջախոհութեան} դեւը, մինչեւ դորա մահը չբաժանուեցաւ դորանից. դա

հյութն ըստ Բոմեի եւ, վերջապես, դ) քանի՞ տոկոս {բյուրեղային} շաքար է պարունակում իր մեջ հյութը: Մնացյալը, այ

մը, կարելի է մինչեւ անգամ չորոշել, որովհետեւ ոչ- {բյուրեղային} շաքարի հարաբերությունը բյուրեղայինի հետ հակադարձ

, որովհետեւ ոչ-բյուրեղային շաքարի հարաբերությունը {բյուրեղայինի} հետ հակադարձ համեմատական է. նրանք ավելանում են կ

գլուխս ազատեմ " (отписаться), ինչպես ասում են {բյուրոկրատները} - այն է՝ գրքերի եւ Գալուստովի չարաբաստիկ արկածնե

նձըդ հրին մատնելով, Որին մարդը, հաւատա՛, Տոկալ {բնա՛ւ} չի կարող"։ Ադամը խիստ հեգնում է Սերովբէին եւ աս

ոկ համբաւի վրայ հիմնելով, դատե՛լ կամ դատապարտե՛լ {բնա՛ւ} կամք չունէի, ուստի, այն չարաթոյն մարդիկը, կարծ

արդա՛ր ցոյց տալ աշխարհի, բայց այդ խաբեբայութիւնը {բնա՛ւ} չի ծածկուիլ, եւ նոքա է՛լ աւելի շատ յաւելուածներո

րծերի մասին ես ահա լուռ եմ կենում, որովհետեւ ինձ {բնա՛ւ} հարկ չկայ ասել. Քրիստոսի ահագին եւ անաչառ օրը չի

ծ վանքերից փոքր պակաս կամ յետ մնացած լինէին, ապա {բնա՛ւ} արժանի չէի համարիլ ինձ այնտեղ մնալ։ Թէպէտ վանքի

պատասխանը տուին, թէ. " Նորա հալածուելու պատճառը {բնա՛ւ} մենք չենք. բայց ինչ որ նորա գիտութեան մասին էք խ

երեք տեսակ գործողութեանց մէջ էլ կան բաներ, որոնց {բնա՛ւ} չենք կարող համաձայնիլ. այս պատճառով, երբ թարգմա

նով։ Այսօրուայ մեր ամենայն Հայոց եկեղեցեաց Մայրը {բնա՛ւ} Վաղարշապատի մէջն էլ չէ, այլ նորա հարաւային կողմո

եկեղեցին Աստուծոյ " (եր. 375)։ Այս պարզ եւ {բնա՛ւ} երկբայութեան տակ չընկնող վկայութիւնքը ապացուցանել

րեցաւ։ Եւ այսուհետեւ ոչ միայն արժէք չունին, այլ {բնա՛ւ} ներելի չէ կրկնել։ Բայց սակայն պ. Էմինը, իր

ր " (եր. 40)։ Ինչպէս երեւում է, պ. Էմինը {բնա՛ւ} հաշուի մէջ չէ դնում այդ Թուղթը օրինակող գրագիրներ

ն Ղազար Փարպեցու ձեռքով։ Մեզ թւում է՝ պ. Էմինը {բնա՛ւ} ապացոյց չունի։ Թղթի օրինակը, որ տպել է, ապացոյ

ւնը այնպէս կրճատել եւ մի այնպիսի անուն շինել, որ {բնա՛ւ} չէր եղած Հայերի մէջ։ Բայց պ. Էմինը պնդում է

ի իրողութիւն։ Աղճատուած ձեռագրի մէջ Հրատ տեսնելը {բնա՛ւ} իրաւունք չէ տալիս մեզ հաստատողապէս ասել, թէ ինքը

օսքի վրայ, առանց երկարաբանութեան կ'անցնէինք՝ եւ {բնա՛ւ} իսկ ուշ չդնելով այդ անունին։ Սակայն Վռամ անունը

մէջ, մինչեւ այսօր էլ տեղիք ունի եւ որ գիտութիւնը {բնա՛ւ} չէ կարող ընդունել: Որպէս թէ արբեցութիւնից պատճառ

ները ամենեքի՞ն մեռան, ամենեքի՞ն կոտորուեցան, եւ {բնա՞ւ} սերունդ չթողեցին, որ այսօր երեւէր եւ կենդանի մար

այդ տեղերն էլ ցոյց տուինք՝ արտագրելով որպէս Թղթի {բնաբանը}, նոյնպէս եւ Ս. Գրքի խօսքերը. եւ սորա պատճառը մ

ին հոգու թռիչքի վերայ. մի խօսքով՝ շարադրում է " {Բնաբանութիւն} " (Physiologia) ուսանելու գիրք կամ, լաւ ասել,

կարար միջոցներ - դա իսկական բարեկամի ու գիտության {բնագավառի} ընկերոջ պարտականությունն է: Ես շատ հավատացած եմ

բ, բարեխղճորեն գնահատական տալով մտավոր աշխատանքի {բնագավառի} յուրաքանչյուր գործի: Ամսագիրը լույս կտեսնի

Նրանք կատարել են իրենց դերը մարդկային պատմության {բնագավառում}. թեեւ այդ ազգը ամենեւին պատմական ազգ չէ, այնուա

րա շնչառութիւնը: Ինչ ասեմ. եթէ բժիշկ կամ թէ {բնագէտ} լինէիք, կարո՛ղ էի հասկացնել ձեզ, թէ սեռական գոր

ն եւ վերջումը աւարտած լինելով իւր ուսումը, որպէս {բնագէտ}, Հելզինգֆորսի համալսարանումը, միշտ աշխատում էր

ւ ապացոյց չէ: Հոգով չափ ցանկալի էր, որ մեր {բնագէտ} եղրայրակիցքը աշխատութիւն յանձն առնուին այդ ֆիզիկա

եկած չհամարուելու համար, մենք հրաւիրում ենք մեր {բնագէտ} եղբայրակիցների ուշադրութիւնը մեսմերականութեան վրա

իւր կարմիր կտուցն ու ոտքերը, այնուամենայնիւ այն {բնագէտը} իսկոյն կը որոշէ միմեանցից այդ երկու թռչունքը եւ կ

բանի մանրամասն քննութիւնը, յանձնուելով գիտնական {բնագէտների}, ստուգուեցաւ, որ այդ տեղերում ծովի տակին կան շա

դէն ասացինք, այսպիսի գրքերը պիտի թարգմանուին լաւ {բնագէտների} ձեռքով. պատճառ, լոկ թարգմանութիւնը շատ անգամ թե

շակութեանը, այն Ժամանակ Եագէն եւ ժամէն ֆրանսիացի {բնագէտների} հոյակապ ֆիզիկաները իրենց կը քաշէին մեր ուշադրութի

լուսաւոր վաճառականք, բանագէտ երկրագործք, հմուտ {բնագէտք}, եւ այլն, եւ այլն, այն ժամանակ ա՛յլ կը լինէր ճ

երկրաչափ: Գերմանիայի հանքային ջրերի բժշկական եւ {բնագիտական} ժողովը արքունի ծախքով ուղարկած է Լինդմանին Տաճկաս

նի երկրագիտութեան վարդապետների գրուածքը, մի պարզ {բնագիտական} եւ երկրագիտական տեսութիւն, ահ ու սարսափ բերեց հա

անձին գրքերով, 8-10 ութածալ տպագրական թերթերով: {Բնագիտական} հոդվածների առկայության դեպքում՝ պոլիտիպաժով, պա

ահ Գալիլեյի գլխի անցքը, որ իր աստեղարաբշխական եւ {բնագիտական} յաւիտենակա՜ն գիւտերի պատճառով, այլեւ Կոպերնիկի տ

վերայ սեւով դրոշմած: Հեղինակի անփորձութիւնը {բնագիտութեան} մէջ շատ պարզ երեւում է, մինչ խօսելով Բաքուի հրաբ

ֆիզիկայի հետ. այնպէս, որ դժուա՛ր է ձեռք զարկել {բնագիտութեան} միւս ճիւղերը մշակելու կամ թարգմանելու մեր ազգի հա

ւթեան: Բայց ստոյգ է, որ ընդհանուր պատմութիւնը, {բնագիտութիւնը} են փիլիսոփայութեան ճշգրիտ աղբիւրը եւ հաստատ պատու

ան նախանձախնդիր անձանց մասին: 3. Հոդվածներ {բնագիտության} գծով, հնարավորին չափ մանրամասնորեն ու հանրամատչե

ողով ուսուցանել մեր տկարությունը, հաճեցե՛ք: Ա. {բնագիր} ասելով (ծան. 4) ի՞նչ եք հասկանում, ասորերե՞նը

եթե Լիտան խոսքն էլ այնտեղից եք առնում, ասել է թե {բնագիր} ասորերենը կա Ձեր ձեռքում կա գեթ ուրիշի մոտ, բայց

այնտեղից է հիշում ծանոթությունը: Բ. Լիակատա՞ր է {բնագիր} ասորերենը, թե՞ նույնպես թերի եւ ի՞նչ՝ վերնագիր

անցանքը չէ, այլ հունական բնագրին, ըստ որում այդ {բնագիրը} 72 թարգմանչաց գործը չէ, այլ կցկտուր հավաքածո ասո

որ առանց ստորագրութեան ստացել էր Թիֆլիզից եւ որի {բնագիրը} Մայիսի 15-ից ուղարկել էին մի լրագիր հրատարակողի:

աւոր կերպով կարդալ եւ հասկանալ Խորենացին, եւ եթէ {բնագիրը} անհասկանալի է, փա՛ռք Աստուծոյ, շուտով Ռուսերէնը

որ սրբագրութեամբ եւս չէ մաքրուել սխալներից: Կամ {բնագիրը} մինչեւ այն աստիճան աղճատ էր, որ օրինաւոր սրբագրո

աւելի կոպիտ եւ անբնական կերպով: Այդ գործը ( {բնագիրը} ) չունի ոչինչ մատենագրական արժանաւորութիւն: Աղաչ

ւթեան ժամանակ ուշ դարձուցանել այն բանի վերայ, որ {բնագիրը} ունենայ մի հաստահիմն արժանաւորութիւն: Մեք ու

ցոյց տուեց նա մեզ մի պաշտօնական թղթի պատճէն, որի {բնագիրը} ուղղուել է պ. Չամուռճեանի վերայ: Ահաւասիկ

ութեան թարգմանութեան հետ)։ Ինչպէս Թղթի տպած {բնագիրը} կարդացողներին յայտնի է, պ. Էմինը, հրատարակելով

շապատ եւ " մերձակայ Նորք"։ Թէ՛ Փարպեցու Թղթի {բնագիրը} եւ թէ՛ մեր թարգմանութեան կարդացողների միտքը հանգս

վ հրատարակենք Փարպեցու թարգմանութիւնը։ § 10. {Բնագիրը}. " Յորժամ զամենայն արդարութիւնս կատարիցէք, ասաս

րը. բայց մենք հերիք համարենք այսքանը։ § 13. {Բնագիրը}. " Եւ հաւատոց Աստուծոյ առաւել ընդանի " (եր. 39

ձեւերին, ինչպէս պիտի տեսնէ կարդացողը։ § 14. {Բնագիրը}. " Եւ ամենեցուն կղկղանք թէպէտեւ երեւիցեմ " (եր

Պաւղ. առ Փիլիպ, գլ. Գ, համ. 8)։ § 15. {Բնագիրը}. " Առն եղեալ որդի " (եր. 40)։ Մենք թէեւ թարգ

տեղ, որ միտքը չենք հասկանում պարզապէս. ուստի եւ {բնագիրը} պահեցինք, գուցէ կարդացողը մեզանից աւելի հասկանայ

րթ. երկր. գլ. ԺԱ, համ. 1 եւ 16)։ § 17. {Բնագիրը}. " Զկեալ զիմ 'ի տղայութեանն զայն Տէր իսկ ինքնին

մ էր Վահանի քամակից, խաղալու ժամանակ։ § 27. {Բնագիրը}. " Եւ վկայէ Գիր 'ի Կաթուղիկէսն " (եր. 42) մեն

զապէս չենք հասկանում եւ չգիտենք։ Այս պատճառով էլ {բնագիրը} պահեցինք այստեղ, որ ընթերցողը տեսնէ։ § 60.

ւթիւն ենք համարում պահել այստեղ այդ հոյակապ առածի {բնագիրը}. " Ըստ խոզի հարսնացելոյ կոյաջուր բաղանիք " (եր

այնպէս, ինչպէս տեսնում է ընթերցողը։ § 61. {Բնագիրը} այսպէս է տպած. " Մի՛ արդարեւ պատմեսցի այս գէթ ըս

իցէք " (Յովհ., գլ. Ժ, համ. 34)։ § 65. {Բնագիրը} այսպէս է ասում. " Իսկ ես ոչ հրեշտակս՝ եւ վարդապ

րթանց նոցա " (Սաղմ. ՃԼԹ, համ. 4)։ § 74. {Բնագիրը}. " Եւ իմոյ չմարթացեալ աղօթել " (եր. 52). ստա

որ նայէի, թէ ինչ բառ է գործ դրած այնտեղ։ Հրէական {բնագիրը} "գլուխը ծածկած" է ասում։ Մեր թարգմանութիւնը ո

է իր սենեակը կ'երթար, ինչպէս եւ ասում է Եբրայական {բնագիրը} ։ Հայկազ. բառարանն էլ, "հնոց" բառի տակը, ճարը կտրո

իմանում Աշտարակի բարբառը), որով գրված է գործի {բնագիրը}, ուր կամ խիստ քիչ խառնել է հեղինակը Աշտարակի բար

ա նորա թարգմանութեան միջոցին: Մեր յիշած ֆիզիկայի {բնագիրը} կարօ՛տ է փոփոխութեանց, աւելուածքների եւ ծանօթաբա

ենք իմանամ Աշտարակի բարբառը, որով գրուած է գործի {բնագիրը}, ուր կամ խիստ քիչ խառնել է հեղինակը Աշտարակի բար

ռաջնոյն, այն է հանգուցեալ Եղիայի Յակոբեան, որոյ {բնագիրն} վաւերացեալ է ստորագրութեամբ կտակողին եւ այլոց յազ

շատ մեջբերումները թարգմանված չեն, այլ բերված են {բնագրերը}: Այդ ավելի քան հիմարություն է: Ավելի շուտ կարել

եւ նորա առեալ զպատրաստի թարգմանութիւնն զոյգ ընդ {բնագրի} երեսփոխանական թղթոյն եւ կտակին, որ գտանիւր առ նա

ուստի կարծում եմ, որ կը ցանկանային կարդալ որպէս {բնագրի} հաւատարիմ պատճէնը, նոյնպէս եւ նորա ճիշդ թարգմանո

ն, բայց ՄԵՐ Թագաւորութեան 18-երորդ տարումը: {Բնագրի} վերայ ՆՈՐԻՆ ԿԱՅՍԵՐԱԿԱՆ ՄԵԾՈՒԹԵԱՆ սեպհական ձեռքով

: Տրուած է, Յունուարի 4-ին 1799 թուականին: {Բնագրի} վերայ " ՊԱՒԵԼ"։ Աստուծոյ յաջողեցուցիչ ողորմ

դ օրում՝ ՄԵՐ Թագաւորութեան երկրորդ տարումը: {Բնագրի} վերայ ՆՈՐԻՆ ԿԱՅՍԵՐԱԿԱՆ ՄԵԾՈՒԹԵԱՆ սեպհական ձեռքով

ամենահպատակ Տէառնդ Հրամայող ծառայ ( {բնագրի} վերայ ստորագրած է) " Ասմմոդէյ " (ամրացուցե

ց տալով իւրաքանչիւրի, այլ երբեմն մէջ բերինք Թղթի {բնագրի} խօսքերն էլ, եթէ որեւիցէ պատճառով հարկաւոր թուեցա

երինք այստեղ, բա՛ռ առ բառ ուղի՛ղ է բո՛ւն հրէական {բնագրի} հետ։ Թովմա Արծրունին այսպէս է գործածում այս վկայ

կանն յանարժանէ իբրեւ զբերան իմ լիցիս"։ § 5. {Բնագրի} խօսքը. " 'ի շնորհացն որ ելանէին 'ի բերանոյ նորա

չայ) ամեն բան նշանակելով, մեր թարգմանութեան մէջ {բնագրի} խօսքը պահեցինք, որովհետեւ չգիտենք ստուգապէս, թէ

ւունք չէ տալիս մեզ մի այդպիսի վերլուծութեան։ Ահա {բնագրի} խօսքերը. " Եւ կամաւ եւս խորհիցիս զյիշելդ զտուեալ

ւ։ Թէեւ ճշմարտութեան անունով ասում ենք, որ նորա {բնագրի} (Աշտարակի) լեզուն համեմատաբար աւելի կատարելութի

ւնքը մեր թարգմանիչների հանցանքը չէ, այլ հունական {բնագրին}, ըստ որում այդ բնագիրը 72 թարգմանչաց գործը չէ,

մբ[երի], 1860 ամի, ի սուրբ աթոռս Էջմիածին ", ի {բնագրին} ստորագրելով այսպէս. " Մատթէոս կաթողիկոս ամենայն

հոկտեմբ. 1860 ամի, ի սուրբ աթոռս Էջմիածին ", ի {բնագրին} ստորագրելով այսպես. " Մատթէոս կաթողիկոս ամենայն

նուն քաղաքին, որ պակասի ի մերում թարգմանութեան ի {բնագրին} Լիտան գրի " եւ այլն: Էջմիածնի Ճառընտիրներից մինի

ԻԷ, համ. 41։ Նօտր գրով տպուած խօսքերը հրէական {բնագրին} մէջ այսպէս են. " եւ ասաց Եսաւ 'ի սրտի իւրում. ա

էաք խօսքը պիտի կրաւորականապէս հասկանալ, յունական {բնագրին} համաձայն)։ § 69. " Առաջի իմ եղեւ դատաստան,

ած" է ասում։ Մեր թարգմանութիւնը ոչ թէ հրէական {բնագրին} հետեւելով է եղած, այլ թէ այն տեղում մենք այսպէս ե

հետեւ նկատելի թերութիւնքը էլ վերաբերութիւն չունին {բնագրին}, այլ՝ հեղինակի լեզուին եւ յառաջաբանին։ Հեղինակ

լիքս եւ Պաւլինէ "՝ Պ. Թորոսեանի ձեռքով իտալական {բնագրից} թարգմանուած: Բացի շնորհակալութենից, ուրիշ բան չ

մի անուս եւ տգէտ գրչի ձեռքով արտագրուած լինելով, {բնագրից} աղճատուած է. բայց մեք չկամեցանք սրբագրել, մինչեւ

անց մեր կողմից մեծ խօսք եւս աւելցնելու, քաղեցինք {բնագրից} (եր. 218-222), իրենք կը տեսնեն մեր տեսած անբն

որ մենք հարազատութեամբ, որպէս քաղուած, հանեցինք {բնագրից} (եր. 218-222), իրենք էլ կը տեսնեն մեր տեսած ա

նս"։ Աւետ. Յովհ. գլ. Ե, համար 39։ § 4. {Բնագրում} այսպէս է այդ վկայութիւնը. " որ հանէ զպատուականն

իմանալ պարտ է եւ կամ զմերձակայն Նորք"։ § 7. {Բնագրում} այսպէս է ասած. " յիշելով զբանն Պօղոսի, զի յամեն

Գործք Առաք. գլ. ԻԶ, համ, 4։ § 18. Այստեղ {բնագրում} այսպէս է ասած. " Տարեալ զիս ըստ վարդապետաց իմոց

279-դ երեսից սկսած մինչեւ 306-դ երեսը։ § 21. {Բնագրում} այսպէս է ասած. " Եւ երթեալ 'ի Սիւնիս կեցի անդ ամ

նը անում է, մենք բնաւ չենք հասկանում։ § 22. {Բնագրում} գրած է Հրատ. պ. Էմինը ծանօթաբանում է. " Հրահատ

տշաճ են թեթեւ եզրակացութիւնք. այսչափ։ § 24. {Բնագրում} ասած է. " Տէր Աղան քո Տեառն քեռի էր " (եր. 41

ք " (Յովհ., գլ. ԺԸ., համ. 31)։ § 38. {Բնագրում} ասած է. " Վիճակեցին մահու, եւ ոչ ուղղոց այլ անի

. 11)։ Այստեղ յայտնում ենք ընթերցողին, որ Թղթի {բնագրում} ասած էր. " իսկ զարմանալին զառնէն զԵղիսայէ " եւ ա

ն 'ի մարմնի քում կրեցեր " (Շարական)։ § 51. {Բնագրում} ասած է. " Քանզի ընդ գիտնոյ Օրինաց են խօսքս " (ե

աւղ. առ Հռովմ., գլ. Է, համ. 1)։ § 52. {Բնագրում} ասած էր. " Այլ սակաւ բանիւք զոր յերկրորդումն թղթ

ր միեւնո՛յն է, գրե՛թէ բառ առ բառ, Փարպեցու Թղթի {բնագրում} մէջբերուածի հետ. " Ընդէ՞ր իսկ բնաւ եւ անուանի 'ի

" (նոյն. գլ., նոյն. հ., նոյն)։ § 55. {Բնագրում} անուն չկայ, այլ մի քանի կէտ, բայց Էմինը ծանօթաբ

ն " (Սաղմ., ԼԶ, համ. 15)։ § 59. Այստեղ {բնագրում} այսպէս էր ասած. " Յաղագս որոյ եւ զայլսն ամենայն

Կաթ. Յակ. Առաք., գլ. Գ, համ 1)։ § 68. {Բնագրում} ասած է. " չլսեն զՊօղոսի բողոքն, թէ զանձինս դատէ

նք այդ. մենք այստեղ ուրիշ բան ունինք ասելու։ {Բնագրում} ասած էր. " Եւ զմարգարէին Ամբակումայ ստունկանեն զ

նջել գալոց քերականութիւնից նոր լեզուի։ § 70. {Բնագրում}, Սեւուկ անունի տակ, պ. Էմինը ծանօթաբանում է այ

մէջ առաջին անգամ լսւում է այս անունը։ § 72. {Բնագրում} ասած էր. " Գլուխ պատգամի պատասխանւոյն արարեալ "

Այստեղ հարկաւոր ենք համարում ծանօթաբանել, որ {բնագրում} ասած է, Գլխարկեալք, պատատեալ երեսօք, եւ այլն։ Հայ

նականից, ուր կարդում ենք Kapivos, մինչդեռ հրէական {բնագրում}.......... պարզապէս սենեակ է նշանակում եւ ոչ հնոց

եր ունի այդ անելու 1) զոոլոգիայի պրոֆեսորը, 2) {բնախույզ} ընկերություն, 3) կենդանիներ օդընտելացնող ընկերո

նտեսագիտական ընկերությունից " եւ կամ Մոսկվայում " {Բնախույզների} ընկերությունից " մի քանի մսխալ Sorghum Saccharatu

յժմ տրամադրելով Վինկելմաններին, Բեկերին եւ մյուս {բնախույզներին}, որոնք նախապատմական ժամանակներից որեւէ մի փոքրիկ

րանյանը եւ այլն եւ այլն, թերեւս, համաձայն իրենց {բնածին} հակումների կարող են ձեռներեցություն հայտաբերել աճ

նը. այդ բերքերի մշակութիւնը մի լա՜յն հանդէս, մի {բնակա՜ն} ասպարէզ այն ժրաջան եւ գործունեայ մարդերի համար,

ն է այս։ Բայց մեք այս կողմերում՝ խաւար ժողովրդի {բնակակից}, գուցէ մի փոքր ներողութեան եւս հանդիպինք, յայտն

, եւ եթէ ունենար եւս, դարձեալ ընդունայն, քանզի {բնակակից} լինելով մի կաթուածահար ժողովրդի, որպիսի է Թիւրքը

ք այսքանը գիտենք, որ Փարպեցին տղայութեան ժամանակ {բնակակից} էր եղել Վահանին, որովհետեւ վկայ է բռնում սորան ի

այսինքն՝ Ուսումնական, Բանասիրական, Պատմական եւ {Բնական} հատվածներից, որոնք, համաձայն հոդվածների պարունա

մի քանի օրինակ եւս, որ ցրվես քո ծանոթներին եւ քո {բնական} ազգասիրութենովը հորդոր լինիս, որ սորա մասնակից ե

ե, միայն տիպիկական եւ անհատական իմաստով եւ ոչ թե {բնական} ընդարձակ իմաստով, որտեղ մենք, բնության անծայրած

նչ չես գրում, տա՛ աստված: Եղբորս թախիծը շատ {բնական} է. ցավում եմ, որ նա ինձ համար տառապում է. մի ա

՝ որպեսզի յուրաքանչյուր դեմք իր տեղում լինի եւ իր {բնական} դիրքով: Ինչ վերաբերում է նրանց նրբագեղությանը կա

ւմ պիտի զբաղվեմ այդ գիտությամբ, նա կարեւոր է թե՛ {բնական} եւ թե՛ բժշկական գիտությունների համար: Ափսո՛ս

հաճախ հիշողությունս հրաժարվում է օգնելուց եւ շատ {բնական} է, որ անհնարին էլ է պահանջել նրանից: Ինչպես տես

ստ եւ օրենքի առաջ հավասար է ∞ 0, ես կանվանեի նրա {բնական} եւ միակ խորհուրդը, բայց դա կլիներ շատ անվայել:

քացնէր նորան: Ցաւելի մտածութիւն. արդեօք կա՞յ մի {բնական} պատճառ, որ այդ մարդիկը ստանում էին այդպիսի ստրկա

ս խնդիրը եւ տեսանենք, թէ կայի՞ն այնպիսի օրէնքներ {բնական} եւ բարոյական աշխարհներում, որ թոյլ տային այսպիսի

յ եւ նկատենք, թէ այդ բոյսը պահո՞ւմ էր արդեօք իւր {բնական} որակութիւնքը, որ ունէր կամ դեռեւս պիտոյ է ստանար

ւում էին արտաքին ներգործողքը նորա վերայ, եւ նա, {բնական} եւ աստուածադիր օրէնքով, այն ժամանակ միայն կարող

տուների կարգը՝ թեթեւ զանազանութեամբ, թէեւ ոչինչ {բնական} կապակցութիւն չէր պատահած այդ օտար երկրացի կատունե

ր, բայց մեք այս փոքրից եւս տեսանում ենք ահա, որ {բնական} աշխարհի օրէնքը թոյլ է տալիս անհատի մէջ յեղափոխութ

ն, որին անհասկանալի են բնութեան օրէնքները, սոցա {բնական} եւ աստուածադիր պաշտօնակատարութիւնքը, անտարակոյս

ի չորս կողմը: Այս ախտը մի անբարոյականութիւն է եւ {բնական} հետեւանք անդաստիարակութեան եւ անկրթութեան: Եթէ ո

րութիւն, մաթեմատիկա, ֆիզիկա, քիմիա, ընդհանուր {բնական} պատմութիւն, գիւղական տնտեսութիւն, մեքենականութի

ամենայն արարած, ենթարկուելով նորա ազդեցութեանը, {բնական} օրէնքներով ինքը իւր մէջ կենտրոնացած, ցուցակ է լի

եւս չէ ապացուցուած եւ ընդդէմ է մինչեւ այժմ յայտնի {բնական} օրէնքներին: Ինչպէս եւ եղած լինէր, միայն բան

որեւիցէ տեղի կամ քաղաքի պատմական, տեղագրական եւ {բնական} մասների վերայ, կամեցել է աւելի որոշ ցոյց տալ իւր

ացի այս գիտութեններից, պիտի քաջ ուսած լինի բոլոր {բնական} գիտութիւնքը, բնական եւ մաթեմատիկական աշխարհագրու

, պիտի քաջ ուսած լինի բոլոր բնական գիտութիւնքը, {բնական} եւ մաթեմատիկական աշխարհագրութիւն: Նա իւր նկատողո

ան, որովհետեւ աւելի մօտ է երկրի մակերեւութին), {բնական} օրէնքներով ստանում է հեղուկ յատկութիւն եւ մասնաւո

ալու համար, թէ ինչ գազերից էին բաղկացած, արդեօք {բնական} կերպով ազոտից եւ թթուածինից, եւ սոցա յարաբերութի

ւրեանց մտքերի տրամադրութիւնը ամենեւին անգիտակից, {բնական} ազդեցութեամբ եւ ընկնում են որոնել իւրեանց ցաւի ճա

այլ հետեւանք դուրս դնել: Ազգային շինութիւնը {բնական} կերպով պիտի յառաջանայ ցածից՝ հիմքից. այդ հիմքը

գանդը, որ յղանում է ազգի գալոց սերունդը։ Ինչպէս {բնական} աշխարհի մէջ ծնածը պահում է իւր ծնողի տիպը եւ բնակ

ական աշխարհի մէջ ծնածը պահում է իւր ծնողի տիպը եւ {բնական} որակութիւնքը, այնպէս եւ աշակերտը կրում է իւր վեր

էսզի աւելի չասենք, պիտի պատերազմին ձեզ հետ. այս {բնական} է, բայց առիթ կայ եւ նոցանից օգուտ քաղելու։ Ոյժը

Եղբայրութիւն, այնպէս չէ՞, բուն իսկ բարոյական եւ {բնական} սկզբունք: - Ճիշտ այդպէս, ինչպէս երկու անգա

իրքը ` " On liberty"։ Ստիւարտ Միլը այս գրքի մէջ {բնական} պատճառներով աշխատում է համոզել, որ տպագրութիւնը

ակից եւ մայրը մեռնում է: - Լաց, պանդուխտ, {բնական} զգացողութեամբ չես կարող լաց չլինել, բայց ոչ ոք մ

անքով վաճառականք բազմանան նորա չորս կողմում, իսկ {բնական} բերքերի համար այս վտանգը եւս չկայ. որքա՛ն կամիս

իոյ մէջ, ուր կեանքի պիտոյքը, պարզութիւնը եւ այլ {բնական} հանգամանքները աւելի դիւրութիւն կարող են տալ այսպի

ան եւ պաշտօնական անունի հանդէս գայ, միայն մարդու {բնական} անունով. մինչեւ այժմ մարդը չկայ աշխարհի երեսին,

գութիւնը, լուծում են նորա կազմուածքը: Եւ ինչպէս {բնական} էակները, կորուսանելով իւրեանց ոյժը, յաղթահարուե

- Իռլանդիան, իւր աշխարհագրական դրութեամբ, իւր {բնական} սահմաններով, իւր կրօնքով, սովորութեամբ եւ աւանդ

8 ամս, աստուածաբանութեան է պաշտօն ժխտել, թողլով {բնական} գիտութեան զիւր յառաջ տանել զվարդապետութիւն, յերկ

լ համակարգութեան տակ, այսպէս ասուած, կենդանական- {բնական} ազդեցութեամբ գրուած կամ մայրենի լեզուի գիտութեան

շուատուութեամբ աշխատէին նոր լեզուի վրայ եւ ոչ լոկ {բնական} ազդեցութեամբ, այն ժամանակ ոչ միայն ժամանակ կորցն

կզբունքի տէր էինք, ուստի եւ զարմանք չէ, այլ շատ {բնական}, որ " Հիւսիսափայլի " մէջ երեւում էին եւրոպական ա

ատենագրութեան, ընդունի նորան սիրով սեղանով։ {Բնական} աշխարհի մէջ ոչինչ բան չկայ, ոչինչ բան չէ կատարւո

ագով լինելով Յիսուսեաններին, ) հաւանական եւ շատ {բնական} է, որ նոցա ձեռքը չէր համարձակուելու այսպիսի գործ

ի լեզվի իրավունքը, որպես հայի մտքի եւ զգացմունքի {բնական} օրգան, որպես լուսավորության ու գիտության սանդուղ

, որպեսզի երիտասարդ սերնդին հնարավորություն տրվի {բնական}, աստվածահաճո եղանակով սնվել, աճել ու ամրանալ,

նն ու վիճակագրությունը, հողերի նկարագիրը, նրանց {բնական} կառուցվածքի բնութագրությունը եւ ժողովրդական կրթու

ղութեան մէջ"։ Ինձ թւում է, թէ այս անպտղութիւնը {բնական} է, որովհետեւ ապագայ մարդը ենթարկուելով իր ժամանա

ատակը այն լինի: Յայտնի է, թէ աւելի կարճ, աւելի {բնական} եւ աւելի յաջող ճամփան ընտրելի է, քան թէ այն բարա

, բնութիւնը իր առնելիքները կը պահանջէ, խոհեմ եւ {բնական} ճամփան, մարդասէր հնարներ, թէ կարող ես գտնել, ո

ղ քո արհեստակիցքը հիանան քու խոր գիտութեան վրայ. {բնական} աշխարհի մէջ, բնութեան որդոց մէջ դու տեղ չունի՜ս

ան գրեթէ երեք ճիւղ է բաժանւում, տրամաբանութիւն, {բնական} փիլիսոփայութիւն, բարոյականութիւն: Գերբնական մաս

Գերբնական մասը մարդուն մէջ է դարձեալ, ուստի եթէ {բնական} փիլիսոփայութիւնից դուրս գայ, կորցնում է իր ամրու

ո՛րտեղից ուսանի ուղիղ հասկանալ, եւ ամէն բան նորա {բնական} գունով տեսնել եւ գնահատել: Այդ փիլիսոփայ պար

մոռանում են, թէ պատերազմը մարդկային կեանքի մէջ, {բնական}, սովորական երեւոյթ չէ, այլ ցաւագարական եւ պատահ

կերական կեանքի վրայ, առանց վնաս տալու այդ կեանքի {բնական} առողջութեան եւ առանց պատուաստելու այն ցաւագարական

բ անգլիական սահմանադրութիւնքը միջին դարերից սկսած {բնական} ճամփով աճելով աճում էր, բոլոր ցամաքահողը մինչեւ

հաստցուց ազատութեան ծառի բունը եւ այն ` բոլորովին {բնական}, խաղաղ եւ հանդարտ աճելութեամբ, որին հազիւ թէ տր

յդ բխում է բուն անգլիական կեանքից, եւ նորա համար {բնական} երգը այդ է միայն: Ի՛նչ անէ այստեղ վիգը կամ տորին

ործ դնել այղ հնարը: Եւ այն, որ անգլիացու աչքում {բնական} է եւ բաների կարգում, ինչպէ՞ս կարող է ենթարկուել

ջողութիւնը։ Շատ մեծ է անկեղծ եւ առաքինի հոգիների {բնական} ազդեցութիւնը։ Այս անգամ շատ սառն կերպով ընդու

ւնը 99 ասպարէզ կը լինի, թէեւ մի պապական աբեղայ, {բնական} աշխարհագրութիւնը խառնափնդորելով աստուածաբանութեան

հրամայում եմ իմ ասածի նման գրել, պարզ, առողջ, {բնական}, հասկանալի, առանց դպրոցական նեղ սահմանների, առ

, առանց ամենայն պիսակի, եւ մի սեւ կոթով դանակ: {Բնական} բաներից ցաւում էր պ. Շաքարեանցի գլուխը, նա սիրո

որ խօսում եմ այս բաները, փորձով գիտեմ: Մի անգամ {բնական} գիտութենից մի բան հարցրեցի, թէեւ քաջ գիտէի, որ

առաւել շուտով ընդունում էին մի ճշմարտութիւն, եթէ {բնական} պատճառներից յառաջացած գործողութիւնը կամ բնական կե

թէ բնական պատճառներից յառաջացած գործողութիւնը կամ {բնական} կերպով կատարուելու իրողութիւնը մեկնուէր նոցա գերբ

ական հանդիսում: Պատմութիւնը քննում է այդ անցքերի {բնական} եւ լոգիկական պատճառները, առանց տեղ տալու իւր էջե

պա այդ հազարը եւս պահում են իւրեանց արմատական կամ {բնական} բնաւորութիւնը: Հայոց կցկտուր քաղաքական կեանքը վա

ն բաներից, եւ եթէ կամէր մի բան ուսանիլ, պարապէր {բնական} գիտութեամբ, այդ մանաւանդ հարկաւոր է, որովհետեւ

էր ասում նորա հանդէպ կանգնած մարդը: Այն օրէնքը, {բնական} եւ բժշկական գիտութենների մէջ, յայտնի է անունովս

որա նման մի oրենքի հիմքի վերայ, կամ գուցէ մի այլ {բնական} պատճառից, պ. Յովնաթանեանցը, ամենեւին զուրկ լին

երեխայութենից բռնած, ստացած լինելով մի առողջ եւ {բնական} կրթութիւն եւ վերջումը աւարտած լինելով իւր ուսումը

ւանեանց Մկրտչի հետ, չարչարում էր նորան, բայց մի {բնական} ազդեցութեամբ հասկանալով, որ բանը իւր վերայ է առա

- Մէք միշտ պարտական ենք հասակը պատուել, եւ այս {բնական} օրէնք է, պատճառ, ծերը երիտասարդից կանուխ է, եւ

մարդ չէ, այլ գազան, պատճառ, գազանները իւրեանը {բնական} ազդեցութեանը հետեւելով, գործում են ամենայն ինչ ա

, որ գազանք եւս ունէին իւրեանց ձագերի վերայ, այն {բնական} ազդեցութիւն է, այլ այս մի անսահման բան է, այնպէ

ւմ էր, եւ կարը ակամայ խիստ արագութեամբ կարում էր {բնական} ազդեցութենով, որպէս թէ այս շուտութենովը կարող էր

լով 'ի նոյն զանգուածոյ եւ ոգի ազգասիրութեան որ էր {բնական} 'ի նոսա, եւ տուրք հայրենեաց եւ միանգամայն ստիպող

որք յօժարամիտ էին ոգւով ազգասիրութեան եւ իւրեանց {բնական} ձգմամբն 'ի շինութիւն վանաց եւ ազգային տեղւոյ որպէ

ուցանել իւր ամբողջութիւնը, իւր բարօրութիւնը, մի {բնական} կարգով սահմանուած ժամանակամիջոցում, մօտ եւ հպատա

ռաջին անգամ երեւել էր աշխարհի երեսին։ Այնուհետեւ {բնական} ազդեցութեամբ հետեւելով այս ձգտողութեանը՝ մարդկայ

իւ, լինում են այդպիսի մարդու համար րոպէներ, երբ {բնական} ազդեցութիւնը, յաղթահարելով եւ ընկճելով մի վայրկե

ը եւ թշուառութիւնը, այդ բոլորը, ասում ենք, շատ {բնական} կերպով, նոցա կրօնի հետեւանքն է։ Կրօնի մէջ կերպա

կութիւնք, որ միւս շնչաւորների մէջ փոխանակւում են {բնական} ազդեցութեամբ։ Այս բոլոր նկատողութիւնքը հաւանեցնո

ինքնագոյ, հոգեկան ձգտողութեան եւ անձնզգայութեան {բնական} իրաւունքը։ Եւ ճշմարիտ. ո՛վ մեզանից բողոքելո

ին իւրեանց ոյժը լեզուներ ուսանելու համար, եւ շատ {բնական} կերպով յառաջացան լեզուագիտութեան հանդիսում։ Դոցա

լեկրօնութիւն. այս երկու կորստաբեր ախտերը, որպէս {բնական} հետեւանք եզուիտեան կանոնադրութեան, առաջնորդում ե

։ Բայց մեր համար զարմանք չէ. դորա փոխանակ մի շատ {բնական} գործ։ Մատենագրական յառաջ խաղալու շարժառիթքը Մխիթ

նեաց: Ժողովուրդն առ հասարակ ըստ հարկին պահանջման {բնական} ընթացեալ կանոնիւք վարեցաւ աշխարհիկ զարդիս կոչեցեա

ին, արդարանալ առաջի կրիտիկական սուրբ դատաստանի, {բնական} հատուած ծրագրիդ կերակրի միշտ ի Շտեմարանէ պիտանէ գ

եանս, թէեւ չէր արժան ցաւել վշտանալ ընդ այս, զի {բնական} էր անտանելի լինել ճառագայթից արեւը, որոց [1 անըն

ի անբանացեալ չիցեն աղքատ, ողորմելի, առաջնորդեալ {բնական} ազդեցութեամբ քան բանականութեամբ, որ սեպհական է ա

զի՞ պիտի ներկայիցն օրինակ պար առնուլ ի նախնեաց. {բնական} է զի ներկայն ծնունդ է անցելոյն եւ ծնեղ ապագային,

թիւրաթեք ուղղութեամբ, սակայն զի՞նչ եւ իցէ, գոնէ {բնական} ազդեցութեամբ համարեն զայն կրթել զորդիս, տուեալ զ

աշխատութիւն Կարգի օգտի համար սպանել ամենայն տեսակ {բնական} կամ, լաւ ասել, սեպհական գործունէութիւն, մի խօս

ոչ ոքի համաձայնութեան սեպհականել էր իւրեան։ Շատ {բնական} եւ հասկանալի բան է, որ Պապերը, տեսանելով, որ գ

ւսեաններին եւ ունէին դէպի այս մարդիկը մի արդար եւ {բնական} ատելութիւն։ Այս ժողովը հաւաքւում էր ծածուկ ինքեա

անելու դնելով լռելեայն քաջալերել յանցաւորը: {Բնական} օրէնքը, վսեմակա՜ն օրէնք- գերագոյն բոլոր մարդկայի

ւ, թէպէտեւ շատ անգամ եւ շատ դիպուածում շեղուելով {բնական} օրէնքից, ի վերայ այսր ամենայնի, ընտանեկան կամ ը

ուած չէին դեռեւս անցածի ազդեցութենից: Բոլոր {բնական} եւ մարդկային օրէնքների մէջ զտանում ենք միայն այո՛

նքը պաշտպանել առանց զրկուածի իրաւունքը խեղդելու: {Բնական} օրէնքով, իրաւունքների հաւասարութիւնը պահանջում է

ւնը: Երկու տարուայ ընթացքում Կանոնադրութեան {բնական} յաջողութիւնը, սրա շնորհիւ ասպարէզից հեռացուած ան

ւ խօսում են օտարաբար աւելի, քան թէ հայաբար. շատ {բնական} բան։ Պ. Գամառ-Քաթիպան ուշ չէ դրել նոյնպէս բ

նխորհուրդ, անաջող եւ սառը ոտանաւոր։ Պատճառը շատ {բնական} է։ Գործը հեղինակի մտքում եւ սրտում արդէն վերջացա

ովհետեւ եւ այն տեղի հայերը միմեանց հետ ունին ոգու {բնական} ազգակցութիւն, քան թէ նստի բառ արուեստակէ, ձեւ շ

ներեւոյթ եղանակներ միմեանց քամակից են գալիս, եթէ {բնական} աներեւոյթ եղանակից յետոյ ումնէլ դարձնում ենք ել,

անմեղութիւնը փայլում է ամէն տողի մէջ: Այդ մի շատ {բնական} գործ է եւ իր պարզութեամբ աւելի նմանում է այն փարե

րծ է եւ իր պարզութեամբ աւելի նմանում է այն փարելի {բնական} աղբիւրներին, որոնց ջուրը առանց մարդկային ճարտարո

տուիլ նորա պարզ, անզարդ եւ բոլորովին անխարդախ եւ {բնական} նկարադրութեանցը: Խօսք չկայ, որ այդ գործը բանաստ

նկարագրութիւնում, Սօսը դարձեալ դուրս է գալիս իր {բնական} շրջապատից եւ բնութիւնը դառնում է առասպել) շատ ըն

կամ ինը տարեկանը: Եւ այդ հասակում ո՛չ կազմուածքի {բնական} աճելութիւնը, ո՛չ իմացականի եւ զգայականի ախտերը կ

, թող ներեն մեզ, Վարդիթերը չէր կարող ունենալ այն {բնական} եւ հոգեբանական յատկութիւնքը, որ վերագրւում է նոր

ղջիկների աւերանքը բնաւ երբեք ցանկականի կամ սիրու {բնական} հետեւանք չեն, այլ մեծ մասով արտասուելի աղքատութ

ծքը ստանամ էր իր տեսակի յարատեւութիւնը պահպանելու {բնական} ունակութիւնը: Իբրեւ թերութիւն կարելի է տեսն

զ ֆրանսիական " le roi le veut " խօսքը, քան թէ մի {բնական} երեւոյթի պատճառ կեանքի կամ նորա նկարագրութեան մէջ

ան հաղորդ լինելու: Ազգակցական եւ քոյր-եղբայրական {բնական} կապերը այնքան ամուր, իսկ ստանալու կաշառքը մի թշո

մուծութիւնը, այլ որպէս շատ անաջող փոխանակութիւնք {բնական} դէպքերի: Ասես թէ հեղինակի ուժը կտրւում է եւ գործ

այն. անձը նկարագրէր կախարդութեան հաւատացող, այդ {բնական} է, ոչ միայն մեզ հայերիս այլեւս եւրոպացոց եւ մինչ

եզ հայերիս այլեւս եւրոպացոց եւ մինչեւ այն աստիճան {բնական}, որ ոչ միայն ինկվիզիցիոնը այլեւ եւրոպական կառավա

դիթերը եւ սիրու կրակը, ցանկալի էր մեզ, որ աւելի {բնական} շրջանակի մէջ տեսնէինք ցաւալի կատաստրոֆի պատկերը:

անխորհուրդ անաջող եւ ցուրտ ոտանաւոր: Պատճառը շատ {բնական} է: Գործը հեղինակի մտքում եւ սրտում արդէն վերջացա

եամբ, զրկուած լինելով իր ածած բոլոր ձուերից, եւ {բնական} ազդեցութեամբ նստի իր ձու ածած տեղում (այն քարէ ձ

ամ ի՞նչ կրակ եղած պիտի լինի: Հարկ չկայ ասել, որ {բնական} երեւոյթը առասպելով մեկնաբանել մեր գործը չէ. դորա

եկնաբանել մեր գործը չէ. դորայ փոխանակ առասպելեալ {բնական} երեւոյթը, իր մոգական քօղերից ազատել եւ բնութեան

նալ. սխալ ըմբռնողութիւնքը մեծ վնասներ են տալիս: {Բնական} երեւոյթքը իրենց վսեմափառ կերպարանքով շատ անգամ սա

լոկ մի մարդու, այլեւ բովանդակ մարդկութեան ուժը: {Բնական} երեւոյթքը թէեւ ոչ այնպէս սասանեցուցիչ, ինչպէս մի

որ լինէր աւելի հաւանականութիւն, ընդունէինք որպէս {բնական} պատճառ կանթեղի աւանդութեան: Մենք, թէեւ այդ վերլ

ովհետեւ այս էլեկտրականութիւնքը այլասեռ են, ուստի {բնական} օրէնքով նոքա քաւում են, որ միանան իրար հետ: Եթէ

ացած եւ ապշած ամբոխին լուսեղէն կտուցով: Նոյն այս {բնական} երեւոյթը նկատուած է շատ անգամ եւ ցած տեղերում, շ

դա ի խաւարն արտաքին"։ Թէ ու՛ր է հասած այժմ {բնական} գիտութիւնը եւ ի՜նչ անհասկանալի քրմական գաղտնիքներ

ին հասկանալի կը լինի, եթէ արժանապէս թարգմանուի: {Բնական} գիտութեանց բոլոր ճիւղերը կապուած են ֆիզիկայի հետ

ագածի վրայ երեւացած լոյսը իրողութիւն է, իսկ նորա {բնական} պատճառը նորան անյայտ: Սոսկալի վնասներ եւ աւերածո

, որ առաջացած էին տգիտութիւնից: Անի քաղաքի {բնական} երկրաշարժից կործանումը մի՛թէ չէ՞ վերագրուել մի վ

անց եւ չեն դիպչում հոգու բարօրութեան, - ինչպէս են {բնական} գիտութիւնքը: Այս պատճառով խօսելով այդ գիտութեանց

արեւի ճառագայթներից սաստիկ տաքանալով, ջերմութեան {բնական} օրէնքով, որ լայնացնում է ամենայն մարմին, լայնաց

դը ցրտից ճնշուած սեղմ է եւ աւելի խիտ, ուրեմն օդի {բնական} զուգակշիռը խանգարուած է այդտեղ, պատճառ, բնական

բնական զուգակշիռը խանգարուած է այդտեղ, պատճառ, {բնական} օրէնքով, հեղուկ եւ օդանման մարմինները ամէն կողմ

երեւոյթ եւ մի հաւասարութիւն ունենան: Ի՛նչ է սորա {բնական} հետեւանքը, այն, որ Մասիսի ճնշուած օդը պիտի վազէ

ը արդէն ստացած է լինում շատ կանխամուտ կարծիքներ, {բնական} երեւոյթների թիւր ըմբռնողութիւնը եւ այլ հազար ու մ

գնալով բժշկւում էին, ապա ուրեմն նոցայ բժշկութեան {բնական} պատճառը, որ անհնար է թէ չլինի, եթէ ջրվախր բժշկւ

ր դրոշմելու, եւ բարբառները նոցայ անցուցած կեանքի {բնական} արդիւնքն են: Յայտնի է, թէ ոչ մէկ մարդ պատասխանա

ր է բռնել եւ ամրացրել թղթի վրայ, եւ այն, պարզ, {բնական} եւ անզարդ խօսքերի միջնորդութեամբ, այնպիսի հարազա

եր յիշած թեթեւ անկատարութիւններից ոգեւորուած է մի {բնական} արժանաւորութեամբ, այնպէս, որ մարդ չէ իմանում,

նով լսում էի այս խօսքերը հայ կնոջ բերնից. այնչափ {բնական} եւ այնչափ հարազատ են նոքա նորա հասկացողութեան, մ

րք չկա՞յ այդտեղ, որ խանգարում է տնտեսական կեանքի {բնական} ընթացքը: Թէ այսպէս եւ թէ այնպէս ողբալի բան:

դառը խոտը ծխելը գուցէ մի տեղական պատճառ ունի, մի {բնական} հիմք, մենք չգիտենք: Եւ որովհետեւ չգիտենք, ուստ

զրկանքներ էլ կը պատճառեմ քեզ"։ Դպրոց պէ՞տք է, {բնական} գիտութիւնքը անհրաժե՞շտ են, վերացական գիտութիւնքը

ող պատասխանել կամ մեկնել, թէ ի՛նչ է այն երեւոյթի {բնական} եւ հոգեբանական պատճառը, որ թուրքը համ է առնում հ

ի բաղդասութեան պէս է. թուրքի՞ցն է մտել, թէ՞ ինչ {բնական} կամ ընկերական պայմանների տակ թուրքինը, որ կերպար

որպէս ոչ բնիկ հայեր: Հազար տարի ազգի վրայ եղուած {բնական} եւ պատմական ազդեցութիւնը ուրանալով, նորա հազար տ

նենայ, մեր նոր լեզուն չէ կարող բացառութիւն լինել {բնական} կանոնից: Մենք, հերիք համարելով առայժմս այս

ք, որ ազգը ինքը եւս այժմ, ինչպէս մինչեւ այսօր, {բնական} ուղիղ դատողութենով բաց է թողել մեռածը եւ պահել է

ազգերի բառեր՝ կա՛մ ռուսաց եւ կա՛մ տաճկաց։ Ուստի {բնական} ուղից դատողութենով, քան թէ օտարի լեզուով յայտնել

ղղիացւոց, որոնց բառերի շատը դեռ պահում է իւր մէջ {բնական} Լատին ձայն։ Լեզուն մի այնպիսի բան չէ, որ ով կամ

ր լեզուով խօսող Հայերը ընկած են ուրիշ պատմական եւ {բնական} ազդեցութեանց տակ, քան թէ այն Հայերը, որ երբեմն

հին լեզուով։ Աւելորդ է ասել, որ այն պատմական եւ {բնական} ազդեցութիւնքը պիտի ցոլանային եւ լեզուի վրայ, եւ

վրայից։ Ուրիշ խօսքերով ասելով՝ ինչ պատմական եւ {բնական} պատճառներ ունէր հին լեզուի այնպէս եւ ոչ ուրիշ տես

իւնը եւ ձեւակերպութիւնը ունի նոյնպիսի պատմական եւ {բնական} պատճառք։ Եւ իսպառ տգէտը չէ կարող մերժել այս դրու

պէս, կա՛մ կեանքի միջնորդութեամբ, որ առաջանում է {բնական} պայմանների վերայ։ Ինչպէս բնութիւնն է, ինչպէս մա

ւ աշխարհի երեսին ոչինչ այնքան շատ չկայ, որքան մի {բնական} երեւոյթի կամ իրողութեան օրինակ։ Բացի սորանից, ա

նչպէս պիտի հասկանանք եւ մեկնենք երեւոյթը, որ լոկ {բնական} հետեւանք են այն ազդող պատճառներին։ Հեղեղը, ո

ւթիւնը անյաղթելի չէ, եթէ կարգով ճամփով, դարձեալ {բնական} հնարներով ընդդէմ դուրս գաս նորան։ Մինչեւ Ֆրանկլի

ընկճուած, մեռած ու հոգին բերանը եկած, չէր կարող {բնական} օրէնքի ազդեցութիւնքը քերել իր վրայից, չէր կարող

Կարծեմ աւելորդ էր ասել, որ այս լոյսը լեզուն էր։ {Բնական} աշխարհի լոյսը եւս մի միջնորդ է, որ բնութեան մէջ

սպիտակութիւնը։ Բայց որովհետեւ նա գիտէ, թէ ի՞նչ {բնական} օրէնքների ազդեցութեամբ երեւում են այդ գոյները, ե

նչյուր ոք, ով այդ խնդիրը դիտի այն տեսանկյունից, {բնականաբար} կհանգի հետեւյալ հարցին. իսկ ինչպե՞ս է հանդուրժու

իր դրոշմն ունի: Նույն բնույթը եւ նույն դրոշմը, {բնականաբար}, պետք է ունենա եւ նորա լեզուն: Մեր հին լեզվում

թէ գտանւում են անբարոյական մարդերի մէջ՝ ամենեւին {բնականաբար} վատթարանալ: Թէեւ առաքինութեան կամ վատթարութեան կ

լ միլիոնաւոր գերդաստանների ծանրութեան: Եւ մինչ, {բնականաբար} կտրւում են, եւ ահա ողբ, աղաղակ, տառապանք, սով

ապէս եւ անխտիր ամեն բանի հետ գործ ունեցող օրագիրը {բնականաբար} պիտի եւ աւելի շատ ընթերցողք ունենայ, մինչդեռ այս

մեր կաթողիկոսքը նստում էին Դուին քաղաքում, ուստի {բնականաբար}, վանահօր ձեռքով պիտի կառավարուէր Սուրբ Կաթուղիկէ

տակ, բայց այդ գործունէութեան հետեւանքը ամենեւին {բնականաբար} եղել է միմիայն լեզուի մշակագործութիւնը եւ պահպանո

տքը. զանազան հոգսերը Կարգի Կառավարութեան մասին, {բնականաբար}, պիտոյ է հեռացնէին նորա միտքը երկնային տեսիլքներ

ար գործ էր դնում Յանսէնի գիրը իբրեւ առիթ. ուրեմն {բնականաբար} պիտոյ է բարեյաջող լինէր նա Յիսուսեաններին։ Ե

լի ճարտարութեամբ, աւելի հնարագիտութեամբ եւ աւելի {բնականաբար} միանան, հաւաքվին եւ կենդրոնանան, ինչպէս արեւի ճ

ղղութիւն է ստացել հասարակաց կեանքը, որի արդիւնքը {բնականաբար} եղել է այս կամ այն բարբառը։ Եւ որովհետեւ բնութեա

ռուս Սարգիս Բուխարացու գեօռի պէս մի քար է ձգել, {բնականաբար} անհնարին է, որ մի ակնթարթում շինվի, կոկվի, փայ

նդունել որպէս լոկ եւ պարզ նկարագիր բնութեան, ուր {բնականաբար} եւ անբռնադատ փայլում են նկարագրուած ընկերութեան կ

համար իր անձը զոհել, ուրեմն, վաղ ամուսնութիւնը {բնականաբար} զգալի կարօտութիւն է, երբ հիմնւում է նա իմացական

րերը զուր չեն անցնում, ապա ուրեմն այս նոր դարերը {բնականաբար}, քիչ շատ թուլացուցին միջին դարերի մեր ժողովուրդի

Այդ լոյսը կամ կրակը ընդունելով որպէս իրողութիւն, {բնականաբար} խնդիր է առաջ գալիս, թէ ի՞նչ լոյս կամ ի՞նչ կրակ ե

ութիւն է ստացել հասարակաց կեանքը, որի արդիւնքը, {բնականաբար}, եղել է այս կամ այն գաւառական բարբառը: Եւ որովհ

ուս, Սարգիս Բուխարացու գեօռի պէս մի քար է ձգել, {բնականաբար} անհնար է, որ մի ակնթարթում շինուի, կոկուի եւ պա

է միայն, որ անկրթութիւնը եւ իմացական խեղճութիւնը {բնականաբար} վնասակար հետեւանքներ պիտի ունենային մանաւանդ երբ

ստ է եւ ապահովեալ, որովհետեւ նորա հիմքը դրուած է {բնականապէս} եւ բնութեան վերայ: Եւ այս պատճառով, փոքրագոյն մ

երիկա, Աւստրալիա, Հնդկաստան, զանազան կղզիներ, {բնականապէս} եւ գլխաւորաբար յառաջանում են դարձեալ Բրիտանիոյ մէ

, որով ապրել է եւ կ'ապրի դեռեւս, այդպիսի մարդը, {բնականապէս} եւ ծանր նստած իւր տեղում, կէս մի թթուեցնում է դէ

բ լինելով էնցիկլոպետիկական, իր արտաքին երեւոյթով {բնականապէս} տարածողական էր: Նա ուրիշ սահմանագլուխ չգիտէր բաց

ծ եւ ծանր պաշտօնները երիտասարդների վրայ պիտի լինի {բնականապէս}, բայց, մի՞թէ չկան այնպիսի թեթեւ աշխատութիւնը,

րկուքն էլ արեւելքցի եւ խորհելու, խօսելու ձեւերով {բնականապէս} մօտ. պատճառ, ինչպէս ասացինք, անխտիր միեւնոյն պ

եզուն, որ ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ մտքի յայտարարը, {բնականապէս} պիտի նմանի մտքին, նորա ձեւը ուրիշ բան չէ կարող լ

նչեւ այժմ գրի տակ ընկած չլինելով եւ չմշակուելով, {բնականապէս} պիտի ունենար այդ թերութիւնքը։ Բայց հին լեզուն նո

տիժ ձեռք բարձրացնել։ Յայտնի է, թէ մանուկը, {բնականապէս}, պիտի աճէ եւ զօրանայ այն կերպարանքի տակ, ինչ կե

ր չէ վախենում, բուն այն անխորտակելի շղթան, որով {բնականապէս} կապուած է նա իր ազգի հետ, ստիպում է նորան խոստով

նից, որ հասարակ ժողովուրդը հող չունի: Որովհետեւ {բնականը} չկայ, հարկը ստիպում է արհեստականով լցնել նորա պա

ննսուն հաւանականութիւն կայ վնասի հանդիպելու, իսկ {բնականի} մէջ՝ նոյնքան հաւանականութիւն նորան չհանդիպելու:

երը այն տեղերումն են, ուր հեղինակը, դուրս գալով {բնականի} սահմանից, օգնութիւն է խնդրում երեւակայութիւնից։

գործողների վերաբերութեամբ, մի առնուած միջոցում, {բնականի} նկարագրութեանը պաշարը գործ գրուելուց յետոյ, եթէ

զօրութիւն եւ աւելի ուժ ունի ընդհանուրի կեանքի եւ {բնականի} ստորագրելում. մինչդեռ շատ ուրիշ բանաստեղծք բնակա

ականի ստորագրելում. մինչդեռ շատ ուրիշ բանաստեղծք {բնականի} պակասութիւնը աշխատում են երեւակայութեան օգնութեամ

երը այն տողերումն են, ուր հեղինակը, դուրս գալով {բնականի} սահմանից, օգնութիւն է խնդրում երեւակայութիւնից:

ւթիւնն քարոզ էր, սխալէր չարաչար, վասն զի աւերած {բնականին} եւ հնոյն ո՛չ կարէր սատար լինել կենդանութեան եւ նո

ւժ ամբոխի (եւ այս կերպով մարդադիր օրէնքը շեղուած {բնականից}, ոչ Մովսէսի տախտակներից, այլ այն շաւղից, որ բա

իր գերմաներեն " Donner Wetter "-ը, իսկ նորեկը, {բնականորեն}, ոչինչ չի հասկանում: Ափսոս, որ ռուսերենում կոմ

մբ, աւելի հնարագիտութեամբ եւ որ գլխաւորն է աւելի {բնականութեամբ} միանան, հաւաքուին եւ կենտրոնանան, ինչպէս արեւի

արուեստի կողմից կարող է դիմանալ խիստ քննութեան: {Բնականութեան} կողմից եւ հոգեբանական հարազատութեան մասին շատ բար

ով շնորհել է Մխիթարին եւ նորա միաբանութեանը հող, {բնականութիւն} եւ պաշտպանութիւն, որ ծաղկեցնէ Մօրէան զանազան տես

կրակը, ցանկալի էր, որ կատաստրօֆը ունենար աւելի {բնականութիւն} ։ Անբնական է, երբ Վարդիթերը որպէս տասն եւ մէկ

) լեզուն համեմատաբար աւելի կատարելութիւն եւ աւելի {բնականութիւն} ունի, քան թէ այն լեզուն, որով գրել է իւր ծանօթո

" " Վէրք Հայաստանուցն " էլ քիչ ունի, թէեւ ունին {բնականութիւն}: " Ագապին " արուեստի կողմից կարող է դիմանալ խիստ

Ագապի օրիորդի սգալի վախճանի պատճառած հարուածից: {Բնականութիւնը} եւ արուեստը իրար հետ լծորդուած են այդ գործի մէջ:

ից, պ. Պոոշեանցը արդեօք չպիտի՞ դուրս եկած լինէր {բնականութիւնից}, եթէ հայկական կեանքի մէջ (ընդհանուր առքով) երե

աղքատացնելով, հարստանում է եւ տիրապետում է ազգի {բնականության} վերա: Այս բարոյական ավազակներին մա՛հ բարոյական:

ռանց ձեռն սկսելոյ ՚ի հնարս զառ ի Ձէնջ անկախս: Եւ {բնականս} այս պարտականութիւն համարի լցեալ, այն ինչ ամենայն

ւելով առածին, թե՝ " լավից քիչ-քիչ ", վերադարձա {բնակավայրս}, որպեսզի ավարտեմ դեռեւս առավոտյան սկսած նամակս:

ւ ամրոցին, ինչպէս դորա սահմանքը դէպի Դօնու զօրքի {բնակատեղին} որոշուած են՝ թողնելով դորանից ամրոցի համար, որպ

լինի: Դու էլ, քո հերթին, կարող ես պայմանագրով {բնակարան} վարձել, որտեղ որ սիրտդ ուզենա: Իսկ թույլ տալ քե

ս գործ դնելով, դիմացանք: Հասա այստեղ, հազիվ մի {բնակարան} գտա եւ 4 օր պառկած էի ջերմով բռնված, մինչեւ ստիպ

Արագածի մէջ խաղացած սառն հողմերը: Մեք մուզաների {բնակարան} ճանաչում ենք Պարնասը, այլեւ գիտենք մեր ազգային ա

Պ. Իսահակեանցը ասում է, թէ չէ ասել, որ Մասիսը {բնակարան} է Մուզաների։ Ասելը ինչպէ՛ս կը լինի, կոտոշներո՞վ

րա աչքին պիտի հանդիպին երկու գերեզման եւ մի ամայի {բնակարան}, եթէ եւ այն չէ անցել օտարի ձեռք: Նա որոշում է մ

ողութեամբ վանք կամ վանքի եկեղեցի կամ կրօնաւորների {բնակարան}, այլ որպէս մայր եկեղեցի թագաւորանիստ Վաղարշապատի

, բնաւ չէ խօսում Ս. Կաթուղիկէի մօտ կրօնաւորների {բնակարան} լինելու մասին։ Մեզ թւում է, թէ Փարպեցու " 'ի նմ

Ն ՄԵԾ ՀԱՆԴԷՍԸ Հողագնդի կենտրոնումը կայ մի մեծ {բնակարան}, որի բարձրութիւնը 99 ասպարէզ կը լինի, թէեւ մի պ

ժմ բնակւում եմ ես, եւ որ երբեմն եղած է իմ պապերի {բնակարանը}, տեսել է շատ ցրտաշունչ փոթորիկներ, բայց այս րոպ

: Գործակատարը ստանում է եւ, դէպուղիղ գնալով իւր {բնակարանը}, ուր պատրաստ սպասում էր նորան սուրհանդակի կառքը

րող երեւակայել: Հասարակ ժողովուրդը դառնում է իւր {բնակարանը} եւ դարձեալ պիտի հարկ տայ ազնուականին այն հողի համ

այ անապատ է կոչւում ս. Կաթողիկէի մօտի կրօնաւորաց {բնակարանը} ։ Բայց մեր այս անգիտութիւնը անվնաս է, կրօնաւորնե

Բայց մեր այս անգիտութիւնը անվնաս է, կրօնաւորների {բնակարանը} կարո՛ղ էր նաեւ հինգերորդ դարում Սուրէնայ անապատ կ

նը կը բարձրացնէ մինչեւ 999-ը. ինչեւիցէ: Այս {բնակարանը} ունի իւր մէջ որպէս զանազան խորհրդով պատրաստած սեն

ն վեր առեցին ծայրագոյն Բրամինը, տարեցին դէպի այն {բնակարանը}, որի շինութեան համար հաւաքել էր այնքան արծաթ:

դու արժան ես համարում քեզ մտանել իմ խաղաղ եւ հեզ {բնակարանը}: - Դու եթէ հաւատաս բնութեան հրաշքներին, կը տ

բաւական չէ տանել նորա մեծութիւնը. կատարելութեան {բնակարանը} է բովանդակ մարդկութեան հոգին: Եթէ պ. Պռոշե

փսիմեանց նահատակուած տեղերում, եւ երրորդը՝ նոցա {բնակարանի} տեղում, հնձանի մօտ, ուր նահատակուեցաւ Հռիփսիմեա

ածաբանութեան հետ, գրել էր, թէ 999 ասպարէզ է այս {բնակարանի} բարձրութիւնը, բայց պապական աբեղային հաւատալ չէ կ

անը մինչեւ մարտ ամիսը: Այս տխուր, լուռ ու մունջ {բնակարանի} մէջ մանաւանդ զգալի էր Մանուշակի գեղեցկութիւնը. ն

անհաւատարմութիւն կար Մեցցաբարդայի վերայ, որ նորա {բնակարանի} դուռի մօտ պահապանք էին կանգնած, եւ ո՛չ ոք, մինչ

նորան, օդափոխութեան համար դուրս գալ իւր մռայլոտ {բնակարանից}, ուր շատ տարիներ անցուցել էր մելամաղձական եւ տխո

իք Կոստանդնուպօլսի մէջ գողացան այդ գիրքը Չամչեանի {բնակարանից} մի մայրպետի ձեռքով, մինչ Չամչեանը, պահելով ձեռագի

եղեցուն ո՛չ, այլ վանքին, այսինքն՝ կրօնաւորների {բնակարաններին}, որ Ակիթն էլ Գարդմանի վանքից գալիս է այնտեղ եւ բ

ների եւ դուքսերի ապարանքները բոլոր մահկանացուների {բնակարաններից} ամենափառաւորքն են: Այո՛, ես գնացի Բեռլինի մուզէ

ց փափկասնունդ կեանքը, դուրս եկան իւրեանց փառահեղ {բնակարաններից} եւ պարզ երկնքի տակ՝ գետնի վերայ տարածուելով, չա

գիաներից, Նորընծայական տներից եւ երեւելի մարդերի {բնակարաններից}, II Ուխտաւորական տներից, III Առաքելական ժողովնե

չում է, իսկ մեք, քո շնորհքիցը, բանտարկուած մեր {բնակարաններում} թառամում ենք տխրութեան մէջ: Տեսանելով, որ բանը

ինձ հարկաւոր է այս չնչին արծաթը այն պատճառով, որ {բնակարանս} հեռի է եւ չկամէի միւս անգամ գնալ այնտեղ այդքան ար

ր Միհրդատի արձանը: Ես ներս մտայ Վերսայլի այն {բնակարանքը}, ուր երբեմն եռ էր գալիս մի կեանք՝ թունաւորուած

կառավարչի եւ վերակացու կամ դաստիարակ կրօնաւորների {բնակարանքը}: Գլխաւոր շինութեան աջ ու ձախ կողմից շինած են նոյ

եղեցիկ տնից, ուր գտանւում են արգոյ կառավարիչների {բնակարանքը}, հիւրընդունարանը եւ մի սենեակ, ուր կատարւում է

մում բացակայութեան, յայնժամ հաւատարիմ թղթակից իմ {բնակեալ} ի տան յորում եւ ես բնակիմ, հասուսցէ առ իս անկոր

երիւր ամէ շինեալ վանորայքն ". եւ թէ " գիտեն զայս {բնակեալքն} ընդ իս"։ Վաղարշապատի Ս. Կաթողիկէ եկեղեցին Ս

գալիս է այնտեղ եւ բնակւում. Ինքը՝ Փարպեցին " եւ {բնակեալքն} ընդ նմա"։ Յայտնի է, թէ սոցանից ոչ մինը չէ բնակ

, Զի Գասպարեանը քո մէջ այժմիկ իւր տեղ ընտրեց {բնակել}: Դու չես իրաւ մայր քաղաքիս մի նշանաւոր

ինել մի առանձին դժոխիկ, քո սիրեկանի անունով, եւ {բնակել} այնտեղ իբրեւ երկրորդական սատանայ. չէ՛, հարկաւոր

մ առաքեմ ի տեղեկութիւն Ձեր եւ համօրէն ազգին մերոյ {բնակելոյ} ի քաղաքիդ զհաւատարիմ պատճէն գրութեան նորին վեհափա

ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ յԵրեսփոխանէ ազգին մերոյ {բնակելոյ} ի Նախիջեւան, ի մասին հնդկական հրիտակացն Յայտարա

ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ Յերեսփոխանէ ազգին մերոյ {բնակելոյ} ի Նախիջեւան, ՚ի մասին Հնդկական հրիտակացն.

ժամանակս ժամանակս աւանդեալ են յօգուտ ազգիս մերոյ {բնակելոյ} 'ի Նոր Նախիջեւան քաղաքի զհրիտակս ողորմութեան յանո

բօր իւրոյ Ներսիսի Շնորհալւոյ, որ վասն ի Հռոմկլայ {բնակելոյն} անուանեցաւ եւ Կլայեցի: Բազմաթիվ են գրուածք սորա

եան իմ եւ արգոյ Աջեմեանցի, զտուեալն յազգէն Հայոց {բնակելոց} ի քաղաքիդ, յաղագս գնալոյ ՚ի Կալկաթա, ի խնդիր ազ

թ երեսփոխանութեան տուեալ ի բովանդակ ազգէն Հայոց, {բնակելոց} ի Նոր Նախիջեւան քաղաքի, երեսփոխան ընտրելոցն, պ

պէս. " Զայս եզրակացութիւն բովանդակ ազգին Հայոց, {բնակելոց}, ի Նոր Նախիջեւան, ի մասին Հնդկական հրիտակացն հա

ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆՑ Յերեսփոխանէ ազգին Հայոց {բնակելոց} ի Նախիջեւան, ՚ի մասին հնդկական հրիտակացն ՚ի Մի

ռաջ քան զայս, ոմանք 'ի բարեպաշտօն ազգակցաց մերոց {բնակելոց} 'ի Հնդիկս, որ գո՛ն Մասեհ Բաբաջանեան կամ, հասարա

ցեն առ Ձեզ ՚ի ձեռն բողոքանաց բովանդակ ազգին հայոց {բնակելոց} ի Նախիջեւան եւ ՚ի շրջակայ գիւղօրայս նորա: Յայտնե

րակել մի նամակ՝ " Տեղեկութիւն ի վերայ Մխիթարեանց {բնակելոց} ի Վենետիկ ", թէեւ այդ նամակը իւր լեզուի հնութեամ

րեն։ " ՏԵՂԵԿՈՒԹԻՒՆ Ի ՎԵՐԱՅ ՄԽԻԹԱՐԵԱՆՑ {ԲՆԱԿԵԼՈՑ} Ի ՎԵՆԵՏԻԿ " " Կառուցանող միաբանութեանս ե

խարճովն եւ տան ամենայն սարանջամովն ՚ի յիշեալ տանն {բնակեսցի} առանց քրէհի մինչեւ իւր մահն, եւ իմ մօրս աղախին Ս

անցեալ 'ի Վենետիկ եւ շինեալ զվանս Սրբոյն Ղազարու {բնակեցաւ} անդ, ուր եւ վախճանեցաւ իսկ։ Եւ ահա մինչեւ ցայսօ

, որք զրահաւորեալ ընդդէմ դժոխաց փոքր մի եւս ի հող {բնակեցուցին} զփառս նորա: Ձերում հրամանի անսան տպագրատունք, պ

ալ ըստ Հայոց 'ի վանս Սուրբ Նշան կոչեցեալ, յորում {բնակէին} վանականք Հայոց։ Յորում ժամանակի վիճակ կրօնին Հայ

տ ի կնութիւն Հայու կաթոլիկի ումեմն վարսավիրի, որ {բնակէր} յայնժամ ի Թաղանրօգ, եւ զխորհուրդ պսակի կատարեաց

, եւ երիւք աւուրբք յառաջ քան զայս եկեալ ի Կալկաթա {բնակի} ՚ի տան իւրում: Այսօր ուղղեցի առ նա զգիր մի օրին

: Եւ հանգուցեալն ոչ յիշէ, թէ կտակակատար իւր ո՛ւր {բնակի}, ՚ի Բատավիա՞, եթէ՞ զի Հնդիկս, իսկ ի կտակէն երե

ն անմիաբանութեան եւ անազգասիրութեան միայն. ի նմա {բնակի} ոգի ինչ ոչ աստուածային, որ միջնորմ արկանէ ընդ ըն

այտեղէն կերտուածոց յորս, որպէս ասաց Աստուած, ոչ {բնակի} ինքն որպէս ի ձեռագործս, այլ ի հեզս եւ ի խոնարհս

նս 'ի Հռովմայ։ Սոյնպէս եւ Հ. Ղուկաս Ինճիճեան 'ի {բնակիլն} յՕրթա-գիւղ եւ 'ի լսելն եւ'ի տեսանելն զնոսա ամենեւ

հաւատարիմ թղթակից իմ բնակեալ ի տան յորում եւ ես {բնակիմ}, հասուսցէ առ իս անկորուստ, ուր եւ իցեմ ես եւ ես

կողմանէ հասարակ քուչայ, որ եւ ներկայ ի սոյն տանս {բնակիմ}: Բաց յայնցանէ, այլեւ ունիմ ինձ կայք uանաթ

- Զո՛ւր ես խնդրում, - ասաց Մուսան, - Որ {բնակիմ} Արարատ. Նորա որդիք իմ քընարիս Թշնամի ե

յ ` Ես քաղաքից փախայ աղքատ. Անապատում {բնակիմ} ահա Տեառն շնորհիւ, ինչպէս թռչնակ:

երայ մատրան, Ի վերայ մեր այս տան՝ Յոր {բնակին} որդիք Քո: Սրբութեան կանգնեցաւ Ս

խացուցանել զմայրենի իւր քաղաք զԹէոդոսիա, յուրում {բնակին} ազգականք նորա: Եկեղեցիքն, ընդ ձեռն օրինաւոր դատ

փոխեմ Պարնաս լեառը սրբազան, Քեզանում յաւէրժ {բնակին} մուսաները սիրական.. Ցնծա՛յ, Արբատ, ուրախա

ուր եւ վախճանեցաւ իսկ։ Եւ ահա մինչեւ ցայսօր անդ {բնակին} աշակերտքն նորա, թո՛ղ եւ զայլ վանատունս նոցա աստ

պրիլ մուրացկանութեամբ, բ) այն անդամները, որ կը {բնակին} մի քաղաքի մէջ, պիտոյ է փոփոխակի իշխեն միմեանց,

յ, Իռլանդիոյ եւ Սկովտիոյ մէջ է 29, 307, 199 հոգի {բնակիչ}, որոնց մէջ հարիւր յիսունի չէ հասնում հին ազնուակ

հարիւր հազար հոգի: 1851 թուականում Լոնդոնը ունէր {բնակիչ} 2, 362, 236, իսկ 1861-ին ` 2, 803, 034: Տարակոյ

պատերազմի պատճառով այսօր Լոնդոնի մէջ կայ 3 միլիոն {բնակիչ}: Այսպիսի վիճակում, մինչ միլիոնաւոր հոգի պիտի ապ

աղաքաւ եւ ծննդեամբ Համադանցի, գործով վաճառական, {բնակիչ} Կալկաթայ քաղաքիս որ ի Հնդիկս ընդ տէրութեամբ Անգղի

ու այն ձեւը գործ դնել կամ չդնել, բայց մի գաւառի {բնակիչ} (մեր խօսքը բուն հասարակ ժողովրդի վրայ է) չունի

ու այն ձեւը գործ դնել կամ չդնել, բայց մի գաւառի {բնակիչ} (մեր խօսքը բան հասարակ ժողովրդի վրայ է) չանի այ

Թովմասը մատով ցոյց տուեց պատուհանից մի տուն, որի {բնակիչը} ծանօթ է արդէն իմ ընթերցողներին: - Շաքարեանց է նո

ուն անխռով Ի քում խաւար զօրութեան: Նոր {բնակիչն} դժոխոց յԱրեւելից եկաւոր, Մերոյս ցեղի շ

դէպի ՄԵՐ գանձատունը: Երրորդ. Թագաւորութեան {բնակիչները} կարգերի վերայ բաժանելուց յետոյ ամենողորմ գթութեամ

ոփայութեան արդիւնք է. ճիզուիթները կամ ցամաքահողի {բնակիչները} ընդունակ չէին այդ բանին: Ստոյգ է, մինչեւ այն մե

օգնութեան կարօտ էր: Բենկալայի եւ մօտիկ ծովեզրեայ {բնակիչները} բազմութեամբ դիմում էին ծովի ափը ականատես լինելու

ուգոդոնոսորը քանդեց Երուսաղէմը եւ գերի վարեց նորա {բնակիչները}: Նոյնպէս տեսայ ես, երբ Կամբիզես պարսից թագաւորը

5. 500. 000 արծաթ ռուբլի. Նախիջեւանի արական սեռի {բնակիչների} թիվը՝ պատվավոր քաղաքացիներ, վաճառականներ, մեշչ

ն, առնված վերը մեջ բերված ավելի քան երկու միլիոն {բնակիչների} միջին թվից: Գործարանային եւ մանուֆակտուրային

րի նկատմամբ, որոնք նույնպես մտնում են Ռուսաստանի {բնակիչների} կազմի մեջ, ինչպես " Северная пчела "-ի պ. թղթակ

այդ պաշտօնից որպէս զգուշալի մարդ: Նախիջեւանի {բնակիչների} թիւը, բացի հինգ հայաբնակ շրջակայ գեղերից, հասան

ր եւս պաշտում է որպէս բուն ազգային սովորութիւնք: {Բնակիչների} զգեստը, որ սկզբումը բոլորովին համաձայն էր Թաթարի

ացած տները, որոնց մէջ մնացել են այժմ նոցա նախկին {բնակիչների} պատկերքը եւ կահ կարասիքը, այն կանացի եւ խորհրդակ

եւ այնտեղ ամենայն ճշդութեամբ արձանագրէին ոչ միայն {բնակիչների} թիւը, այլեւ մի քանի վիճակագրական եւ տեղագրական ծ

ամանակ՝ պատկերներով։ Տարեկան գինը Մոսկվայի {բնակիչների} համար՝ ութ ռուբլի արծաթով, այլ քաղաքի բնակիչներ

փերի մօտ մի ահագին փոթորիկի դիպեցանք. ծովեզերեայ {բնակիչների} բարեսիրտ հոգացողութեամբ հազիւ կարողացանք խլել մեր

տեղեր, որոնց անունը մի արհաւիրք է բերում այնտեղի {բնակիչների} վերայ: Այն տեղերումը շատ անգամ պատահել են մար

ածուեցաւ այս զարմանալի աղքատի հռչակաւոր ծագումը, {բնակիչների} կարեկցութիւնը դէպի նա օրէ օր աւելանում էր, որ բա

ար դեսեատին հող, այլեւ ձկնորսութեան համար տեղացի {բնակիչներին}, քառորդ մասը Դօն գետի, այն բաժնից, ինչքան որ ա

եւ այն ասիական եւ անընդունելի մերձակայ քաղաքների {բնակիչներին}, որ օտարազգի են եւ որ գնողք պիտի լինէին այդ արհե

ոտ Կազբէգ հաշուել չկարաց թշնամին, Իւր սարի {բնակիչներին} տխրութեամբ նայեց, Գլխարկը քաշելով գլխին յաւ

նակիչների համար՝ ութ ռուբլի արծաթով, այլ քաղաքի {բնակիչներին} ՝ 9 ռ. 50 կոպեկ արծաթով: Մենք մեր կողմից, որպե

րը: Այսպիսի տեղերը յայտնի են Նախիջեւանի բոլոր {բնակիչներին} այս անուններով, Խանլը-դերէ, աւէր կամուրջ, աւէր

արքի մաքրութիւն։ Նա այս բաները քարոզում էր Գօայի {բնակիչներին}, որոնց մեծ մասը քրիստոնեայք էին. մանաւանդ զինու

ով դաշնակցութեան մէջ, որպէս փոխանորդ թաղերի բոլոր {բնակիչներին}, մտաւ Սուրբ Լիգայի մէջ։ Բայց որովհետեւ տասն եւ վե

է այդ քաղաքից ընկերսիրութեան հոգին, ինչո՛ւ նորա {բնակիչներից} շատերը պարապում են մի մեքենական վաճառականութեամբ

կապոյտ երկնքի վերայ: Գերեզմանակա՜ն լռութիւն... {Բնակիչներից} ամայացած պալատը սարի վերայից տխուր ճակատով նայում

րի կեցայ, ձմեռները մի քարանձաւում, գաւառի բոլոր {բնակիչներից}, բոլոր կրօնաւորութեան մէջ հռչակուած մի մարդու մօ

ետ միասին։ Վշտանալով Սալամանկայի անշնորհակալ {բնակիչներից}, մանաւանդ աբեղաներից եւ Համալսարանի վարդապետների

պաշտպանութիւն, որ ծաղկեցնէ Մօրէան զանազան տեսակ {բնակիչներով} ։ Բայց մեք ընդունել մի այդպիսի անհիմն խորհուրդ չե

1 - Կարկանով 1 - Շանշեանց Խնդիրք Արամայ. Տփխիսի {բնակիչք} որչափ են եւ մասնաւորապէս հայք, եկեղեցեաց թիւը,

ամաձայն էին Կարգի խորհուրդին եւ գաղափարին։ Բոլոր {բնակիչք} ուսան աշխատել. այր մարդիկը աշխատում էին դաշտումը

իքը, ամենայն տնից երկու րուբլի, բայց նահանգական {բնակիչքը}, յատկապէս շինականքը, որոնց մարդագլուխ սահմանւու

, որ մի երկու ծառ ունենար իւր բակում: Թէեւ բոլոր {բնակիչքը} մեծ նեղութեան մէջ էին ցեխի երեսից, երբ սկսանում

եր պատրաստել Եւրոպա ուղարկելու համար: Քաղաքի {բնակիչքը} բոլորը Հայք են՝ բուն հայկական ուղղափառ դաւանութե

անտարակոյս, պիտոյ է հրաշք թուին: Նախիջեւանի {բնակիչքը} մեծ մասնով վաճառականք են։ Արհեստասիրութիւնը շատ

օդը միշտ վարակուած է եղած սիրու ախտով, Վերսայլի {բնակիչքը} եւ այցելուքը միշտ վիրաւորուել են դէպի սիրտը Աստղկ

յ քաղաքի կամ գեղի հասարակութեան: Քաղաքի կամ գեղի {բնակիչքը} հաւասար իրաւունքով ազատ են իւրեանց բաժինը գործել

նգլիոյ մէջ, Լոնդոնի եւ այլ գաւառական քաղաքներում {բնակիչքը} գրեթէ հարիւրին տասն եւ հինգ շատանում են ամենայն տ

ի ազդեցութենից, որին անսովոր են առհասարակ Հարաւի {բնակիչքը}, հանգուցեալը սաստիկ տկարացաւ իւր ուսումնական ասպ

գերը չարչարում էին եւ հարստահարում էին Քրիստոնեայ {բնակիչքը}, պապերը մի կերպով իւրեանց անձը գլուխ եկեղեցու ցո

Պամպէլունա քաղաքը։ Պաշարուած զօրքը եւ առ հասարակ {բնակիչքը} անյաջող հակառակամարտութենից յետոյ արդէն վճռել էին

ր գտանւում էին Պօրտուգալացոց գաղթականքը։ Այնտեղի {բնակիչքը} հեթանոսք էին, Կսաւիէ չէր հասկանում նոցա լեզուն։

Վերջապէս հասաւ նա մինչեւ Կամօրին հրուանդանը, որի {բնակիչքը}, շատ մոլեալ լինելով իւրեանց հին կրօնի վերայ, չ'

կրակով ու սրով ջնջում էր Աւետարան չընդունողները։ {Բնակիչքը}, կորուսանելով իւրեանց համբերութիւնը, ապստամբեցա

ովը կարողանան իւրեանց հետ քարշել Հնդկաստանի անթիւ {բնակիչքը} եւ հարկադրել նորանց թողուլ իւրեանց հին կրօնը, որ

եանց խստութենովը, որ գործ էին դնում դէպի այնտեղի {բնակիչքը}, եւ անհաւանութենովը, որ ունէին դէպ ի Յիսուսեան

նչափ յարգում էին Յիսուսեան քարոզիչքը։ Պարագուայի {բնակիչքը} ծունկ չոքած լսում էին նոցա հրամանը եւ մեծ երջանկո

եծ գանձ էր բերում Կարգին այս հարուստ երկիրը, որի {բնակիչքը} բաւականանում էին միմիայն անհրաժեշտ հարկաւորութենն

րպիսի տեսողութենով լուսաւոր էին եւրոպայի բարեբաղդ {բնակիչքը} ։ Միտքը, բանականութիւնը տեսութենով եւ կենդանի գա

. ՀՐԵՇՏԱԿՆ ԱՂՕԹԻՑ Որ բնաւ ի տաճարս Ոչ {բնակիս} ձեռագործ, Որոյ են երկինք աթոռ Եւ երկ

ազգ բնակւում է մի մեծ ճախինի մօտ, որ ճախինի մօտ {բնակող} շատ երեւելի ազգի հետ բաղկացնում է մի ամբողջ հասար

ը տեղի գտանել իւր փառահեղութեամբ նորա կենտրոնումը {բնակող} հայ սրտերի մէջ. այսպէս ես եւս սոցայ հաշւումը չէի

պի ազգը, ազնուականը դիմում է դէպի իւր հողի վերայ {բնակողները}, կարդում է ճառեր, բորբոքեցուցիչ յորդորներ. " Ա

մտած էր իւրեանց ընտրած կարգը՝ թագաւորութեան մէջ {բնակողների}, թոյլ ենք տալիս նորան վայելել մշտնջենաւոր ժամանա

վերայ վայելում է ամենայն կարգ՝ թագաւորութեան մէջ {բնակողների}, որպէս ազատ վաճառականութիւն՝ թագաւորութենից դու

ատ չնչին բացառութեամբ: Իւրեանց տանից կամ իւրեանց {բնակուած} քաղաքից դուրս աշխարհ կա՞յ, չկայ, այդ մասին եւս

ան. - նա կամենում է, որ այս ահագին Տէրութեան մէջ {բնակուած} քրիստոնեայքը չ'հեռանան իւրեանց քրիստոնէական հաւատ

ալքն ընդ նմա"։ Յայտնի է, թէ սոցանից ոչ մինը չէ {բնակուել} բո՛ւն եկեղեցու մէջ, այլ այն շինուածքում, որի ան

․ միւսները, նայելով թէ ժողովուրդը ինչ ազգերի մէջ {բնակուել} էր, ուրիշներից: Ես ման գալով շատ հայաբնակ տեղեր

րամեանը՝ Նիկոմիդիա քաղաքից, երկար ժամանակ Փարիզ {բնակուելով} եւ տպագրական արուեստին հմտանալով, բաւական հարստա

րծութիւնը թէ՛ կամայ եւ թէ՛ ակամայ, եւ երթալով եւ {բնակուելով} քաղաքի մէջ, ոչ միայն փոքրացնում է երկրագործների

ի երկրորդ ուսումնակարգը։ Ամառը, քաղաքից դուրս, {բնակուելով} եւ զանազան բժշկական հնարներ գործ դնելով, բաւական

դպէս չէ, բայց ասենք, թէ խելացի է մի փոքր, բայց {բնակուելով} անխելների եւ տգէտների հետ, ո՞չ ապաքէն պարտական է

րիդենտեան ժողովը մայիսի մէջ 1546 թուականին։ {Բնակուելով} հիւանդանոցների մէջ՝ նոքա սկսեցին իւրեանց գործը ն

ուցանէին նորան իրական գործերի վերայ։ Իգնատիոսը, {բնակուելով} Պապական Ապարանքի մօտ, որ այն ժամանակներումը փայլ

Պօլսի մէջ, նորա շրջակայքում կամ այլ քաղաքներում {բնակուելու} եւ ձուկի նման տապակ տապակ լինելու ախորժակը անհասկ

այ, որ հպատակեցնէ իւրեան, եւ երբ Դուին քաղաքում {բնակուեցաւ} Կաթողիկոսի տանը, հրամայեց իւր հոգեւոր դասուն քար

կոյս Մայիսի առաջիկայ 1862 ամի: բ) թանգութիւն {բնակութեան} ի քաղաքիս է ի սակե անհաւատալեաց, քանզի այր յիւրա

յամիսն լինի 60 ֆունտ ստերլինգ: Իսկ բաց ի ծախուց {բնակութեան} եւ կերակրոյ, ծախք սայլի կամ կառաց նշանաւոր է նոյ

դատն: Գէթ այսպիսի եղանակաւ ազգն զերծանի ի ծախուց {բնակութեան} առաքելոյն ի Կալկաթա, առաքելով փոխանորդ կարգելոյ

է կացուցած: Երկրորդ. Ձեր առաւել յարմարաւոր {բնակութեան} համար տալ ձեզ Ազովեան գաւառի մէջ այն, միւս բնակո

, տաւարի կամ ոչխարի ճարպը, մշակները, ապրուստը, {բնակութեան} վարձը, մի խօսքով՝ ամենայն բան թանգ է, քան թէ Ն

ւել կարօտ է մխիթարութեան, քան թէ այն մարդը, որի {բնակութեան} աշխարհում մշտականաչ գարունը ուրախութիւն էր ցօղում

թ ամիս ձմեռը փակուած միայնակ եւ անմխիթար ողորմելի {բնակութեան} մէջ, իմ կոմսութեան ողբալի աւերակների վերայ: Այդ

ղաց արեան շոգին Աստուծոյ կենդանւոյն առջեւն ելած " {բնակութեան} ձեր աւերակ լիցի " ըսելու վրայ է... Բայց մինչեւ ա

լ, ապա ուրեմն միւս գեղացիների չափով կը ստանաս քո {բնակութեան}, առտնին պարտիզի, անասնոց գոմի եւ այլ կարեւոր բա

չենք իմանում եկեղեցական անօթք, այլ կրօնաւորների {բնակութեան} սարք ու կարգը։ Ասողիկը օգնութիւն է գալիս մեզ, ե

ռեկեան, տպեալ 'ի Փարիզ, յերեսներորդ եօթներորդ ամի {բնակութեան} հեղինակին 'ի նմին քաղաքի։ օք վերջաւորու

մայրը, չունէր այնքան արծաթ, որ հոգար իւր որդու {բնակութեան}, կերակրի, զգեստի եւ այլ հարկաւոր պիտոյքը։ Ի՛նչ

ան վերայ, որով նա համարձակուել էր ներս մտանել մի {բնակութեան} մէջ, ուր ստեպ հաւաքւում էին փերիներ եւ դեւեր:

աշակերտքը, թէ այնտեղի իշխանքը պատրաստ էին տալու {բնակութեան} տեղ ու ապրուստի հնար։ Այս հիմքի վերայ դուրս եկաւ

լ զայն տեղի այլեւայլ ազգօք եւ բնակչօք ետ նմա տեղի {բնակութեան} եկեղեցի եւ այլ եւ այլն։ Ապա Մխիթար աբբայ առա

րկնքի տակ. նորա օտարութիւնը ժողոված էր ո՛չ թէ մի {բնակութեան} յարկի մէջ, այլ կապոյտ երկնակամարը էր նորան տունի

ր դէպի բարեկարգութիւն, եւ ընտելացնում էին նորանց {բնակութեան} եւ անասնադարմանութեան հետ։ Պարագուայի մէջ Կ

վ այն միջոցին լցուած էր Ֆրանսիայն։ Յանսէնեանների {բնակութեան} կենդրոնը էր Port-royal (Արքայական դուռն) անուան

աւելի գեղեցիկ, աւելի հոյակապ եւ աւելի յարմար են {բնակութեան}, քան թէ այն տունը, ուր Քրիստոսի 79 թուականին վե

ջ՝ դէպի վեր Թեմերնիկ գետի բերանից: Բայց եթէ ձեր {բնակութենների} համար այնտեղ պակաս էր հողը եւ Ազովեան ամրոցի սահմ

ծներից, երբ որ զօրքերի գունդեր անցանելու էին ձեր {բնակութենների} մօտից, իսկ զօրք տալուց Տէրութեանը ազատում ենք ձե

ւթեան համար տալ ձեզ Ազովեան գաւառի մէջ այն, միւս {բնակութեններից} առանձնացած հողաբաժինը Սուրբ Դիմիտրիյ Րօստովսկիու

մի ողորմելի դրութեան մէջ հալածական քշելով իւրեանց {բնակութեններից}. Ինկվիզիցիօն պահանջում էր այս, պապի քաղաքականու

միածնի, ի 24 մայիսի 1853 ամի, ի Քիշինեւ: ՝ {Բնակութիւն} ունիմ ի Քիշինեւ քաղաքի յերկրորդ բաժնի քաղաքին յան

քել ի մի ծրար յանուն իմ եւ առաքել ի Պետերբուրգ ՚ի {բնակութիւն} իմ մշտական ըստ ներքոյգրեալ հասցէիս. անտի անկորու

այն տեսակ խաղողի գինիք վաճառել փոքրիկ չափերով ձեր {բնակութիւն} հաստատած տեղերում, բայց, դէպի Ռուսսիայի ներքին

ւթիւնը, եւ որպէս թէ փորձ արած էին մի քանի մարդիկ {բնակութիւն} հաստատելու գետի մօտ, բայց աւազակներից երկիւղը ստ

, բաղդը վիճակել էր իմ համար հիւսիսում հաստատել մի {բնակութիւն}, եւ ահա գտանւում եմ ես մի հիւսիսային գիւղում՝ ո

բոլոր քաղաքացիների չափով հող կը ստանաս՝ տուն եւ {բնակութիւն} հաստատելու համար: Եւ այս երկու դիպուածում, այսի

Նոր Նախիջեւանի հայերը ողորմելի խեղճութեամբ {բնակութիւն} հաստատելով Ազովի մօտ, Դոնի ափում, կորուսանելով

այս ու այն կողմ վազվազել մի կտոր հաց ճարելու, մի {բնակութիւն} գտնելու կամ մերկութիւնը ծածկելու համար: Իմ ազգաս

ետիկ, եւ յԱնգղիա փոխադրեսցեն կամ այլուր զիւրեանց {բնակութիւն}, եւ 'ի Կոստանդնուպօլսոյ վճարեսցուք ամենայն ծախք

ւր բանակը, մտածում է պաշարել բոլորովին Մանրիկօյի {բնակութիւնը} եւ, խլելով Լէոնորան, սպանել Մանրիկօն: Այս

ինձ, որ հետեւեմ իւրեան: Նա տարաւ ինձ Շամիլի {բնակութիւնը}: Ի՛նչ աւելորդ գլխացաւ պատճառեմ՝ նկարագրելով

ղածի չափ հողի քանակութիւն, որի վերայ կը շինես քո {բնակութիւնը}, վերասաց պարագաներով: Իսկ թէ քաղաքում կամենում

ններից յետոյ ես քաշուեցայ դէպի Փարիզ - իմ գլխաւոր {բնակութիւնը}, եւ սրտիս նեղութենից գրեցի ուսումնական դատողութի

ից մինը ամենայն օր գնում է իւր սիրականի մօտ, որի {բնակութիւնը} Փարիզից շատ հեռի չէր։ Որպէս զի կարողանայ յետ ձգե

ական վանքումը: Հինգերորդ. Երբ որ դուք արդէն {բնակութիւններ} էիք հաստատել մի առանձին քաղաքում՝ Պօլուդենկա ասա

խաւոր շինութեան աջ ու ձախ կողմից շինած են նոյնպէս {բնակութիւնք}, որոնցից մինի մէջ բովանդակւում են աշակերտների նն

ի 50 մանեթը տալու եւս արծաթ չլինի, թողում այնտեղ {բնակության} եւ ապրուստի հոգսը, ինչպե՞ս կլինի մարդու սիրտը եւ

դ հավաստի լուրերը, որ առանց հաշվելու Կալկաթայում {բնակության} ծախքը, միմիայն ճանապարհական ծախք ամեն մի մարդու

դ ո՞ր գրքի մեջ գրված է: Եվ ո՞ր մարդը, որ չուներ {բնակություն}, կերակուր եւ զգեստ, կարող է գործ կատարել եւ այն

իտի տեւէ այնքան, որքան նա կամ նորա սերունդը պիտի {բնակուի} այն հողի վերայ: Իւրաքանչիւր քաղաք, իւրաքանչիւր

ռով չէ՞: " Անի քաղաքը անիծուած է. ո՛վ որ այնտեղ {բնակուի}, նոյնպէս կ՚անիծուի ", այս չէ՞ մինչեւ այսօր ազգի

մը, տունդ կը մնայ դատարկ, եւ ոչ ոք չի գնալ, որ {բնակուի} նորա մէջ, որովհետեւ այժմեան ժամանակում անպիտան ե

Ինչպէ՞ս: - Լսի՛ր, եթէ կամենում ես գեղի մէջ {բնակուիլ}, ապա ուրեմն միւս գեղացիների չափով կը ստանաս քո բ

վերասաց պարագաներով: Իսկ թէ քաղաքում կամենում ես {բնակուիլ}, նոյնպէս, միւս բոլոր քաղաքացիների չափով հող կը

եւեալ կանոնները. ա) բոլոր անդամները պարտական են {բնակուիլ} հիւանդանոցներում եւ ապրիլ մուրացկանութեամբ, բ)

Բուրժի Արքեպիսկոպոսը, որի վիճակի մէջ կամենում էր {բնակուիլ} Լետիլիէն, յայտնեց թէ չէ կարող երաշխաւոր լինել նա

պատահում է դիպուածով մի հռոմէական վարդապէտի, որ {բնակում} էր հին Կապուայ քաղաքի մօտ գտանուած գիւղում: Անապ

տենք, որ Աստուած սէր է, եւ ով որ սիրու միջում է {բնակում}, Աստուծոյ մէջ է բնակւում, ով որ սէր ունի իւր սր

ում նկարագրել նորա փոքրիկ փայտեայ տունը, որի մէջ {բնակում} էր նա իւր հօր եւ մօր մահից յետոյ, այրիացած Վարդ-

ն գաղտնի երդումներով կապուած էին Կարգի հետ, բայց {բնակում} էին Յիսուսեանների հասարակութենից դուրս։ 1710 թու

էր, թէ վիրաւորուեցաւ չար Մանտուրիայի ձեռքով, որ {բնակում} էր այնտեղ, վասնորոյ եւ գանչեց. " Սատանայն առնու

այս թշուառութենից, ի՛նչպէս ներենք Ձեր աշխարհում {բնակուող} մեր եղբայրներին, որոնք այսպիսի լուսաւորեալ ժաման

ալ եւ յիմարանալ: Առածը ասում է, եթէ մի քաղաքում {բնակուող} մարդիկը միականի են, դու եւս, մտանելով այդ քաղաք

նական հրաւիրանք: Առաջին գնդակի մէջ դրած էր օդում {բնակուող} մեզիմեն աղեկներին հրաւէր, երկրորդում ` ցամաքում

մեզիմեն աղեկներին հրաւէր, երկրորդում ` ցամաքում {բնակուողներին}, իսկ երրորդում ` որոնք ծովերում էին բնակւում:

լք յերեսաց եպիսկոպոսի իւրեանց. տեսի զբազումս ՚ի {բնակչաց} Ջուղայոյ, զարս զուրկս ի նիւթական կարողութեանց եւ

արբանեկաց նորա եւ ձեռնագրեալ ՚ի խղճալի եւ ՚ի համր {բնակչաց} Ջուղայու, թերեւս ի ներքոյ գաւազանի: Զայս ամենայ

ուս, զձմեռն 'ի քարայրի առ առն միում հռչակելոյ 'ի {բնակչաց} գաւառին յամենայն կրօնաւորութիւնս, որում անուն էր

միշտ մնայ հով ու զով. Ցնծա՛յ, Արբատ, փառք {բնակչացդ}. Գասպարեանցն է քու տէրը. Ես լուսինին հրաման

ճակագրական կոմիտեի տեղեկությունների, արական սեռի {բնակչության} թիվը՝ պատվավոր քաղաքացիներ, վաճառականներ, մեշչ

, առ 'ի ծաղկեցուցանել զայն տեղի այլեւայլ ազգօք եւ {բնակչօք} ետ նմա տեղի բնակութեան եկեղեցի եւ այլ եւ այլն։

ամար եւ իմ բարեկամս է, ամիսներով նորա հետ միասին {բնակվել} ենք Պետերբուրգում: Չգիտեմ մինչեւ այս գիրս ստանալ

դար գործ ունենալով նոցա հետ, չեն կարող խոզի նման {բնակվել} Հնդկաստանում, առանց յուրյանց սեպհական պատիվը, կ

այդ գրքերը կարդալով պիտի լուսաւորուի՛ն այդ տեղում {բնակվողքը}, կամ ուրիշներին պիտի լուսաւորե՞ն։ Եւ դու, Տ

ւմ եւ իցէ տուած, եւ այս բանը գիտեն իմ հետ այնտեղ {բնակվողքը} ։ Բայց ուրիշներից աւելի Ակիթ անունով մի մարդ, որ

Հայոց լեզվի ուսուցիչ Միքայել Նալբանդյանց {Բնակվում} եմ Բոլշայա Դմիտրովկա, պ. Ռուդակովի տանը: 28

արգ ընկնին: Լեբեդեւան ավարտեց ուսումը, բայց {բնակվում} է դարձյալ շկոլայի մեջ մի տարի եւս այդպես պիտի լին

Մուզայի Մասեաց դարեւանդից. պատճառ, մուզայք չեն {բնակւում} Արարատի վերայ, այդ քնքուշ արարածքը իւրեանց անզգո

եամբ յապաւել ", իսկոյն երեւում է, որ այդ պարոնը {բնակւում} է այգիների մօտ եւ անդադար տեսանում է ճիւղերի կտրա

նպիսի բան եւ ուստի՞ գիտէ, որ Պ. Կոմս Էմմանուէլը {բնակւում} է Մոսկուայում, ճշմարիտ, արժանի է զարմանալու: Մ

բանտերի մէջ: Հիւսիսում՝ արջային շրջանակի տակ, {բնակւում} է ցրտաշունչ եւ դաժան Բորէասը, որ խլում է աղքատ շ

ան ողբալի աւերակների վերայ: Այդ տունը, ուր այժմ {բնակւում} եմ ես, եւ որ երբեմն եղած է իմ պապերի բնակարանը,

րանսիացիք: Արժանահաւատ անձինք, որ շատ տարիներով {բնակւում} են Փարիզում, վկայեցին մեզ, թէ ոչ մի աշակերտ մին

մէջ: Չարաչար խաբուած է նա իւր կեանքում։ Խաբողը {բնակւում} է Տուիլերիու, Լուվրի եւ Սէն-Կլու պալատներում, ի

ւողքը ապրում են միեւնոյն արեւի լուսի տակ, ինչպէս {բնակւում} են միեւնոյն մոլորակի վերայ. անգոսնելի կիրք:

ւմ է գնալ Պօլիցմէյստերի մօտ գանգատելու (Բէգզադէն {բնակւում} էր Պօլիցմէյստերի տան դէմուդէմ): Բէգզադէն, լսել

ստոյգ թիւը ներկայումս, եւ թէ որքան ո՛ր աշխարհում {բնակւում} է: Ես չգիտեմ՝ ինչ բան կար սորանից թեթեւ: Քո աս

. 900. 000, որոնցից, ասում է հեղինակը, 400. 000 {բնակւում} են եւրոպական Տաճկաստանում, իսկ մնացեալ երեք միլի

ժողովուրդը իւր երկու ձեռքից աւելի բան չունի. նա {բնակւում} է ազնուականների հողի վերայ եւ վարձ է վճարում հողի

ող երկրագործութեամբ պարապիլ. այն միլիոնները, որ {բնակւում} են Անգլիոյ մէջ, օրական աշխատող, վարձկան մշակներ

ընտրութեան ժամանակ: Այսինչ ազնուականի հողի վերայ {բնակւում} է այսքան մարդ, եւ մինիստրի ընտրութիւն կայ մէջտեղ

ի՛նչ գործէ, ինչպէ՛ս ապրի: Նոյն հողը, որի վերայ {բնակւում} էր եւ որ գործում էր, այժմ, ազատուելուց յետոյ,

ս, կարո՞ղ ես բռնի յափշտակել: Այն տունը, ուր ես {բնակւում} եմ, սորանից տասն տարի յառաջ վարձում էի յիսուն ոս

Անտուն, անտէր աղքատին"։ Նորա շքեղ ննջարանում {Բնակւում} էր Աստղիկը. Նորա որդին փայփայում էր Նորան ամբողջ

Մի շատ հարուստ անգլիացի մեծատուն, {Բնակւում} էր Նէապոլիս քաղաքում. Մինչեւ այժմ նա չգիտէ

ն, որ Ակիթն էլ Գարդմանի վանքից գալիս է այնտեղ եւ {բնակւում}. Ինքը՝ Փարպեցին " եւ բնակեալքն ընդ նմա"։ Յայտ

իւր ուսման ընթացքը աւարտելուց մի տարի յառաջ, երբ {բնակւում} էինք ամառը միասին կոմս Շերեմետեվի գիւղում։ Բայց

ն մի հողեղէն թանձր պատեան, որի մէջ երեք օր յառաջ {բնակւում} էր մի աննիւթ էակ, մի զգայուն, բանական եւ յաւիտե

, Ձեր մռայլութիւն, աշխարհի երեսին մի անանուն ազգ {բնակւում} է մի մեծ ճախինի մօտ, որ ճախինի մօտ բնակող շատ եր

նից յետոյ ես շարժեցուցի եւ մի այլ ազգ, որ ապահով {բնակւում} էր հիւսիսային աւազների վերայ մի մեծ գետի եզերքում

եցէ՛ք այդ ծայրագոյն Բրամինը այն օթեւանի մէջ, ուր {բնակւում} է նորա նախահայր Քամը, արժանի՛ զաւակ արժանի հօր.

իւն: Է․ Շատ ժամանակ չէր, որ կոմս էմմանուէլը {բնակւում} էր այս քաղաքի մէջ, ուր անցան նախընթաց գլուխներու

մ, ահա, այս կապոյտ պատուհաններով միայարկ տանն է {բնակւում}, - այս ասելով Մահտեսի Թովմասը մատով ցոյց տուեց պ

անցանում էին վերեւում պատմած անցքերը, վաղուց ահա {բնակւում} էր պ. Յովնաթանեանցը: Այս անունը առաջին անգամ պա

նը, - արդէն ժամանակ է. համարեա թէ ամբողջ քաղաքը {բնակւում} է այժմ ամառանոցում, իսկ մենք փտում ենք այստեղ:

եւ ով որ սիրու միջում է բնակում, Աստուծոյ մէջ է {բնակւում}, ով որ սէր ունի իւր սրտում, Աստուած ունի իւր մէ

նակուողներին, իսկ երրորդում ` որոնք ծովերում էին {բնակւում}: Յանկարծ կատուն մլաւեց: Պառաւները սկսեցին

ետեւ ճանապարհ ընկաւ նա դէպի Կոստանդնուպօլիս, ուր {բնակւում} էր Կարնեցի Խաչատուր վարդապետը, որ աշակերտուած էր

ու բարեկամք, որոնց թիւը շուտով հասաւ իննի։ Նոքա {բնակւում} էին մի տան մէջ, որ Մխիթարը վարձել էր Պերա (Բէյօ

դրուելով Արդէնեան Եպիսկոպոսից պահքով ու աղօթքով, {բնակւում} էին Վենետիկ քաղաքի մէջ, քարոզում էին ժողովրդին բ

կախեցին։ Պարլամենտը վճռեց քանդել այն տունը, ուր {բնակւում} էր Շատէլ, եւ նորա տեղում մի բուրգ շինել թագաւորի

քաղաքի մէջ, ամենայն ոք վազում էր դէպի այրը, ուր {բնակւում} էր Պարին, կտրատում էին մեռածի շորերը եւ իբրեւ մի

նց հանդերձը կամ ապականուի իւրեանց տունը, որի մէջ {բնակւում} են. ի՞նչ խղճմըտանքով ուրեմն աշխատում են մի այդպի

ղալիցն ազատուելու, մի ուրիշ տուն շինեց եւ այնտեղ {բնակւում} էր։ Արդէն շատերին յայտնի կը լինի, որ մեք

ն՝ քանի դեռ հասու չի լինի նրա գաղտնիքներին: Իսկ {բնապատմությունն} այդ հարցին տալիս է ուղղակի եւ դրական պատասխան, ն

թյուն ունի։ Առաջ, ինչպես բոլոր գիտությունները, {բնապատմությունն} էլ չոր ֆորմուլ էր՝ առանց կենսագործման, եւ դրա հ

ամենեւին զերախտիս սուրբ վարդապետաց, որք կամ էին {բնաջինջ} առնել զայնպիսի աղանդաւոր ի քաղաքաց իւրեանց, այլ

ռնել այսմ, կամ անձամբ անձին բարձցեն բոլորովին եւ {բնաջինջ} արասցեն յիւրեանց զայս գայթակղական եւ վնասակար փօլ

յայտնի միայն պատուական հեղինակին: Ոչ ուրանամք {բնասիրութիւն} նորա, զորոյ ապացոյց կարեմք ի մէջ բերել զՅովհաննէ

Կարծեմ, որ եթե իմ լավ անունս լսած չեք նե, գեշը {բնավ} լսած չեք, ապա ի՞նչ է իմ ծնողաց ընդդեմ մեղքս, աս

եւ քերականության քառորդը: Ծանոթագրություններ դեռ {բնավ} չեմ գրել, որովհետեւ ձեռքիս տակ գրքեր չունեմ, իս

որ այդ անկարելի է եւ բացի դրանից, այդ վավերագիրը {բնավ} չունի նման իմաստ եւ օրենքի առաջ հավասար է ∞ 0, ե

ն տեսակետներից պատվավոր կամ հաճելի կացությունները {բնավ} անհրաժեշտ չեն մեր հասարակական գործերում ձայն ունե

րեկան 2. 000 դ. ։ Ինչի՞ համար: Սակայն, այդ մեզ {բնավ} չի վերաբերում. մեր անմիջական պարտականությունն է

րվելիք նյութական վարձատրությունն է, որ ինձ համար {բնավ} երկրորդական հարց չէ։ Թույլ եմ տալիս ինձ խոնար

ավունքների մասին. շնորհակալ եմ, եղբայր, իսկ ես {բնավ} չգիտեի, որ ես եւս իրավունք ունեմ, բայց դու միայ

ով. շչի, կաշա գիտե, որ ես չեմ ուտում, այլ բան {բնավ}, ուրիշ բան էլ չկա: Ուր թողում բարոյական անախորժ

մ, որ մաշում է ինձ առավել քան թե տարի, ուստի եւ {բնավ} սիրտ չունիմ ձեր անճոռնի կռիվները մտիկ անելու եւ,

ե գրածիս օրինակը քեզ կուտան, եւ դու կտեսնես, որ {բնավ} կողմնապահություն չկա, այլ ուզածս կատարյալ արդարո

սոսում: Նա ուներ այնպիսի մեղմ, բացսիրտ եւ խաղաղ {բնավորություն} ՝ միշտ տրամադրված ուրախանալու, որ չէր կարելի նրա

նորին վեհափառութիւնն բարեհաճեալ է յիշել, չեմ ես {բնաւ} գրեալ առ տիրացու Սարգիսն, քանզի չունէի ընդ նմա զ

գամաւորաց ի պատճէնին վաւերացելոյ յԱյվազովսքւոյ ոչ {բնաւ} երեւի, յայտ է թէ թիւր մտօք: Այսու պատճառաւ հարկ

երեւի գայթ ի գայթ եւ կցկտուր իմն վճռադատութիւն ոչ {բնաւ} արժանաւոր սինոդական իրաւանց եւ արտօնութեանց եւ պ

ռիս հրամայեցին: Որովհետեւ օրէնքն տէրութեան ոչ {բնաւ} ներգործեն ՚ի Սինօդին, եւ լօգիկաբար չէ մարթ խօսիլ

մ, զայդ չկարեմ գիտել, իսկ գոյութիւն թղթոյն՝ ոչ {բնաւ} առարկայ երկբայութեան: Բաց ի սմանէ, նոյն Թադ

գիր: Ընդ այս յեղափոխութիւն գործոյն, որում ոչ {բնաւ} ակն ունէր օրէնսգէտն այն անշուշտ նեղսրտեալ, ցայս

յլ զնա ոչ երբէք, զամենայն մոռանալ, այն զազգն ոչ {բնաւ}, ընդ նմա կեալ եւ ընդ նմա մեռանիլ: Եւ այս ուխ

Առաջին անգամ լսելով այս բանը Պ. Խուդաբաշեւից՝ {բնաւ} չտարակուսեցանք կարծել, որ պարոնը կա՛մ ամենեւին չ

, ապացուցանում է լուսաւորեալ աշխարհի առաջեւ, որ {բնաւ} իսկ գաղափար չունի, թէ ի՛նչ ասել է Հնդկա-եւրոպակա

, դաւանութիւն ասացեալը, խղճմտանքի բան լինելով, {բնաւ} վերաբերութիւն չունէր օտար կամ դրացի ազգերի: Հայե

ն արծաթ եւ ոսկի չունի, ամէնին փոխ է տալիս, ինքը {բնաւ} նեղութիւն չունի, եւ այլն, եւ այլն"։ Հազարաւոր

թիւնքը ազգ չեն, եւ տէրութեանց շահը ազգի շահի հետ {բնաւ} վերաբերութիւն չունի, քանի որ տէրութեանց կազմութի

Եւ վաճառելու կամ գրաւ դնելու իրաւունք չունենալը {բնաւ} չէ կարող վշտացնել նորան կամ յետ կացնել գործից, ե

մի բան է եւ դորան յուսալը՝ խելագարութիւն: Թո՛ղ {բնաւ} չյուսայ, որ առաջ հարստանայ եւ յետոյ երկիր ձեռք բ

ալիգուլա կամ նոցա աշակերտ մի պոլիտիկական աւազակ, {բնաւ} սարսափելի չէ. քանզի այն անհատի հետ գերեզման կ'իջ

նանալ իւր վերայ եւ նորա բռնակալական ձգտողութիւնքը {բնաւ} իսկ պակաս չեն արտաքին բռնութեան ձգտողութեններից:

րմար, աւելի ձեռնտու եւ աւելի ախորժելի չէ, գոնէ՛ {բնաւ} պակաս չէ Եւրոպայից: Նորա կախարդական թովչութիւնը

հարուստների թիւը, փո՛քր է այս, աղքատ ասած բանը {բնաւ} չպիտի լինէր աշխարհի վերայ: Բայց աւա՜ղ, հարստութ

, հազար ողջոյն տիրաւանդ"։ Իսկ նա ` " Ո՞վ ես, {բնաւ} քեզ չեմ ճանաչում"։ " Ես նա եմ, քոյր, ում պար

հետեւ գոհարն մեծագին Առանց տաշուելու չի՜ փայլում {բնաւ} ` 0՜, բերուի այն տաշողին թող, Որ կոչւում է հմու

լաւ, Բայց թէ սիրուց հրաժարուե՞լ, Չճաշակե՞լ այն {բնաւ}: Ուրեմն ինչու՞ տուեց ինձ Սէր, կին, ինչո՞ւ Տէրն

ւնիմք առ որ չեմք, եւ ո՛չ երբեք: Ընդե՞ր իսկ {բնաւ} եւ մաղթանք՝ մի՛ որոց աչս ունիցին տեսանելով ո՞չ զ

եւ մի՛ լիցի, ասեմք եւ կնքեմք, այլ զդիպողն առանց {բնաւ} թանգուզանաց, արդիւնաւոր ճշմարտութեամբ եւ ի փորձո

իսկ ոչ հնանայր: Գ. ՀՐԵՇՏԱԿՆ ԱՂՕԹԻՑ Որ {բնաւ} ի տաճարս Ոչ բնակիս ձեռագործ, Որոյ են

որա թափէիր Զկիզելւոյ կայծակունս Եւ կամ {բնաւ} ժուժայի՞ր Յանձին տանել զցոլմունս. Եւ

ասէ նախահայրն Առ սերովբէն, յանզգա՞յս {Բնաւ} ունիս դու զմարդն: Ո՞չ տիեզերք գործ ձեռաց

զամայութիւն, Տեսցես ուրեմն, սայթաքի՞ {Բնաւ} մարդոյս բնութիւն: Ո՛չ վայրաքարշ ինչ կրից

կրից Զսիրտ եդից ի թիրախ, Իսկ ընդե՞ր {բնաւ} ժպտիս, Ուխտեմ ես ո՛չ՝ յուխտ խարդախ:

ձնամատն Ի բոց հրոյ, եւ բերիլ՝ Յոր ոչ {բնաւ} ուժ է մարդն"։ Ընդ հենգն ելանէ Ադամ Եւ

Զարմանք ունին զիս ընդ բանս Եւ զի սերովբէ չեմ {բնաւ}, Ներեսցի՝ ոչ գիտել զայս: Տանէր սերո

ախտին Ի կուտ զսիրտ մի՛ տացէ. " Ընդէ՞ր {բնաւ} ինձ պատուէր Կրկնի, ասէ նախահայր, Չէ՞

, որ գիտէր Մարդոյն սրտի զկազմած, Եւ ոչ {բնաւ} վրիպէր Բան ի նորա սուր աչաց, Ահաբեկեա

կէր. " Ե՛րթ յետս իմ, սերովբէ՛ Եւ զի՞ {բնաւ} ոչ մեկնիս. Բան քո ըստ չափ ելանէ, Ոչի

կամ շատ շատ միլիոն մը տարի առաջ այս բաներս չկային {բնաւ} "։ Ամեն այն գիր, որ ուսուցանէ զհաւատոյս, պարտի

նապէս պատասխանել առ առաջարկեալ հարցմունս, եւ ո՛չ {բնաւ} տարակուսել: Ըստ աստուածաբանութեան Արեւելեան եկեղ

տեալ են ՚ի նմա: Եւ որ գլխաւորն է, զորով չկարեմք {բնաւ} զանց առնուլ, Հեղինակ մատենկանս սնեալ եւ դաստիարա

ն իմ, այս է արիւն իմ"։ Զխորհուրդ պատարագին ո՛չ {բնաւ} կացոյց Քրիստոս, որպէս զգործարան ինչ, որով լոկ հ

ւ կայտռան զօրէն հէգ մանկան, Ո՛չ ճանաչեն զիս {բնաւ} թէ եւ եղէց յաւիտեան։ Այլ մինչ աւուրց նոցա օձ զիւ

չափւում, Ճառագայթիդ եւ մեր հոգուոյ աչքն էլ {բնաւ} չի դիմանում. Դո՛ւ, որ բնութիւնը ստեղծեցիր

եմ, որ քեզ խաւար չպատէ. Ամպին կ՚ասեմ ` իսկի {բնաւ} կայծակներով, որոտով Հիւր չլինել քո մօտումը

է պարտականութենից դէպ ի մեր արժանաւորութիւնը, որ {բնաւ} պահանջողութեան յանդգնութիւն չունի: Այդ հրատար

րակութիւնքը, անշուշտ, ազգի մեծագոյն մասին վերայ {բնաւ} ազդեցութիւն չգործելով, երեւում է թէ նետի նման ծա

մինչեւ քուրմերի եւ եզուիտների կացութիւնքը: Ոչ {բնաւ} պիտի ընդունինք այս դրութիւնը, քանի որ մեր եկեղեց

բոլորովին եւ սոքա այնպիսի ճանապարհներ են, որ ոչ {բնաւ} հանդիպում են միմեանց: Մեր նուիրական պարտականո

սափայլը կրօնական օրագիր չէ եւ դաւանաբանութեան հետ {բնաւ} վերաբերութիւն չունի: Նորան հերիք է, եւ իւր պարտ

օրագիրը չլինելով, ոչ երբեք ներած է ինքեան եւ ոչ {բնաւ} պիտի ներէ ուղղել իւր հայեացքը մի այնպիսի կէտի վեր

ն ազգինն է. հրաշալի լօգիկա: Ո՛չ երբեք, ո՛չ {բնաւ}: Մինչ իսպառ բողոքելով, մինչեւ այժմ եղած հոգե

դիրների քննողութեանց մէջ, որ մեր ներկայ խորհրդին {բնաւ} վերաբերութիւն չունի։ Մեր դիտաւորութիւնը է միայն

ին խեղճ էին եւ հայ լեզուի ոգուն եւ տրամաբանութեան {բնաւ} իսկ տեղեկութիւն չունէին եւ հայերէն խօսելու ժամանա

ւն չգիտէ, շատ անգամ տպում է եւրոպական վէպեր, որ {բնաւ} մեզ՝ մեր ազգին վերաբերութիւն չունին։ " Հիւսիսափ

նք. եւ ոչ միայն այսքան, այլեւ յայտնում ենք, որ {բնաւ} չենք ցանկանում այն տեսակ սքանչելի հայկաբանութեան

հոգութեամբ, այո՛, շատ անգամ եւ տգիտաբար, առանց {բնաւ} հայ լեզուն ուսած լինելու, անկարգ, անկանոն, ինչ

լ երկուքն էլ, մասնաւոր խորհրդով գրուած լինելով, {բնաւ} իսկ ընդհանուր հասկացողութեանց կամ ընկերական յարաբ

մարը կերպարանափոխ է լինում: Է՜յ, դու, որ եւ ոչ {բնաւ} գերմանացի ես, դու որ ապրում ես հարիւր տարի Քանթի

ւ այնքան ուժ գործ դնելու, որքան առաջին ազգը, եւ {բնաւ} չհանդիպելով միջին մոմենտներին, որոնցից անցել էր

աշխատութիւնքը մեծ մեծ պարծանքով գրեց)։ Եւ ո՛չ {բնաւ} որպէս մի սխալուած մարդ մերժուեցաւ, ա՛յլ, պայծառ

յդ մարդու արիւնից, որովհետեւ մահի արժանի յանցանք {բնաւ} չգտայ դորանում, դո՛ւք առէք եւ ձեր օրէնքով դատեցէ

, որ Կորնթացոց առաջին թղթումն է գրում, թէ ինչի՞ {բնաւ} պոռնկութեան անունը կայ ձեր մէջ, մնացած ամե՛նն էլ

ծաների հետ"։ Եւ տէր Յովհաննին էլ նեղացար, թէ " {բնաւ} քեզ պէս մի մարդու արժան չէր լսել, թո՛ղ թէ ինձ էլ

եւ շատ տեղ էլ անունով պատմում է այսպիսի բաները, {բնաւ} չէ խօսում Ս. Կաթուղիկէի մօտ կրօնաւորների բնակարա

պատանի ճանաչենք Փարպեցուն, որ չէ կարելի թոյլ տալ {բնաւ}, այնուամենայնիւ Մեծ Թարգմանչաց վախճանելու թուակա

ը են Մեծ Թարգմանչաց աշակերտներից, որ այն միջոցին {բնաւ} պակաս չէին եւ " զմի միով ելեւելս առնէին ", ինչպէ

ից ո՞րը կամենում է հասկացնել պ. Էմինը, բայց այդ {բնաւ} արգելք չէ մեզ, որ երկուքն էլ միասին մերժենք, որ

թաբանութեանց օգուտը, որ պ. Էմինը անում է, մենք {բնաւ} չենք հասկանում։ § 22. Բնագրում գրած է Հրատ.

իմք չունի, եւ մաքուր խղճմտանքով ներգործելով, ոչ {բնաւ} ներել իրեն դորա փոխանակ, իր կամամտածական կարծիքն

րենացին, Փարպեցին, Յովհ. կաթողիկոսը եւ Ասողիկը {բնաւ} չեն յիշում Ձուիկի հօր անունը եւ, բացի Փարպեցուց

րկրորդ թղթում չէ, այլ առաջնում, եւ ահաւասիկ. " {Բնաւ} եւ անուանի՛ իսկ 'ի ձեզ ընդէ՛ր պոռնկութիւն " (Թ.

եցու Թղթի բնագրում մէջբերուածի հետ. " Ընդէ՞ր իսկ {բնաւ} եւ անուանի 'ի միջի ձերում պոռնկութիւն " (եր. 46

։ Մեզ թւում է, թէ այս մի այնպիսի խօսք է, որ {բնաւ} հիմք չունի, որպէս եւ այս խօսքերին յաջորդող, միւ

ին զտեղին։ Այս այն աստիճանի պարզ կանոն է, որ {բնաւ} օրինակ եւս չենք ուզում բերել։ Բայց ի՜նչ ասել

րպով չէ կարող ապացուցանել, եւ հաւանականութիւն էլ {բնաւ} չկայ, թէ Փարպեցին, Սիւնեաց աշխարհից վերադառնալո

դիպում է երբեմն այս ձեւը, բայց զգուշալի է եւ ո՛չ {բնաւ} հետեւելի։ § 75. " Պահեա՛ զիս տէր, 'ի ձեռաց

կայում է, Կամսարականների մօտ էր այդ միջոցին, եւ {բնաւ} որեւիցէ եկեղեցական պաշտօնի մէջ չէր։ գ) 484-ի

ութիւնքը, որ տիրապէս "գլուխը կախած" են հասկանում, {բնաւ} արգելք չեն եւ "գլուխը ծածկած" հասկանալու, որովհետ

քննութեան մէջ տեղ չունի. ապա թէ ոչ, մեր հատուածը {բնաւ} չի վերջանալ։ Թուղթ կաթուղիկեայց Խապառաճե

Միքայէլ Նալբանդեանի այս յիշած բաները մենք {բնաւ} չգտանք նորա թղթերում, թէեւ ամենայն մտադրութեամբ ա

Ձուիկի գերութիւնը. այս մասին Վարդանի վկայութիւնը {բնաւ} արժէք չունի մեր աչքում։ Գուցէ, եթէ Փարպեցու պատմո

, թէ չիք Վասակը ուրիշ նախարարաց որդոց հետ (որդոց, {բնաւ} եւ ոչ մի կնոջ անուն չկայ) բռնեց եւ Հմայեկի երեք ո

պէս անհերքելի վկայութիւն այն բանին, թէ Ս. Յովսէփը {բնաւ} եպիսկոպոս չէ ձեռնադրուած։ ---------------

վարին հայք առհասարակ յընկերական կենցաղս: Չգիտեմք {բնաւ}, եւ զարմանք զմեզ պաշարեն՝ թէ զի՞նչ պատասխանի տա

գիտութիւն միոյ լեզուի եւ այն՝ լոկ հայկականին չէ՛ {բնաւ} պիտոյ անուանել գիտութիւն. ամենայն որ եւ է լեզու

ն՝ չիք ի Պատմութեան Հայոց. զայս ասացեալ չկամիմք {բնաւ} մատնանիշ առնել ի թերութիւնս Չամչեանին, թէ զրկեալ

եւ սակաւուք խոստովանիմք, զի կեանք ազգի մերոյ չեն {բնաւ} եղեալ պատմականք, զորպիսի առ այլս նկատեմք, այլ՝

շտպանութիւն էին ցոյց տուել չարագործին, կարծեմ թէ {բնաւ} չեն ախորժում, եթէ ցեխոտուի իւրեանց հանդերձը կամ

ով, սառուցի վրայ թեք ընկնելով, սոված եւ ծարաւ, {բնաւ} նորա երեսի գոյնը չէ թռչում, նորա առողջութիւնը չէ

արիաջան աշխատութիւն։ Աւելորդ է ասել, որ մենք {բնաւ} պահանջողութիւն չունինք, թէ մեր գործադրած ձեւ ու

րկանում է հին լեզուի արտաքին ձեւին՝ կեղեւին, որ {բնաւ} խորհուրդ չունի։ Բայց այս էլ ճշմարիտ է, որ պ. Պ

լի պատշաճաւոր է, քան թէ ոյ-ը, որ նոր լեզուի մէջ {բնաւ} հանդէս չունի։ Երկրորդ, ոյ-ը ու-ից ո՛չ միայն աւե

ներկայում։ Եւ մեզ թվում է, թէ տալիս եմ-ի արմատը {բնաւ} տալի ընդունելութիւնը չէ, այլ տալ աներեւոյթ եղանա

արդարութեան անունով խոստովանում ենք, որ այս ձեւը {բնաւ} պ. Պռօշեանցին միայն սեփական չէ, այլ գրեթէ բոլոր

ների համար, որ նոր քաղաքակրթութեան արդիւնք են եւ {բնաւ} նոցա բուն բառը հին լեզուում էլ չունինք, պիտի նաե

ած՝ ընդունել է կա՛մ հինը, կա՛մ օտարը։ Հեղինակը {բնաւ} հնար չունի այս ցաւին ճար անելու. բայց ժողովուրդը

ւրայ, որ իր անսովորութեամբ կամ օտարութեամբ գուցէ {բնաւ} չի պատուաստվի էլ ազգի լեզուի վրայ։ Վերստին կրկնո

րի պարապմունքը, մեր հին, որպիսի եւ իցէ, կամ թէ {բնաւ} չեղած բանաստեղծութեանց ուսումնասիրութիւնը, - մենք

մից երկիւղ չկայ, որովհետեւ մեր անաչառ քննութիւնը {բնաւ} երբեք չպիտի նսեմացնէ նորա արժէքի եւ քանքարի փայլը

ների հոգեբանական կամ բարոյական որպիսութեանց մասին {բնաւ} իր բերնից խօսելով հանդէս չի գալիս. ներգործողքը ի

մայրաքաղաքների մէջ անչափահաս աղջիկների աւերանքը {բնաւ} երբեք ցանկականի կամ սիրու բնական հետեւանք չեն,

, հազիւ մի երկու անգամ հանդէս է գալիս, նորա կինը {բնաւ} չի երեւում, իսկ փոքր եղբայրը ` Արշամը կամ Գեղամը

միջնորդութեամբ եւ այդ ստորագրութեան համեմատ խօսել {բնաւ} իսկ մի որպիսի եւ է խեղճուկ տիրացուի գործ չէ. բ)

սոված եւ ծարաւ, բայց եւ այնպէս նորա երեսի գոյնը {բնաւ} չէ թռչում, նորա առողջութիւնը չէ սասանում. իսկ ե

աւ գիտեմ, որ մի քանի տող էլ կար: Նախիջեւանի մէջ {բնաւ} աւանդութիւն չկայ այս Նուրինի մասին. լաւ գիտեմ,

նակը պատասխանատու չէ, բայց այդպիսի դիպուածում էլ {բնաւ} աւելորդ չէր գոնէ՛ մի բացասական ծանօթութիւն: Մենք

պաշարը. մանաւանդ, որ դեռ շատ բան մնում է, որին {բնաւ} չէ դիպել հեղինակի գրիչը: Ապարան բառի ստուգա

րից կը կորցնեն իրենց ներկայ խորհուրդը, բայց մենք {բնաւ} վերաբերութիւն չունինք այդ բաների հետ. մեզ մանաւա

րով տեսել է մի խորհրդաւոր անցք, բայց Թորոսի վրայ {բնաւ} համարում չունի, ազգի յետագայ զաւակները այդ անցքը

հասկացողութեանց ազնուութիւնը: Ահա մի օրէնք, որ {բնաւ} բացառութիւն չունի: Սարդի ոստայնից բարակ մետաֆիզի

ջանում բնութեան մէջ. վրայ երկու, որ այն ժամանակ {բնաւ} յայտնի չէր: Նոյնպէս եւ գալուանական լոյսը, որ գր

որիչը թողած գնանք մի սուրբ Հելմոսի քամակից, որին {բնաւ} մեր եկեղեցին չէ ճանաչում: Սուրբ Հելմոս խօսքը, ի

մի առանձին հատուածի էլեկտրականութեան մասին եւ ոչ {բնաւ} կարելի է թոյլ տալ այս տեղում: Ուստի, ենթադրում

նը տուել է նորան անխախտելի եւ սուրբ օրէնքներ, որ {բնաւ} եւ մէկ մազի չափ խոտորմոնք չունին. " սահման եդ եւ

ում է ամէն ինչ, որ մենք տեսնում ենք, կամ ինչ որ {բնաւ} չենք տեսնում, տիեզերքի անչափելի տարածութեան մէջ

երին, քաշքշելով այն օրէնքները, որ մարդու կամքին {բնաւ} չեն ենթարկւում, այո, այդպիսին աստուծու արտօնութ

մեսմերականութիւնը, կամ " ինքնակիզութիւնը " եւ չէ {բնաւ} պաշտպանում, բայց նոցա ընդդէմ կային բաներ, որ ու

տին վրայ է, թէեւ, այո՛, Ցիմմերմանի ֆիզիկան ո՛չ {բնաւ} անօգուտ է եւ ուսանողներին: Հակամէտ եմ կարծե

դատողութեանց մէջ, այնպիսի առարկաների մասին, որ {բնաւ} չեն ենթարկւում ամբոխի նկատողութեանց եւ չեն դիպչու

լու վերաբերութեամբ (արդեօք էշի սանձը ինչպէ՞ս է. {բնաւ} ՞ զօրութեան չունի), չնայելով մեր հեղինակի արած ծ

ը Աշտարակի բարբառի մէջ օտար ձեւ, օտար ոճ, կամ, {բնաւ} ո՛չ, այլ նորա յառաջաբանի լեզուն: Եւ հեղինակը,

հաւող խոստանալով: Մենք խոստովանում ենք, որ {բնաւ} տեղեկութիւն չունինք, թէ ինչպէ՛ս էին այն կողմերի

երը, սոքա են նորա օրօրոցը, որ այնտեղ կայ: Սառը {բնաւ} վերաբերութիւն չունի մոծակի բազմանալուն, թերեւս կ

մն եթէ դժուար հասկանալի խօսելը գովելի մի բան էր, {բնաւ} չխօսելը որչափ եւս։ Սոցա մօտ այսքան իւրաւունք ուն

որպէս աւելի դրական տեսութեան, բայց այս խնդրի մէջ {բնաւ} սխալ չէ եւ եզրակացականը եւ մենք առանց յողդյողդուե

ւին՝ նորի անժխտելի իրաւունքները բռնաբարելով, որ {բնաւ} չէ արդարանում եւ որ չենք կարող գովել, այլ մի տան

արզամտութեանս վրայ, որ դեռ այդ երկու բարբառքն էլ {բնաւ} իրենց մթնոլորտի համար անգամ իսպառ հասարակաց դարձա

րեալ յոմաց անխիղճ անձանց ոսոխացելոց ընդ իսկ չունի {բնաւին} ընդունել զվճիռ ինչ, վասն զի, յետ գոլոյ այնր անհ

պահել եւ այն՝ իրաւունքի անունով, բայց ինձ, որ {բնաւին} օտար եմ քեզ եւ ամենեւին վերաբերութիւն չունիմ քո հ

նաղ երեսին. Այժմ նորան չեն ճանաչում, Մոռացել են {բնաւին}. " Ողորմութիւն արէք, պարո՛ն, Անտուն, անտէր աղ

րել է խիստ սաստիկ ` Տօն օրերում մարդ չսպանել {բնաւին}. Բայց գլխիդ գինն ըստացել եմ յառաջուց,

ճանապարհներով, որ ես... բայց ո՛չ. ես չկամիմ {բնաւին} ունենալ որեւիցէ յարակցութիւն մի այնպիսի մարդու հե

, այլ ի բանաստեղծական գեղեցիկ մտացն, որք առ մեզ {բնաւին} չիք. եւ թէ տացեն եւս այսպիսի գաղափարք զգեստը, ժ

ն զգայ զպատրանս Ի տակաւ հոսելոյ, Որոյ {բնաւից} տայ զկեանս: Ը. ՀԻՄԷ՜Ն, ՈՎ ԿՈՅՍ

եւ զարմանամ, զի իմ էր գրուածն միայնոյ, գաղտ 'ի {բնաւից} եւս եւ 'ի մեծաւորէ իմմէ եւ 'ի միաբանիցս, եւ որո՞

ան կազմուածքից: Վաղուց սովորութիւն է եղած դպրոցի {բնաւորական} ազդեցութիւնը իսպառ ուրանալու համար, մանաւանդ եթէ

զներկայն, ուստի եւ ապագայքն ո՛րպէս որդիք ի հօրէ {բնաւորեալ} են յառաջանալ: Աբեղայական՝ տեսութեամբ զարգացե

կրի քամէ զմրուր բաղդին, զոր խառնեցին նախնիք նորա {բնաւորեալ} անմիաբանութեամբ, նախանձու, քսութեամբ, եւ շատ ա

էր Կարգին, բայց անհամաձայն թագաւորութեան հին եւ {բնաւորեալ} սովորութեններին։ Սպանիայում եպիսկոպոսները շատ լա

Նախիջեւանի կեանքը ոգեւորուած է առհասարակ ասիական {բնաւորութեամբ}: Ընկերական կեանք չէ երեւում այդտեղ: Միմիայն ազգ

այն բաները Պ. Իսահակեանցի հետ, եւ թէ մի հաստատ {բնաւորութեամբ} մարդ, հաւատ չընծայելով մի անհիմն բանի երկբայի,

այլ կոյր ֆանատիկոսութիւն, որ հիմք չունի եւ կիրքի {բնաւորութեամբ} երեւում է մարդու մէջ: Այդպիսի ազգութիւնը, որչափ

տօնի մէջ, զանազան պատճառներով. բայց իւր գեղեցիկ {բնաւորութեամբ} եւ ցածուն համեստութեամբ կարողանում էր այդ թերութի

ամանակ։ Աբովեանը, մանաւանդ որպէս աշխոյժ եւ ջերմ {բնաւորութեամբ} մարդ, վերջապէս յուսահատւում է՝ տեսանելով իւր աշ

պիտոյ է լինէր համարեա թէ վաթսուն տարեկան. ուրախ {բնաւորութեամբ}, բայց զրկուած ամենայն կրթութենից, եւ ինչքան խել

թէ մենամարտութիւնը, այս բոլորը իրենց սիմբոլական {բնաւորութեամբ} հարկադրում են մեզ կարծել, թէ դոքա շատ հին ժամանա

այն կատեգօրիայի տակ, ուր գտանւում են կասկածաւոր {բնաւորութեան} տէր մարդիկը: Այլ է մի անհաւատալի բանի վերայ հիմն

բաներ, որ վերաբերւում էին մեր եկեղեցու յատկական {բնաւորութեան}, որ մինչեւ այսօր պաշտւում են, եւ որ Պ. Խուդաբա

ւնքը, մեքենաները, որ այսօր գրեթէ դարձել են նորա {բնաւորութեան} յատկութիւնքը, ամենեւին պատահական չեն, այլ յառաջ

սիրէին: Վարպետը Սա մի պատանի մարդ էր, մեղմ {բնաւորութեան} տէր եւ խիստ հմուտ մեքենայագործութեան մէջ: Սորա խ

անունը կրճատէր։ Այդ բանը իսպառ ընդդէմ է Փարպեցու {բնաւորութեան}, որ Խուժիկին ծանրանում է Խուժիկ կոչել, որովհետե

նաւանդ նորան պիտոյ է հրաւիրել, որովհետեւ այդպիսի {բնաւորութեան} տէր մարդ էր, - ջերմ խօսեց պ. Մարկոսը: - Այ

այսպիսի քաղցր րոպէները ընդհատւում են այդ րոպէների {բնաւորութեան} մի բոլորովին հակառակ հանդիպմամբ: Սա մի անախորժ զ

ր, բայց որպէս մի անհերքելի եւ որոշեալ դրոշմ ազգի {բնաւորութեան} վերայ: Բանաստեղծութիւնը կատարելագործում է մե

սերութենից։ Ահա՛ Յիսուսեանների պատմութեան եւ {բնաւորութեան} համառօտ տեսութիւնը։ Այն մարդը, որ մտանում էր այ

չէ այդ օգնութեան, եթէ հաւատարիմ մնայ իր քանքարի {բնաւորութեան}, նորա ստորագրութեանքը այն աստիճանի ուղիղ, կենդա

մ ունի քաղաքականապէս կամ կրօնապէս, նայելով անցքի {բնաւորութեան}: Աւանդութիւնքը, զրկուելով այսպէս ժամանակագրական

երի եւ ճօճանակների հանած աղաղակի համար, քահանայի {բնաւորութեան} հարազատութեանը մենք ուզում ենք լռել, որ հեղինակը

րկաւոր էր, որ վերահասու եղած լինէինք դոցա բոլորի {բնաւորութեանը}, որովհետեւ առանց այսպիսի խտրութեան, հանդիպողին

ս, բայց անմիջական հետեւանք Հայերի կեանքի ասիական {բնաւորութեանը}: Այնտեղ, ուր չկայ կրթութիւն եւ դաստիարակութիւն

րդու կեանքի մէջ, որ նման չէին նորա ամբողջ կեանքի {բնաւորութեանը}: - Այսօր մեր փեսայ Մկրտիչը եկել էր մեր մօտ, -

, նայելով նորա անհամբերութեանը եւ ինկուիզիտորական {բնաւորութեանը}, շուտով նորան կարելի էր Դոմինիկեան ասել։ Սո

ւ խորամանկութիւնը ըստ ամենայնի համաձայն էին Կարգի {բնաւորութեանը} ։ Յիսուսեանք հասկացան, որ Կարդինալը իւր առաջին ա

րուելուց յետոյ, եթէ հեղինակը չպարապի երկրորդական {բնաւորութեանը} կերպարանագործութեամբ եւ նոցանից նոր ուժ եւ նոր զօ

անի գոյներ ունին. եւ այդ հասարակութեան մէջ ապրող {բնաւորութեանը} այս կամ այն մոմենտները հիանալու արժանի հարազատութ

մար մտածէ: Մեք կարծում ենք, թէ աւելի շուտով այս {բնաւորութեանց} մէջ է Եւրոպիոյ եւ Ասիոյ տարբերութիւնքը: Այո՛, գ

ուիլ լոկ Սօսի կամ Վարդիթերի հետ, այլեւ շատ տեսակ {բնաւորութեանց} եւ անցքերի հետ, ուր, երբեմն, հազիւհազ մի աննշա

առասպել) շատ ընտիր են եւ վսեմ, իսկ այնտեղ, ուր {բնաւորութեանքը} ներգործում են առանձին առանձին եւ ուր, նոցայ ներգ

ելը պատահական բաներ են, ոչ բղխում են ազգի կեանքի {բնաւորութենից} եւ ոչ կարող են պահպանել ազգը կամ տէրութիւնը: Սոր

եսակ բաժանման հիմքը ամփոփւում է դոյն իսկ կրօնների {բնաւորութենների} մէջ։ Բեր քննենք այստեղ համառօտաբար նոյն այդ յատկ

եանցի գործը, բաւական կենդանութիւն տուեց հայկական {բնաւորութեններին}: Շնորհակալութիւն դորա հեղինակին: Թէեւ մի նպատակ

ակած է մի հատադեղ (pilula)"։ Ասիացու յատկական {բնաւորութեններից} մինն է՝ չափազանց լինել ամենայն բանի մէջ, մինչեւ

ք. դորա գործակատարների մէջ չէ՛ երեւում մի հաստատ {բնաւորութիւն}, եւ ինքը՝ լրագիրը, չունի իւր համար մի ուխտեալ

որպէս եւ ամենայն տեղ Հայերի մէջ, չունի եւրոպական {բնաւորութիւն}: Ամենայն մարդ իւր համար առանձին, մինչեւ անգամ մ

ոյ՝ ո՛չ ճանաչէ մերս եկեղեցի, որպէս զյատկացուցիչ {բնաւորութիւն} անձնաւութեան Հոգւոյն, որ է բղխել գէթ ի Հօրէ:

, եւ նոյն հոգեկան ախտաւոր ամբոխմունքը, որ յատուկ {բնաւորութիւն} է տալիս պոլիտիկական կուսակցութեանց դատողութեանցը

: Պ. Մարկոսի կարեկցութիւնը ստացաւ մի գործունեայ {բնաւորութիւն}: Նա մտքումը դնելով անպատճառ գտանել այդ օրիորդը,

նի՛ արդեօք կը գտանուին այնպիսի մարդիկ, որ հաստատ {բնաւորութիւն} ունենալով, կարողանան մերժել այնպիսի անզգամների հ

նքը կամ տարերքը եւ աճելով օրէ օր ստանալ մի յատուկ {բնաւորութիւն} ։ Թէ ինչպէս գոյացաւ Մխիթարեան ասացեալ ընկերութիւն

ներից։ Յիսուսեան Կարգը, ունենալով կիսաշխարհական {բնաւորութիւն}, զանազանւում էր այլ աբեղայական Կարգերից նորանով

յս աշխատութեան մէջ յոգնակի սեռականները հին լեզուի {բնաւորութիւն} եւ վերջաւորութիւն ունին, զորօրինակ, " մանկանց "

ւն եւ որոնք մարդու կարծելովը չունէին մի թշնամական {բնաւորութիւն}, ինչպէս միւս վերեւում յիշուածները, - եթէ հասկանա

աշխարհը եւ առնունք մի առաքինի մարդու զաւակ, որի {բնաւորութիւնը} կերպարանագործուած չէր դեռեւս, եւ ձգենք այդ մանու

, կամ, սորա հակառակ, եթէ մի աւազակի որդի, որի {բնաւորութիւնը} դեռեւս կերպարանագործուած չէր, որ դեռեւս չունէր գ

ընկերը, իւր ազգը եւ մարդկութիւնը: Երեխայն, որի {բնաւորութիւնը} կերպարանագործուած չէր դեռեւս, մի հայելի է, որի

որոշ նկարագրեցի խնդրած ճշմարտութեան ինչութիւնը եւ {բնաւորութիւնը}: Նոյնպէս թող յայտնի լինի Պ. Իսահակեանցին,

ինքը՝ արեգակը, տեսանելով այդ աշխարհի անհամբոյր {բնաւորութիւնը}, տեսանելով նորա փոթորիկներից խռովուած թանձր եւ մ

քանի տարի է, որ ձմեռը այս կողմերում փոխել է իւր {բնաւորութիւնը} ։ Այստեղ ներկայումս, փոխանակ չոր ցրտի, թագաւորո

յայտնել իմ կարծիքը: Գրքի բովանդակութիւնը եւ {բնաւորութիւնը} նոյն է, ինչ որ առաջին հատորի, ժողով մակագրերի,

: Աւելորդ է մի խօսք եւս ասել՝ դպրոցի ուղղութեան {բնաւորութիւնը} սահմանելու համար, ըստ որում, աշխարհին յայտնի է

մերժում ենք սաստկութեամբ նորան վերագրուած երկդիմի {բնաւորութիւնը}, մերժում ենք եւ ծածուկ նամակի գրութիւնը կամ գոյո

այլողութեամբ, հաստատում էին նորա հոգու անհանգիստ {բնաւորութիւնը}: Ճակատը ճաղատացած, ինչպէս թւում է, ժիպակեղէն բ

ր խօսակցութեան ոճը Շաքարեանցի հետ, եւ կրաւորական {բնաւորութիւնը} դէպի ներգործական: Ճշմարիտը պիտոյ է ասել, Շաքարե

այդպիսի տեղերում կարելի է ճանաչել ժողովրդի ստոյգ {բնաւորութիւնը}: Նա այստեղ ազատ է, չէ հաւաքուել պաշտօնական խորհ

ը: Եթէ այնքան ուժ եւ զօրութիւն ունենար մարդկային {բնաւորութիւնը}, որ իւր կրքի սանձը միշտ ամուր պահէր ձեռքում եւ ա

ի՛նչ է ձեր կարծիքը: - Նոցա բոլորի արմատական {բնաւորութիւնը} բիւզանդական է, որ եթէ այժմ, մի փոքր դուրս եւս ե

հազարը եւս պահում են իւրեանց արմատական կամ բնական {բնաւորութիւնը}: Հայոց կցկտուր քաղաքական կեանքը վարելով իւր քաղա

թշուառի գաւազան: Կառավարութեան հայեացքի նիւթական {բնաւորութիւնը} խոր արմատացաւ ազգի մէջ, կառավարութիւնը կործանուե

գործում է մեր վերայ, հասկացնում է մեզ այն մարդու {բնաւորութիւնը}, որ միշտ իւր արտաքին ձեւը վարում է իւր որպիսութե

էին ամուսնանում, չտեսած, չխօսած, չիմացած նորա {բնաւորութիւնը}, վարքը, բարքը, մի խօսքով որպիսութիւնը, անունը

կան համարուի Մխիթարեանց բարոյականութեան ընդհանուր {բնաւորութիւնը} սահմանելու համար։ Հետեւեալ գլուխների մէջ հանդիպե

ը մնաց, եւ Կարգը կորուց մինչեւ անգամ հոգեւորական {բնաւորութիւնը} եւ յատկութիւնը, այժմ կիսով չափ դարձաւ աշխարհական

ուիրեալ Յիսուսեանները քննում էին եւ ճանաչում նոցա {բնաւորութիւնը} եւ այս կերպով դնում էին նորընծաների վերայ այնպիսի

ձին ներգործելով Կարգից, չ'սեպհականեց ինքեան նորա {բնաւորութիւնը}, այլ մնաց այն ոգեւորութեամբ, որով դուրս էր եկել

, այստեղում ցոյց տուեցին նոքա կատարելապէս իւրեանց {բնաւորութիւնը} ։ Բայց այս խորհրդական հատուածը ունի՞ արդեօք իւր մ

նել բոլոր խոչընդակութիւնքը։ Րիշիլիէի բռնաւորական {բնաւորութիւնը} եւ խորամանկութիւնը ըստ ամենայնի համաձայն էին Կարգ

ն մոմենտի համար թանձրացնում է այս կամ այն գլխաւոր {բնաւորութիւնը}, յայտնի է թէ պարտք կայ նորա վերա ` բնութեան սահմ

: Իբրեւ թերութիւն կարելի է տեսնել եւ Արշաւրի {բնաւորութիւնը}, կամ մանաւանդ նորա պաշտօնը: Գործի կատաստրոֆը,

հարկ կայ Սօսի սիրող, երգող, ուրախ եւ աշխատաւոր {բնաւորութիւնը}, որ ամէն տեղ երեւում է, այդ մի դիպուածում բռնաբ

դ'Էգրինիէի, Դիւբուայի եւ այլ մարդերի մէջ զանազան {բնաւորութիւնք}, այլ, ուսանելով Յիսուսեան Կարգի պատմութիւնը, ց

կարող եղեւ յառաջ վարել զսկսեալ գործն եւ կատարել։ {Բնաւորութիւնք} Մխիթարայ աբբայ հօր, բաց յայլոց մեծամեծ ձրից, զո

նքի մէջ (ընդհանուր առքով) երեւեցնէր մեզ այնպիսի {բնաւորութիւնք}, որ սկզբից մինչեւ վերջը աճում էին լոգիկաբար: Եւ

չէ, եթէ նորա կեանքը չէ երեւեցնում այսօր այնպիսի {բնաւորութիւնք} եւ երեւոյթք, որ չկան " Սոս եւ Վարդիթերի " մէջ:

եր քննենք այստեղ համառօտաբար նոյն այդ յատկացուցիչ {բնաւորութիւնքը} ՝ ուշադրութիւն դարձուցանելով այն ազգերի վերայ, ո

այ՝ մեք ցոյց տուեցինք ստրկական եւ ազատական կրօնի {բնաւորութիւնքը} եւ յարաբերութիւնքը, տեսանք, թէ ինչ գին է արժել

որ տեսել էիր այստեղ ստրկական եւ ազատական կրօնների {բնաւորութիւնքը} ։ Ի՞նչ է պապականութեան խորհուրդը, որ ներգործ

մա՛տ թուլանում է: Ընդհանրապէս, նկարագրուած {բնաւորութիւնքը} ապշելի հարազատութեան ունին, բայց երբեմն աւելի զօ

թէ պ. Պռոշեանցը չէ ստեղծել կամ չէ նկարագրում մեզ {բնաւորութիւնքը} այնպէս, որ աստիճան-աստիճան աճէին ու հասակ առնուի

ց կեանքը ա՞յն վիճակում է ներկայումս, ուր այդպիսի {բնաւորութիւնքը} (ընդհանուր առքով) մտացածին չհամարուէին: Ամէն բ

կանք Առ անձկութեամբ հրեշտակին. Չի՛ք ի {բնաւս}, չի՛ք օրինակ, Որպէս գրկաց նա կուսին:

ւթեան, Առ ի՞նչ հանուրց կացուցայ Էից ի {բնաւս} տէր, իշխան: Եւ զի՞ պիտին ինձ պսակք Լ

ուղիղ ուղիղ գաղափարօք եւ մաքուր հայեցողութեամբ ի {բնաւս} եւ իբրեւ առ անձնական եւ մասնաւոր ինչ պաշտեն զհին

ն օր ըստ օրէ լուսաւոր եւ պայծառ հայեցողութեամբք ի {բնաւս}: Այսու իսկ օտար ի ճշմարտութենէ կարծեօք յերբեմն ժ

է զմիտս ուղիղ գաղափարօք եւ ճիշտ հայեցողութեամբք ի {բնաւս} ՝ էր միայն անխորհուրդ մեքենապաշտ ձգտողութիւն գիտե

սիր, գո՛նէ այդ օգտակար եւս կը լինի, որովհետեւ ի {բնէ} շատ սպիտակ չես, բայց երբ այս ամառնային ջերմութիւ

որա մարմնի նուազութիւն, որ թուլացուց Իգնատիոսի ի {բնէ} բիրդ եւ առողջ կազմուածքը։ Երբ բոլորովին զրկուած

են տանն է, ողջունիր նրան եւ ասա, որպեսզի իր շան {բնի} մասին հոգա, թե չէ շունը կսատկի: Այս նամակն ա

տ բերանացի պատուիրանի Ձերում գրեմ ՚ի սմա ՚ի լեզու {բնիկ} մեզ, եթէ յազգասիրութիւն Ձեր ապաստան առնեմ տեսանե

Հիմի է՞լ խօսենք, երբ Լուսաւորչի {Բնիկ} ժառանգի թեւերը կտրած, Անարգ Պարսիկը՝ այս ո

ագարական (патологический) եւ առողջ կեանքը իբրեւ {բնիկ} (նախագաղափարական (нормальный), երբեք չեն կարո

յս վկայութիւնը, գրում է "նզովեալ լինել") (եր. 89) {բնիկ} հայկական ոճ չէ, այլ յունական լեզուի ուղղակի ազդեց

ր յատուկ անունը եւ ոչ ոք եւս չգիտէր, պատճառ, նա {բնիկ} նախիջեւանցի չէր. այլ օտար աշխարհից եկած լինելով

ոյ երբ պատուաստը (լաւ է թէ վատ, այն չէ խնդիրը) {բնիկ} է դարձել, հնար կա՞յ այդ բոլորը քերել հանել հինգ

այերը, ասում ենք նորանց էլ պիտի մերժէին որպէս ոչ {բնիկ} հայեր: Հազար տարի ազգի վրայ եղուած բնական եւ պատ

որով խոսում են Վրաստանի հայերը: Ինձ անհրաժեշտ են {բնորոշ} բարբառներ եւ ոչ թե լեզուների խառնուրդ: Սայաթ-Նով

վեք ինձ, ողորմած պարոն, այստեղ ընդհանուր գծերով {բնութագրել} պրոֆեսոր Նազարյանցի՝ նոր հայկական ամսագրի ղեկավա

ն շարադրել է իր հայացքն Անգլիայի կամ անգլիացիների {բնութագրման} վերաբերյալ: Լիովին գնահատելով Ֆոշեի ակնհայտնի տա

քում՝ պոլիտիպաժով, պատմական դեմքերի կենսագրական {բնութագրության} ժամանակ՝ պատկերներով։ Տարեկան գինը Մոսկվայ

ւնը, հողերի նկարագիրը, նրանց բնական կառուցվածքի {բնութագրությունը} եւ ժողովրդական կրթության համար այդտեղից բխող հետե

Սոցա գործերը չէր մեզ բաւական, Սատանայ {բնութեամբ}, մի մարդ անպիտան Սողաց դժոխքից, ի՛նչ կայծա

ուէք երկուսիս արժանի պատիժ Ինձ եւ Գերսասին, {բնութեամբ} սատանայ"։ Յետոյ դադարեց. խորին լռո

ր մի հրեշտակ մարմին չառաւ, որ գո՛նէ, իր հոգեղէն {բնութեամբ} տեսնելով թշնամիների ծածուկ լարած որոգայթը, կարող

որպէս նոր արարած։ Այո՛, ծանր խնդիր է այս եւ իր {բնութեամբ} շատ ժամանակի կարօտ. բայց գոնէ այս է մեր ճամբան,

, այլ որպէս նոր արարած"։ Ծանր խնդիր է այս եւ իր {բնութեամբ} շատ ժամանակի կարօտ, բայց գոնէ՛, այս է մեր ճանապ

ացած լինելով, այսօր, վաղը յոյս ունին հանգստանալ {բնութեան} գոգումը: Գետի ափը, մինչեւ նոր ժամանակներս, չու

դ, բոլորովին հիւանդանալով, յանձնուած են միմիայն {բնութեան} բժշկարար ներգործութեանը, եթէ այսպէս եւս լինէր,

ն մարդուն կամ այն ժողովրդին, որին անհասկանալի են {բնութեան} օրէնքները, սոցա բնական եւ աստուածադիր պաշտօնակատ

արմանութեան համար, բայց ոչ ով սիրտ չունի մօտենալ {բնութեան} եւ, փորելով նորա արգանտը, հանել եւ ստանալ նորա

ի միմեանցից բաժանուելը, բայց ինչ պիտոյ է առնել, {բնութեան} կանոնն է, որ զաւակները թաղեն իւրեանց ծնողքը:

իսումը, մի շատ տխուր ժամանակ է. մարդը, նայելով {բնութեան} վերայ եւ տեսանելով, երբ որ սա փոքր առ փոքր հետ է

յնուհետեւ այդ արարածը պիտի խաղալիկ լինի շրջապատող {բնութեան} ձեռքում, իսկ եթէ մի արարած կենդանանայ իւր մէջ,

ից դուրս գտանուած առարկաների, մարդերի եւ նոյնիսկ {բնութեան} հետ, մարդը վերջանում է մարդութենից: Հիւսիսը

կը ներկայումս, եթէ չմխիթարուէինք՝ յուսալով, որ {բնութեան} համար այդ մի փոխանցական միջոց էր կոշտ խստութենից

նք օդ վայելելու: Գնացի՞ ես նորա հետ ման գալու եւ {բնութեան} գեղեցիկ տեսարանքը վայելելու։ Ես չէի՞, որ այն ջե

արող են անձրեւ բերել: Հեղինակը վկայ է բերում այս {բնութեան} ընդդէմ գործին իւր ղզլարեցի Հայ թարգմանը եւ այլ ար

թիւնը նոյնպէս հարկաւոր է, որ հոգացողքը կարողանան {բնութեան} երեւոյթներին յարմարել իւրեանց գաղափարը, որ պիտի

րօտ էին ուղղութեան, որպէս՝ ա. Յիսուսի Քրիստոսի {բնութեան}, կամքի եւ ներգործութեան վարդապետութիւնը. բ. Քր

խաւորը, որ բովանդակում էր իւր մէջ Քրիստոսի երկու {բնութեան} կամքերի եւ ներգործութենների վարդապետութիւնը, ընդ

եալ, որովհետեւ նորա հիմքը դրուած է բնականապէս եւ {բնութեան} վերայ: Եւ այս պատճառով, փոքրագոյն մասը, որ չէ

եւ այսօր բռնած ընթացքի մէջ, եւ մինչեւ չդիմէ դէպի {բնութեան} գոգը, յառաջադիմութիւնը աներեւակայելի է: Թո՛ղ հա

եծ զարկ տալ նորան յառաջադէմ ուղղութեան մէջ: {Բնութեան} մէջ չկան այն վտանգները, ինչ որ կան մեքենական վաճ

ան վաճառականութեան մէջ. այնտեղ մարդը ապահովեալ է {բնութեան} օրէնքներով: Այն մարդը, որ բնութեան հետ գործ ուն

ապահովեալ է բնութեան օրէնքներով: Այն մարդը, որ {բնութեան} հետ գործ ունի, որ անմիջապէս հողի՛ց ստանում է բնո

եան հետ գործ ունի, որ անմիջապէս հողի՛ց ստանում է {բնութեան} բերքերը, եւ նոքա են նորա նիւթական ոյժը եւ կարողո

օրից, երբ նա թողեց նորանց եւ դէմքը դարձուց դէպի {բնութեան} հիւրընկալ գիրկը, յարաբերութիւնքը փոխւում են. ե՛

անց հպարտ բարձրութենից, դարձեալ դէպի ծով: Այս, {բնութեան} օրէնք է, օրէնք, որ մի մազի չափ չէ շեղում իւր զո

ի դրականը բացասականին վերայ տալիս է զրոյ: Այո՛, {բնութեան} օրէնքները կատարւում են ճիշդ մաթեմատիկական հաշուով

շդ մաթեմատիկական հաշուով, եւ մարդը, որպէս անդամ {բնութեան}, եւ մարդկային կեանքը, որպէս երեւոյթ բնութեան,

ամ բնութեան, եւ մարդկային կեանքը, որպէս երեւոյթ {բնութեան}, ենթակայ են այս օրէնքին եւ այս հաշուին: Կա

ու կեանքը: Մի՞թէ մեք հակառակն ենք կարծում: {Բնութեան} պարզութեան մէջ միայն կարող է փայլիլ մարդու բանաստ

ատարիմ լռութեան... Իսկ ես ինչի՞ն - եթէ ոչ սուրբ {բնութեան}: Ե. ՕՐՀՆՈՒԱ՜Ծ ԼԻՆԵՍ, ՔՈՅՐ... Ով կոյս, թող ս

համար: Մնում են միշտ մշակութեան Բարիքները մայր {բնութեան}: Եւ մարդը երբոր ճամբայ է գնում Դժուարանցանելի

ւմ է վայելել Սանձակոծ սէրն իր ընծան: Կարո՞ղ է ոք {բնութեան} Ճզմել կզակը սանձով, Եւ կամ նրա զօրութեան Դէմ դնե

իւն չէ՞ ստոյգ Կենալ նրան հակառակ: Որք պաշտամունք {բնութեան} Բռնադատել են ջանում, Նրանց հրեշտակն բարձրաձայն `

բալասան... Ամե՛ն. եղաւ հոտանուշ Ընծայաբերո՜ւմն {բնութեան} Եւ դրախտից հեշտալի Արտաքսուեցաւ զոյգն այն Փշոց աշ

լռութեան... Ես ի՞մ անդէն, - եթե ոչ սուրբ {բնութեան} ։ Ե. ՕՐՀՆԵԱ՜Լ ԼԻՑԻՍ, ՔՈ՛ՅՐ Սիրտ քո օ

ո՛չ կասու, Ո՞ զթեփ ո՛չ ընկենու: Մնան միշտ {բնութեան} Տուրք մշակութեան: Ուղւոյ եղեալ այլ ոք այր

հին բալասան... Ամէ՛ն. եղեւ պատարագս {Բնութեան} ի հոտ անուշից, Եւ ամոլք գտան արտաքս Ըս

եղեցւոյ, այլ ՚ի մեկնաբանել զգաղափար միաւորեալ մի {բնութեան} ըստ Կիւրղի եւ Աթանասի, ընդդէմ որոց ամբաստանէինն

ա յայտնել հարցանողին զխոստովանութիւն իւր ՚ի մասին {բնութեան} Քրիստոսի, հարկադրի նախ առաջին հարցանել զհարցանող

բաժանող ոք իցէ. ասասցէ նմա զխոստովանութիւն միոյ {բնութեան}, իսկ թէ շփոթող, զկրկին բնութեանց բուռն հարցէ ճա

ուազ լոյսն էլ իմ աչքիցը խլեցին..... Ով {բնութեան} դու Արարիչ, իսկոյն գոռաց իմ սիրտը, Ի՞նչ պա

յրր դեռ վառւում է ջրի տակում իբր ի տան. Եւ {բնութեան} չնչին մասն իւր պաշտօնը կատարեց, Մանանեխը թռ

Չէ՛, կը փըթի եւ այդ պատանք - Դա օրէնք է {բնութեան} ։ Այն, որ աշխարհի երեսին Անտուն, անտէ

ԻՆ Եղան մարդիկ, որ մեկնեցին Մեզ {բնութեան} շատ գաղտնիք. Եղան խելքեր, որ չափեցին

թաթը"։ Նա կապում է պատմութիւնը {Բնութեան} հետ պինդ կապով, Ցանցառ միստիկի բաժնածը `

վ: " Ոգին մարմնին է համեմատ, Արդիւնք {բնութեան} է մարմին"։ Բնութեան դարձաւ ոգին հնազանդ,

մեմատ, Արդիւնք բնութեան է մարմին"։ {Բնութեան} դարձաւ ոգին հնազանդ, Հողս միստիկի գլխին:

ե՞ն " արք սեւադէմ"։ " Աստ հանգչում է {բնութեան} մարդը, Մարդը եւ ճշմարտութեան ". Ժիրար

նց խորհրդի։ Հեղինակները եւս մնալով այս հասարակաց {բնութեան} օրէնքի տակ, ամենայն բան գրելու ժամանակ պիտոյ է ի

եւ ահաւոր այլաբանական ակնարկութիւններ, զորօրինակ {բնութեան} խրատը, սերմի հատիկները, կրոկոդիլոսը, Բրամիններ

եղեկութիւնք, վերջապէս՝ մի բաւական մանրամասն ճառ {բնութեան} եւ նորա մէջ եղած երեւոյթների վերայ, յետոյ՝ բարո

րդը տուն գտնէ, հաց ունենայ, մերկութիւնը ծածկէ, {բնութեան} պարտքերը հատուցանէ, ահա այդ ճամփան եւ հնարներն ե

կութիւնը. այն միւս մնացած փիլիսոփայութիւնքը, որ {բնութեան} հետ գործ չունին եւ բնութեան մէջ գործադրելի չեն,

իլիսոփայութիւնքը, որ բնութեան հետ գործ չունին եւ {բնութեան} մէջ գործադրելի չեն, այս կամ այն կերպարանքով ծալի

նան քու խոր գիտութեան վրայ. բնական աշխարհի մէջ, {բնութեան} որդոց մէջ դու տեղ չունի՜ս, կարցա՞նք հասկացնել:

ունակութիւնը եւ կան այնպիսի առածներ, որ ուղղակի {բնութեան} արտափայլութիւն լինելով բիւրապատիկ աւելի ամրութիւն

մարդկային թէ՛ անցած եւ թէ՛ ներկայ կեանքին, այլեւ {բնութեան} երեւոյթներին եւ նոյնիսկ բնութեան, ահա՛ փիլիսոփայ

կեանքին, այլեւ բնութեան երեւոյթներին եւ նոյնիսկ {բնութեան}, ահա՛ փիլիսոփայութեան աղբիւրը, որ բաց է ամէն մա

նի ռումբը վերստին տրաքեց: Ֆրանսիական վուլկանական {բնութեան} ցնցիւնը մէկ գիշերուայ մէջ կործանեց Բուրբոնի գահը

ւմը ոչ միայն դանդաղ այլեւ անհնարին էր: Ստոյգ է, {բնութեան} մէջ ոստիւնք չկան, այլ հետեւական շգթայաշարութիւն

ն ծիծաղելի կը լինիմ, որովհետեւ նոքա մի անգոսնելի {բնութեան} տէր մարդիկ են: Եթէ մնամ Հնդկաստանում, չունիմ ար

ութեան պատճառով. նա մի շատ անհաստատ եւ կասկածելի {բնութեան} տէր մարդ է: Մի վայրկենում հարիւր տեսակ կը փ

վհետեւ կողոպտում էր, չէր վաստակում: Շատ վայրենի {բնութեան} տէր մարդ էր, ինչպէս մի փոքր ժամանակից յետոյ օրին

ւստը. ժամանակի անհարազատ որդիք են դոքա, կամ խաղ {բնութեան}, որ երբեմն դուրս է երեւեցնում այդպիսի այլանդակու

: - Նա հարց արեց ինձանից, թէ փո՞քր բաներ կան {բնութեան} օրէնքների վերայ յառաջացող, որ տգէտ եւ խաժամուժ ա

ողանար ընդունել տալ այս բաները, որ կատարւում էին {բնութեան} օրէնքներով: - Ին՛չ անզգամ մարդ է դա, ի՛նչ չ

կի վերայ: Ասես թէ մարդերի գերեզմանքը ծառայում են {բնութեան} ձեռքում Շախմատի քարերի տեղ: Բնութիւնը խաղում է ա

նական օգտի, վերջապէս դարձել էր նորան ընկերակից: {Բնութեան} մէջ կայ մի օրէնք, եթէ վնասւում է կամ խանգարւում

ն բոլոր արարածք, որ գոյանում են եւ պահպանւում են {բնութեան} մէջ: - Ես մի ժամ առաջ ինձ համարում էի անբաղդ

ջ տարաւ Շահումեանցը, - թէ աշխարհը ենթարկուած է մի {բնութեան} օրէնքի տակ, եւ այնպիսի օրէնքի, որ ոչինչ բան աշխ

ատ բարի, - ասաց Շահումեանցը, - ընդունու՞մ ես, որ {բնութեան} համար խտրութիւն չկայ արարածների մէջ, նա միօրինակ

ծ չէր: - Խաբեբայական եւ յիմար գրքերի մէջ չկան {բնութեան} այսպիսի յայտնութիւնների սուրբ օրէնքները եւ չէին կ

Այնպէս, որ ոչինչ բան չէ վերջանում, ոչինչ արարած {բնութեան} մէջ չէ չքանում. եւ թէ բնութեան կեանքը յարատեւ է

ւմ, ոչինչ արարած բնութեան մէջ չէ չքանում. եւ թէ {բնութեան} կեանքը յարատեւ է, անվախճան է եւ անմահ: Այդ, ին

ելութիւն, բնութիւնը սկսանում է մի նոր կեանք. եւ {բնութեան} համար միեւնոյն է, թէ մի արարած ապրել է այս կամ ա

մարմին. եւ ի՞նչ պատճառով մարդը ականատես լինելով {բնութեան} փոփոխականութեան օրէնքներին, հասկանալով նոցայ նպա

րջումը, երբեք չէր կերպարանագործուելու, պատճառ, {բնութեան} օրէնքներն էին, որ բաղկացուցին նորան, այն սկզբնա

լ էր նորանում անձնապահական զօրութիւնը, ընկնում է {բնութեան} շրջապատած ներգործողների ազդեցութեան տակ. օդը մի

ատնել նորա նիւթը, պատճառ, շրջապատած էիր նոյնպէս {բնութեան} օրէնքներով: - Քո մարմինը հողանալով բուսուցանո

սոս, մեր կամքը, մեր զգացողութիւնը, որ դուրս էր {բնութեան} նիւթական բաների օրէնքից, շատ անգամ բռնացնում են

ցնում են մեզ ո՛չ թէ միմեանց վերայ, այլեւ նոյնիսկ {բնութեան} վերայ, եթէ միայն կարելի էր այս... Թիւթիւնճի-օ

: - Այդ զգացմունքը, որ դրդում է քեզ երկբայել {բնութեան} օրէնքի վերայ, միմիայն անձնասիրութիւն է: Ես ասաց

նիւթ կարողութիւնքը աշխատում են բռնանալ եւ նոյնիսկ {բնութեան} վերայ, աշխատում են, եթէ կարելի է խլել նորա իրաւ

անազան ժժմունքների բոյն եւս դառնալու համար: Բայց {բնութեան} հարազատ որդին պիտոյ է սառն աչքով նայի այս բանի վե

իմ խաղաղ եւ հեզ բնակարանը: - Դու եթէ հաւատաս {բնութեան} հրաշքներին, կը տեսանես, որ այդ քո շատ մեծ կարծա

հաւատում եմ ամենայն բանի, ինչ որ կը քարոզեն ինձ {բնութեան} անունով, - գոռաց Թիւթիւնճի-օղլուն զմայլած այս խոս

Այս միջոցին, գլուխը կախած, անձրեւից թրջուած եւ {բնութեան} թթու դէմքից տխրած մի մարդ, միջահասակ, թուխ, սե

թէեւ չնայելով Աղուանեանց Մկրտիչի ցած եւ ստորաքարշ {բնութեան} կամ առաւել լաւ ասել, անբարոյականութեան վերայ, խ

ահմանուած ժամանակամիջոցում, մօտ եւ հպատակ մնալով {բնութեան} օրէնքներին, նոյնպէս հոգին պիտոյ է գտանէ իւր համա

ստրկական կրօնից դէպի ազատականը։ Եւ որովհետեւ չկան {բնութեան} մէջ ոստիւնք, այլ ամենայն բան կատարւում է աստիճան

ւթեան բարբառը կերպարանագործվել է աշխարհագրական եւ {բնութեան} ազդեցութեան տակ, պատմական դէպքերը չեն անցել նորա

կանաբար եղել է այս կամ այն բարբառը։ Եւ որովհետեւ {բնութեան} եւ պատմութեան ազդեցութեանց մասին պատասխանատու չէ

ոչ պակաս, մի անխարդախ հայելի է, ուր ցոլանում են {բնութեան} ճառագայթքը: Մենք նայեցանք այդ հայելու մէջ եւ տես

ելու ազատօրէն վազում է դէպի ուր որ քաշում է նորան {բնութեան} օրէնքը, հովութիւն, զովութիւն եւ պտղաբերութիւն տ

ութիւն է, բայց բանաստեղծը որտեղ ուղղակի խօսում է {բնութեան} լեզուով, ուր միայն լոկ թարգման է լինում բնութեան

բնութեան լեզուով, ուր միայն լոկ թարգման է լինում {բնութեան} եւ ստորագրում է այն, ինչ որ այժմ ամէն մարդ կարող

բնաւորութիւնը, յայտնի է թէ պարտք կայ նորա վերա ` {բնութեան} սահմանից դուրս չբերել նորան: Նկարագրութիւնը

թերը կարելի է ընդունել որպէս լոկ եւ պարզ նկարագիր {բնութեան}, ուր բնականաբար եւ անբռնադատ փայլում են նկարագրո

խիջեւանի մէջ էլ եղել են այդպիսի անճոռնի պսակներ, {բնութեան} տարաժամ բռնաբարութիւնը, բայց, այն ժամանակ, թող

քները եւ նանրահաւատութիւնքը. թէ՞ դորայ հակառակ, {բնութեան} օրէնքներով հրաշալին մեկնելով, ցրուել միջնադարեան

ալ բնական երեւոյթը, իր մոգական քօղերից ազատել եւ {բնութեան} լուսով հասկանալ եւ հասկացնել " ի մեծ շինութիւն ազ

, ոչ միայն ֆիզիկապէս, այլեւ բարոյապէս ենթակայ է {բնութեան} ազդեցութեան. բնութեան սրտի զարկը ցոլանում է անմի

այլեւ բարոյապէս ենթակայ է բնութեան ազդեցութեան. {բնութեան} սրտի զարկը ցոլանում է անմիջապէս մարդու սրտում: Մ

աֆիզիկական համակարգութեանց բովանդակ գաղափարքը կան {բնութեան} մէջ. իսկ ինչ որ չկայ, այն ամենեւին սո՛ւտ է: Բն

էն բանական մարդ պիտի աշխատի ոչ միայն ինքը ուսանել {բնութեան} օրէնքները, այլեւ ուրիշին օգնել, եթէ ինքը աւելի

ռած էր, քան թէ այդ ուրիշը, որ կամենում էր բանալ {բնութեան} գիրքը: Ուզելով հասկանալ այն կրակը, կամ լոյ

նորայ մասին, պէտք էր, որ մենք աչքի տակ առնուինք {բնութեան} մէջ (բացի երկնքի լուսաւորներից) եղած բոլոր կրակ

ներկայութեամբ), բայց դա ինքն իրեն չէ առաջանում {բնութեան} մէջ. վրայ երկու, որ այն ժամանակ բնաւ յայտնի չէր

ւ շատ չնչի՛ն է, քան թէ այն հրաշքը, որ արարիչը, {բնութեան} միջնորդութեամբ ցոյց է տալիս մեզ ամէն օր, ամէն րո

սիրելով բնութիւնը, ամէն վայրկեան ստիպւում է ասել {բնութեան} ճարտարապետին, իր սրտի աղօթարանից, " որպէ՜ս զի մ

ից տեսութիւնք եւ համակարգութիւնք է հնարում ընդդէմ {բնութեան} աստուածադիր սահմաններին, քաշքշելով այն օրէնքները

որ չի դիպչում եկեղեցական կանոնադրութեանց, այլ, {բնութեան} օրէնքներին եւ որ մեկնում է այդ օրէնքները աստեղաբա

քում (point de Galle) ես նոյնպէս վայելած եմ այս {բնութեան} զուարթարար պարգեւը, էշ նահատակ եղած լինելով ցերե

մ պայմանների մէջ մի ազդուութիւն չենք տեսնում, որ {բնութեան} մէջ տեղ ունենար եւ հակամէտ ենք կարծել, թէ դոքա ո

ւթեան բարբառը կերպարանագործվհլ է աշխարհագրական եւ {բնութեան} ազդեցութեանց տակ. պատմական դէպքերը չեն անցել նոր

ել է այս կամ այն գաւառական բարբառը: Եւ որովհետեւ {բնութեան} եւ պատմութեան ազդեցութեանց մասին պատասխանատու չէ

այական չնչին եւ խելացնոր բաներ են, ձգտողութիւն, {բնութեան} եւ անցած գնացած ժամանակի վրայ բռնանալու: Լեզուի

րը մէկ անհատի մէջ, հետեւաբար եւ նորա գործի մէջ. {բնութեան} զուգակշռող հիմնական դէմ է այդ կատարելութեան գաղափ

թեան կարգ ենք դնում, գործի սկզբից մինչեւ վերջը, {բնութեան} նկարագրութիւնը: Այդ պարզ, միեւնոյն ժամանակ հոյա

կացել է այդ տեսակ պառաւների եւ ընդհանրապէս կանացի {բնութեան} ձգականութիւնը: Յայտնի է, թէ այս մի քանի բա

երը, միեւնոյն հողի, միեւնոյն կերակրի, միեւնոյն {բնութեան} ազդեցութեան են ենթակայ: Մինչեւ շատ մօտ ժամանակնե

սուտ բան է եւ առասպել, առակ։ Ոչինչ բան չէ կարող {բնութեան} մէջ լինել կենդանի, եթէ չկային նորանում հոգի. այ

այնչափ արժանաւոր եւ քանքարաւոր էր հեղինակը։ Սոքա {բնութեան} կանոնին չհաւանելով, որ դրել է մարդուս մէջ լեզու

ւթիւն չի ցոյց տալ, որովհետեւ մեռածը ապստամբում է {բնութեան} ընդդէմ՝ իր գերեզմանից դուրս գալով։ Հին լեզու

ովրդի իրաւունքը բռնաբարելու եւ ուրանալու ոչ միայն {բնութեան} տեղական (etnographique) ազդեցութիւնքը, այլեւ պ

ը չնշանակուին։ Գեղեցկութեան մօտաւոր սահմանը, {բնութեան} մօտ լինելը կամ բնութեան նմանելն է ասացին, այստեղ

կութեան մօտաւոր սահմանը, բնութեան մօտ լինելը կամ {բնութեան} նմանելն է ասացին, այստեղ բնութիւնը ուրեմն ստացաւ

տօնը. ուրեմն եւ լեզուի գեղեցկութիւնը պիտի չափուի {բնութեան} չափով։ Բայց մարդկային խօսքը կամ նորա ձեւը անտեսա

ւթիւնը նորան չափ դառնայ։ Մենք արդէն խօսած ենք {բնութեան} ազդեցութեան մասին, բայց եւ այստեղ վերստին ասում

իտքը եւ նորա ձեւը կերպարանագործւում են մարդու մէջ {բնութեան} ազդեցութեամբ կա՛մ անմիջապէս, կա՛մ կեանքի միջնորդ

է մի ուրիշ գեղեցկութիւնից, որ ամենեւին բան չունի {բնութեան} հետ, այլ կախւում է միայն ճաշակից, սովորութիւնից

լով քանդակագործի հանճարեղ ճարտարապետութեան վրայ՝ {բնութեան} հարկը չէ վճարւում, մեր տունը չէ կառավարւում, մե

նուկի կերպարանքը, քան թէ գեղեցկացնում. պատճառ, {բնութեան} անբռնաբարելի իրաւունքի վրայ չէ կարելի անպատիժ ձեռ

անցած գնացած բաների ընդդէմ պատերազմել, կարող ես {բնութեան} ընդդէմ ճակատ ճակատի պատերազմել։ Այս տեսակ ձգտողո

անակներով Եգիպտոս մնալով, ընտանացել էր եգիպտական {բնութեան}, նորա ճաշակը եւ հասկացողութիւնը գոյացել եւ զարգա

կը եւ հասկացողութիւնը գոյացել եւ զարգացել էին այն {բնութեան} ազդեցութեան տակ եւ այժմ մեզ նախընտիր համարուած լո

հասկացողութիւնը գոյացած եւ աճած լինելով եգիպտական {բնութեան}, եգիպտական ադմոսֆերի ազդեցութեան տակ, գաղափար չ

ն թէ Մովսիսական կրօնը։ Եթէ դարաւոր սովորութեան, {բնութեան} եւ պատմական դէպքերի ազդեցութեանց մէջ չփնտռենք այս

որ պիտի կարողանաս այն ահագին հսկայի ուժով յաղթել {բնութեան}, մինչդեռ բնութիւնը ծաղրում է նաեւ Հիմալայի, Չու

մ ես անում նորան, այնտեղ քո խորհուրդը բռնանալ չէ {բնութեան} վրայ, այլ ուղղութիւն տալ նորան եւ սահմանափակել ն

տկար են նաեւ միլիոնաւոր բարբարոսների սուինները։ {Բնութեան} ահարկու ուժերից յետոյ, որպիսի են ելեքտրականութիւ

յլն, լեզուն առաջին զօրութիւնն է, որ յայտնւում է {բնութեան} մէջ՝ բովանդակուած բարոյական աշխարհում։ Լեզուն է

գամ, թէ ի՛նչ է ինքը, ի՛նչ պաշտօն ունի ամենաբարի {բնութեան} գոգում կատարելու, մինչեւ ո՞ւր հասնում է իր նմանն

ւրիշների համար տակաւին գաղտնիք է, բայց գոհութիւն {բնութեան}, օրէ օր այդ անթափանցելի վարագոյրը անօսրանում է)

նում է)։ Մունջը, մի փոքր աւելի լաւ է դրուած {բնութեան} մէջ, քան թէ վերին աստիճանի կերպարանագործուած կեն

ն էր։ Բնական աշխարհի լոյսը եւս մի միջնորդ է, որ {բնութեան} մէջ, նորա ձեռքով կատարուին այս ու այն պաշտօնակատ

ութիւնը չքացած էր։ Այնուհետեւ ամեն բան ընկնում է {բնութեան} վերլուծիչ ազդեցութեան տակ, քայքայւում է կազմուած

յն նիւթական տարերքներին, որոնք, կապուած լինելով {բնութեան} օրէնքներով, պիտի աստիճան աստիճան թողուին իրենց կ

խանը ստորասական է։ Չկայ աշխարհիս երեսին բան, որ {բնութեան} օրէնքներով չկատարուէր. ինչ որ այդպէս չէ, սուտ է

ուն իրողութիւն է եւ սուտ չէ, ուրեմն եւ ենթակայ է {բնութեան} օրէնքներին, իսկ բնութեան մէջ մենք տեսնում ենք,

է, ուրեմն եւ ենթակայ է բնութեան օրէնքներին, իսկ {բնութեան} մէջ մենք տեսնում ենք, որ մի փոքրիկ խմորոցը որոշե

ր է, երբ օդի ճնշողութեան աստիճանը չափուեցաւ եւ " {բնութեանը} դարտակութիւնից վախում է " առածը մերժուեցաւ, այն

այց հողը նա չէ վաստակել, հողը նա չէ շինել, հողը {բնութեանն} է: - Պարո՛ն, չափդ ճանչցիր, ես գող չեմ, ե

դարել ընդդէմ ներգործութեան ժամանակին եւ պահանջման {բնութեանն}. զանազանութիւն ի նոսա զէթ այս նկատի, զի եւրոպէա

ովանութիւն միոյ բնութեան, իսկ թէ շփոթող, զկրկին {բնութեանց} բուռն հարցէ ճառել: Այլ թէ է՞ր վասն երկնչի Այվազո

դեղութեան Քրիստոսի եւ երկուց անշփոթ եւ անբաժանելի {բնութեանց}, ի մի Քրիստոս միաւորելոց. գ) Ճառ ընդդէմ արեւոր

եւ ոչ զյաջորդս, որք ի թագչողս իսկ թագուցեալ են ի {բնութեն} է: Այլ դադարեսցին բանքս զհայկական մատենագրութ

, որով սակաւք յոյժ, քան եթէ բազումք, խիլային ի {բնութենէ} ՝ աստուածային գոգցես կայծակամբք ջահաւորեալ, ըստ

Եթէ ուրեք ուրեք բան լինի առ սուրբ հարս մեր զկրկին {բնութենէ} ՚ի Քրիստոս, այն ո՛չ է ի մուծանել ի խոստուանութիւ

ի՛ էր, եթէ գո՛նէ արուեստներ ծաղկեցուցած լինէին՝ {բնութենից} հեռանալով, բայց եւ այդ չկայ մէջտեղում: Նախիջեւա

եւ ստորագրեցի: Միքայել Ղազարեան Նալբանդով {Բնութիւն} ունիմ ի Նախիջեւան քաղաքի, ի Հայրենական տան։

Թ. ԱՅՍ Է ՀԱՆԳԻՍՏ ԻՄ Որպէ՞ս գգուէ {բնութիւն} զարեւ Յետ անձրեւաց, յետ բքոյն. Որպէ

ԹՈՂ Ցորեան՝ ատոք ի հասկին Մեզ ընձեռէ {բնութիւն}, Այլ ո՞ ի կալ ո՛չ կասու, Ո՞ զթեփ ո՛

Տեսցես ուրեմն, սայթաքի՞ Բնաւ մարդոյս {բնութիւն}: Ո՛չ վայրաքարշ ինչ կրից Զսիրտ եդից ի

- Որ ոչ մարդ է հողեղէն, Զմարդոյն զիա՞րդ {բնութիւն} Գիտէ այդպէս սերովբէն, Եւ ուստի՞ այս գ

"... եւ լռեաց: Աստ զճակատ յօրինեն {Բնութիւն} եւ հրաման անբուն. Ո՞ ելցէ յաղթ ի մարտէն

Նորա դիմակ զիւր թոյլ կուրծ: Եւ յի՞նչ շարժի {բնութիւն}, Զի՞նչ օրէնք, ո՞վ հեղինակ, Չիցէ՞ ձոյ

րտաքին խաւարաւ"։ 6) Երես 28. Հարց. - Մի՞ {բնութիւն} է ՚ի Քրիստոս, թէ երկու: Պատասխանի՝ " Մի կամ մի

իստոս, թէ երկու: Պատասխանի՝ " Մի կամ միաւորեալ {բնութիւն} կը դաւանենք ի Քրիստոս, ընդդէմ չարաչար բաժանողաց

, ընդդէմ չարաչար բաժանողաց զմի Քրիստոս, եւ երկու {բնութիւն} կը դալան ենք ընդդէմ նոցա, որ աստուածութիւնն ու մ

ք, եւ մարմնով, մի անձն, մի դէմ եւ միաւորեալ մի {բնութիւն} "։ Յայսմ խոստովանութեն չի՛ք եւ յովտ մի կարօտ բաց

րութեան, ըստ որում նախադասութիւնդ " միաւորեալ մի {բնութիւն} " ցուցանէ մէկին, եթէ ո՛չ խոստովանի մերս եկեղեցի

ուցանէ մէկին, եթէ ո՛չ խոստովանի մերս եկեղեցի զմի {բնութիւն} ի Քրիստոս ըստ շփոթմանն Եւտիքեայ, եւ ո՛չ զերկուս

անլծորդս ըստ Նեստորի: Խոստովանիմք զմիաւորեալ մի {բնութիւն}, դրականապէս եւ ընդդէմ շփոթողաց եւ՛ ընդդէմ բաժանո

թէ եկեղեցին մեր խոստովանի ի Քրիստոս զմիաւորեալ մի {բնութիւն} չիմանամք զպատճառն։ 7) Երես 50. Առ հարցու

ռնուած է այն ջրումը անբաժան, Որ տալիս է մեզ {բնութիւն}, չըկայ որոշեալ պայման. Կեանքի պատկերն ամե

ղ սուտ չկայ, ինչ տեղ սուտ եւ խաբեբայութիւն կայ, {բնութիւն} չկայ: Թիւթիւնճի-օղլուն առաւել եւս զարմացաւ այ

անիցն սկսեալ մինչեւ ցայս վայր, յորում նոր ուրեմն {բնութիւն} ինքնին ախոյեան յարուցեալ ընդ դէմ ողորմ տգիտութեան

ւ տարակոյս չունիմ, որ ցաւելու էր թէ ինչ պատճառով {բնութիւնը} այդպէս վշտացուցել է այդ մարդերին: Դոցա մէջ թագաւ

րհի երեսին, հայկական լուսաւորութեան մէջ, քան թէ {բնութիւնը} կարողութիւն էր տուել " Մեղուին"։ Այդ սուտ ազգաս

, ծննդականութիւնը, բուրդի յատկութիւնը, գոյնը եւ {բնութիւնը}: Հարկաւոր չէր այդքան հեռաւոր տեղափոխութիւն, աւե

իտոյ էր իմանալ, որ ամենայն ցաւի բժշկութեան մէջ, {բնութիւնը} գործակատար է շատ կերպով, եւ թէ բնութիւնը երբէք չ

ն մէջ, բնութիւնը գործակատար է շատ կերպով, եւ թէ {բնութիւնը} երբէք չէ կարող ենթարկուիլ որեւիցէ ստիպանքի:

իշդ խօսենք, այդպէս եւս չէ կարող մնալ, որովհետեւ {բնութիւնը} դադար չունի, նա գտանւում է անդադար շարժողութեան

րդ, գտանուելով այնպիսի աշխարհում, ուր շրջապատող {բնութիւնը} տրամադրում էր սիրտը եւ հոգին դէպի մելամաղձութիւն

խարհի երեսին հայկական լուսաւորութեան մէջ, քան թէ {բնութիւնը} կարողութիւն էր տուել " Մեղուին"։ Այդ սուտ ազգաս

Հիւսիս... Մի ցուրտ եւ անհամբոյր աշխարհ. այդտեղ {բնութիւնը} զրկուած է այն բոլոր վայելչութենից, որով փայլում

երից, այստեղ եւս չեմ կարող մոռանալ ինձ շրջապատող {բնութիւնը} եւ վեր բարձրանալ մտքով դէպի քեզ: Այս խօսքերը

ականութիւնը այն բանի, որ առանց մեր աշխատութեան, {բնութիւնը} դնում է մեր առջեւ, գողութիւն է, աւազակութիւն եւ

լ խնդիր է աշխատութեամբ ձեռք բերուած այն բանը, որ {բնութիւնը} չէ պահում իւր գոգում, որ բնութիւնը չէ պատրաստում

այն բանը, որ բնութիւնը չէ պահում իւր գոգում, որ {բնութիւնը} չէ պատրաստում, անմիջապէս, որ մարդը արուեստական

գային նորոգութեան դարագլուխը, երբ ազգը դիմէ դէպի {բնութիւնը}, որ ոչ միայն կարող է փրկել եւ ազատել ազգը աղքատո

ամբ յառաջ է բերում այն, ինչ որ առանց աշխատութեան {բնութիւնը} ինքը կարող է մեզ տալ Ասիայում, եթէ միայն լինի մե

լ Եւրոպիոյ մէջ, եւ որ այնպէս առատօրէն պարգեւել է {բնութիւնը} Ասիային: Անգլիոյ երկրագէտքը եւ տնտեսականքը

մտանում են ուրիշ ազգութեանց կազմուածքի մէջ: {Բնութիւնը} կորուստ չունի: Մարդիկ իւրեանց գոյութիւնը եւ

անհատ միայն պարտք ունի: Մեր բաղդն է, որ անշունչ {բնութիւնը} մարդ չէ. ապա թէ ոչ, ի՛նչ փոխարէն պիտի տայինք ար

ՔԵՐԹՈՂԸ Ցորենի ոսկի հասկը լիատոք Մեզ է ընծայում {բնութիւնը} մայր, Բայց ո՞վ չի կալսում կալի մէջ արդեօք, Թե

սրտի Ամայութիւնը լցրու, Ապա տես թէ կը գայթի Վէ՞ս {բնութիւնը} մարդու. Երբե՛ք ստոր կրքերի Համար սիրտը չէ՛ թիրախ

ոգուոյ աչքն էլ բնաւ չի դիմանում. Դո՛ւ, որ {բնութիւնը} ստեղծեցիր, ինչո՞ւ իմ պարոն մարդին Այն րոպէի

է կարող լինել, քանի որ ազգութիւնքը կան, քանի որ {բնութիւնը} այլ եւ այլ աշխարհներում ունի այլ եւ այլ կերպարանք

ն չունի, մարդը հաց չունի, մարդը հանդերձ չունի, {բնութիւնը} իր առնելիքները կը պահանջէ, խոհեմ եւ բնական ճամփա

եւ հաստատ պատուանդանը: Ուսիր պատմութիւնը, ուսիր {բնութիւնը}, ուսիր մարդը, իմաստասիրէ ընկերութիւնը, օրէնքնե

սք այն եռանդուն եւ կրակոտ երիտասարդի վերայ, որին {բնութիւնը} առատ ձեռով բաշխել էր իւր ձիրքը, թէպէտ նա շատ հմո

, եւ ո՛չ ոք... Այնտեղ ապրում էր միայն անշունչ {բնութիւնը}. այնտեղ, քամին միայն, որոտը, է նշանակեալ ժամե

ծառայում են բնութեան ձեռքում Շախմատի քարերի տեղ: {Բնութիւնը} խաղում է այս խաղը ժամանակի հետ: Ամէն մի նոր գերե

տ: Ամէն մի նոր գերեզման նոր քար է, որ ստանում է {բնութիւնը} եւ դնում է եւ զանազան ուղղութիւններով շարում է իւ

է այդպիսի վիճակում, ինչպէս այսօր: Թողած ուսանել {բնութիւնը}, որով պիտի մեկնուէր նոցա մի ամբողջ կարգ հրաշքներ

գրքերի խորհուրդը մարդ խաբել եւ յիմարացնել է. իսկ {բնութիւնը} ընդհակառակն լուսաւորում է մարդը, կրթում է եւ դաս

ուքը հակառակ են միմեանց, եւ այս պատճառով ինչ տեղ {բնութիւնը} կայ, այնտեղ սուտ չկայ, ինչ տեղ սուտ եւ խաբեբայո

այն տեղ, ինչ տեղ մէք տեսանում ենք մեռելութիւն, {բնութիւնը} սկսանում է մի նոր կեանք. եւ բնութեան համար միեւն

անքը յաւիտեան շարունակուի, եւ շարունակում է. եւ {բնութիւնը} մեղաւոր չէ, եթէ մարդիկ նորա արարածների կերպարանա

ք նորան, որ նա անձնասէր է: Այս հիման վրայ միթէ՞ {բնութիւնը} մեղանչում է, եթէ այն մասունքը, որ երբեմն բաղկաց

ելու համար: - Այն նիւթը, ինչ որ տուել էր քեզ {բնութիւնը} մինչեւ քո զգայուն կեանքի վերջը, նա պիտոյ է ետ ստ

էջ եւ նիւթ էր դառնում նորա կերպարանագործութեանը: {Բնութիւնը} մի այնպիսի զուգակշիռ է պահում արարածների մէջ, մի

. պատճառ, երկու դիպուածում եւս մեռանելու էի, եւ {բնութիւնը} կատարելու էր իմ վերայ եւս իւր պարտականութիւնը եւ

, հաստատ եւ շահաւէտ։ Այս նշանաւոր կարգի յատկացած {բնութիւնը} այն էր, որ բոլոր ներկայ բաների կարգերի ընդդէմ,

սխանատու չէ, թէ մի որոշեալ տեղում այնպէս է ազդել {բնութիւնը} եւ ոչ այսպէս, թէ ինչի պատահել են այս կամ այն պատ

ր տայիս նա. եւ ծանօթ լինելով մեզ նորա ցոյց տուած {բնութիւնը}, վկայում ենք հայելու արժանաւորութիւնը: Պ. Պռոշ

ւնի, իսկ ուր մէկ վայրկեան անգամ, արգոյ հեղինակը {բնութիւնը} թողնելով, օգնութիւն է խնդրում երեւակայութիւնից ե

Սօսը դարձեալ դուրս է գալիս իր բնական շրջապատից եւ {բնութիւնը} դառնում է առասպել) շատ ընտիր են եւ վսեմ, իսկ այ

րան տալու, ինքը հեղինակն է խօսում, այդ տեղերում {բնութիւնը} տկարանում է եւ հեղինակի երեւակայութեանը եւ հնարագ

ւմ է բնութիւնից: Ինչ չափով ճանաչել եւ ուսել է նա {բնութիւնը}, համեմատ այդ չափին կը լինի նորա գաղափարների եւ հ

ան մէջ. իսկ ինչ որ չկայ, այն ամենեւին սո՛ւտ է: {Բնութիւնը} մի գիրք է, որ պիտոյ է կարդալ եւ ուղիղ հասկանալ.

շխարհի երեսին, այդ բոլորը սկզբնաբար ծագել են կամ {բնութիւնը} թիւր հասկանալուց, կամ իսպառ չհասկանալուց: Եւ այ

ինչ ուրիշ բանով չեն փարատուիլ, մերժուիլ, եթէ ոչ {բնութիւնը} ուղիղ հասկանալով: Ահա այս է պատճառը, որ ամէն բա

եւ ոչ առանց երկրի գործակցութեան [են] առաջանում: {Բնութիւնը}, ինքը, ոչ թէ մի լոկ հրաշք է, այլ բարձր քան թէ

ընդունել ամէն մարդ, որ ուսումնասիրում է նորան: {Բնութիւնը} միայն կարող է հասկացնել մեզ արարչի մեծութիւնը եւ

Նա չէ հերետիկոսը, որ քննելով եւ ուսումնասիրելով {բնութիւնը}, ամէն վայրկեան ստիպւում է ասել բնութեան ճարտարապ

, որ ոչ միայն ինքը չէ ուզում եւ չկամի իմաստասիրել {բնութիւնը}. " զերկինս եւ զերկիր զգործս մատանց նորա, զլուսի

եր յայտնագործութիւններով չենք ուզում խառնափնդորել {բնութիւնը} եւ մտքերը. չենք ուզում կործանել գիտութիւնքը, այ

ղութիւններից եւ հարկաւոր փաստերից, որովհետեւ ե՛ւ {բնութիւնը} ե՛ւ Աստուածաշունչը միօրինակ գոյացած են աստուածայի

ու չէ, թէ ի՞նչի մի որոշեալ տեղում այնպէս է ազդել {բնութիւնը} եւ ոչ այսպէս. թէ ինչի՜ պատահել են այս կամ այն պա

լինում, որ զրկուեն մի պատուական ճեմելիքից: {Բնութիւնը} այսպէս է խօսում, " կամ ուսի՛ր իմ օրէնքները, տիր

ղութիւն: Բայց այնպիսին, երբ աչքի տակ առնու {բնութիւնը}, երկու ազգի կեանքերի միօրինակ եւ միաձեւ աճելութի

խօսին, բայց մարդկային հոգին ցոլացնում է արտաքին {բնութիւնը}: Այսօրուայ օրս, մեր նոր լեզուի բաղդասութիւ

մօտ լինելը կամ բնութեան նմանելն է ասացին, այստեղ {բնութիւնը} ուրեմն ստացաւ դարձեալ չափի պաշտօնը. ուրեմն եւ լե

նալի բան է, ի՞նչպէս ուրեմն կարելի է, որ երեւելի {բնութիւնը} նորան չափ դառնայ։ Մենք արդէն խօսած ենք բնութե

ստին ասում ենք, որ լեզուի վերաբերութեամբ միտքն է {բնութիւնը}, լեզուի ձեւի վերաբերութեամբ մտքի ձեւն է բնութիւն

նութիւնը, լեզուի ձեւի վերաբերութեամբ մտքի ձեւն է {բնութիւնը}. պատճառ, միտքը եւ նորա ձեւը կերպարանագործւում ե

կները դոքա են, որ կան եւ դոցանից ուիրշ էլ չկան։ {Բնութիւնը} եւ ընկերական կեանքը կնիկ են պահանջում, կենդանի,

եզուի վրայ ոչ Մարկոսը պատուաստեց եւ ոչ Կիրակոսը, {բնութիւնը}, պատմական դէպքերը եւ հազարամեայ ժամանակները տուի

եւ Աստարդի պաշտօնները։ Յայտնի է, թէ իսրայէլական {բնութիւնը} յեղափոխութեան տակ ընկնելով այդ դարաւոր ժամանակամի

ղելով՝ նորա ապականող եւ աւերող ուժերից փրկուել։ {Բնութիւնը} կրա՛կ է, կ՚ա՛յրէ, կը մաշէ, եթէ անմիջապէս եւ կո

մբ վարուիս նորա հետ, բայց, չնայելով սորա վրայ, {բնութիւնը} անյաղթելի չէ, եթէ կարգով ճամփով, դարձեալ բնական

ո՞ղ էիր քեզ ապահովել նորա հարուածից։ Բայց տե՛ս, {բնութիւնը} դարձեալ զէնք տուեց քո ձեռքը։ Մի երկաթէ ձող է, բ

այն ահագին հսկայի ուժով յաղթել բնութեան, մինչդեռ {բնութիւնը} ծաղրում է նաեւ Հիմալայի, Չումալարի եւ Դաւալագիրի

նի վսեմ ճարտարութիւնը, որով շատ քչերն են օժտուած {բնութիւնից} ` կարծես աստուածային կայծակով ջահաւորուած, այլ մ

հոգին Իջնում է մեծ ասպարէզ... {Բնութիւնից}, անցած կեանքից Հանում է ճիշտ օրէնքներ

ջապէս մարդու սրտում: Մարդը իր գաղափարքը առնում է {բնութիւնից}: Ինչ չափով ճանաչել եւ ուսել է նա բնութիւնը, համ

ւ լռեց: Եւ կռւում են խիստ անհաշտ Խենթ հրամանն ու {բնութիւնն}, Ո՞ւմ կը մնայ մարտադաշտ, Ո՞վ կը տանի յաղթութիւն

, Եւ կամ նրա զօրութեան Դէմ դնել իր թոյլ կրծքով. {Բնութիւնն} ինչո՞վ է շարժւում, Ո՞վ է նրա հեղինակ, Յիմարութի

. Տեսարան աչքի ուրախ, գեղեցիկ։ {Բնութիւնն} իւր ամեն գեղեցիկ ձիրքեր Զեղխօրէն այստեղ անխն

րդկութենէ, մեք հաւատարիմ առնեմք զպատուելիսդ, զի {բնութիւնն} եւ ժամանակն միօրինակ եւ միով անստերիւր կանոնալ վա

, որ առաջանում է բնական պայմանների վերայ։ Ինչպէս {բնութիւնն} է, ինչպէս մարդու շրջապատող աշխարհն է, այնպէս կը

Ո՛չ սոխակի երգն անուշ, Որով ամենքն են հրճւում - {Բնութիւնք} բիրտ եւ քնքուշ: Նախ տու՛ր ինձ սէր, իմ սրտի Ամայ

ակին զերգ անոյշ, Յօր համօրէն խրախանան {Բնութիւնք} խոշոր եւ քնքոյշ: Տո՛ւր նախ զսէր, զսրտի

եծ բանաստեղծքը, որ երբեւիցէ ծնել են լուսնի տակ: {Բնութիւնք} երբեք չէ իրագործում կատարելութեան գաղափարը մէկ ան

conceptus). սորանից երեւում է, որ լեզուն իբրեւ {բնության} այլ մարմինները ենթարկվում է ընդհանուր եւ անփոփոխ

բ եւ լիներ՝ միշտ միօրինակ կատարվում են սորա վերա {բնության} պայմանները: Լեզվի հղությունը, ծնունդը, տղայութ

. այն զարհուրելի փոփոխությունը դարձյալ կարող ենք {բնության} շոշափելի օրինակներովը մեկնել: Գիտենք որ թե մի բո

նակներովը մեկնել: Գիտենք որ թե մի բուսական առանց {բնության} ներգործության, այլ արվեստի բռնութենովը անցնելով

կույս չունինք, որ լեզուն, ինչպես տեսանք, իբրեւ {բնության} այլ մարմինները (իմանում եմ գործարանավորք, corpo

մ գործարանավորք, corpora organica) ենթարկված են {բնության} առհասարակ կանոններին, իմանում ենք նույնպես, որ

վ եւ ոչ թե բնական ընդարձակ իմաստով, որտեղ մենք, {բնության} անծայրածիր տնտեսության մեջ գործ ունենք հավասարակշ

շոյում է մեր ինքնասիրությունը՝ առանց դպիրների, {բնության} երկրպագուների, ինչպես եւ գավառական աղճատումների

ալիս է ուղղակի եւ դրական պատասխան, նշանակում է՝ {բնության} ուսումնասիրությունը սոցիալական տեսակետից մեծ նշան

երակից լինել հառաջադեմ ժամանակին, հաղթել ասիական {բնության} պղտոր եւ անմխիթար հատկություններին եւ զարդարել յո

համար անհրաժեշտ գյուտերի, ինչպես նաեւ արվեստի ու {բնության} ասպարեզում կատարված հայտնագործությունների պատմութ

ործությունից, ինչպես է այժմ մեր հին լեզուն: {Բնությունը} զգալով մարմինների անմշտնջենականությունը մի անհատի

ըստ ինչ-որ նախագծված տեսության՝ կարծես մարդկային {բնությունը} հանք է, որ ամեն ինչ կազմվում է դրսից՝ ըստ զանազ

տենում է նորան եւ կամք ունի ճանաչելու յուր անձը, {բնությունը} եւ մարդկությունը: Այսպիսի օրհնությամբ լի ու

Մարդն իր կենցաղը չի կարող բարելավել, քանի դեռ {բնությունն} իրեն չի ենթարկել, այսինքն՝ քանի դեռ հասու չի լի

եւում է, այն եզակի հայերին, որոնք պաշտպանում են {բնությունն} ու իր դարն ապրած ձեւերը, այդ միջնադարյան մարդկան

մէ հաստատութիւն"։ Արարիչը, մէկ անգամ ստեղծելով {բնությսւնը} տուել է նորան անխախտելի եւ սուրբ օրէնքներ, որ բն

կ խորխելիս շնչառության օրգանի ցնցումների ջղաձգման {բնույթը} գնալով հանդարտվում է: Այժմ միայն ընդունում եմ Aq

կ-դարաշրջան իր բնույթըն ու իր դրոշմն ունի: Նույն {բնույթը} եւ նույն դրոշմը, բնականաբար, պետք է ունենա եւ ն

ն համադրվում: Յուրաքանչյուր ժամանակ-դարաշրջան իր {բնույթըն} ու իր դրոշմն ունի: Նույն բնույթը եւ նույն դրոշմը

ն բարբառով, այս բառի իսկական իմաստով, այլ որեւէ {բնույթից} զուրկ աղավաղված լեզվով: Մինչդեռ " Սայաթ-Նովա " ե

յութիւնը ո՛չ միայն Կաթուղիկեայց թղթերում, այլ եւ {բո՛վանդակ} Նոր Կտակարանի մէջ չկայ. Հին Կտակարանումն էլ միա՛

մի ոտքի կայան, Ու որդիքն պանդո՜ւխտ, իրենց {բո՛ւն} երկրում: Եղբա՛րք, բանը չէ անշօշափելի

Արշարունեաց երկիրներից իմ բերած բաներս եւ ինչ որ {բո՛ւն} Տիրոջդ եղբօրորդիներից ստացել էի, այդ բոլորը՝ իւ

ից. " Խօ՛սք տուր, - ասում են, - շնո՛րհ ուղարկէ. {բո՛ւն} դու ինքդ խօսէ մեզ հետ դորա բերնով, ինչպէս երբեմն

ս մի լուր մի մարդուց լսելով մեզ յայտնուեցաւ, այլ {բո՛ւն} մեր օրերում եւ մեր ժամանակում այս ամենը կատարուած

ետի մօտ. բայց աւա՜ղ, այն ուրիշ օրինակ չէր, այլ {բո՛ւն} գրչագրիցը արտագրուած, որով չէին պարզւում աղճատու

ութիւնը, որ բերինք այստեղ, բա՛ռ առ բառ ուղի՛ղ է {բո՛ւն} հրէական բնագրի հետ։ Թովմա Արծրունին այսպէս է գոր

ճշմարտութիւն է։ Բայց սակայն չենք կարող ասել, թէ {բո՛ւն} Ս. Լուսաւորչի օրով է եղել այդ անուանափոխութիւնը

անից։ Էջմիածինը հիմնուած է Ս. Լուսաւորչի ձեռքով {բո՛ւն} Վաղարշապատի մէ՛ջտեղը՝ մօտ թագաւորական պալատին,

նմա"։ Յայտնի է, թէ սոցանից ոչ մինը չէ բնակուել {բո՛ւն} եկեղեցու մէջ, այլ այն շինուածքում, որի անհաստատ

ասասջիք, եթէ ծառայք անպիտան եմք " (եր. 39)։ {Բո՛ւն} Աւետարանի խօսքերը. " Յորժամ առնիցէք զամենայն հրա

ում է մեզ հաւատացնել, թէ այդ կրճատութիւնը եղած է {բո՛ւն} Ղազար Փարպեցու ձեռքով։ Մեզ թւում է՝ պ. Էմինը բ

անուն Գէթ ի հալածեալ նախդիրը պաշտպանելու, որպէս {բո՛ւն} Փարպեցու ձեռքով դրուած նախդիր։ " Եւ ողբայ Դա

ղակին, ուսին մենք աղաղակը վերստին կրկնեցինք։ {Բո՛ւն} հին լեզուի մէջ էլ սովորական չէ այն ձեւը՝ էական դ

ւմ փոխանակ թանձրացեալի) եւ քահանայապետ խօսքերը, {բո՛ւն} յունական archiereus բառի ճիշդ թարգմանութիւնը լինե

ак думаете? Աղա զատան էն կողմից Թոփերը {բո՜ւխ} կը թողնէ, Ну, вам тогда уж поздно.

ճիշտ գիտութիւն. Ո՞վ է դորա հեղինակը - {Բո՜քլ}, անմահ անգլիացին: Հանգչի՛ր, հսկայ,

ւի եւ մտածելու ձեւերի վրայ: Հայոց ազգը գեդէոնեան {բո՞ւրգն} էր, որ ցօղի տակ մնալով չթրջուէր, թէ՞ մովսիսեան

Սկզբումը դեռեւս Ֆրանսիսկոս Կսաւիէն, Րոդրիգէզը եւ {Բոբադիլիան} ունէին ոգեւորութիւն, որ նոյնպէս հոգի էր տալիս Մա

այժմ ներիր համարձակութեանս, տեսանում եմ, որ շատ {բոբիկ} ես եղած ուսումնականութենից: - Բոլորովին ներո

երեզմանից ու գետը թափեց: Ղազար Փարպեցուն ոտքը {բոբիկ} քշեցին վանքից, որ, Մամիկոնեանց Տիրոջ Վահանի յան

ս, շատ կեղծ վիճակում է։ Ցրտում, գլխաբաց, ոտքը {բոբիկ} ման է գալիս երեք գազ ձնի միջում եւ այն ցուրտ ձմեռ

ս, շատ կեղծ վիճակում է: Ցրտում, գլխաբաց, ոտքը {բոբիկ} ման է գալիս երեք գազ ձնի միջում եւ այն ցուրտ ձմեռ

ոս քահանայ Տէր Յարութիւնեան, Մարգար Յովհաննէսեան {Բոբումեանց}, Յովհանջան Պետրոսեան: Վերն կտակի չորք օրի

պիտի լինի, տարեկան վարձ ստանում է 180 մանեթ։ {Բոգդանովան} գնաց զագրանից. Բոզիոն գնաց։ Լոդդի տիլա Սանտան ե

տեւ եթէ իսրայէլեան բանակում մի պոռնիկ մարդ կամ մի {բոզ} յայտնուէր, իսկոյն քարկոծում էին նորան առանց խնայե

եմն կարող էր յատուկ բոզանոց լինել բանակի մէջ, եթէ {բոզ} եւ պոռնիկ չկար։ Բայց, աբեղայից ինչ հարցնես լօգիկա

առանց խնայելու։ Էլ ի՞նչպէս ուրեմն կարող էր յատուկ {բոզանոց} լինել բանակի մէջ, եթէ բոզ եւ պոռնիկ չկար։ Բայց, ա

արգը ուրացող եւ մինչեւ իւր անասնական կեանքի վերջը {բոզի} հետ կենակից - եկեղեցական, դպրոցների գումարը անհե

սի արդարութիւնը, եթէ ոչ Զամբրո՛ւն, իր Մադիանացի {բոզի} հետ միասին, գեղարդով զարկելո՛ւ, գետնին ցցելո՛ւ

անում է 180 մանեթ։ Բոգդանովան գնաց զագրանից. {Բոզիոն} գնաց։ Լոդդի տիլա Սանտան եւս գնաց: Այժմ այստ

իտոյ է դնել դեղին գլխարկ՝ աքաղաղի փետուրներով եւ {բոժոժներով}, օձ, սողուն, գորտ, խօսքերով միայն Պապական, ի

ի ուսուցիչ Միքայել Նալբանդյանց Բնակվում եմ {Բոլշայա} Դմիտրովկա, պ. Ռուդակովի տանը: 28. ՍԱՆԿՏ-ՊԵ

թեամբ, մե՛զ էլ ձե՛զ հետ, ձե՛ր պէս սնուցին։ Այս {բոլո՛ր} պատճառներով քե՛զ՝ Տիրո՛ջդ արժանի էի։ Իսկ, ի

պատճառով էլ նորա հետեւողքը Մանիքեցիք կոչուեցան) {բոլո՛ր} գրուածքները ունին եւ ուրիշ շատերի, սոցա նման կոր

եւ ինձ մե՛րկ եւ խայտառակութեա՛մբ դուրս հանեցին իմ {բոլո՛ր} ունեցած չունեցածի միջից, ինչ որ տղայութեանս ժամա

ճկական լեզուի բաղդասութեան, բայց ինչ կանես, երբ {բոլո՜ր} ազգդ այդ տրամաբանութեամբ եւ այդ բաղդասութեամբ է խ

ընկել էր քամակիցս սուրբ ջրի մշտիկը ձեռքին. բոլոր {Բոլոնիայ} վազեցինք: Հռովմի մօտ գնալ չէի կարող: Ձեզ յայտնի

նութեամբ վեհափառ Հայրապետին, յորմէ եւ հրամայեցաւ {բոլոր} հոգեւոր դասուն ընդ ձեռն Նախիճեւանայ քաղաքական գլո

ի ամեայ հիւանդութեանց, որոց կարեն վկայել տեսողքն {բոլոր} եւ բարեկամք իմ եւ թշնամիք: Բարեհաճեսցի Ձերոյին բ

ի Նախիջեւան քաղաքի պատրին լատինաց ի ներկայութեան {բոլոր} կոչնականաց, որոց զանուն դժուարանամ գիտել, բայց

եմ, նոյնպէս ցանկամ, որ դուք ալ ողջ լինիք: Մեր {բոլոր} ընտանեաց եւ ազգականաց բարեւ եւ ամէն հարցանողաց:

ւ սիրական մորս, եղբարցս բոլորին եւ քրոջներուս եւ {բոլոր} ազգականաց, եւ այս գիրս լավ մը կարդաս հորս եւ մոր

իտը: Սիրելի Գայանե քրոջս եւ Ռափայել Գավրիլիչին, {բոլոր} նոցա աղջիկներուն: Լսել եմ, երկու աղջիկ ունին որ

մ չտեսա: Ես եւ Ավտուշն ողջ ենք եւ առողջ: Մեր {բոլոր} ընտանյացը սիրո բարեւ, Կայանուշին գրած մի քանի տո

մեջ, որով ոչ թե միայն մեզ կպարտավորեիք, այլ եւ {բոլոր} հայոց ազգը, որ չունի ոչինչ լուսավորության հնար:

ը, կտեսնեն, թե Հայը եթե մի գիր չի առնում ձեռը, {բոլոր} պատճառը այն չէ, որ չի կամենում կարդալ, բան հասկ

անկեղծ բարեկամությանը: Ողջ եղեք եւ ուրախ Ձեր {բոլոր} գերդաստանով: Ի 21 մարտի, 1856, Մոսկվա 2

թյուն չէ տվել, ես մասնավոր կերպով իմացա սրբազանի {բոլոր} բաների համար, այս օրերս, ինչպես խոստանում է նախ

նգամը, հասուցել եմ Լազարյանց Ճեմարան տպագրության {բոլոր} վարձը, իսկ թղթի պարտք ունիմ 65 ստոպի. յուրաքանչ

անում քեզ տեսանել: Խնդրեմ ողջունես իմ կողմից {բոլոր} մեզ սրտով բարեկամքը: Ինչ բաների մասին որ սրբազան

իամիտ եղեք: ՝ Ես գիշեր ցերեկ քուն չունիմ այդ {բոլոր} գործերի մասին, քեզ ասում եմ, որ մոխիր եմ դարձել

նամակին եւ գործունեությանը: Խնդրեմ ողջունել մեր {բոլոր} սրտակիցքը, չեմ մոռացել ոչ մինին եւ բոլորի համար

տեսչության, գրեցինք թե Այվազովսկին երեսփոխան չէ {բոլոր} Հայոց հոգեւորականության եւ թե կենտրոն հոգեւորական

եւ առավել ապահովության համար ծածկում է յուր անձը {բոլոր} հոգեւորականության անունի տակ: Ազգային լուսավո

ս արի, միամիտ կաց, որ անտարակույս կկատարվին այդ {բոլոր} հանձնարարությունքդ, որպես իմ ներկայությամբ. տեր

անելի պարտքի մեջ են: Ես հույս ունեմ, որ դուք {բոլոր} մեր ճշմարտասեր եւ ազնվամիտ հայրենակիցք եւ բարեկամ

ափայլը ", նորից ուրիշ տեղ... վերանորոգելու եւ {բոլոր} մեր գլխից եւ ձեր գլխից, այլեւ ազգի եւ եկեղեցու գ

պիտի հաղթանակե լույսի եւ ճշմարտության վերա: Մեք {բոլոր} բան հասկացողքս պարտական ենք ընդդեմ զինվորվել եւ ց

րբեմն եւ ամեն օր մաշում է հոգիս: Իմանալով այս {բոլոր} բաները, աչքի տակ առնելով, թե այս վիճակում եղած

տայի գլուխս, մտածիր ինքդ ու հետո դատապարտե: Այս {բոլոր} բաները դեռ անցյալ տարուց քեզ հայտնի էր: Մտած

ոչ մեկդ գիր չունեի եւ միամիտ չէի: Խնդրեմ մեր {բոլոր} ազգականաց շատ եւ շատ բարեւ անես, մանավանդ Վառվառ

յուրին տասն պրոցենտ, ո՛ր հարյուրից պիտի ստանան: {Բոլոր} կայքերի արժողության եւ առձեռն պատրաստ գումարի հար

փոխանական թղթից, որ քաղաքը պիտի տա մեզ, այս մեր {բոլոր} պայմանները պիտի գրվին եւ հաստատվին օրինավոր դաշնա

այսորիկ, այսմ եզրակացութեան համաձայն էին գոգցես {բոլոր} անդամք, բացի Ղուկաս արքեպիսկոպոսէ, որ յայտնի յա

տէր Գասպարեան, թուղթն այն ընթերցեալ եղեւ ի լուր {բոլոր} ժողովականաց, եւ ոչ ոք գտաւ ընդդէմ դարձող պարբերա

ւմ է, որ ընդառաջ ելանել յուր նոր գալու իշխանին: {Բոլոր} այդ գնդի հրացանների խողովակի ծայրը խրված են վարդի

նչեւ առաջիկա սեպտեմբ. 15-[ը] ցրված ավարտած լինիք {բոլոր} Ձեզ հանձնված տոմսակները, այն ժամանակ տոմսակների

իշյալ քաղաքում: Եթե մինչեւ նշանակյալ ամսաթիվը {բոլոր} տոմսակները չլինին բաժանված, այդպիսի դիպվածում,

նախօրոք անսահման հավատալ քեզ այս խնդրում, ինչպես {բոլոր} այլ խնդիրներում: Մեր շատ սիրելի քրոջ՝ Գայանե

որ դիմե լավագույն բժշկի խորհուրդին եւ կատարե նրա {բոլոր} պատվերները: Գրիր նույնպես, որ չտխրեն իմ մասին ո

գացմունքս ասում է, որ ես նրանց կենդանի կտեսնեմ: {Բոլոր} հարազատներիս, ազգականներիս եւ ծանոթներիս ողջունի

ւթյուն է տալիս դոկտորի աստիճան ստանալու համար. ի {բոլոր} սրտե ցանկանում եմ նրան հաջողություն ո՛չ միայն քնն

այն ամենը ինչ վերաբերում է սորգոյին եւ թող կատարե {բոլոր} հանձնարարությունները. հանուն բարեկամության, խնդ

ծում սովորական փծուն Sprach: Հավանորեն, մեզ մոտ {բոլոր} հանրագիտական ձեռնարկումները դրոշմված են ճակատագրի

ն ճակատագրի անեծքով, որովհետեւ մինչեւ այսօր եղած {բոլոր} փորձերն անհաջող են եղել: Դրա համար էլ հասարակութ

Սեղմում եմ սիրելի Անանիայի եւ Հովհաննեսի ձեռքը: {Բոլոր} մնացած ծանոթներիս ջերմ եւ անկեղծ բարեւներ: Մերոն

ինքնուրույն զարգացման նրանց ձգտման մասին Հեղինակի {բոլոր} ասածները զարմանալիորեն արդարացի են: Մինչդեռ դրան

զզվանքով երես եմ դարձնում քաղաքական-վիրաբուժական {բոլոր} գործողություններից, այնուամենայնիվ, ես հանձն չե

ին ի ծաղր, - վայելած չլինեին լավ կազմակերպության {բոլոր} առավելությունները, թերեւս [հաջորդ) սերունդը ֆրա

դյոք նրանից: Խնդրում եմ, որպեսզի քո նամակում իմ {բոլոր} հարցերի պատասխանը լինի, թե չէ այնքան անախորժ է,

ների եւ թարմ նորությունների: Ողջունիր երկու սեռի {բոլոր} ծանոթներիս, յուրաքանչյուրին առանձին-առանձին: Այ

ան կանչել HgCL, որը շատ լավ է ներգործում համարյա {բոլոր} բորբոքումների դեպքերում, իբր քակող եւ լուծողական

թյան, այլեւ հանրամարդկային գիտությունների մնացած {բոլոր} ճյուղերի մեջ: Ես շատ ուրախ եմ, որ Անանիան զբաղվ

ը խաչել է անմեղին: Թող խոնարհվին այդ հսկայի առաջ {բոլոր} օրենսդիրները, քաղաքակրթիչները եւ հրապարակախոսներ

ու սրով, կախաղանով ու տանջանքի այլ գործիքներով, {բոլոր} այդ արատները, որոնք այսօր այդքան կոպիտ կերպով աչ

եմատում եմ Դոն Քիշոտի հետ, այն է՝ Դոն-Քիշոտը իր {բոլոր} թափառումների ժամանակ (երկրորդ ճանապարհորդություն

, իր Դուլսինեայի մոտ, իսկ հանրագիտական բառարանը {բոլոր} ընթերցողներին ուղարկում է, ըստ մեծի մասին, A տա

զատագրման կախարդանքից: Հայտնիր իմ հարգանքները {բոլոր} լավ ծանոթներին եւ իմ կողմից շնորհակալություն մատո

նգեղջյուրի պատմությանը վերաբերող գրությունը: Այս {բոլոր} հարցերին ես մի պատասխան ունեմ - այն որ, տարակուս

նում եմ նրան լիակատար հաջողություն: Շնորհակալ եմ {բոլոր} նրանց, ովքեր ողջունում են ինձ: Նրանց թվարկումը

րազանցություն Ս. Գ. Սուլթան-Շահին եւ երկու սեռի {բոլոր} բարեկամներիս՝ առանց բացառության: Անանիային ողջո

, հավանորեն, կստանաս վաղը: Ինձ հաղորդած քո {բոլոր} տեղեկությունների համար շատ եւ շատ շնորհակալ եմ.

ան-Շահին, Անանիային, Հովհաննես եղբորս եւ երկսեռ {բոլոր} բարեկամներիս եւ ծանոթներիս: Հովհաննեսը, հավ

ան համար: Դրա փոխարեն այժմ, հենց որ սթափվեցի եւ {բոլոր} վտանգներից հեռու եմ, այդ զրկանքը կրկին զգալի դար

ում եմ այնպես, ինչպես Պուշկինը սեմինարիստներից: {Բոլոր} այդ փիլիսոփաներն իրենց ամբիոնների բարձունքից առաջ

եմ նրան երկար տարիներ տոնել այդ օրը: Սեղմում եմ {բոլոր} բարեկամներիս ձեռքը, իսկ գեղեցիկ սեռին անկեղծ ողջ

ն գերազանցություն Ս. Գ. Սուլթան-Շահին եւ երկսեռ {բոլոր} բարեկամներիս: Հովհաննես եղբորս համբույրին պատասխ

անին մերժեցին: Անանիան չգիտի՞ արդյոք: Երկսեռ {բոլոր} բարեկամներիս հայտնիր իմ հարգանքը, իսկ Մարիա Աֆան

ւն կունենար՝ չնայած մինչ այժմ գոյություն ունեցած {բոլոր} խմբագրությունների խիստ հուսահատական վիճակին: Պետ

արվելով ժողովրդի այժմ կենդանի լեզվում անգործածելի {բոլոր} ձեւերից, բացառությամբ, իհարկե, օտար բառերից՝

թյան փորձ, որպես ձեռնարկ ի պետս պատանիների՝ այն {բոլոր} դպրոցների համար, որտեղ լսվում է հայերեն խոսքը:

րը խուսափում է ծանծաղուտներից: Մեր նկարագրած այդ {բոլոր} կոր գծերը, որ կետ-նպատակը տանող ամենակարճ ուղիղ

լ գավառի: Որեւէ բարբառի յուրաքանչյուր փորձը՝ {բոլոր} մյուսների համար պարզել իր դրոշակը՝ " խոսի՛ր այսպ

ս 12-ի թվակիր նամակս: Ողջունում եմ երկու սեռի {բոլոր} բարեկամներիս, եւ սպասում խոստացած մեր տեսակցությ

ւթյամբ, հանքաբանությամբ եւ քիմիայով: Հիշյալ այս {բոլոր} գիտություններն անհրաժեշտ են, իսկ հայերեն ինքս հա

լ Ֆեդենկայի լուսանկարը: Ողջունեցեք երկու սեռի {բոլոր} բարեկամներին: Բոլորին դու գիտես ու դրա համար ամե

տեսակետից մեծ նշանակություն ունի։ Առաջ, ինչպես {բոլոր} գիտությունները, բնապատմությունն էլ չոր ֆորմուլ է

նն եմ հրավիրում այդ հարցի վրա եւ խնդրում եմ լարել {բոլոր} ուժերը նպատակին հասնելու համար: Այն խեժը, որ

ում եմ ազատել ինձ նրանցից: Բարեւիր երկու սեռի {բոլոր} ծանոթներիս եւ բարեկամներիս. Հուսով եմ, մյուս եր

հետեւ այս դեպքում ինձ հարկավոր կլինեն համարյա այն {բոլոր} գրքերը, որ մեր գրականության մեջ երեւացել են մեր

առաջ Պիտեր չես ընկնի. ճիշտ չէ՞: Բարեւիր այնտեղ {բոլոր} բարեկամներիս ու ծանոթներիս: Ե՞րբ, վերջապես,

ցինք, հավասար է 250. 000. 000 գումարի, ուրեմն՝ {բոլոր} մանուֆակտուրային գործարանների համախառն եկամուտը:

րական կլիներ իմանալ մանուֆակտուրային գործարանների {բոլոր} բանվորների թիվը. հավանորեն, այդ մասին որեւէ բան

կան թշնամուց - դավաճանից: Բարեւիր երկու սեռի {բոլոր} բարեկամներիս, իմ առողջությունը - idem. Քո եղ

անտարկության վերջն էլ չի երեւում: Ինձ հայտնած {բոլոր} լուրերի համար շատ շնորհակալ եմ: Հուսով եմ, որ ք

Հովհաննեսին է վերաբերում։ Բարեւիր երկու սեռի {բոլոր} բարեկամներիս եւ նորին գերազանցություն Սիմյոն Գրիգ

տական ապացույցների ոչինչ չի նշանակում. երկրորդ, {բոլոր} մարդիկ, որոնք ապրում են ու հանդուրժելի են քաղաքա

, որ մենք ցենզ չունենք. հասարակության վերաբերյալ {բոլոր} գործերը վճռում են ընդհանուր ձայնատվությամբ - par

գույն ժողովներում, օրինակ, պառլամենտներում, ոչ {բոլոր} անդամներն են ներկա լինում. մի՞թե այդ ապացուցում

ապես որեւէ դասակարգի կամ այլ կարգի մարդկանց, այլ {բոլոր} հայերին, որոնք կամավոր ընդունել են ռուս հպատակու

ոք պահանջը բավարարելու կարողություն: Նա երեւի իր {բոլոր} անշարժ կայքն արդեն փոխադրել է ուրիշի անվան: Ի՞նչ

ան գրավականին, ըստ ամենայնի, ավելի քան արժանի է {բոլոր} մտածող մարդկանց ուշադրության: Այժմ ես վերստի

ին, եղբորորդիներին եւ աղջիկներին, մի խոսքով մեր {բոլոր} ազգականներին. շնորհակալ եմ նրանց համակրանքի համա

ել երբեւիցե: Հաղորդիր իմ բարեւները երկու սեռի {բոլոր} բարեկամներիս։ Հավանորեն, որեւէ պատճառով մոռա

. Բ. -ի մոտ, ապա թե ոչ՝ ասացեք Լ. Ի. -ին, թե {բոլոր} մորեները եւ թառափները կանհայտանան: Առայժմ այլ

ց օրինական հավատարմագրով, որով ես կզիջեմ նրան իմ {բոլոր} իրավունքները: Եվ այդ ես կանեմ, որպեսզի մորս պաշ

անելու է իմ ներշնչմամբ եւ ես պատասխանատու եմ նրա {բոլոր} գործողությունների համար, հետեւապես, քո առաջ կան

թ. հուլիսի 14-ին ինձ ձերբակալելիս վերցրած էին իմ {բոլոր} թղթերը, աշխարհագրական քարտեզները եւ մի քանի լուս

գտագործված չի եղել, սակայն ինձ հայտնեցին, որ իմ {բոլոր} թղթերն ուղարկված են եղել Հանձնաժողովին եւ ըստ տեղ

իսկույն, բայց մեկ քանի օր դեռ կմնամ այստեղ: Մեր {բոլոր} ազգականաց շատ բարեւ, չունիմ ուրիշ գրելիք, եւ ժա

ալ էի ի Մոսկվայէ զպատկեր սրբոյ աստուածածնի յաղագս {բոլոր} կրպակաց մերոց կարգի, որպիսիք գտանին ի զանազան կա

ը աւելի մեծ յարգ ունի իմ աչքումը, քան թէ աշխարհի {բոլոր} թանգագին գոհարները եւ հարստութիւնքը: Այս խօս

նը, գլխաւոր հաստարանը, որի վերայ շարժւում են իմ {բոլոր} խանութները այստեղ... այնտեղ... միւս տեղ... եւ

եւ ինքը հարստացաւ: Բայց ինչ որ ասում ես դու, թէ {բոլոր} հարուստ մարդիկ իւրեանց հարստութիւնը ճարել են արիւ

ար հիւրասիրելու: Վերջապէս գնաց Պ. Խ... Մեր {բոլոր} խօսակցութիւնքը նորա հետ այն եղան, ինչ որ գրած է

կարողութեանը եւ տկարութեանը, բայց, չնայելով այս {բոլոր} բաների վերայ, ո՛չ մի տեղում չենք տեսանում մի բան

ոզել, Սուրբ ուսումը ճշմարտութեան, Եւ իմ {բոլոր} մերձաւորքը Կամէին ինձ քարկոծ առնել"։ Եւ

րը արդա՛ր է եւ հաւասար աչքով նայում է ոչ թէ միայն {բոլոր} մարդկութեան վերայ անխտիր, այլեւ բոլոր աշխարհների

չ թէ միայն բոլոր մարդկութեան վերայ անխտիր, այլեւ {բոլոր} աշխարհների, բոլոր արարածների վերայ, որ քարոզում

րդկութեան վերայ անխտիր, այլեւ բոլոր աշխարհների, {բոլոր} արարածների վերայ, որ քարոզում էին նորա ամենակարո

ե՞տ, հարազատ, Ասում ես չամաչելո՞վ: - " Իմ {բոլոր} սիրականքը Յիմար չէին, այլ գիտուն, Բայց ես նոցան

անէ. Բայց ես իմ քահանայիս, Խոստովանքի միջոցին, {Բոլոր} գործած մեղքերըս Հազիւ կասեմ պարզ, մեկին: Ես ապ

ը, իւր ընկերը, իւր անձը, իւր ազգը եւ առհասարակ {բոլոր} Աստուծոյ գործերը։ Նա պիտի սիրէ սորանց բոլորին,

արացնում էին նորա ոչ թէ միայն այդ ընթացքը, այլեւ {բոլոր} անօրէնութիւնքը, որ գործած էր իւր կեանքում"։

ւ ցոյց չտալու համար, մի՞թէ պարծանք չէր քեզ եւ քո {բոլոր} գերդաստանին այդ ուսումնարանը, որ միշտ եւ հանապազ

որ մահու չափ հալածում էր ինձ: Ես գործ դրեցի այն {բոլոր} շնորհքը, որ, քո ուղեղից ծնանելով, ստացել էի,

րդուն... Չդիմացայ այս անարգութեանը եւ խլելով այն {բոլոր} շանթերը, որ Կիկլոպները պատրաստել էին մի ամբողջ ա

խօսքով, այդ մարդը մի շարժական գահ է սատանայի եւ {բոլոր} դժոխքի զօրութեան. նորերումս ձեռքերը ներկեց մի՞ ծ

, Բելոզերսկի, Ուդօրսկի, Օբդօրսկի, Կօնդիսկի եւ {բոլոր} Հիւսիսային աշխարհի Հրամայող եւ Թագուհի Իբերական,

եր ամենահարազատ Արքիմանդրիտ Պետրոս Մարկոսեանին եւ {բոլոր} Հայադաւան հասարակութեանը Ղրիմի Քրիստոնեաների որեւ

լիս ձեզ ՄԵՐ Թագաւորութեան մէջ վայելել ոչ թէ միայն {բոլոր} իրաւունքը եւ առանձնաշնորհութիւնքը, որ ՄԵՐ համօրէ

ովեան գաւառը, փոխադրել Ղրիմից ՄԵՐ ծախքով այն ձեր {բոլոր} գոյքը, որ միայն փոխադրելի էր, որ եւ ՄԵԶԱՆԻՑ սահ

որմ գթութեամբ պարգեւում ենք մշտնջենաւոր ժամանակով {բոլոր} հասարակութեան օգտի եւ շահի համար առանց որեւիցէ հա

յետոյ ամենողորմ գթութեամբ ազատում ենք ամենեքեանքդ {բոլոր} Տէրութենական հարկերից եւ պաշտօններից, որպիսի եւ

ա մահը Գերագոյն ողորմութեամբ յանձնում ենք ՄԵՔ այս {բոլոր} ՝ Ղրիմից նորա հետ դուրս եկած Հայերի հոգեւոր հօտը

ազատութեամբ կատարելով նոցա մէջ իւրեանց օրէնքի պէս {բոլոր} եկեղեցական կարգերը, եւ Արքիմանդրիտը եւ Հայոց քահ

իսոնի եւ օրէնքների հովանաւորութեան տակ: Այս {բոլոր} առանձնաշնորհութիւնքը տալով՝ ՄԵՔ հանդիսաբար եւ ժա

նորհութիւնքը տալով՝ ՄԵՔ հանդիսաբար եւ ժառանգաբար {բոլոր} հասարակութեանը մշտնջենաւոր ժամանակով, առաւել հաս

գեւաթղթի մէջ նշանակուածքը, Գերագոյն ողորմութեամբ {բոլոր} Նախիջեւանի Հայոց հասարակութեան վերայ մշտնջենաւոր

, Օբդօրսկի, Կօնդիսկի, Վիտեպսկի, Մստիսլաւու եւ {բոլոր} Հիւսիսային աշխարհի Հրամայող եւ Թագաւոր Իբերական,

տուն, որ մի երկու ծառ ունենար իւր բակում: Թէեւ {բոլոր} բնակիչքը մեծ նեղութեան մէջ էին ցեխի երեսից, երբ

նիւ, ստանալու էր մեծ օգուտ, մանաւանդ՝ գրաւելով {բոլոր} հարաւային Ռուսսիայի մէջ այդ ճրագի վաճառականութիւն

սն: 8) Այբբենարան հայկական լեզուի: Այս {բոլոր} գրեանքը, որոնցից շատերը դուրս եկած են, եւ միայն

ան սիրել եմ Պ. Իսահակեանցին, որ երեկի առաւօտ իմ {բոլոր} ժամանակը շոգենաւի վերայ պարապած էի նկատողութեամբք

(բարօմետրը) գուշակում է մի գեղեցիկ առաւօտ: Այս {բոլոր} բաները վառում են սրտիս մէջ մի փոքրիկ լապտեր ուրախ

ամամային, թէ այդ ողբերգութիւնը Պ. Վերդի երաժշտի {բոլոր} երաժշտական գործերից պատուականն է: - Բայց միտ

երցողք, մի հօրեղբայր ունիմ, որ միշտ քննում է իմ {բոլոր} առանձնական գրուածքս անգամ: Իմ անունով ուղարկ

անհամբոյր աշխարհ. այդտեղ բնութիւնը զրկուած է այն {բոլոր} վայելչութենից, որով փայլում են բարեխառն գօտիների

ւմ են բարեխառն գօտիների տակ գտանուած աշխարհները: {Բոլոր} արարածք, որոնց վիճակուել էր երեւել աշխարհի երեսի

կ էք մինչեւ ձեր կեանքի վերջը փորձել աշխարհի երեսի {բոլոր} կրօնքը եւ դաւանութիւնքը: Ասել է մի խօսքով, թէ ո

ց, - ես քեզ ընկեր մինչեւ ի մահ, ե՛կ խնդրենք այդ {բոլոր} անիրաւութենների վրէժը: - Ես քրիստոնեայ եմ,

համարեա թէ բռնութեամբ յափշտակելով իմ մօտ գտանուած {բոլոր} արծաթը, տուեց ինձ ահա այս կապոցը՝ ասելով, թէ դ

եւմուտք " անունով, եւ թէ Մոսկուայի մէջ կամ գուցէ {բոլոր} Ռուսաստանի մէջ, այդ օրագրի գործակալ պիտի անուանո

հետեւումն հրամանի " եւ այլն: Ժամանակ չունէի {բոլոր} գիրքը կարդալու. մօտ իբր 60 երես կարդացի շարունակ

դը, բացի այս գիտութեններից, պիտի քաջ ուսած լինի {բոլոր} բնական գիտութիւնքը, բնական եւ մաթեմատիկական աշխա

շնչական կեանքի յարատեւութեան մէջ, այն վերոգրեալ {բոլոր} բաները եւս օրինաւոր քննելով, չէ կարող սահմանել օ

էն"։ Հեղինակը գրում է այս խօսքերը, մինչդեռ {բոլոր} Նախիջեւանը գանգատում է դպրոցի անպիտանութենից եւ մ

սաւորութեան մէջ: Արգոյ հեղինակը, ինչպէս իւր {բոլոր} գրուածներում, նոյնպէս եւ մանաւանդ գրքի վերջաբանի

գամ ցաւելի երեւոյթ: Ես ժամանակ չունէի կարդալ {բոլոր} գիրքը. ահա այստեղ նշանակած երեսներս միայն կարդաց

ր կայսրների, թագաւորների եւ դուքսերի ապարանքները {բոլոր} մահկանացուների բնակարաններից ամենափառաւորքն են:

դովիկոս Տասնեւչորսերորդի ժամանա՞կ... Վերսայլը էր {բոլոր} եւրոպական թագաւորների նախանձելու առարկան: Վերսայ

րաւոր գեղեցիկ մարմարիոնեայ արձաններով. այնտեղ են {բոլոր} մարդերի եւ աստուածների արձանքը, որ պատկանում են

Աղօթքի բովանդակութիւնը է մի խնդիր առ Աստուած, որ {բոլոր} Հայերը, պապական դառնալով, միանան պապական փարախի

ին բանասէրքը մինչեւ այժմ չկարողացան հասկացնել մեր {բոլոր} հեղինակներին, թէ մի հին եւ մեռած լեզու, որ կորո

զարթնում է քնից իւր մօր ձեռքով, ըստ որում՝ այդ {բոլոր} անցքերը պատահած էին երազում: " Ընծայի ընդունելու

ը արժանի են ուշադրութեան, ըստ որում՝ ցան ու ցիր {բոլոր} գրքի մէջ տարածուած մտքերը ամփոփուած են այնտեղ, վ

րքեր դուրս հանէք, որպէսզի ձեր ծիծաղելի դրութիւնը {բոլոր} ազգն աղէկ իմանայ եւ արժէքնիդ ճանչնայ: Բայց ձեզի

որդ: Լսում ենք, թէ տասն եւ չորս հատոր պիտի լինի {բոլոր} հրատարակութիւնը: Որպէս հնութեան յիշատակարան

զեան, Պ. Քեաթիպեան եւ այլք, հոգաբարձու լինելով {բոլոր} տպագրութեան ծանրութեանը, հրաւիրած են Պ. Ոսկանեա

աւելի տեւում է Գռէյլի վաճառական տունը եւ շահած է {բոլոր} Եւրոպայի եւ Ամերիկայի վաճառական տների հաւատը:

գրողներիս, կը դատապարտէ: Մեք հրաւիրում ենք {բոլոր} Հայոց վաճառականքը ուշադրութեամբ կարդալ այս տողերը

ն երիտասարդ՝ տարեկան վարձ տալով նորան եւ խանութի {բոլոր} ապրանքը հաշուով յանձնելով: Երիտասարդը, ինչպէս վ

արծաթի քամակից: Տղան հանում է եւ տալիս է իւր {բոլոր} ունեցածը: Գործակատարը ստանում է եւ, դէպուղիղ գն

ը եւ ազգասիրութիւնը յայտնի է ոչ միայն մեզ, այլեւ {բոլոր} ժողովուրդներին, որոնց առաջնորդած է, ուստի եւ ստ

րբազան Արքեպիսկոպոսի զանցառութեանը: Երանի թէ մեր {բոլոր} հոգեւորների սիրտը այնքան ցաւէր ազգի վերայ, որքան

արկուելով։ Այլ իրաւունք չենք համարում երես թեքել {բոլոր} Հայոց ազգի կին մարդերից, որոնցից դեռեւս յոյս ուն

ետեաց երկիրը: Հա՛յ կանայք, դուք, ինչպէս եւ {բոլոր} արարածք, մահկանացու էք. ձեզ յիշատակ չեն, ձեզ փ

երը, որ բռնել են ազգային լեզուի տեղը: Հայաստանի {բոլոր} գիւղերում եւ քաղաքներում հաստատել պարզ դպրոցներ,

, այն եւս մեծ բան է: 3. Հաւաքել եւ տպել այն {բոլոր} կցկտուր յիշատակարանքը, որ աբեղայք կամ այլ մարդիկ

տուկ այս բանին նուիրուած առաքեալների ձեռքով, այն {բոլոր} գործերը, որոնց անունը միայն մեզ հասած լինելով գի

հրատարակէր համօրէն ազգի գիտութեան համար: 6. {Բոլոր} կամ կարելի եղածի չափ նիւթեր պատրաստելուց յետոյ մա

գային եւ եկեղեցական պատմութիւնքը գրելու: 7. {Բոլոր} ուսումնական անդամների հաճութեամբ եւ հաւանութեամբ

պիտի ունենայ մի կանոն, որով պիտի առաջնորդուի իւր {բոլոր} գործողութեան մէջ: Կո՛մս, խնդրեմ, այս նամակ

չէր դադարում հողմ արածելուց: Պ. Չերքեզեանցը իւր {բոլոր} կեանքում միշտ գտանուել է վարագուրի քամակում եւ իւ

ում էր պարոնը: Հասարակութիւնը իրաւունք տուեց այն {բոլոր} մարդերին, որ երբեւիցէ բամբասուած էին Պ. Չերքեզե

ն է, շատ չնչին ներողութեան, եթէ աչքի տակ ձգուին {բոլոր} մեզ շրջապատող պայմանքը: Իսկ ի՛նչ ասենք, մին

սես թէ ապտակ իջեցուց երեսիս. հարկ չկայ ասել, որ {բոլոր} գիրքը կարդալը հաւասար էր կից ընդունելու: Թող

ղճատաբանութիւնքը եւ օրինաւոր կարգով հերքելով նորա {բոլոր} սխալական գաղափարը, պիտի հարկադրուէինք մի նոր գիր

րի մէջ իւրեանց անարատ հոգիները արձակելով, եւ այս {բոլոր} տառապանքը, վիշտերը եւ վերջապէս՝ մահու բաժակը ազ

, իսկ այժմ կտրելով իւր հաղորդութիւնը Յոյներից եւ {բոլոր} Արեւմտեան եկեղեցիներից, որ այն ժամանակ ընդհանրակ

կրօնի մասին երբէք նիւթ չէ եղել նորա մտածութեան: {Բոլոր} Հայոց պատմութեան մէջ Պ. Խուդաբաշեւը ոչ մի տեղում

սխալանքը պատմութեան ընդդէմ: Ներսէս Երրորդի օրով {բոլոր} ազգը պահանջեց Կաթողիկոսից, որ սա անխախտելի պահէ

ործ դնել: Այս օրից, ասում էր նա, կը սկսեմ գրել {բոլոր} Հայոց եպիսկոպոսներին եւ դէպի ժողովը կը հրաւիրեմ ն

ար եւ, երբ նոքա հաւաքուին, կ՚առաջարկեմ նոցա այն {բոլոր} վկայութիւնքը, որոնց վերայ մտածում են Հայերը հաստ

Ազգի եւ ազգային եկեղեցու անունով խնդրում ենք {բոլոր} հայկական օրագրերից եւ լրագրերից, բոլոր գրչաւոր ե

դրում ենք բոլոր հայկական օրագրերից եւ լրագրերից, {բոլոր} գրչաւոր եւ բանագէտ մարդերից հրապարակով յայտնել իւ

Բայց, որ սովորել է խնդիրը քննել, քրքրելով նորա {բոլոր} ծնուցիչ պատճառքը, նա տեսնում է, որ միմիայն Անգլ

թէ քաղաքում կամենում ես բնակուիլ, նոյնպէս, միւս {բոլոր} քաղաքացիների չափով հող կը ստանաս՝ տուն եւ բնակու

ղբայրութիւնը նստել էին արքայական գահի վերայ, երբ {բոլոր} փողոցները եւ տուները, մինչեւ անգամ այս անբան գոյ

կանութիւն չէ, նորա վերայ ապրում են եւ պիտի ապրին {բոլոր} նորա որդիքը անխտիր: - Բայց, եթէ ես իմ հողը

: Կարծեց, որ եթէ մի մարդու տեղ քսան հոգի նստի, {բոլոր} բանը կը փոխուի, մոռցաւ, որ քանի իւր հասկացողութ

ոսկիքը: Մի՞թէ տէրութեանց մօտ: Մեր առջեւ դրած է {բոլոր} տէրութեանց եկամուտի եւ ծախքի ցուցակները: Ահաւասի

երայ եւ քաղաքային ծախքը, որ ուտում է եւ մաշում է {բոլոր}, ինչ որ մարդը իւր աշխատութեամբ վաստակել էր: Նա

ը նոցա ապրանքը չէ՞... - Հերիք է, լսիր: Քո {բոլոր} ասածներից մի բան միայն ուղիղ է, այսինքն՝ դրամի

սարակ ժողովուրդի վիճակը մի այնպիսի աշխարհում, որ {բոլոր} երկրագունդին բաժանում է իւր ձեռագործքը, որ պէտք

րագործութիւնը կարող է նորան փրկել: - Ուրեմն {բոլոր} ազգը երթայ երկրագո՞րծ դառնայ։ Այդ անհնարին մի բա

մահի պէս: Ի՛նչ եղաւ հետեւանքը: Մանր վաճառականը {բոլոր} ժամանակ աշխատեցաւ իւրեան ապրանք տուողի օգտի համար

ու ժամանակ, նորա մէջ բերած գումարը եւս հալեցաւ, {բոլոր} ձեռքի ապրանքը պարտքի փոխանակ տալուց յետոյ դեռեւս

ան, որ լինում է պարոնի եւ ծառայի մէջ, տանել այն {բոլոր} անախորժութեանց եւ յանդիմանութեանց, արհամարհոտ եւ

րապուրում են եւ իւրեանց են քարշում հետզհետէ գրեթէ {բոլոր} Հայոց ազգը, որի համար դարձել են նոքա կատարելութի

ը, քանի որ չունի իւր սեպհական երկրագործութիւնը՝ {բոլոր} նորա ճիւղերով, նորա վաճառականութիւնը է՛ եւ կը լի

Նորա գործունէութիւնն է, որ այսօր պատգամ է տալիս {բոլոր} երկրագունդին: Շուեցիայի սառնամանեաց մէջ նա արուե

սականքը, հաշուի տակ դնելով իւրեանց հողի մէջ եղած {բոլոր} ածուխի հանքերը, նոցանից դուրս եկած ածուխը եւ Անգ

Այո՜, եթէ հաւասար իրաւունքը այսօր խոստովանուի {բոլոր} երկրագունդի վերայ, եթէ ներկայ եղած պետական համակ

քատութենից, որ եթէ ոչ այսօր, վաղը պիտի թագաւորէ {բոլոր} Թիւրքիոյ մէջ, չնայելով այն նոր պարտքին, որ առնո

՛ս, - հարցնում է նա մեզ: - Այսօր դու ես քո {բոլոր} ստացուածքի տէրը, որպէս նաեւ քո բոլոր ընտանիքի տէ

ր դու ես քո բոլոր ստացուածքի տէրը, որպէս նաեւ քո {բոլոր} ընտանիքի տէրը, եւ այս պատճառով քո ունեցած կարողո

ւթենից քո սերունդը, քանի որ ինքնիշխան տէր էիր քո {բոլոր} ստացուածքին: Այն մարդը, որ իւր հարստութեամբ կամ

դուրս կը բարձրանայ հասարակաց ազգի մակերեւոյթից, {բոլոր} նորա սերունդը չէ կարող մնալ այն բարձրութեան մէջ:

իր"։ Այս բաւական է, որ մի տեսակ մարդիկ, որոնց {բոլոր} հասկացողութիւնը հիմնւում է երկուութեան վերայ՝ du

այն, որ սպանութիւնը արգելուած է, ի վերջոյ, այն {բոլոր} յանցանքները, որ նա չէ գործում, եթէ չէ գործում ի

կան մեծ զօրութիւնը, որ մի ակնթարթում ցոլացնում է {բոլոր} հանդիսականների սրտի մէջ, ուրախութիւն, տրտմութիւ

կարեկցութիւն: Մի խօսքով այդ բեմը սիրում է մարդու {բոլոր} հոգեբանական կարողութեններին: Չկայ մարդ, որ

յլեւ իւրեանց խիստ բարոյականութեամբ, որ սեփական է {բոլոր} հայասեռ կանանց եւ օրիորդների, պատուեն իւրեանց կո

ուռն բերանով եւ վասակեան ճամարտակութեամբ զրպարտել {բոլոր} ազգը եւ կատաղի ճիւաղի պէս, փողոցից փողոց եւ տուն

ել իւրեանց չնաշխարհիկ ասպարէզի մէջ: Կեցցէ՛ն {բոլոր} հայ թատրոնք. Կեցցէ՛ն եւ դերասանք: Կ

ասացին մեզ անկեղծութեամբ, թէ կարճ ճանապարհով այդ {բոլոր} տեղեկութիւնքը ստանալու համար հարկաւոր է, որ հասա

յ մօտ 3000 ռուբլի, մի փոքր պակաս կամ աւելի: Երբ {բոլոր} ծանօթութիւնքը ստացել էր Նախիջեւանը իւր պատգամաւոր

յ գրեցից յատկացեալ նշանօք եւ սահմանօք, համայն եւ {բոլոր} անշարժ կայքն իմ, այսինքն տներն եւ այլն, առանց վ

տուն հանդերձ երկու աղածին եւ ընդ նմին իւր ունեցած {բոլոր} զգեստ զարդ եւ դրամն մի ոք իշխեսցէ բառնալոյ ի նման

ւմ է տաք, Իմ մէջ վառում սէր ու կրակ: " Ձուերըս {բոլոր} գողացան ինձնից, Էլ ո՞վ ինձ կը տայ որդիներ, աւա

հոգուն Անաղօտ լոյսը պայծառ արեւին, Նա կը մոռանայ {բոլոր} աշխարհը, Այլ չի պատկանիլ նա այս աշխարհին: Գրիչ

մ, թէ ի՛նչ պիտի գայ գլխիս, Բայց դողում եմ {բոլոր} մարմնով երկիւղից: Երթում եմ ես...

տ, Ասում ես չամաչելո՞վ: - " Իմ {բոլոր} սիրականքը Յիմար չէին, այլ գիտուն, Բ

ես իմ քահանայիս, Խոստովանքի միջոցին, {Բոլոր} գործած մեղքերըս Հազիւ կ՚ասեմ պարզ, մէկին:

ինի): 15 -ին յայտնեցին, թէ գինին ինձի չէ, այլ {բոլոր} բանտարկելոց: 16-ին տեսութիւն եղբօրս, Սուլթանշա

[իկայ] տես[ութիւնը] նշան[ակուած է] 18-ին: 13-ին {բոլոր} մարմնիս վրայ սաստիկ քոր զգացի եւ խուլ փամբուշտներ

տկարութիւնս շարունակւում է ամենայն կատաղութեամբ. {բոլոր} մարմինս ուռած է ` ոտքիցս մինչեւ գլուխ եւ գիշերը ջ

ւթիւնը պաշտպանուած է ամենայն կերպ, առաւել քան թէ {բոլոր} Եւրոպայի մէջ, բայց կան յանցանքներ, որ մահով է պ

ից. երկու դիպուածում եւս տեսանում ենք լոկ մարդ, {բոլոր} մարդկային կատարելութիւններով եւ թերութեններով: Ո

առանց եւ վայրկենական երկմտութեան, նուիրեցինք մեր {բոլոր} կարողութիւնը: Պաշտպանել այն Հայի առաթուր կոխո

չունեցածը ծախելով: Վանքից հալածելու ժամանակ նորա {բոլոր} ինչքը յափշտակեցին, նաեւ յունարէն գիրքերը, թէեւ

են այս գաղափարին: Երրորդ, սաստիկ պատուէր տալ {բոլոր} եկեղեցականներին, առանց աստիճանի եւ պաշտօնի խտրու

մական ատենին, որ սա շրջաբերական հրամաններ տարածէ {բոլոր} վաճառուած վարդապետարանքը հետ առնելու եւ իւրեան հա

րաման խնդրելով: Պատճառում էր իւր նամակի մէջ, թէ {բոլոր} տպուածքը վաճառուած լինելով կարօտութիւն կայ վերստի

- Տպագրութեան սխալանք են, գրաշարը շարադրել է այն {բոլոր} կտորները։ - Ոչ, պարոն, հեղինակի ձեռագիրը,

ելի հասկացել է նոցա գռեհիկ լեզուն, որովհետեւ այն {բոլոր} բաները, որի վրայ խօսել էին եւ խօսում էին դոքա,

որոնք, համարձակւում ենք կարծել, հազիւ թէ իրենց {բոլոր} կեանքի մէջ մէկ վայրկեան մտածել էին նոր լեզուի օրէ

վ եւս լինի գրուած, այնուամենայնիւ միշտ օգտակար է {բոլոր} մարդկութեան, մանաւանդ եթէ նեղսիրտ ազգական հասկաց

մի երկրորդական, երրորդական բան էր, որ իւր հոգու {բոլոր} զօրութիւնը լարել եւ տրամադրել էր միայն նիւթական բ

ն էին։ Այսքան եւս աւելորդ էր ասել, եթէ մեր Ազգի {բոլոր} որդիքը ձեռնհաս լինէին քննել իմաստասիրաբար, թէ ի՞

շօշափելով նոցա տգիտութիւնը, կարծում են, թէ մեր {բոլոր} Ազգը առանց բացառութեան այդպիսի մարդերից է բաղկացա

ւմ են Մխիթարեանք իւրեանց գրուածների մէջ, նոյնպէս {բոլոր} ազգը թոյնը կ'ընդունէ շաքարի տեղ, խնդրենք ներողու

ւ մասնաւորապէս հայք, եկեղեցեաց թիւը, Ռուսաստանի {բոլոր} հայոց թիւը Այն տղայի համար, որ այնտեղ մինի մօտ

համար գիտության մայրական կրծքի աղբյուրներից քաղել {բոլոր} կենսական հյութերը: Ապա պ. Նազարյանցն իր խո

ժանում է յուր ճոխ ստացվածքը մարդկային ընկերության {բոլոր} դասակարգերի հետ: Մեր օրերումը գիտությունը չունի

կրիտիկայն, չտարածելով մի ընդհանուր տպաւորութիւն {բոլոր} ընթերցողների հոգու վերայ, ազատ է թողում նորանց,

զելով, հագուստ եւ զարդարանք որոնելով, իւր հոգու {բոլոր} կարողութիւնքը լարելով, որ գտանէ եւ տեսանէ հրաշալ

ակ եւ անմարդացած լեզու լինելով, չունի դեռեւս այն {բոլոր} ձեւերը, այն լօգիկաբար կապակից պարբերութիւնքը, ո

ացողութիւնքը սիրու իսկութեան մասին, որպէս մարդու {բոլոր} բարոյական ձգտողութիւնքը կառավարող գործիքի մասին:

ւրեմն քրիստոնէական կրօնը թշնամի է հաւասարութեան: {Բոլոր} այն " ուրեմն "-ները դուրս են գալիս դարձեալ այն մո

ատիր իրականապէս բարւոքել քո ազգի կեանքը եւ թող քո {բոլոր} իմաստութիւնը ուղղուի դէպի նորա կեանքը: Սոփեստութ

աւ կլլել Ֆրանսիոյ մեծ ռեւոլիւցիոն. Բոռքը, որ իր {բոլոր} կեանքը եւ ուժը մինչեւ այն ժամանակ թափել էր ազատու

նառակ եւ փտածին կեղեւի հետ, այլեւ հանգիստ չտուին {բոլոր} Եւրոպային: Նա մոռացել էր թէ ինչպէս այդ փառամոլ ե

է նա (Հեգելը) դորա հակառակ տեսնում է ազատութեան {բոլոր} արժանաւորութիւնը հասկացողութեան համակարգութենում

միմիայն նոցա թերութեանց վրայ, նետելով միանգամայն {բոլոր} հաստարմատը եւ փրկարար դրութիւնքը, որոնց հիմքերի

ջին դարերից սկսած բնական ճամփով աճելով աճում էր, {բոլոր} ցամաքահողը մինչեւ վիզը թաղուել էր ստրկութեան մէջ

՛նչ բանի մէջ էր նոյն ինքը Ֆրանսիան, Գերմանիոյ եւ {բոլոր} ցամաքահողի, իրաւամբ համարուած լուսատու ճրագը:

ղ ցոյց տալ իրենց խորհուրդը եւ նշանակութիւնը իրենց {բոլոր} թանձրացեալ (կոնկրէտնի), գործական ճշմարտութեան

կան կուսակցութիւններից զօրեղ է եւ համակարգութեանց {բոլոր} շղթաներից ամուր: Հեգելի համակարգութեան մէջ, նոյ

զմել է իր համակարգութիւնը, ուր տիեզերական կեանքի {բոլոր} երեւոյթների մէջ, սկսելով նոցայ շատ ընդհանուր վիճ

ստ են առնում Եւրոպայից դէպի Հնդկաստան ճանապարհորդ {բոլոր} վաճառական շոգենաւերը: Այնտեղ գիշերեցինք եւ արեւա

եր կեանքի փրկութեան յոյսը դրեցինք նորա վերայ: Իմ {բոլոր} ընկերները սրտաթափ էին եղած, նաւապետը երկիւղից սա

ը: Ծովի խաղաղել էր: Թէպէտ մեք կորուսել էինք մեր {բոլոր} ապրանքը, բայց ողջանդամ փրկուեցանք մեզ մօտեցած մա

րն եւս իւրեանց յարմար մի գործ ճարեցին: Այսպէս իմ {բոլոր} ընկերները այս ու այն կողմը ցրուեցան Հնդկաստանի մէ

: Ծանի՛ր, թշուառ, բայց սիրելի բարեկամ, որ այս {բոլոր} նեղութիւնները, որոնց մեք տանում ենք Կալկաթայի պէ

ւնդի մէջ: Նորան այնպէս տեսանելով, ես մոռացայ իմ {բոլոր} ցաւերը: Մօտեցանք միմեանց անծանօթաբար, մէկ մեկու

հայ եմ, անուամբ Նահատակ. հռչակաւոր Փարիզից մեր {բոլոր} ապրանքը վեր առած, իմ տասն եւ մի ընկերներիս հետ շ

գրկից, բայց ամենեւին կորցրեցինք մեր ապրանքը: Իմ {բոլոր} ընկերներս այստեղ ու այնտեղ գնացին իւրեանց թշուառ

կթամուրը իմ աչքի առաջեւ երեք անգամ արիւնով ներկեց {բոլոր} Ասիան եւ Եւրոպան: Աշխարհումը այդպիսի անցք շատ են

ութիւնը: Նա սկսաւ նոր կարգեր հաստատել, արտաքսեց {բոլոր} անհմուտ մարդ կը գործարանից եւ նոցայ պաշտօնը յանձն

ողացել ընկճել: Գրեթէ միշտ այսպէս է վերջացել {բոլոր} մեծ մարդերի կեանքը: Բայց առաւել զարմանալին այն է

եւ իսկոյն հրաժարուեցաւ իւր պաշտօնից: Այնուհետեւ {բոլոր} բաները մեծ փոփոխութեան տակ ընկան, եւ գործարանը ս

ւ էր հիմնադրի մտքի խորհրդից: Գործարանում ծառայող {բոլոր} արժանաւոր անձինքը ողբացին վերակացուի հեռանալը եւ

ը ի՛նչ մարդ կամէր նորա փոխանակ վերակացու կարգել: {Բոլոր} բարեխիղճ մարդիկը հեռացան նորա հետ, բացի կարդինալ

խտակի վերայ, խոհեմութեամբ վարուած կը լինէր, եթէ {բոլոր} վէճերը դադարեցնէր, թողնէր այն բարեմիտ մարդուն,

նկարելի էր նորա հիւրանոցի շեմքի վերայ ոտք կոխել: {Բոլոր} ծառայքը տանջւում են սորա ձեռքում (մի շաբաթու մէջ

միշտ նախատում էր նախկին վերակացուին, հոգատարների {բոլոր} թերութիւնների պատճառը ընծայելով նորան. բայց ճշմա

ւանում սա: Այն պապին, որ մոռացութեան տալով սորա {բոլոր} յանցանքը, ցոյց էր տուել այնքան ներողամտութիւն եւ

, թող իմանան ուղեղաւոր գլուխները. որովհետեւ սորա {բոլոր} չարագործութիւնները լիովին երեւան հանելու համար,

ց եւ չարարուեստ հոգի է, տեղեակ մանրամասնաբար իւր {բոլոր} գործերին, որ արդէն վաղուց նորա քննութեան տակ մնա

տութեան մէջ է անցկացրել, եւ անց է կացնում: {Բոլոր} ժողովուրդը գիտէ նորա կեանքը, գործերը եւ ուրիշ յա

համարելով, սորան մետաքսի գործարանը բերեց: Սորա {բոլոր} գործն էր լրտեսութիւն առնել եւ ոչ թէ գործարանին ծա

ականութիւնը եւ կարճմտութիւնը պատճառ էր լինում այն {բոլոր} սխալանքի, որ սա ցոյց տուեց իւր գործի մէջ: Թէպէտ

, որ նա ո՛չ մի բանի կանոնաւոր տեղեակ չէր: Սորայ {բոլոր} պարապմունքը մեքենայակազմութեան վերայ փարթամ խօսել

, իւր անխոհեմութեամբ տանջուելով ինքը եւ տանջելով {բոլոր} սպասաւորք ի գործատան մէջ: Շերամապահ Ինձ քաղ

լով, ո՛չ հոգատարք, այլ հոգիատարք: Սոքա էին այն {բոլոր} թշուառութեան պատճառները: Սոքա էին կարդինալին գրգ

սա մէկ մարդ եւս վարձել էր, որ գործարանումը անցած {բոլոր} գաղտնիքը իւրեան հասուցանէ: Երկրորդ հոգատար

ին, եւ որին հարստացրել էր նա գործարանի արծաթով: {Բոլոր} ծառայողները, գործարանի հիմնադիրը եւ պաշտօնատարքը

. այսպէս հասայ իմ հայրենիքը նորա ձեռնտուութեամբ: {Բոլոր} գերդաստանս տեսանելով ինձ, մի անպատմելի սուգ եւ ո

ուր տպաւորութիւն թողեց մեր վերայ: Այս րոպէից մեր {բոլոր} կիրքերը լռուած ու կապուած են ընդդէմ պ. Չամուռճեա

ւած իրաւունքը, մինչ նա իւր հրաշալի քարոզների մէջ {բոլոր} մարդեղէն գիտութիւնը բաժանում էր երեք տեսակ, օդակ

դ հատուածի վերայ, ահացուցանելով եւ սպառնալով մեզ {բոլոր} դժոխքի արհաւիրքը: Երբ, կատակ համարելով, մեր բա

տեղից վերադարձած կեցայ Կամսարականների մօտ, այն {բոլոր} պատերազմների եւ խռովութեանց ժամանակները մինչեւ ձե

կու տարի կեցայ, ձմեռները մի քարանձաւում, գաւառի {բոլոր} բնակիչներից, բոլոր կրօնաւորութեան մէջ հռչակուած

ռները մի քարանձաւում, գաւառի բոլոր բնակիչներից, {բոլոր} կրօնաւորութեան մէջ հռչակուած մի մարդու մօտ, որի

որ ջրհեղեղ անէր բովանդակ երկրի երեսը, մինչեւ որ {բոլոր} սարերը ծեծկուեցան. չէ՞ որ նա, որ պոռնկութեամբ է

բ լցուած մարմնի վրա՛յ էր կրում։ Ինչ որ սա՛, իր {բոլոր} թղթերում, պոռնիկների արքայութիւն չժառանգելու մաս

ալով զօրացաւ։ Եւ այսպէս կատարելով իրենց կամքի {բոլոր} ուզածը իմ վրայ, այնուհետեւ զուարճանալով ուրախացա

ից ասում էին, թէ " ես վանքում բան չունէի"։ Եթէ {բոլոր} կահ կարասիքի կողմից եւ ամեն հարկաւոր եղած բաներով

այն խօսել։ Իսկ մեր երանելի ուսուցիչքը, եկեղեցու {բոլոր} Կտակարանքը երեք չորս անգամ ծայր ի ծայր մեզ ուսուց

եանքի մանրամասնութիւնքը " ասելով, գրեթէ Փարպեցու {բոլոր} Թուղթը ներս է առել իր յառաջաբանի մէջ, որպէս նաեւ

ղբօր որդու ձեռքում։ Վաղարշապատի մէջ հաւաքուած {բոլոր} եկեղեցական ժողովները լինում են Սուրբ Կաթուղիկէի ե

որի անհաստատութիւնից " միանգամ եւ երկիցս ջարդեցաւ {բոլոր} կահն"։ Այս ջարդուած բաներն էլ չենք իմանում եկեղ

այլելով իրենցից առաջ գրողների ասածը։ Բայց այն {բոլոր} կարծիքները, որ վերեւը մէջբերինք, եւ ընթերցողը կ

թեւը եւ թիկունքը։ Փարպեցին սոցա մօտ է կեցել այն {բոլոր} խռովութեանց եւ պատերազմի ժամանակները, որ Պերոզի

որ ասել է՝ Յունաստանից վերադառնելուց յետոյ, երբ {բոլոր} խռովութեանց եւ պատերազմերի ժամանակները Կամսարական

կարող է տեսնել առանց մեր ասելու։ Երրորդ՝ մեր {բոլոր} պատմութեան մէջ, որքան մեզ յայտնի է, չէ եղել երբ

նից, որ երբ վանքից հալածեցին նորան՝ յափշտակելով {բոլոր} նորա ունեցածը, այն ժամանակ Ղազարը ստիպուեցաւ բար

յ հայհոյութիւն է ճանաչում, որովհետեւ մնացած միւս {բոլոր} մեղքերը անթողլի չեն։ Եւ այս յայտնի է. որովհետեւ

սկանալ. կամ թէ նորա ի տեղ պէտք է նոցա՞ կարդալ եւ {բոլոր} յիշուած սրբերին վերաբերել, մենք յանձնառու չենք ա

տասն եւ իններորդ դարու մէջ, հերիք չհամարելով այն {բոլոր} խռիւը, որ դիզուած է մեր պատմութեան վրայ, տակաւի

Բայց բարձրացնում ենք այստեղ մեր բողոքը ընդդէմ այն {բոլոր} մարդերին, որ իրենց մտքի կամ երեւակայութեան արդիւ

եւոնդի գլխաւորապէս պաշտօն վարելը, որի անունով եւ {բոլոր} նահատակքը Ղեւոնդեանք անուանուեցան, իրաւունք է տա

աեւ գո՛նէ Սուրբ Ղեւոնդին, եթէ ոչ նորա ընկեր միւս {բոլոր} քահանաներին։ Անտարակոյս, պ. Էմինի քահանայապ

աթողիկոսքը եպիսկոպոս են կոչում իրենց, որպէս նաեւ {բոլոր} ուրիշ ազգերի պատրիարքները, որպէս եւ Հռովմի Պապը

գրելու ցաւէ ինձ՝ ցաւ է ինձ գրելով։ Այս {բոլոր} հոլովմունքը մանրամասն ե՛ւ իրենց խոտորմունքներով,

քը՝ Փաւստոսն էլ յայտնում է, որ առաջին է ժամանակով {բոլոր} հայոց եկեղեցիներից։ Թղթի յառաջաբանի մէջ

է՝ 786 թ-ին, Եզիտ ոստիկանի ժամանակ ուրացաւ, որով {բոլոր} Վասպուրականի իշխանութիւնը ստացաւ եւ այս այն ժաման

նը, ուր ամենայն ժրաջանութեամբ աշխատելով՝ գրաւեց {բոլոր} վարժապետների եւ կառավարիչների ուշադրութիւնը։ Աւա

բժիշկ։ Այս երկու պաշտօնների մէջ եւս նա գրաւել էր {բոլոր} ընկեր բժիշկների եւ վարդապետների սէրը դէպի ինքը եւ

նորան։ Փետրուարի 18ին, առաւօտեան ինն ժամին, {բոլոր} հայ ուսանողքը Մոսկուայի Կայսերական համալսարանի եւ

ժ, այնպիսի տխուր եւ ներդաշնակ առոգանութեամբ, որ {բոլոր} ներկայ գտանուողքը արտասուեցին։ Եկեղեցական կարգի

ազարեանց ճեմարանի աշակերտ, Պ. Շահազիզեանը։ Մեք {բոլոր} յուղարկաւորքս բաժանուեցանք գերեզմանից, այն ժաման

իրով գլխաւոր գործակատար գտանուեցաւ այս մեր պատմած {բոլոր} բաների մէջ։ Գերեզմանատնում սեղանի վերայ, մինչ Պ

ի առատութենից եւ Պ. Մարկոսեանի հոգաբարձութեամբ, {բոլոր} յուղարկաւորքս ճաշ էինք վայելում, ամենայն ոք մեզա

ք միմեանց ո՛վ ինչ գիտէր նորա վարքից, մի խօսքով՝ {բոլոր} ընկերութիւնը ոգեւորուած էր նորա քաղցր եւ բարի յիշ

աւորը, մտաւ դահլիճը եւ բազմեցաւ իւր գահի վերայ. {բոլոր} ներկայ գտանուողքը հպատակօրէն գլուխ տալով աղաղակեց

լի լեզուագէտի պաշտօն ունէր: Այս դեւը անգիր գիտէր {բոլոր} շարադրութիւնների անունները, կարող էր մանրամասն ա

նում արդարանալ տէր սատանայի առաջեւը, թափելով իւր {բոլոր} համոզողական փաստաբանութեան զօրութիւնը, սատանան հ

հասակ, կնճռադէմ եւ անշնորհք անիծեալ դեւը, անցաւ {բոլոր} բազմութիւնից եւ յառաջ եկաւ դժոխատիրոջ դիմաց:

Այս խօսքերից յետոյ, պարզեց ձեռքը դէպի տակառը, {բոլոր} պալատականքը անչափ հետաքրքրութեամբ նայում էին նորա

նան, - ես անգիր գիտեմ այդ յառաջաբանութիւնը. այն {բոլոր} յայտարարութիւնքը, որ ոչինչ չեն պարունակում իւրեա

անին, որ մածուած էր պոչի տակին: Սատանան եւ {բոլոր} դժոխային խումբը ծիծաղեցան որպէս խելագար, հա՛, հ

ես կպատմեմ ձեզ բոլորը եւ ամբողջապէս համար կը տամ {բոլոր} անցքի մասին կարճ եւ բացայայտ: Բայց իմ ասածները հ

անան, եւ... փռը՜շ... փռնգաց բարձր ձայնով: {Բոլոր} դեւերը ցած ձայնով աղաղակեցին - ապրի՛ք. իսկ Բրուս

անը: Նոքա մինչեւ այն աստիճան սառն են, որ դժոխքի {բոլոր} կրակով չէ կարելի ջերմացնել նորանց, թո՛ղ թէ խորով

ին իւրեանց աբեղաների մօտ եւ խոստովանեցան նոցա մեր {բոլոր} դաշնադրութիւնը: Իսկոյն բոլոր այդ երկչոտ հսկաները

ստովանեցան նոցա մեր բոլոր դաշնադրութիւնը: Իսկոյն {բոլոր} այդ երկչոտ հսկաները բանտ դրուեցան. ես ինքս, այդ

բեղայ ընկել էր քամակիցս սուրբ ջրի մշտիկը ձեռքին. {բոլոր} Բոլոնիայ վազեցինք: Հռովմի մօտ գնալ չէի կարող: Ձ

ւթեամբ: Ապստամբութեան խեղճ դեւը, թափանցելով {բոլոր} դժոխքից, անցավ երկրի օդի մէջ եւ մի քանի ժամ թռչո

տենադարանի մէջ շարուած էին ցուցակով եւ կարգով այն {բոլոր} սխոլաստիկական եւ յիմար գրուածքը, որ տպւում են կա

, - ասաց վէզիրը գլուխ տալով: - Այսուհետեւ, {բոլոր} գործերի մասին, ես քո հետ ուրիշ կերպ չեմ խօսելու

Փարիզումը այդ խօսքին եւ դատապարտեցինք համարեայ թէ {բոլոր} օրագրութիւնների մէջ: Այդ խօսակցութեան ձեւը աւելի

ը: Ես մինչեւ անգամ մտադիր եմ հարկադրել Ֆրանսիայի {բոլոր} պալատականներին, կանոն հրատարակել, որ ամենայն մա

Չպարծենալով ասում եմ, Ձեր մռայլութիւն, ես իմ {բոլոր} ընկերներից առաւել շատ մարդ ձգեցի կորստական ճանապա

մասնաւոր Գերմանիային, Հնդկաստանին, Կղզիներին եւ {բոլոր} Ամերիկային: - Եթէ Ձեր մռայլութիւնը կը բարեհա

վ. չարչարւում է մելամաղձութեամբ եւ արհամարհում է {բոլոր} դեւերին: Չնայելով, որ սատանան ներկայ էր այնտեղ

տեսաւ, որ գուճ եկած գրում է այնպէս դողդողալով եւ {բոլոր} մարմնով թռչոտելով, ինչպէս դողում է եւ թռչոտում է

գաղտնիք էր, բայց մեր ժամանակներումը մինչեւ անգամ {բոլոր} աղախինքը գիտեն առանց սատանայի գործակցութեանը. բա

ակցութեանը. բայց բոլորից գերազանցը այն է, որ նա {բոլոր} ամուսնաւոր կին մարդերի գաղտնիքը գիտէ, գիտէ նաեւ

- ես պիտոյ է ճշմարիտը ասեմ, որ իմ կառավարութեան {բոլոր} մասներից քո դէպարտամենտը սռաւել բարեկարգ է:

լերը, ագահները, որկրամոլները. մի խօսքով դժոխքի {բոլոր} փառքը: Երբ սոքա բոլորը անցել էին, երեւեցան մանկ

արարութիւն պատրաստիր շուտով այս ծայրագոյն Բրամինի {բոլոր} գործերի մասին, որ այնքան երկար տարի աշխատեցաւ դժ

- Ժապաւինա՞ծ են այդ մատեանքը, կամ ամբո՞ղջ են {բոլոր} թերթերը, գուցէ մտած լինի մի խարդախութիւն. վատ չ

ահութեան կողմից, հիանալի ագահ մարդ էր. կողոպտեց {բոլոր} մեհեանները եւ յափշտակեց նոցա կալուածքը, իւր պաշտ

մ էր, որպէս պաշտօնակալ, պահում էր մի սիրական եւ {բոլոր} գողութեան եւ կաշառքի արդիւնքը վատնում էր նոցա վեր

բ աւարտեց վէզիրը իւր յայտարարութիւնը, սատանան եւ {բոլոր} հանդիսականքը ծափ զարկեցին, զմայլելով այսպիսի դէպ

այս հանդէսը, ձեռք ձգեց չորս կողմը եւ ահա դժոխքի {բոլոր} փառքը անյայտացաւ, եւ ինքը գտանուեցաւ իւր առանձնա

ւրեանց խնջոյքի մասին: Միանգամ երեւակայում էր իւր {բոլոր} ընկերքը արբեցած ընկած դաշտերի վերայ, որը քնած եւ

ելով: Նա ուրախանում էր, մանաւանդ մտածելով, եթէ {բոլոր} արաղը եւ գինիքը խմուելուց յետոյ, մի քանի մարդ եւ

- Պարոն, դու գիտե՞ս, որ մարդը աշխարհի միւս {բոլոր} արարածներից գերազանց է: - Գիտեմ, - պատասխան

ն շնորհը, որի ընդունակ միմիայն մեզ էր ընտրել իւր {բոլոր} ձեռագործերից: Մեք պարտական ենք ոչ թէ միայն հաւաս

ու կոպեկով. ոչ միայն ազգասէր պատուանունը, այլեւ {բոլոր} ազգը եւ քո հօր ոսկերքը կը հանես գերեզմանից եւ կը

նա առանց գլխացաւութեան: Պ. Շաքարեանցը, իւր {բոլոր} կեանքը 18 տարեկան հասակից բռնած մինչեւ այսօր (այ

ալով, կարծում էի, թէ կարող էի երջանկանալ: Բայց {բոլոր} իմ հարց ու խնդիրս, բոլոր աշխատութիւնս զուր կորան

ող էի երջանկանալ: Բայց բոլոր իմ հարց ու խնդիրս, {բոլոր} աշխատութիւնս զուր կորան. իսկ աղջկայ պատկերը ասես

ը: Ահա այսպիսի հոգեմաշ հանգամանքների մէջ կորուսի {բոլոր} հոգեկան եւ մարմնական կարողութիւնքս, փոքր էր մնաց

իկ քամին ողջունում էր ծառերի ամէն մի տերեւը, այս {բոլոր} բանաստեղծական հանգամանքները այնպէս վառեցին ու բոր

ղում է բարձրաձայն: Ես ամբոխուեցայ, որովհետեւ իմ {բոլոր} խօսակցութիւնքը անտարակոյս պիտի լսած լինէր այդ անպ

չունէի իմ յառաջադիմութեան վերայ: Յանկարծ, մինչ {բոլոր} արարողութիւնը կատարած, մեծ եւ անզովանալի փափագով

ս դիպուածում, այնպէս խօսեց, որ, ասես թէ, նորա {բոլոր} շարժողութիւնքը, դէմքը, աչքերի փայլը, ձայնը, ե

քարեանցի երեւելու ժամանակ: Պ. Մարկոսը, այս {բոլոր} նշանները գրելով իւր ծոցի տետրակի մէջ, խոստացաւ ա

նունովս Summa perfectionis, նա հաւաքած ունի այն {բոլոր} տեղեկութիւնքը Ալքիմիայի մասին, ինչքան եղած էին դ

լու եւ մանկութեան ծաղիկը վերանորոգելու: Մինը {բոլոր} հին եւ նշանաւոր Ալքիմիկոսներից, Եւրոպայումը էր ա

ւն Ալքիմիայի մասին, բայց այդ աշխատութիւնը, նորա {բոլոր} միւս աշխատութենների նման պատած է ծածկախօսութեան մ

ում էր նորան աշխատութեան մէջ, այլեւ յաղթելու այն {բոլոր} դժուարութեններին, որոնց հանդիպում էր նա: Ալբերտ

կոյն անհետացաւ ամառը, եւ ցուրտը դարձեալ փչեց իւր {բոլոր} աոաջին խստութեամբ: Երկար ժամանակ, բացի Բենե

ի այդ մասին: Ջեբերի տեսութիւնը այսպէս է, թէ {բոլոր} մետալները բաղկացած են ժիպակից եւ շատ կամ փոքր մաք

ւ մի երրորդ մարմին - մկնղեղը). այսպէս տեսանելով {բոլոր} մետալները, ուրեմն եւ ոսկին, ապա հարկաւոր էր փոր

աղկացուցիչ մասները շատ կամ սակաւ գտանւում են միւս {բոլոր} մետալների մէջ, եւ որովհետեւ սաստիկ խառնուած լինե

տ միաւորելով զանազան մետալներ, զանազան չափերով. {բոլոր} փորձերը բաղկանում են եօթանասուն եւ եօթն փորձից,

մէջ, մանաւանդ եթէ այդ խնջոյքի հրաւիրուած անդամքը {բոլոր} մեր մարդիկ էին, - ասաց պ. Մարկոսը: - Ին՛չ

ուցանուի այդ տեղերում, այդ արծաթը տուողի եւ նորա {բոլոր} ննջեցեալների անունը պիտի յիշատակուի: Երանի՜ մեզ

կանայ իւր վերայ, ուստի եւ յօժարակամ ընդունեց այն {բոլոր} աոաջարկութիւնքը, որոնց խորհուրդը եւ նպատակն էր մ

ղաքը գալով կոմս էմմանուէլը ման էր եկել համարեա թէ {բոլոր} փողոցները, տեսել էր բոլոր եկեղեցիքը, վաճառանոցն

ման էր եկել համարեա թէ բոլոր փողոցները, տեսել էր {բոլոր} եկեղեցիքը, վաճառանոցները, ըստ որում հայաբնակ քա

բայց, բանը այս է, որ այդ չորս կամ հինգ մանէթով {բոլոր} հաշիւդ կը վերջանայ մեռանողին հետ: Ահա այսպիսի մա

րից, մեք լաւ ճանաչում ենք քեզ, Աստուած տայ, որ {բոլոր} երեսփոխանք այն հոգին ու հաւատը ունենային, ինչ որ

ամանակ. բացի սորանից, նա անվաւեր է համարում այն {բոլոր} խօսք ու զրոյցքը, որ լինում էին այսպիսի տեղերում

յոյս ունի հարուստների վերայ, որ կը հոգան քաղաքի {բոլոր} պիտոյքը: Այսպէս ահա, իննսունից երեսունը դուրս ե

ութեան, ոմանք յուսահատութեան, մի խօսքով, հոգու {բոլոր} զգացողաթիւնքը, բոլոր հոգեբանական երեւոյթքը: Կեա

տութեան, մի խօսքով, հոգու բոլոր զգացողաթիւնքը, {բոլոր} հոգեբանական երեւոյթքը: Կեանքի մէջ կան եւ այնպիսի

բ ապրում է այն րոպէին: Այդպիսի րոպէներում մարդու {բոլոր} զգացողութիւնքը եւ կարողութիւնքը կենդրոնանալով մտք

ուստ տաղարան ունիմ, չնայելով որ Բաղդասար Խալֆայի {բոլոր} տաղերը Զիս քո սիրոյն, Արիք որ երթամք, Գարունն

ղ չէ անցնում իւր կոտրատուիլը: Միւս կողմում, {բոլոր} հիւրերը կանգնած լսում էին այս խօսակցութիւնքը. եր

յդ մարդու ազգը, - շարունակեց Մահտեսի Թովմասը, - {բոլոր} Եւրոպա ման է եկած, վերջումը պատահել է Պետերբուրգ

թարգմանիչքը ստացան Յունաստանում, եւ ինչպէս նոցա {բոլոր} գրուածների ու թարգմանութենների մէջ տեսանւում է յո

Մինչդեռ կարդում էր կոմսը այս յիմարական խրատը, {բոլոր} հիւրերը, որ կային Մահտեսի Թովմասի տանը, մեծ ուշ

րը կոխեց... կայծակը թնդաց... Կուլ տուեց {բոլոր} անյատակ ծովը... Կայծակի թունդը, մրրկ

ան խորհուրդներով: Պ. Յովնաթանեանցի տեսութեամբ, {բոլոր} աշխարհը շարժող եւ կառավարող ուժը եւ զօրութիւնը էր

ի տարու մէջ ի՛նչ բաներ անցկացան իմ գլխից. եւ այդ {բոլոր} անախորժութենների, վատահամբաւութենների պատճառքը ո

պիտի ծառայ լինէր ուրիշին, գլխաւոր պատճառն է այս {բոլոր} բաների: Նորա կինը, թէեւ գեղեցիկ հռչակուած, սակ

Նախախնամութեան գոգում, հաւասարապատիւ զաւակներ են {բոլոր} արարածք, որ գոյանում են եւ պահպանւում են բնութեա

բժշկապետին, նախ, որ նա գիտէր պ. Յովնաթանեանցի {բոլոր} ընտանեկան գաղտնիքը, եւ երկրորդ, որ պարոնի ընտան

ակատար էր պ. Յովնաթանեանցի, եւ նորա ձեռքում էին {բոլոր} գործերի հաշիւքը: Շտապելով ներս մտաւ գործակատ

ք իւրեանց ազգասիրութեամբ այնքան լցրել են օդը, որ {բոլոր} մարդկութեան շնչառութիւնը դժուարացել է... Նա ազ

ի մարդու հետ, որին արհամարհում եմ հոգով եւ հոգու {բոլոր} զօրութեամբ: Մի մոռանաք, գէթ այսուհետեւ, զգուշո

լացնելով այս հարցմունքը: - Դու տեսե՞լ ես աշխարհի {բոլոր} արարածների մէջ մի էակ, որ յաւիտեանս յաւիտենից պա

էջ, ուր եթէ գիշերով մի տան վերայ մի չղջիկ նստի, {բոլոր} քաղաքը կ՚իմանայ, այսպիսի քաղաքի մէջ, ասում եմ ե

ոյ է առնէր: Այսպիսի դիպուածներում այր մարդերի {բոլոր} հնարագիտութիւնը հեզ եւ խոնարհ կերպով երկրպագութիւ

ցաւ: Է՜հ, այր մարդիկ չե՞ն, նոցայ ի՞նչ փոյթ է, {բոլոր} տան կառավարութիւնը մեր գլխին է, նոքա միայն գնելը

մտանքը խածատէր եւ վիրաւորէր նորա հոգին: - Այս {բոլոր} կանոնները ծնուցանում են մի կանոն, որ ողջից մեծն

հոգաբարձութիւնը: Թիւթիւնճի֊օղլու տիկինը, իւր {բոլոր} ճարերի մէջ, գերադաս էր համարում թեթեւը, այս պատ

եօթն տեսակ կտորներից մանր-մանր դրօշակներ, եւ այս {բոլոր} բաները կարգով շարում են մաղի մէջ, որի տակումը փռ

յն կապոցի մէջ: Մոռացանք վերեւումը յիշել, որ այս {բոլոր} արարողութեան ժամանակ, մաղի երկու կողմումը վառւու

սկոյն մի ուրախացուցիչ էլեկտրականութիւն անցանում է {բոլոր} հանդիսականների մէջ, եւ սկսում են նոքա մինը միւսի

քանքարը: Այսպիսի տեղերը յայտնի են Նախիջեւանի {բոլոր} բնակիչներին այս անուններով, Խանլը-դերէ, աւէր կա

ւում էին գնդակներ: Այս գնդակների միջին էր ահա {բոլոր} վհկական արարողութեան խորհուրդը: Գնդակները բաղկաց

ս պարգեւում եմ նորան առողջութիւն: Խմեցին եւ միւս {բոլոր} օրիորդները, կրկնելով այս խօսքերը: Սորանից յե

կրտիչը գերի էր իւր քրոջ ձեռքին, քոյրը գիտէր նորա {բոլոր} առեւտրական հաշիւները անգամ եւ շատ էր պատահում, ո

, եւ դողում էին ոչ թէ միայն ձեռք ու ոտքը, այլեւ {բոլոր} մարմնի մկնակները եւ ջլերը. այսպիսի կեանքը էր պատ

յականութեան վերայ, խեղճ ողորմելի թշուառականը իւր {բոլոր} կեանքումը կատարելու էր հօր այս պատուերը, բայց հա

ն: Մեր ցեղապետը եւ խոհարարը կողոպտում են Խանի {բոլոր} գոյքը, որոնց մէջ լինում է եւ շատ անգին գոհարներ

ը դնում է սպանել խոհարարը, որպէսզի ինքը տէր մնայ {բոլոր} հարստութեանը: Այս խորհրդով, Կոստանդնուպոլսի մէջ

րարը փողոցի մէջ անողորմաբար, եւ ինքը մնում է տէր {բոլոր} կայքին: Այստեղ իւր գոհարների միջից մի ամենաթանկա

աց բարձր ձայնով. Մանուշակի ասեղը դադարեց եւ նորա {բոլոր} զգայարանքը լսելիք դարձան: Պատուելի Թիւթիւ

կը ոչինչ չունէր, բայց թէ նորանն էին եղած աշխարհի {բոլոր} հարստութիւնը, նա բոլորը միասին պատրաստ էր ահա բա

անայ այն առարկայից, որ պիտոյ է վճռէր նորա կեանքի {բոլոր} որպիսութիւնը: Մի ժամ անցաւ, Թիւթիւնճի-օղլուն

ւր ծերութեան օրերումը՝ ընծայելով նոցա իւր կեանքի {բոլոր} ուղղութիւնը։ Մխիթարը տասն եւ չորս տարեկան հասակո

եւ, որպէս գլխաւոր կէտ նպատակի, տարածել ազգի մէջ {բոլոր} հարկաւոր եւ օգտակար տեղեկութիւնքը, մի ընկերութիւ

, մի ընկերութիւն, որի խորհուրդը լինէր հոգալ ազգի {բոլոր} թէ՛ հոգեւոր եւ թէ՛ իմացական պիտոյքը"։ Մխիթարը ի

անճոռնի քարոզգիրքը տպուեցաւ Հայերէն, որի մէջ իւր {բոլոր} մեծ վայելչութեամբ երեւում է սոփեստական եւ սխօլաստ

ից, որ, ինչպէս յայտնի է, այն միջոցին իշխում էր {բոլոր} Մօրէայի վերայ, պարգեւ ստացաւ մի կտոր հող՝ նորա

ել եկեղեցուց Ծերակոյտը եւ նախագահը եւ բանադրել էր {բոլոր} հասարակապետութիւնը։ Այս անճոռնի եւ Աւետարանի

այնպիսի յատկութիւնք, որ հեշտ ճարեցին նորա համար {բոլոր} բարեացակամների սէրը եւ յարգութիւնը։ Եւ այսպէս թա

ր ազգի թեւերի տակ, կա՛մ օտարի թեւերի տակ եւ դորա {բոլոր} վնասակար հետեւանքներով միասին. Tertium non datur

հայրենի կրօնը, որի մէջ ծնել ու մեծացել էր։ Այս {բոլոր} զոհաբերութիւնքը յանձն է առել Հայկական դպրութեան հ

դարասցի 'ի վախճանի Հ. Միքայէլ Չամչեանց, որով եւ {բոլոր} միաբանութիւնն։ Եւ 'ի ժողովի միում ասաց Հ. Ղուկա

թ է, որի մէջ կերպարանագործւում են հոգին եւ հոգու {բոլոր} ունակութիւնքը։ Մարդը, ենթարկելով իւր անձը կրօնի

դ կրօնին։ Այս ողորմելի եւ թշուառ դրութեան մէջ էր {բոլոր} մարդկութիւնը մինչեւ Յիսուսի Քրիստոսի յայտնուիլը

րծաթը եւ ոսկին։ Փրկիչը, ախոյեան դուրս գալով այս {բոլոր} անխորհուրդ նանրահաւատութեանը, հրապարակով քարոզեց

ոյրը, մերկացնէինք պապականութիւնը ազգի առաջեւ իւր {բոլոր} սարսափելի փառահեղութեամբ։ Մեզ պատերազմ է սպասում

բանալին նորա ձեռքումն էր։ Այնտեղ, ուր կրօնի {բոլոր} ազատութիւնը՝ Յիսուսի Քրիստոսի արիւնով մարդկութեա

անայապետներին, եւ թէ սոցա ծայրագոյն իշխանութիւնը {բոլոր} կայսրների, թագաւորների, բոլոր պատրիարգների եւ ե

գոյն իշխանութիւնը բոլոր կայսրների, թագաւորների, {բոլոր} պատրիարգների եւ եպիսկոպոսների վերայ, որ պարտական

րդ արքայազնի պիտոյ է հաւանի թագաւորը եւ տէրութեան {բոլոր} երեւելի մարդիկը. պատճառ, Առաքեալը, այդ օրից սկ

ած գործարանաւոր մարմինների մէջ, ուր ժողովուած են {բոլոր} մարմնեղէն կատարելութիւնքը, որ ցիր ու ցան երեւում

ների մէջ փոխանակւում են բնական ազդեցութեամբ։ Այս {բոլոր} նկատողութիւնքը հաւանեցնում են մեզ, թէ մարդը ստեղ

որ նա ազատ է, որ նա վերադաս է համարում իւր անձը {բոլոր} մարդկութենից եւ սորան՝ հլու հպատակ իւրեանց, ուր

ր նեղսիրտ դպրոցականութիւնը՝ իւր սոփեստութենով եւ {բոլոր} մեծվայելչութեամբ։ Գիտութիւնքը՝ կապուած կաշկանդո

թէ Քրիստոսը խոստացել էր մի հօտ եւ մի հովիւ շինել {բոլոր} մարդկային ազգը, քարոզում էին ազգերին, թէ (առ ժ

հնազանդութիւն դէպի պապը, ամենայն տեղ ներւում էին {բոլոր} մեղքերը՝ ընդունելով միայն պապական իրաւասութիւնը

յիշուած էին Հաղորդութեան ասուած կոնդակի մէջ։ Այս {բոլոր} բաները լինում էին ազգերին առաջնորդելու դէպի փրկու

ոլորը ընդհանուր աղբիւրք էին բարոյականութեան համար {բոլոր} պապականների։ Բացի սորանից, հարկաւոր էր հանդէս բ

ութեան տակ ընկնելու. պատճառ, Մխիթարեանք իւրեանց {բոլոր} գործողութենների եւ ընթացքի մէջ արդարացնում են եւ

ի շատէ մարդավայել քերականութիւն՝ քրքրելով Հայոց {բոլոր} դպրութիւնը եւ քննելով, թէ մեր մայրենի լեզուն, ի

ազդեցութեան տակ աշխատում են այնուհետեւ Մխիթարեանց {բոլոր} անդամքը անխտիր։ Մխիթարը պապականութիւնը դրեց

րթութիւն կարգեալ հայկական մանկտւոյն: Թող զայս զի {բոլոր} անձինք ի զանազան վիճակաց Հայոց չկարէին միանալ եւ

ը. -Կառավարութեան կերպը. - Յիսուսեան Դպրոցք։ {Բոլոր} Աբեղայական կարգերից, որ երեւել են աշխարհի երեսին

նդակ աշխարհի երեսին, ստացաւ անչափ հարստութիւն եւ {բոլոր} Եւրոպայի գործերի վերայ ազդեցութիւն ունենալուց յետ

Այս նշանաւոր կարգի յատկացած բնութիւնը այն էր, որ {բոլոր} ներկայ բաների կարգերի ընդդէմ, ինչպէս եւ լինէին ս

ինքնակալութիւն. այլեւ գաղափար էր դարձել Եւրոպայի {բոլոր} ժամանակակից Տէրութեններին։ Յիսուսեանք, այս բանը

ա զանազան խորամանկութեններով խոստովանահայր դարձան {բոլոր} Եւրոպական թագաւորներին, տիրապետեցին նոցա խղճի վե

յայտնուեցաւ, եւ նոքա աքսորուեցան եւ հալածուեցան {բոլոր} Եւրոպական թագաւորութեններից։ Պապերը ինքեանք եւս

թենով։ Դժուար եղաւ նորա այս ճանապարհորդութիւնը. {բոլոր} Իտալիա ամայացած էր փոքր ինչ յառաջ գոյացած սարսափե

ը։ Եպիսկոպոսը իսկոյն հրամայեց բանդ դնել նորան եւ {բոլոր} նորա աշակերտքը։ Իգնատիոսը եւ աշակերտքը բանդումը

) վճռեցին, այս անկարգութիւնը վերջացնելու համար, {բոլոր} ուսանողների ներկայութեամբը ծեծել Իգնատիոսին. այս

հասկանում էր բանի զօրութիւնը, որ նորա ընկերքը եւ {բոլոր} վարդապետները պիտոյ է գործ դնէին ամենայն աշխատութի

իրուցը, մի օր ձմեռուայ սաստիկ ցրտի ժամանակ հանեց {բոլոր} հանդերձը եւ այնպէս մօրից մերկ, մինչեւ պարանոցը մ

էն քահանայ էր, պատարագ արեց, եւ պատարագից յետոյ {բոլոր} ընկերքը երդում կերան հանդէսով, որ հրաժարուին աշխ

սականութեան բովանդակ հոգին եւ ուղղութիւնը։ Կարգի {բոլոր} յառաջադիմութիւնքը այս գրքի մէջ իբրեւ գաղափար պարո

ան ամենայն աստիճաններից անցանելով, կարգի է դնում {բոլոր} փորձերը, որ կատարել էր իւր վերայ, մինչեւ անգամ

լեկոծութեան մէջ էր Լուտերի Վերանորոգութենից։ {Բոլոր} ժողովը հաւանեց այս կարծիքին եւ դատողութեանը, եւ

առայութիւնը, իսկ մնացեալ ընկերքը ցրուին Իտալիայի {բոլոր} անկիւնները՝ աշակերտ ճարելու համար։ Այստեղ դրուե

եցան հասարակութեան համար հետեւեալ կանոնները. ա) {բոլոր} անդամները պարտական են բնակուիլ հիւանդանոցներում ե

մը լինել։ Բայց դորա փոխանակ գործ էր դնում նա իւր {բոլոր} ջանքը եւ հնարը Պապի դռնումը, որ յառաջադիմութիւն

հասել է վերջապէս Կարգը հիմնելու ժամանակը։ Նա իւր {բոլոր} աշակերտները Հռովմ կանչեց, որոնք, ժողովով խորհու

ը, որ կարողանան շահել Պապի հաճութիւնը. ցրուեցան {բոլոր} Իտալիայի քաղաքները եւ սկսեցին քարոզել ապաշխարութի

ծ պատիւը։ Այս միջոցին Յիսուսեանները ցրուեցան {բոլոր} եւրոպական թագաւորութենների մէջ։ Րոդրիգէզ մնաց Պօ

ամանակ պատերազմ ունէր Սպանիայի հետ, քշեց Փարեզից {բոլոր} Սպանացիները, որոնց կարգումը եւ Յիսուսեանները, բ

պատարագել ամենայն եկեղեցու մէջ, Պապական աշխարհի {բոլոր} քաղաքների մէջ, քարոզել ժողովրդին հրապարակներում

րը, կանոնը եւ իրաւունքը. երեւեցաւ նոր տէրութիւն {բոլոր} եւրոպական տէրութիւնների մէջ (status in statu)։

իսի ձեռքը։ Այս ամենանենգաւոր մարդը գործ դրեց իւր {բոլոր} խորամանկութիւնը, որ յետ ձգէ եւ միանգամայն ոչնչաց

ան)։ Աւելորդ եմ համարում դուրս գրել այստեղ նորա {բոլոր} ճառը, որ ամբողջ գրուած գտանւում է Paolo Sarpiի շ

նելու համար, կը դառնայ հերետիկոսական ամբոխ։ Այս {բոլոր} իմաստակութիւնը նա զօրացնում է Սուրբ գրքի վկայութե

ի դեսպանները եւ Յիսուսեանները գործ դրեցին իւրեանց {բոլոր} խարդախութիւնը, որպէս զի այդ նիստը չ'լինի, ուր պ

այս անօգուտ եղաւ, նա լրտես դարձաւ եւ Ֆերդինանդի {բոլոր} մտածութենների մասին ծանօթութիւն էր տալիս Պապի դես

նայ Յիսուսականացու աշակերտների վերայ։ Այս խնդրին {բոլոր} միաբերան համաձայնեցան, բայց երբ այս սահմանադրութ

ւ վերջումը, որ Յիսուսեանք չ'ընդունին այս ժողովքի {բոլոր} սահմանադրութիւնքը աբեղայական Կարգերի մասին։

յց կարո՛ղ էին օգտակար լինել Կարգին. այս պատճառով {բոլոր} առաջուայ ուխտերի միայն անունը մնաց, եւ Կարգը կոր

ամանը, որով օրինաւոր էին ճանաչւում Ֆրանսիայի մէջ {բոլոր} պապական Կոնդակները Կարգի արտօնութենների մասին եւ

տեղ Յիսուսեան Կարգի հիմնարկութեան եւ առաջին անգամ {բոլոր} Եւրոպական տէրութենների մէջ տարածուելու պատմութիւն

արդէն վերին աստիճանի կարողութեան, չ'տպուէին այդ {բոլոր} կարգադրութիւնքը, Կարգի գլխաւոր անդամների գործադր

խոստովանել նորանց իւրեանց մեղքերը, պատմել ինչ որ {բոլոր} կեանքերումը գլխներից անցել էին։ Այսպէս ահա՛ արդէ

ց ուխտապահ չորս ուխտերին, որոնց յայտնի էին Կարգի {բոլոր} գաղտնիքը, կամ շինել նորանցից աշխարհական ժողովողն

ր, երկրորդ հասարակութեան դրութեանը համեմատ։ Այս {բոլոր} աստիճանակարգի մարդիկը կարող էին եւ չզանազանուիլ հ

տակի մէջ, Յիսուսեանները հալածելու մասին, գիտէին {բոլոր} դաշնադրութենների սարսափելի գաղտնիքը։ Տարակոյս չ'

որին գիտութիւն, խելք, բանականութիւն եւ մանաւանդ {բոլոր} մասնաւոր կամ անձնական օգուտների մեռուցումն։ Կարգ

առանց խնդրելու Պապի յատուկ համաձայնութիւնը։ Բացի {բոլոր} այս կարգերից, կային եւ որոշ Յիսուսեանք՝ " Jésui

անակւում էին առանձին այցելուք (visitator)։ {Բոլոր} գաւառների դէպուտատները անդամ էին Կարգի խորհրդարան

նի էր սա։ Նա նշանակում էր կամ հրաժարում էր Կարգի {բոլոր} աստիճանաւորքը, դուրս էր տալիս նոր օրէնքներ, երե

ահում, որ դատապարտուէր Գեներալը հրապարակով։ {Բոլոր} Յիսուսեանք սարսափելի երդումով պարտաւորուած էին տե

թիւններ քաղելով, միշտ տեղեակ էր Եւրոպայի անցքերի {բոլոր} գաղտնիքներին, գիտէր զանազան տէրութենների վիճակը

Նոքա տալիս էին մարդկային խելքին եւ բանականութեանը {բոլոր} արտաքին փայլը եւ ստուերական կարողութիւն, որպէս զ

աջ բերէ նոր խնդիրներ"։ Այս կանոնների զօրութենով {բոլոր} ուսումը սահմանափակւում էր մի քանի յայտնի խնդիրներ

նէր այս գիտութիւնը Յիսուսեան դպրոցների մէջ. նորա {բոլոր} ուսման շրջանը կատարւում էր չնչին բաների մասին վիճ

գրքերով, որ շարադրել էին Յիսուսեանք՝ խանգարելով {բոլոր} իրողութիւնքը, յարմարուելով Կարգի օգուտներին։ Այ

ան փոխւում է։ Լայենէզի սառն քաղաքավարութիւնը իւր {բոլոր} պարագաներով անցնում է դէպի Ակուաւիու եւ նորա յաջո

մարդ չ'լինելով, հրամայեց երկաթի շղթաներով կապել {բոլոր} դեսպանութիւնը։ Կսաւիէն հազիւ փախաւ նորա ձեռքից մ

մի հասարակ նաւակով մինչեւ Սայքամ։ Այստեղ նա իւր {բոլոր} ունեցած արծաթը տուեց մի Չինացի վաճառականի, որ յօ

ոյց էին տալիս Աւետարանական Վարդապետութիւնը՝ նորա {բոլոր} Աստուածային պարզութենով։ Եւ այս էր պատճառը, որ

ւթիւնը ո՛չ միայն Հռովմէական Քաղաքացիների, այլ եւ {բոլոր} մարդերի իբրեւ անդամների միեւնոյն մարդկութեան, որ

մանակ Եւրոպայի մէջ առաջին վաճառական մարդիկն էին։ {Բոլոր} վաճառականութիւնը Պօրտուգալացոց ձեռքից անցաւ Հօլլա

ը նորադարձերին թոյլ էին տալիս կատարել համարեա՛ թէ {բոլոր} հեթանոսական արարողութիւնքը, համարեա՛ թէ թողնում

հռչակաւոր մարդը, գործ դրեցին այնուհետեւ իւրեանց {բոլոր} խորամանկութիւնը նորան կորուսանելու համար։ Նոցա ո

, այն ժամանակ Կարգը հարկադրուած կը լինի ցոյց տալ {բոլոր} աշխարհին, թէ ի՞նչ կարող էր առնել"։ " Ես չեմ հա

ովին համաձայն էին Կարգի խորհուրդին եւ գաղափարին։ {Բոլոր} բնակիչք ուսան աշխատել. այր մարդիկը աշխատում էին

ի հաւաքւում էին խորհրդականք եւ քննում էին տարեկան {բոլոր} գործերը. նոր օրէնքներ դնում էին եւ հիները փոխում

ւայի եւ Եւրոպայի միմեանց հետ կապակցութիւնը։ {Բոլոր} երկիրը, ինչպէս վկայում է Պօդօզի քաղաքի ընդհանրակ

արտօնութենից։ Յիսուսեանք առաջին անգամ ընդունեցին {բոլոր} պայմանները եւ բացին Փարիզի մէջ Կլերմոնդեան Կօլլեգ

հնարը??.. )։ Այս աներկիւղ մարդը ճանապարհորդեց {բոլոր} Գերմանիայ, Իտալիայ եւ Սպանիայ, գնաց ամենայն պապ

ալ Բուրբոնին թագաւորեցուցանելու համար, բացի նորա {բոլոր} մերձաւոր ժառանգաւորներից, որ ընկել էին հերետիկոս

մարտիրոսական արմաւենին, վճռում է զոհել իւր անձը {բոլոր} Պապականների փրկութեան համար, այսինքն, թէ կամենո

ատւութեանը, որ բերեցին նորա արիւնի, նորա տան եւ {բոլոր} Ֆրանսիայի Պարլամենտների վերայ"։ Այս սպառնալ

եծել իւրեանց գաւազաններով թագաւորի անուան վերայ, {բոլոր} Կարդինալների ներկայութեամբը։ Ազնուասիրտ դեսպաննե

Հայր Վարադը փախաւ գնաց Ֆլանդրիա։ Այս միջոցին {բոլոր} Ֆրանսիայն երդում կերաւ Հենրիկոսի անունով։ Միմիայ

անալ Սրբազան Լիգայի կողմնակիցքը։ Յիսուսեան Կարգի {բոլոր} թղթերը կնքուեցան։ Հենեար Յիսուսեանի մի շարադրութ

Հենրիկոս IVի թաղումը կատարուեցաւ մեծ հանդէսով։ {Բոլոր} թագաւորական աստիճանաւորքը՝ հոգեւորականք, թէ աշխ

ն ընթացքին։ Մասնակից էին այս տխուր արարողութեանը {բոլոր} աբեղայական Կարգերը։ Միմիայն Յիսուսեանք էին, որ

ումի մէջ, ոչ թէ միայն Աստուածաբանութիւն, այլ եւ {բոլոր} այլ գիտութիւնքը։ Զուր էր բողոքում Համալսարանը այ

ապացուցանում էր Յիսուսեանների քաղաքական տեսութեան {բոլոր} վնասը։ Յիսուսեանք իւրեանց սովորական կերպով դատապ

, որ եւ խորամանկութենով եւ ուժով գիտէր ոչնչացնել {բոլոր} խոչընդակութիւնքը։ Րիշիլիէի բռնաւորական բնաւորութ

ց եւ, Պապի հետ մօտ լինելով, կարո՛ղ էր վնասել եւ {բոլոր} հասարակութեանը։ Նոքա երբէք չէին ցանկանում ունենա

ապստամբութիւնը շիջուցանելու ժամանակներումը. այս {բոլոր} երեւելի դիպուածների մէջ նշանաւոր էր հանճարեղ Րիշի

կ զբաղեցուցել էր, ո՛չ թէ միայն Ֆրանսիան, այլ եւ {բոլոր} Եւրոպան։ Ես յիշում եմ Յանսենեանների հալածման ժամ

այսուհետեւ եւս։ Քենելը բանդ դրուեցաւ, նորա {բոլոր} կայքը գրուեցան գրաւեցան, այն գումարը, որ բարեկա

ոգին ծերացած թագաւորի կեանքի վերջերումը տիրապետեց {բոլոր} Ֆրանսիային։ Այս բանից հասկացւում է, թէ թագաւորա

ներից Բերրիեան դքսուհին, խլում էին Օրլէան Դուքսի {բոլոր} ժամանակը։ Երբ նա հարկադրուած էր պարապիլ Տէրութեն

ցին փոխանակ անզօր Կլեմենտ XIII-ին, կառավարում էր {բոլոր} պապական աշխարհը, պատասխանեց. " Sint ut sunt non

ութը ժամին։ Իսկոյն կոնդակի հրատարակութենից յետոյ {բոլոր} Յիսուսեանների տները շրջապատեցին կօրսիկացի զինուոր

նք գործ դրեց կրակը մարելու համար, բայց զուր եղան {բոլոր} աշխատութիւնքը. թղթերը այրուեցան եւ ոչինչ բան չ'մ

ն որպէս մահապարտ։ Յիսուսեանք, հալածական լինելով {բոլոր} Պապական աշխարհներից, ) ապաստանարան գտան Պրուսսի

ումը. շուտով սորանից յետոյ հալածուեցան Ռուսսիայի {բոլոր} կայսերութենից։ Ահա՛ Յիսուսեանների պատմութեան

իճան առ աստիճան գործակցութենովը քննւում է պատկերի {բոլոր} մանրամասնութիւնքը, եւ վերջապէս Խօսակցութիւն (Goll

uium) աղօթք է առ Աստուած, որի մէջ նկարւում են այն {բոլոր} զգացողութիւնքը, որ ծնել էին հոգու մէջ պատկերը տես

կարգելով դաշնակցութեան մէջ, որպէս փոխանորդ թաղերի {բոլոր} բնակիչներին, մտաւ Սուրբ Լիգայի մէջ։ Բայց որովհետե

: Բնական օրէնքը, վսեմակա՜ն օրէնք- գերագոյն {բոլոր} մարդկային օրէնքներից, վաղուց արդէն հասկացուցել է

ը ազատուած չէին դեռեւս անցածի ազդեցութենից: {Բոլոր} բնական եւ մարդկային օրէնքների մէջ զտանում ենք միա

հետ, իւրացրել են իրաւունք ` խառնուելու հայկական {բոլոր} գործերին, վարելու այդ գործերն ուղղակի կամ Կ. Պո

պէս ազգային կենտրոնական ժողով, վարում էր ազգային {բոլոր} հիմնարկութիւնները ` եկեղեցիները, դպրոցները, հիւ

ործերին, ոչնչացնելու Կանոնադրութիւնը եւ հայկական {բոլոր} գործերը ձգելու նախնական այն քաոսի մէջ, երբ իր հա

աւարարել ժողովրդի պահանջը եւ միաժամանակ գործ դնել {բոլոր} միջոցները ` իբր թէ հայկական գործերը կարգի բերելու

ան քաղաքական ժողովը պարտաւորւում է ուղարկել Դռանը {բոլոր} եպիսկոպոսների ցուցակը, եւ Դուռը, նշելով դրանց մ

միջից: Ընտրութեան այս եղանակը տարածուելու է նաեւ {բոլոր} հայ վանքերի վրայ, վանահայրերի ընտրութեան ժամանակ

մեք չենք տեսանում որպէս ընդհանուր ուղղութիւն նորա {բոլոր} աշխատութենների մէջ. նորա " Նոր այբբենարանը " գրա

ւնին առանձին բացառական վերջաւորութիւն։ Այսպէս եւ {բոլոր} հոլովմունքի մէջ յոգնակի բացառականքը։ Ուրեմն բացա

է առանց մեր բացատրութեանը եւս։ Հայերը, իւրեանց {բոլոր} ուսումը եւ գիտութիւնը ստանալով օտար լեզուով, մտա

ախորժակ չունենք մի այդպիսի բառարան շինելու, թէեւ {բոլոր} այլաբանութիւնքը շատ լաւ հասկանում ենք։ A propos

ջկայ շնորհքն է ընծայում։ Մենք չենք ուզում այս {բոլոր} անբնական եւ շատ թոյլ նկարված անցքերը քննութեան դա

, դնում է Գարեգինի անտէր ողբը։ Ամբողջ գործի մէջ {բոլոր} ոտանաւորքը, որ տակ ու վերեւ են անում, մէկ հատ չ

առանց այս կամ այն գաւառական բարբառին ստրկանալու։ {Բոլոր} գաւառական բարբառների էական տարերքը, որ իրենց ձեւ

գամ երեւցածը ուրիշների մօտ շատ կան, ուստի եւ մեր {բոլոր} նկատողութիւնքը պիտի ընդհանուրին ընծայուի, թէեւ պ

մ, գալիս եմ եւ լալիս եմ)։ Բայց, չնայելով այս {բոլոր} Արարատեան աշխարհին ընդհանրացած սովորութեան վրայ,

րացած սովորութեան վրայ, կան մարդիկ, ինչպէս նաեւ {բոլոր} Աշտարակը (ինչպէս երեւում է Սօս եւ Վարդիթերից),

։ Մենք, բացի գալ, տալ բայերից, ցոյց ենք տալիս {բոլոր} միւս բայերի նախդրիւ տրական հոլովված աներեւոյթ եղա

բնաւ պ. Պռօշեանցին միայն սեփական չէ, այլ գրեթէ {բոլոր} գրողներին, բացի մեզանից եւ պ. Նազարեանցից, որք

յական վերջաւորութիւնը էական բայ է, եւ նոր լեզուի {բոլոր} բայերի ծնող կամ կազմող, ուրեմն անհնար է, որ իւր

ք, աջողի մեզ գլուխ բերել այդ կտիտ գործը։ Այս {բոլոր} խօսքի զօրութիւնը այս է, ա) թէ բայերը չպիտի բաժա

առաջինից աւելի բռնակալ, այնպէս, որ գրեթէ լեզուի {բոլոր} բառերը գնում են այդ հոլովումի տակ խիստ քիչ բացառո

լ ազգի լեզուի վրայ։ Վերստին կրկնում ենք, մինչեւ {բոլոր} գաւառական բարբառներից ճանփաներ չբացուին դէպի գրակ

ել, ինչպէս՝ մերժումն-մերժել։ Յայտնի է, թէ այս {բոլոր} բացառութիւնքը, որ անում ենք ժողովրդի ձեւի ընդդէմ

էջ զգացել է սիրելու կրակը: Վարդիթերին վերագրուած {բոլոր} ներգործութիւնքը, հոգեբանական ախտերը, ցանկականի

վ, կամ, նորա ազդեցութեամբ. բայց, չնայելով այս {բոլոր} բաների վրայ, մենք բան չգիտենք Արշաւրի նենգութեան

ացնելը, տաղ ասելը եւ Վարդիթերենց խմբից չհեռանալը {բոլոր} Վարդիթերի արածն է: "... Չէք իմանում, - ասում

բոլորովին խելքի հակառակ, եթէ աչքի տակ ենք առնում {բոլոր} հանգամանքը: Ի՛նչ երեխայութիւն է. " Դու այսպէս ա

ած անցքին, այնպիսի կերպարանք ունի, որ կարծես թէ {բոլոր} վիպասանութեան խորհուրդը ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ կախ

նուելի աղջկայ շնորհքը: Մենք չենք ուզում այս {բոլոր} անբնական եւ շատ թոյլ նկարագրուած անցքերը քննութեա

է այն Գարեգնի անտէր ողբը: Ամբողջ գործի մէջ, որ {բոլոր} ոտանաւորքը տակ ու վերն ես անում, մէկ հատ չկայ այ

ւթեան վրայ, թէ " սուտը ճշմարիտ է"։ Միջնադարեան {բոլոր} համակարգութիւնքը հիմնուած են այդ նօտր գրերով տպած

մ տիրոջ որկրամոլութեամբ, զրկուած լինելով իր ածած {բոլոր} ձուերից, եւ բնական ազդեցութեամբ նստի իր ձու ածած

մահովը: Հարկ չկայ, կարծում ենք, ասել, որ այս {բոլոր} խօսք ու զրոյցքը ոչ թէ լոկ մեր հեղինակին չեն վերաբ

ի շտեմարան սքանչելի անցքերի եւ գործերի, իսկ միւս {բոլոր} մարդիկը, այն մէկ նշանաւոր մարդու օգտի համար, զր

ք բնութեան մէջ (բացի երկնքի լուսաւորներից) եղած {բոլոր} կրակները կամ լոյսերը, քննէինք նորանց, համեմատէի

րպէս Արագածի գլխին այնպէս եւ ուրիշ տեղերում: Մեր {բոլոր} հետաքննութիւնքը համոզեցին մեզ, թէ այդ սքանչելի կ

զարկելուց մի քանի ակնթարթ առաջ, նոքա տեսան, որ {բոլոր} նոցայ հալաւները (շորերը) կրակուած են: Այդ կրակ

նի, եթէ արժանապէս թարգմանուի: Բնական գիտութեանց {բոլոր} ճիւղերը կապուած են ֆիզիկայի հետ. այնպէս, որ դժո

դպիսի գիրք թարգմանելու ժամանակ, պարտակա՛ն է նորա {բոլոր} գրութիւնքը համեմատել գիտութեան այն վիճակի հետ, ի

սիրտ եւ հալածասէր ուղղութեանց վրայ. քա՛ւ լիցի՛: {Բոլոր} Եւրոպան անցաւ այդ կամուրջից. յայտնի է, թէ կարգը

եւ Արագածի վիթխարի քարակտուր մարմինը: Թողում եմ {բոլոր} դաշտի մէջ ցիր ու ցան ընկած, թէ աւերակներից մնացա

նում են մի պիտակ բան, ինչպէս այսօր դարձել են այն {բոլոր} արարողութիւնքը որոնց մասին եղաւ մեր խօսքը, պատճա

մի աղաղակ բարձրացնէր, թէ մորմը խայթեց: Իսկոյն, {բոլոր} բանուորները թէ պատանիքը եւ թէ աղջիկները թողում էի

ների կամ օտար լեզուների ազդեցութեանց ստրկանալու: {Բոլոր} գաւառական բարբառների էական տարերքը, որ իրենց ձեւ

գեղի կեանքը, այդ բոլորը մեզ հասկացնելու համար իր {բոլոր} ջանքը գործ է դրել հեղինակը, ո՞չ միայն մաքուր խղճ

որ նա Հանավանքից տուն դառնալուց եւ Հեթումի առջեւ {բոլոր} անցքը ուրանալուց յետոյ, չէ հերիք անում իր անձը մ

՛, եթէ ոչ ուրիշ աղբիւրից, շատերին յայտնի է, թէ {բոլոր} աշտարակցիք այգեգործութեամբ են պարապում, այդ է նո

մատաղի կէս փայը, ոտ ու գլուխն էլ տան տիրոջն ա: {Բոլոր} գեղը տասնութ տուն ա. ամէն մի տան տասը տասնըհինգ

ղ է գրել եւ խօսել, ինչ ձեւ ուզէ գործ դնել, բայց {բոլոր} ազգը չունի այդ ազատութիւնը. նա չէ կարող ներկան ո

ւր եւ զուտ ֆանատիկոսութիւն: Նոր լեզուի մէջ գրեթէ {բոլոր} հին լեզուի նախադրունքը դարձել են վերջադրութիւնք,

ն ընդհանրապէս, որ մանրամասնաբար պիտի քննուին այն {բոլոր} խնդիրները, որ վերաբերութիւն ունէին նոր լեզուի մշ

ր ազգի հոգին, լուսաւորութիւնը, մի խօսքով՝ նորա {բոլոր} արժանաւորութեան հանդէսը կարելի էր քննել նորա կրօն

դէպ 'ի քարացած հացը, որ յառաջ քան ստամոքսը գնալը {բոլոր} ատամները եւս կը փշրէր։ Հայոց հին լեզուն հնացած հ

ստեղծես այդ քարերը դէպի իրենց սկզբնական ձեւը, քո {բոլոր} աշխատութիւնը պիտի լինի մնացածը տաշել կոկել եւ շին

միայն թէ ուտելիք գտնէ, իսկ երբ մարդը հոգացել էր {բոլոր} էական պէտքերը, երբ այդ բոլոր ասում ենք հոգալով ա

րբ մարդը հոգացել էր բոլոր էական պէտքերը, երբ այդ {բոլոր} ասում ենք հոգալով ապահովել էր իր կեանքը, այն ժամ

դրի մէջ, որ ծառայում է մարդու բովանդակ կեանքին, {բոլոր} պէտքերին միահամուռ, եւ ոչ մասնաւորապէս այս կամ ա

էլ թոյլ տալով, այնուամենայնիւ այսօրուայ օրս մեր {բոլոր} պէտքերը նա է հոգում մեզ համար, իսկ հին լեզուն հի

ել, որ միաչափ լինի մօր քթի հետ, նոյնպէս եւ միւս {բոլոր} անդամները կամ գոյնը։ Պարզ է, թէ այնպիսի գործողո

ի տեղ խոտ, մի բուռը հող դնում ես մէջտեղը ու ետքը {բոլոր} աշխարհը ծածկում ես ջրհեղեղով, էլ խե՞լք է այնուհե

Իւրեանց հոգուն առանձին։ Արարատի շուրջ {բոլորած} Թո՛ղ ագռաւներ թրթռան. Անուշ սոխակների

ւիտեան։ Այլ մինչ աւուրց նոցա օձ զիւր տուտ խածեալ {բոլորակ} Զառամութեամբ պարուրէ մահուան ջամբեալ զ՚ճաշակ

անի վերայ, որ կանգնեցուցած էր քարաժայռի տակ՝ մի {բոլորակաձեւ} հրապարակում: Նայեցայ չորս կողմս՝ կամելով հասկան

իւր խորհրդին համեմատ գործեր ունենալ, եւ իւր անձը {բոլորանուէր} ընծայել ազգին, ամենայն նեղութիւն, հալածանք եւ ն

նց հետաքրքրում է: Քո նամակում, բացի նրանից, որ {բոլորդ} առողջ եք, ուրախացուցիչ այլ բան չգտա. նամակդ ինչ

իս, յուրաքանչյուրին առանձին-առանձին: Այնուհետեւ {բոլորդ} ողջ եղեք եւ ներողամիտ շփերթ նամակիս համար: Ամ

րհուրդ հնասիրութեան, որով ի մի հոգի եւ ի մի կամս {բոլորեալ} լուսաւոր մտածողացն՝ ձգտեսցին այնուհետեւ բերել յա

ւասութիւնը նորա։ Նոքա, հոգեւոր իրաւասութեան հետ {բոլորելով} իւրեանց մէջ եւ քաղաքական արժանաւորութիւնը այն վար

արփային նաժիշտք յաւէժ իբր հարսունք, Լուսացնցուղ {բոլորեցէք} կաճառ զնոքօք բիւրեղեան, Զի Հայաստան մի՛ ասասցէ՝

է նոքա միշտ կամեցել են եւ իւրայինների հետ կատարել {բոլորեցուն} պարտականութիւնները, որ ամենեքին եւս հրամայեն տիր

, ստացել էի ինձանից ջոկ տասն եւ մին ընկեր, որով {բոլորեցունցս} թիւն էր տասներկու: Ինչ ապրանքով մեր ընկերութիւնը

ւնայնանան մեր հօրերի եւ մօրերի քաշածները, եւ մեք {բոլորեքեան} անյայտանանք որպէս մի կաթիլ ջուր՝ ահագին ծովի մէջ

մէկ, պաշտպանելու մի այնպիսի անարժան մարդ, որից {բոլորեքեան} փախչում էին, նորա չարագործութենների պատճառով: Բ

Այն օրը երեկոյին նա շատ սրտաշարժ ոճով խօսում է, {բոլորեքեան} գրեթէ կարեկցութեամբ շարժւում են եւ զայրանում են վ

չկտրեմ բանի թելը: Կոմսը ներս մտած, չմտած, {բոլորեքեան} ամբոխուեցան, վեր կացան տեղերից եւ օրիորդ Մարիամը

էին այս խօսակցութիւնքը. երբ որ վերջացան, իսկոյն {բոլորեքեան} նստան իւրեանց տեղերը եւ կոմսը աթոռը մօտ քարշելով

Ցնծա՛յ, ուրեմն եւ դու ինքնին ` ցնծա՛յ, դու պար {բոլորէ}, Ես աստղերուն կը հրամայեմ, որ քեզ խաւար չպ

: Սրբազանն ողջ է եւ առողջ, եւ քո ասած բաներդ {բոլորը} ասիլ իմ, եւ նա համաձայն է, միայն փոքր համբերե,

րությունը, բայց պետք է մեզ մոտ մարդիկ իմանան այս {բոլորը} եւ իմանալով՝ աշխատեն թեթեւացնել մեր ծանրությունը

նալ ինձ այս օտարության մեջ, չմոռանալ, որ ես այս {բոլորը} քաշում եմ ազգի համար մեր դժոխքի սպասավոր ճիզվիտ հ

րապես հայտնեցի. այլ ոչ բոլորովին: Քեզ գրածս եւս {բոլորը} չէ, ավելի խայտառակ բաներ կան, որ միմիայն բերանո

կական կամ տերութենական շինվածքների ճակատում, այդ {բոլորը}, առանց ամենայն բացառության, խորտակված են այժմու

արգադրություն արած եմ, որ Պետերբուրգ ստացվեն այն {բոլորը}, եթե ես չպատահիմ եւս նույն միջոցին հիշյալ քաղաքո

եղելով՝ չէին պատշաճիլ այդ բառարանին. այժմ նրանք {բոլորը} ներդաշնակում են իրար ու նրանց ստեղծողները, hավան

միջոցներից: Հա՛, էլ ի՞նչի մասին գրեմ: Ախր այս {բոլորը} ձանձրույթից է եւ մասամբ նրա համար, որ կատարեմ ձե

ակ Նախիջեւանից նամակ չկա: Փառք աստծո, որ մերոնք {բոլորը} ողջ-առողջ են, որը եւ քեզ եմ ցանկանում: Փառք

պա վաղը առավոտյան, միեւնույնն է, կհանձնեմ, դու {բոլորը} կստանաս հենց վաղը երեկոյան: Կրկին ձեզ բոլորի

որ նա այժմ հաճախ է կրկնում Ռեպետիլովի խոսքերը. " {բոլորը} բաժանվեցին, մեկը կորած, մյուսը բանտարկված "..

հիշողությանս եւ 20-ամյա փորձիս շնորհիվ. բայց այդ {բոլորը} քիչ են: Ընդհանրապես մեզանում դեռ շատ սակավ են

ներելի վրիպումներ ես գործում։ Ինչի՞ համար են այդ {բոլորը}: Ավելին ասել ex post facto նույնպես ոչ մի արդյու

ապեր են ունեցել ռուս կառավարության հետ: Բայց այդ {բոլորը}, դարձյալ կրկնում եմ, կարող են հետաքրքիր լինել մ

րել, որովհետեւ ձեռքիս տակ գրքեր չունեմ, իսկ այդ {բոլորը} դուրս գրելն անհարմար է եւ տաղտկալի: Այն էլ պիտի

րթել էր 60 ֆ[ունտ] ստերլինգ տարեկան եկամուտ. այս {բոլորը} փաստ է: Իսկ ինչ վերաբերում է նրա լրագրին - նա ու

ավունքներն ու սովորությունները: Մի կողմ թողնելով {բոլորը}, տվյալ դեպքում բավական է մատնանշել միայն մի սովո

թե նրա: Առանց ավելորդ երկարաբանությունների, այդ {բոլորը} ես կշարադրեմ նրան որքան կարելի է դյուրըմբռնելի:

ւնեցա ներկայանալ III բաժանմունք՝ ետ ստանալու այն {բոլորը}, ինչ որ գործի մեջ բոլորովին օգտագործված չի եղել

ի հայտ բերե, թե՛ շարժական եւ թե՛ անշարժ, եւ այս {բոլորը}, ինչպես օրենքը՝ կհրամայե, ծախե եւ գումարը պահե

իչք են առաքինութեան, եթէ մի մարդ, ունենալով այդ {բոլորը}, զուրկ էր ստոյգ դաստիարակութենից եւ կրթութենից։

ք պատճառելով իւրեանց տերեւներով ու ճիւղերով, այս {բոլորը} միացած, կազմում էին մի ահարկու եւ տխուր ներդաշնա

ած էին թանձր ամպերով: - Ծնանելու ժամանակ այդ {բոլորը} գրել էի ես նորա ճակատին. նա Բրամինապետ դարձաւ իմ

լ ամեն մինի կամքի եւ կարողութեան համեմատ, եւ այս {բոլորը} ունիք վայելելու ՄԵՐ Ինքնակալ գայիսոնի եւ օրէնքներ

, որ գտանւում էին քաղաքի կենտրոնում, համարեա՛ թէ {բոլորը} քարից ու աղիւսից շինած: Եկեղեցիքը, որ վեց հատ ե

տել Եւրոպա ուղարկելու համար: Քաղաքի բնակիչքը {բոլորը} Հայք են՝ բուն հայկական ուղղափառ դաւանութեամբ, ո

ում են վերեւից, բարձրից՝ ոտքի տակ տեսանելով այն {բոլորը}, որոնք իւրեանց նիւթական ծանրութեան պատճառով, ար

սի գրկում: Լէոնորան աղաչում է չատել իւրեան: Այս {բոլորը} լսում է կոմսը բանտի միւս սենեկից, եւ, ներս մտնե

ա վերայ մահճի մէջ: Ողբ, լաց, աղաղակ, բայց այդ {բոլորը} չէին կարող յարութիւն տալ մեռած մանուկին: Մարդ ու

լինել վաղուց վիճակել էր ինձ Նախախնամութիւնը. այս {բոլորը} միասին դղրդեցին իմ հոգին եւ պատճառ տուեցին այդ խօ

: Կո՛մս, յոյս ունիմ, որ կը գայ մի օր, երբ այդ {բոլորը} կ՚երեւին Յիշատակարանիդ մէջ սպիտակի վերայ սեւով դր

պէս մի մասնաւոր առանձնաշնորհութիւն հասանում է այդ {բոլորը} պապական Հայերին: Ինչո՞ւ համար ազգը, լուռ ու մու

, գրած են հետեւեալ տառերը՝ Ս. Գ. Ա. Խ.: Այս {բոլորը} (պատկերը եւ տառերը) նշանակում են, թէ Սարգիս,

եւ Աղթամարի կաթողիկոսների իրաւասութեան տակ, իսկ {բոլորը} միասին ունին եւ ճանաչում են մի հոգեւոր գլուխ, որ

ծաթով ամենայն խնամով եւ հոգաբարձութեամբ հոգալ այն {բոլորը}, ինչ որ պատմութեան համար անհրաժեշտ էին որպէս աղբ

արիւնը եւս մի աղբիւրից է: Ես կարծում եմ, որ այս {բոլորը} իրաւունք են տալիս ինձ ընտանեբար վարուիլ Ձեր հետ՝

թամ է Պ. Խուդաբաշեւի գիրքը. պատճառ, ուղղել այդ {բոլորը}, մէջ բերելով նորա աղճատաբանութիւնքը եւ օրինաւոր

ու ժողովք եղած են միաւորութեան խնդրի մասին, այդ {բոլորը} միշտ պատահել են նախ՝ Յոյների առաջարկութեամբ եւ ե

բաները, որ մեղադրանք էին համարուել Հայերին, ոչ {բոլորը} միօրինակ նշանաւոր էին, եւ մի քանի մեղադրութեան պ

լն, եւ այլն, եւ այլն " (երես 232): " Այս {բոլորը} աւարտելուց յետոյ, - շարունակում է Պ. Խուդաբաշեւ

բայց մեք ընդունել այսպիսի բաներ չենք կարող: Այս {բոլորը} հրատարակում ենք անարգ զրպարտութիւնք Ներսէս Շնորհա

երի միտքը եւ ատելութիւնը գրգռել նորա ընդդէմ: Այս {բոլորը} սարսափանքով տեսաւ Ստիւարտ Միլը, տեսաւ եւ գոչեց.

կը իւրեանը կ'առնու: Նոր կառավարութիւնը տեսաւ այս {բոլորը}, հասկցաւ, որ անցեալը չէ կարելի շարունակել, լար

ւթիւնը, երբ նորա հետ զուգընթաց է նիւթը, երբ այդ {բոլորը} հաստատած է հիմքի վերայ: Յաւելացո՛ւր սորա վերայ ե

րական զօրութիւնը, այնտեղ է եւ դրական շահը: Միւս {բոլորը}, որ ինքեանք զօրութիւն չունենալով պիտի ուրիշ զօրո

րկնապատկել է դոյլ ջրի գինը: - Ճշմարիտ է այդ {բոլորը}, բայց ի՞նչ է պատճառը, որ բոլորը եւս միացել են ե

- Ճշմարիտ է այդ բոլորը, բայց ի՞նչ է պատճառը, որ {բոլորը} եւս միացել են եւ կրկնապատկել են իւրեանց ապրանքի գ

, կարող են ամոքել ճակատագրի դառնութիւնը, եւ այս {բոլորը} անխորհուրդ, առանց հիմնական հաշուի, եւ չկամելուց

է եւ չկատարուելու ցանկութիւն: - Չենք ասում {բոլորը}, բայց պիտի որ ազգի մեծագոյն մասը երկրագործ լինի

պահի՛ր քո լեզուն, որ է քո ազգութեան դրօշը եւ այդ {բոլորը} քեզ իրաւունք կը տան մի կտոր հող ձեռք բերելու, որ

ինելը: - Ա՞յս է յոյսը: Բայց մարդը այս {բոլորը} քննելու ժամանակ անշուշտ պիտի լեղի խառնէ իւր կեանք

ւթեամբ, բարի պիտի գործէ ստանալուց յետոյ: Եւ այս {բոլորը}, հեթանոսական եւ հրէական առմամբ, զոհի անունով:

կործանում է ամենայն անհատական նախադասութիւն, այս {բոլորը}, ասում ենք, մարդը դեռ չէ կարողացել մարսել եւ փո

18-ին, որպէս թէ, նամակ ստացել է Գաբրիէլից: Այս {բոլորը} ինձ կասկածի տակ է ձգում: Տեսնենք վաղը ինչ կ՚ասէ

ենաբարձր աստիճանին վերայ ոտք կոխելու... Այս {բոլորը} պատմական ֆակտեր լինելուց յետոյ, դեռեւս հոգեւորակ

իսկ Ղազար Փարպեցին աղանդաւոր: Փարպեցին, այս {բոլորը} մանրամասն պատմելուց յետոյ գեղեցիկ նկարագրում է հ

օտ չէ։ Ասացինք որպէս թէ, որովհետեւ իրողապէս այդ {բոլորը} նոցա վերջին աստիճան մայրենի լեզուի մէջ խեղճութեան

մ ենք, ոչ միայն ինչ որ մարդկութեան հարկաւոր էր, {բոլորը} չասացին, չպրծան, այլ երկուքն էլ, մասնաւոր խորհ

ն, միւսը Հեգելին եւ այլն, եւ այլն: Խե՜ղճ. այդ {բոլորը} գերմանական փիլիսոփայութիւնք են. եւ քու ազգի կեան

ւ դառնում է ազնիւ եւ բարակ զէվզէկութիւն: Այս {բոլորը} եթէ իբրեւ մի առանձին գիտութիւն, համակարգութիւն,

ն գիտեմ, որ կորցուածը պէտք է փնտրել, երբ որ այդ {բոլորը} ձեռք գայ, այն ժամանակի մարդը թող հոգայ եւ ստեղծէ

երբ կանգնել էր իր ճամփի վրայ: Յայտնի է, թէ այս {բոլորը} կարելի է մտածել մի մարդկային ընկերութեան վրայ, ո

Նորա օգուտը եւ վնասը, նորա յոյսերը եւ ահը, - այդ {բոլորը} կապուած է վաճառանոցի (bourse) հետ. եւ քանի որ

եւ լրացեալ իշխանութեամբ: Հեգելը տեսնելով այս {բոլորը} սարսափում է եւ նորա նեղսիրտ դիւանապետական ստամոքս

տանում ենք Կալկաթայի պէս վաճառաշահական քաղաքում, {բոլորը} այն հինգ անբարոյական մարդերի ներգործութենիցն է մե

ւ չարութիւնը անասելի է: Ես քեզ ո՞րը պատմեմ: Այս {բոլորը} դու կարող ես լիովին ընթեռնուլ աշխարհի պատմութեան

գում: Այն մութ վանքի մէջ, ինչ որ կարողանում է, {բոլորը} գործ է դնում, վարդապետական պաշտօնը քրմապետութիւն

դ է: Մի վայրկենում հարիւր տեսակ կը փոխուի, {բոլորը} յառաջանում է նորա հոգու վրդովմունքից. նորա խարդա

րութիւն որ մարդուս մտքից անգամ չէ անցանելու, այդ {բոլորը} արել է սա. իւր կեանքը մինչեւ ցայսօր զեխութեան եւ

րա բարձր անունը կարողանան ցածցնել։ Լսելով այս {բոլորը} ՝ Ղազարը քաջ պատերազմողի պէս զինեց իրեն, որ զօրա

նի՛ երախտաւոր, քաղցր եւ շա՛տ ողորմած։ Եւ այս {բոլորը} մեր համար իր անձով քաշելով՝ Փրկիչը շուտ շուտ զգո

թիւն չժառանգելու մասին գրեց խի՛ստ շատ են, եւ այդ {բոլորը} մանրամասն գրել այստեղ շա՛տ աշխատութիւն եմ համարու

ին հետեւելով վարդապետեցին։ Այս պատճառով եւ մի՛ւս {բոլորը} եւ ինչ որ նոցա մօտ եղած մարդո՛ցը վերաբերեալ, նոր

նչ որ բո՛ւն Տիրոջդ եղբօրորդիներից ստացել էի, այդ {բոլորը} ՝ իւրաքանչիւրի տուածը առանձին առանձին գրի անցուցա

ուսուցանելով, համար էին պահանջում մեզանից եւ այն {բոլորը} Դաւթի սաղմոսի պէս գիտնալ էին հրամայում։ Իսկ այժմ

ինչ որ սոցանից զատ հարկաւոր համարեցինք գրել, այդ {բոլորը} կարդացողի ձեռքին է այժմ։ Թղթի թարգմանութեան ժ

վրայ. բացատրութեանց մէջ մենք հանդէս հանեցինք այդ {բոլորը} ՝ շատ անգամ արտագրելով Ս. Գրքի այն տեղերը, եւ ե

ինչ թուականին, մենք միանգամ այստեղ ենք դնում այդ {բոլորը}, որ կարդացողը, երբ բացատրութեանց մէջ տեսնէ այդ

բանելու, պարտակա՛ն է հերքել եւ մերժել խնամով այն {բոլորը}, ինչ որ հիմք չունի, եւ մաքուր խղճմտանքով ներգոր

այսքան կամ այնքան հայրապետ, մինչդեռ ոչ միայն այդ {բոլորը} կաթողիկոսք չէին, այլ եւ ոչ եպիսկոպոս, որովհետեւ

նպէս դնեմ-ի կատարեալը եդեր, փոխանակ եդ։ Այսօր այս {բոլորը} անհետացել են, եւ Ղրիմից բերած թաթար բառերի պաշարի

եանը յաւելացուցել էին տէր սատանայի հրամանով. այս {բոլորը} դրեց միմեանց վերայ, թաթախեց աւազանի մէջ, կուլ տ

, - շարունակեց սատանան, - թէ ի՛նչ են արժում այդ {բոլորը} քո կարծիքով։ - Չնչին բան, Ձեր մռայլութիւն.

, թէպէտեւ եւ վերջը անախորժ եղաւ, ես կպատմեմ ձեզ {բոլորը} եւ ամբողջապէս համար կը տամ բոլոր անցքի մասին կարճ

չեն կարող թաքչել աստեղաբաշխների աչքից, նոքա այդ {բոլորը} դասում են երկնքի լուսաւորների կարգը: Այս միջ

- Զարմանալի է, - ասաց սատանան, - միթէ՞ այդ {բոլորը} վիպասանութիւն է: - Ճիշդ, մաքուր վիպասանութի

եամբ զարմացնել, գեղեցիկ խաբել, բարեհաճեցէ՛ք այս {բոլորը} իմանալ, մռայլութիւն ձեր, ինչպէս նոքա խաբուած են

շարժ մնում են միջումը, որպէս պոչատ աղուէս: Սոքա {բոլորը} գանչում են, աղաղակում են, կռւում են, սպառնում

ախտերի ամբոխմունք զարհուրելի եւ չլսուած. եւ այս {բոլորը} լրագիրների եւ օրագիրների շնորհքով, որ հնարեցի ես

ւթիւններ, որ այդ անպիտանը տալիս էր օրագիրներին, {բոլորը} սուտ են, եւ կամի իմ աչքը ներկել: Դժոխքի, եւ առ

գրած չես, ինչ որ ցոյց ես տուել քո անունով, այդ {բոլորը} օտարի վաստակ է եղել. դու եւ բուն գրող կամ կարդաց

մոլները. մի խօսքով դժոխքի բոլոր փառքը: Երբ սոքա {բոլորը} անցել էին, երեւեցան մանկլաւիկները. բայց դժոխքի

սել էր ամենայն բան, ապա ինքն եւս խոստովանելու էր {բոլորը} ․ այս դիտմամբ կտրելով պ. Մարկոսի խօսքը, ասաց.

.. - Ասա՛, խնդրեմ, ի՛նչ խորհուրդ ունի այս {բոլորը} ․ ես ոչինչ բան չեմ հասկանում․ եւ քո ընթացքը, ախոռ

կանքից ընդհատուած կարճ եւ արագ շնչառութիւնը - այս {բոլորը} միանալով կազմում էին արդարեւ մի տխուր եւ սրտաշարժ

ն, մի թերթ թուղթ եւ սկսեց կարդալ: - Ուրեմն {բոլորը} տասն մարդ, - ասաց պ. Մարկոսը, - մեզանով կը լին

միր թանաքով գրուած մագաղաթների թիւը համարը չկար, {բոլորը} խառնիխուռն ծալուած ճնշուած, որը առանց երեսի, որ

- Նա մօտ երկու հազար մանէթ արծաթ ունէր, բայց այդ {բոլորը} պահեց Ալքիմիային զանազան նիւթեր գներով: Այս վերջ

ղ այդ խնդիրը լինէր խելացի եւ լօգիկական, բայց այդ {բոլորը} անուանելու է խելագարութիւն եւ յիմարութիւն: Ես,

իւնք, բայց եթէ առողջ բանականութեամբ քննենք, այդ {բոլորը} հոգու փրկութեան պատճառ չէ կարող լինել, այլ մանաւ

զատկի աղքատներին հանդերձ բաժանել: Անտարակոյս այս {բոլորը} կ'առնենք մեք քո հետ. բացի սորանից հարկաւոր է, ո

երի մէջ իրաւունք չունի խառնուելու, որովհետեւ այդ {բոլորը} պահուած է հոգեւոր իշխանութեան: - Եկեղեցու ել

ծերի կարծիքը. բաբելոնեան խառնակութիւն: Բայց այս {բոլորը} չէ դեռեւս․ այնտեղ երկու երեք մարդ, միօրինակ դատա

երը կոմս էմմանուէլի վերայ. նա, որ քաջ գիտէր այս {բոլորը}, վերստին լսում է մի ժամակոչի բերանից... Ա

նեղանալը դատապարտեց իսկոյն, աչքի տակ առնելով այս {բոլորը}: Եթէ այնքան ուժ եւ զօրութիւն ունենար մարդկային բ

ի երեսը եւ ջուրը մի ոտք չկոխած տեղ կը թափես, ահա {բոլորը} "։ Մինչդեռ կարդում էր կոմսը այս յիմարական խր

ւր... իսկ որքա՛ն դողալ հարկաւոր է, մինչեւ այդ {բոլորը} ամենայն ապահովութեամբ կ'անցանէ ձեռքից: Ամենայն ա

եմ, մի մերժէք ինձ, ես աղքատ տղայ եմ... - Այդ {բոլորը} լաւ, բայց ամսական հինգ մանէթի անուն տուեցիր, այ

ծառ չորանում է, թէ մի կենդանի մեռանում է, դոքա {բոլորը} մի փոխանցական միջոցներ են մի տեսակ կեանքից դէպի մ

էտնումը, բայց այդպիսի խօսքեր լսած չէի: Ասածներդ {բոլորը} ճշմարիտ են, բայց չգիտեմ, ի՞նչ բան է, որ ներսից

, որ իմ հոգին ապրում է քո հոգու կեանքովը, եւ այս {բոլորը} ապացուցուած է արտասուքի հազարաւոր կաթիլներով: Գի

տրաստութիւնը լինում է երեկոյեան ժամանակ: Երբ այս {բոլորը} պատրաստ էր, մաղը հանդերձ իւր միջի բաներովը, դնո

ծնկների վերայ, յետոյ ոտքերի վերայ եւ այլն: Երբ {բոլորը} աւարտած էր, տալիս է հիւանդին մաղի միջի փոքրիկ հա

, հայելին մնում են դարձեալ տանը. իսկ միւս բաները {բոլորը} փաթաթւում են կապոցի մէջ ձգուելու համար: Թեթեւ

ար եւս, հարկաւորեցաւ հարուստ ժամանակ, մինչեւ որ {բոլորը}, կարգով ողջունած երեք օրիորդքը, նստեցին իւրեանց

նած երեք օրիորդքը, նստեցին իւրեանց տեղը: Երբ {բոլորը} նստած էին, երեք օրիորդներից մեծը վեր կացաւ տեղից

նելով այս խօսքերը: Սորանից յետոյ սկսեցին նոքա {բոլորը} միասին քաղցր եւ զմայլեցուցիչ երգեցողութիւն: Լուս

որ հայհոյում են մեր ցեղապետի յիշատակը, բայց այդ {բոլորը} զուր է, ողորմած հոգին լաւ է իմացել աշխարհիս բանը

նծայել էր իմ ամուսնուն փեսայութեան ժամանակ: - {Բոլորը} լաւ է, քուրիկ, բայց այդ մատանին... Ա՜խ...

է նորանն էին եղած աշխարհի բոլոր հարստութիւնը, նա {բոլորը} միասին պատրաստ էր ահա բաշխել այն մարդուն, այն մի

մ, թէ ի՛նչ վերանորոգութենների է ենթարկւում, այդ {բոլորը} չեն մտածում լուծանելու համար մեր առաջեւ դրած խնդր

ոխանակ իրաւունք տալու օրինաւոր կերպով քննելու այս {բոլորը}, պահանջելով մի կոյր եւ ստրկական անպայման հնազանդ

ա հակառակ, նոցա յետ մնալը եւ թշուառութիւնը, այդ {բոլորը}, ասում ենք, շատ բնական կերպով, նոցա կրօնի հետե

ական պատմութենից մի քանի իրողութիւնք, բայց, այդ {բոլորը} թողնելով եկեղեցական պատմութիւնը Հայոց ազգի մէջ հե

ւ գոյութիւնը ենթարկելով այս փորձութեններին եւ այս {բոլորը} ՝ ստրկութեան եւ ծառայութեան մէջ, այս իրողութեննե

ն թանգարանք եւ այլն եւ այլն։ Բայց, աւա՜ղ, դոքա {բոլորը} նման են այն թզենուն, որին հանդիպեցաւ միանգամ Քրի

ն աստիճան առ աստիճան յառաջխաղացութեան մասին. այդ {բոլորը} աւանդւում են նոցա գրականութեան պատմութեան մէջ։ Բ

ն ատմօսֆերան որի մէջ պիտոյ է ծաղկէր նա։ Բայց այս {բոլորը} ընդհանուր աղբիւրք էին բարոյականութեան համար բոլոր

շարժողութիւն եւ այլն եւ այլն, որ ասում ենք, այդ {բոլորը} մասնաւոր բան է, մասնաւորների համար, այսինքն՝ ո

աչում է Հայոց ազգը Մխիթարեանց շնորհքով։ Ահա՛ այն {բոլորը}, ինչ որ ունէինք ասելու Մխիթարեանց մատենագրական գ

գը ստացել է կամ ստանում է Մխիթարեանց ձեռքով, այդ {բոլորը} պարգեւ է պապականութեան կողմից։ Այստեղ քաջ յայտնի

ցիք ճանապարհի համար արծաթ տուեցին նորան, բայց նա {բոլորը} բաժանեց աղքատներին եւ ինքը ապրում էր ողորմութենով

ւ ընթեռնուլ։ Ի՛նչ փոյթ. մի քանի ժամանակից յետոյ {բոլորը} կ'իմանայ։ Արդարեւ, արձակեալ կապիտանը, ապիկար զ

հերետիկոս կը համարուի, ուրեմն կասկած չ'կայ, որ {բոլորը} միասին առած, եթէ հակառակուին Պապին, հերետիկոս կ

եց, կործանեց նոցա կուռքերը, կռատունները, թափեց {բոլորը} ծովը եւ նոցա փոխանակ կանգնեց եկեղեցիներ եւ ժամատո

t offensive)։ Այս դաշնադրութեան զօրութենով նոքա {բոլորը} պարտաւորուեցան գործ դնել ամենայն զօրութիւն Պապակա

իբրեւ թշնամի թագաւորի եւ Տէրութեանը, պարտական են {բոլորը}, առանց բացառութեան, այս վճիռը յայտնուելուց երեք

հարուածը՝ մահացուցիչ։ Մեծ շփոթութեան մէջ ընկան {բոլորը} ։ Եթէ Րաւալեակ ձեռքից թողնէր իսկոյն դանակը եւ անհ

աւոր է իմանալ, որ Յանսէնական էին անուանւում նոքա {բոլորը}, որ ընդունում էին մաքրեալ հաւատալիքը՝ հերքելով

հապանները եւ բանդապետները կերակրելու համար։ Նոքա {բոլորը}, որ համարձակւում էին գրել կամ հրապարակով խօսել "

որ լեզուի անդամազննութեան եւ ֆիզեօլօգեային, բայց {բոլորը} պիտի մտնեն նոր լեզուի մշակութեան տեսութեանը մէջ,

նթացքի հետ որեւէ կապով: Փափակի յայտարարութիւնն է {բոլորը}, ինչ որ կայ (եր. 125). " Գիտե՞ս, ինչ կայ, -

ներին իբրեւ թերութեանց վրայ նայել, որովհետեւ այս {բոլորը} կարելի է վերադրել Համասփիւռի անկրթութեան, որից ս

Վարդիթերի գլխին պատրաստուող փոթորիկը: Եւ այս դեռ {բոլորը} չէ, "... Համա, խե՛ղճ տղայ, զուր ես քեզ տրո

այն քահանայի բերանացի պատմութիւնից մեզ հասած, է {բոլորը}, ինչ որ գիտենք այդ մասին: Էջմիածնի պատկերները,

Որքան մոլորութիւնք, որ կան աշխարհի երեսին, այդ {բոլորը} սկզբնաբար ծագել են կամ բնութիւնը թիւր հասկանալուց

ա կարէ կալ"։ Ի՛նչ վսեմ նկարագրութիւն: Բայց այս {բոլորը} լինում են այն մէկ անգամ դրուած օրէնքով, ինչպէս մ

ինչեւ այստեղ առաջ տարած խօսքերը, կ՚ասեն թէ " այդ {բոլորը} մեզ մի անծանօթ կամ նոր բաներ չեն, մենք այդ ամէնը

կապելը, թէ որսի գնալը, թէ մենամարտութիւնը, այս {բոլորը} իրենց սիմբոլական բնաւորութեամբ հարկադրում են մեզ

ոց աւելի լուսաւոր ժամանակը պիտի աշխատէր քերել այդ {բոլորը}: Թէ մինչեւ ո՞ր ժամանակ պարապել են հայք որսորդութ

ուած էր հետեւիլ հայրենիքի դրօշակին: Թողնելով այս {բոլորը} որպէս լոկ ենթադրութիւն, աւելցնում ենք, թէ Արտաշ

մ այն ծէսը եւ սովորութիւնը: Շատ անգամ թերեւս այդ {բոլորը} մնալով գործադրութեան մէջ, այնուամենայնիւ տալիս ե

լ ի տուն, - տուն երթալ. եւ այլն, եւ այլն: Սոքա {բոլորը} տղայական չնչին եւ խելացնոր բաներ են, ձգտողութիւն

արակում, ինչ վիճակում որ է այդ գեղի կեանքը, այդ {բոլորը} մեզ հասկացնելու համար իր բոլոր ջանքը գործ է դրել

աղջիկ տեսնելու համար ժամի դռանը հաւաքուիլը, այս {բոլորը} շատ պատուական են: Իսկ ինչ որ վերաբերւում է քահան

ինչ կ՚ասեն"։ Բանն այն է, որ դրսի խօսքերը {բոլորը} ճշմարիտ են եւ եթէ բանը երես-երեսի գալու ընկնի, տ

տ, այն չէ խնդիրը) բնիկ է դարձել, հնար կա՞յ այդ {բոլորը} քերել հանել հինգ միլիոն ժողովրդի վրայից եւ նորա տ

ից, ո՞ր ազգի լեզուի գլխից չէ անցել։ Հաւաքել այդ {բոլորը} եւ նոցանով խճողել ու հաստացնել մեր աշխատութեան փո

եւ այդ բաղդասութեամբ է խօսում։ Մոռցնել նորան այդ {բոլորը} եւ քաշել տանել հին լեզուի տրամաբանութեան տակ, հա

օր չյիշէր Եգիպտոսի շօշափելի աստուածները, եթէ այս {բոլորը} հերիք չէին նաեւ Ահարոնի համար, որ նա ոսկեղէն հոր

ի, նորա մտքի եւ նորա լեզուի վրայ, կարելի՞ է այս {բոլորը} ուրանալ եւ քերել հանել։ Ոչ ոք ուրախ չէ, ոչ մէկի

ով ձեր նամակները եւ էմանեթները եւ տեղեկանալով ձեր {բոլորի} որպիսություններին, ի՞նչ այլեւս հարկավորություն ո

միամիտ եղա, տեղյակ իմանալով Մարտին Մակարիչից ձեր {բոլորի} որպիսությունը մի ըստ միոջե: Եթե այդ կողմերի այդպ

նեթ եւ կես: է Որքան տոմսակ կարողանաք ցրել, նոցա {բոլորի} հասցեքը եւ ստորագրության գները կարող եք ուղարկել

նել մեր բոլոր սրտակիցքը, չեմ մոռացել ոչ մինին եւ {բոլորի} համար պատրաստ կանգնած կամ մինչ ի մահ: Ցանկանալով

ել նորա բարիքը: Ես գիշեր ցերեկ մտածում եմ ձեր {բոլորի} վերա եւ մեր ողբալի ազգի խեղճ վիճակի վերա: Աստված

չքիս չէ երեւում, վերջին հուսահատության մեջ: Այս {բոլորի} զորությունը Մոսկվա գաս՝ կիմանաս, թեեւ չեմ կարծո

ցել է այն օրից, ո՛ւր է, ովի՛ ձեռքում, ո՛րքան է {բոլորի} արժողությունը եւ ո՛ր ճանապարհով հեշտ է կամ ո՛րքա՞

ձյալ մեր ձեռքով հասուցանվի քաղաքին, քաղաքը, այդ {բոլորի}, թե շարժականի եւ թե անշարժի արժողութենից կհատուց

թներիս ողջունիր իմ կողմից: Շնորհավորում եմ նրանց {բոլորի} առաջիկա նոր տարին եւ Քրիստոսի ծննդյան եւ հայտնութ

իշելու համար: Արդ, ցտեսություն, սեղմում եմ ձեր {բոլորի} ձեռքը: Ամբողջովին ձերը՝ Միշել 78. ՂԱԶ

5-րդ դարում կատարված է մեր թարգմանությունը (այդ {բոլորի} մասին Դոն-Քիշոտը լռում է): Եթե Անանիան Ուստի

, գրքերը, տետրակները, զրույցները, եւ որպես այդ {բոլորի} անհրաժեշտ ատրիբուտներ՝ շշերն ու բաժակները"։ Ճի

րեկոյան՝ պաքսիմատի եւ Բոքլի գրքի հետ միասին: {Բոլորի} համար ի սրտե շնորհակալ եմ եւ հույս ունեմ դեռ անձա

ականութիւն, մտածեցէք մեր խելքով... Ահա՛ մեր {բոլորի} ներկայ դրութիւնը. այն սարսափելի խոցը, որ, դարե

ական: - Ամենակալ Տէրը՝ Նա, որ քննում է մեր {բոլորի} գաղտնիքը, որի աչքը համարում է մեր աղիքի խորհուրդ

օթից, որպէս կրակից: - Ես ուխտաւոր եմ թողուլ {բոլորի} մեղքը, եւ այդ ուխտը ամրացած է մի սարսափելի կնիքո

յոյս ունեմ երբեմն կարդալ քո Յիշատակարանի մէջ այս {բոլորի} մանրամասն նկարագրութիւնը: Առ այժմ ուրիշ ոչի՛նչ գ

ցը: Պալատի զարդարանքի, շռայլութեան եւ միւս {բոլորի} արժէքը լիապէս գնահատելու համար պիտոյ է հարիւր տար

կերել, չեմ վատնել, այլ որքան վաճառել եմ, նոցա {բոլորի} արծաթը քեզ հասացանելով եւ այն քսան հազարին հինգ հ

այժմ բռնած ընթացքի հետ: Բայց, չնայելով այս {բոլորի} վերայ, քիչ մնաց, որ Անգլիան պատերազմ յայտնէ Հիւ

ը: Եւ կառավարութիւնը, իւր կարգով, մնացել է այս {բոլորի} մէջտեղը: Բայց այս ջերմախտական եւ լարեալ վիճ

րկու ձեռքի աշխատութեան: Բայց, չնայելով այս {բոլորի} վերայ, ազգը օրըստօրէ թողնում է իւր երկիրները եւ

մ կարող են նոքա ճմլել նորան: Բայց, չնայելով այս {բոլորի} վերայ, կախողութիւնը ամենայն ժամանակ զգալի չէր,

երբ դու ապրում ես այդ փառքով: Չնայելով այս {բոլորի} վերայ, այդ ազգութիւնքը հետեւում են տակաւին իւրեա

նի, մինը՝ շատ, միւսը՝ փոքր եւ այլն, եւ, մեր {բոլորի} ունեցած կարողութիւնքը իրար վերայ բարդելով, դնենք

ւ մի դրամագլուխ: Արդ, հարցնում ենք, երբ որ մեր {բոլորի} գործողութիւնը այն հազար ոսկու վերայ է, երբ մեր ձ

րիշին...: Այո՛, մի կողմից տրտմելով այս {բոլորի} վերայ, միւս կողմից չենք կարող սանձ դնել մեր ուրա

ւ այսօր ստանալի գոյքի վիճակը, որքանի՛ հասանում է {բոլորի} գումարը, ո՛ւր եւ որի՛ ձեռքում գտնւում են ներկայո

, Գանգատ տուեցին երբեմն գրով. Բայց եւ {բոլորի} վատաբանութիւնք Անպտուղ եղան քո պատճառներով.

կութիւն եւ փառք կը համարինք մեզ, միասին մնալ այդ {բոլորի} հետ եւ միասին անհաւատ եւ հերետիկոս կոչուել, քան

ուրեմն ինչո՞վ... եւ վերստին, ինչո՞վ: Այս {բոլորի} հակառակը ապացուցելու համար փաստերը մեր ձեռքում կա

կերական կեանքը։ Բայց կրիտիկայի մէջ երեւում է այս {բոլորի} չափը եւ աստիճանը, սորա գործն է սահմանել եւ գնահա

ւլանայ օգուտ քաղել: Եւ եթէ մարդը ընդունակ չէ այդ {բոլորի} թելերը իր մտքի մէջ որպէս մի կենտրոնի մէջ ամփոփել

նա դատապարտել է եւ պիտի դատապարտէ: Չնայելով այս {բոլորի} վերայ, երբ Հեգելը քաղաքից քաղաք եւ կայսրութիւնից

իլիսոփաներին աւելի մօտից, նա տեսնում է, որ նոցա {բոլորի} փիլիսոփայութիւնը փոխառնուած է Անգլիուց, որովհետե

վրայ, որպէս մի վիրաւորի վրայ եւ ճա՛ր անել, այս {բոլորի} հակառակ արին. ուրա՛խ սրտով ծաղր անելով՝ շրջապատ

լի աշխարհ՝ իւր հայրենիքը, իւր արարչի գոգը, մեր {բոլորի} կենդանութեան աղբիւրը եւ շարժառիթը։ Արի՛ք, ուրեմ

ադրութիւնների անունները, կարող էր մանրամասն ասել {բոլորի} տպագրութեան տարին, միտքն էր պահում, թէ ո՛ր գրքո

եմ, պիտոյ է դոքա դիւրամարս լինէին. պատճառ, այդ {բոլորի} մէջ եւս չկայ եւ ո՛չ մի հատ ծանր եւ ամուր մտածութի

աւար եւ գլխաւոր՝ խաւար լինելը, որովհետեւ դա մեր {բոլորի} ծնողն էր. դու ուրուագիծ եւ հաշիւ կազմիր միայն առ

ակ, հարկաւոր էր, որ վերահասու եղած լինէինք դոցա {բոլորի} բնաւորութեանը, որովհետեւ առանց այսպիսի խտրութեան

շարականների մասին ի՛նչ է ձեր կարծիքը: - Նոցա {բոլորի} արմատական բնաւորութիւնը բիւզանդական է, որ եթէ այ

, կուպր, ջուր, օսլայ, սոսինձ եւ աղեր, եւ այս {բոլորի} բաղկացուցիչ տարրական մասունքը երեք են - ջրածին,

իզի տարազահնարքը, այդ շռայլութեան հեղինակքը: {Բոլորի} գլխին դրած էին սպիտակ եւ անուշահոտ շուշանի պսակնե

կը լինէր, բայց յետոյ ընկաւ բարակացաւի մէջ. այս {բոլորի} պատճառը էր մատանին, հայրս տանջուելով խղճմտանքից

ոնց վերայ իսկոյն յաւելացան այլ եւս եօթն, որոնցով {բոլորի} թիւը դարձաւ տասն եւ վեց։ Աւետիքի հալածանքը սաստկ

արիչը, ստեղծողը հոգու եւ մարմնի, նախախնամողը եւ {բոլորի} Հայրը, որին մօտ եւ հպատակ մնալով՝ մարդը պիտոյ է

գողութեանը հետեւելով, թռչում է, վերանում է դէպի {բոլորի} գոյութեան պատճառը եւ այս կերպով դղրդեցնում է այդ

ագրքի մէջ վկայութեամբ հաստատում են, թէ դա խլելով {բոլորի} ազատութիւնը եւ կամքը, իւր մէջ կազմել է մի ազատու

միայն ստրկաբար փոխառութիւն այս առաջիններից, մինչ {բոլորի} խելքերը դառնում էին եւ ոգեւորւում էին Երուսաղէմի

աշխատանքը գործ էր դնում, որ կարողանայ ձեռք ձգել {բոլորի} կառավարութեան սանձը եւ հիմնել իւր Համաշխարհական թ

թէպէտեւ դուռները բաց էին։ Այս բանը այնպէս գրաւեց {բոլորի} սիրտը, որ իսկոյն արձակեցին նորան բանդից իւր աշակ

յետոյ, ինչքան Հռովմումը Կարդինալներ կային, նոցա {բոլորի} ներկայութեամբը հրապարակով ու հանդիսով ուխտեց ճիշտ

, թէ բծախնդրութիւն է մեր արածը, ո՛չ այլ մենք այդ {բոլորի} վրայ թէ խօսում ենք, այն է պատճառը, որ պ. Պռօշե

ն ոչ մտանէ եւ որոց մտանեն արգելու"։ Նա, որ այս {բոլորի} մեղքը ծածկելու համար, ինքը իր թշուառ գլխից տեսու

ւում է խոր փիլիոսփայ. պատճառ, նա միայն գիտէ այդ {բոլորի} գաղտնիքը եւ նորա ձեռքին է խորհրդաւոր եւ գերբնական

նչ ունինք չունինք չորացել ա"։ Բայց չնայելով այս {բոլորի} վրայ, այն խեղճի հեռանալուց յետոյ, Հեթումը նորից

ենք, թերեւս, մինչ այդ մենք տեսնվենք: Երանի ձեզ {բոլորիդ}, որ հնարավորություն ունիք վայելելու հրաշալի երաժ

բոլորը կստանաս հենց վաղը երեկոյան: Կրկին ձեզ {բոլորիդ} " քրիստոս հարյավ"։ Հավետ քո Միշել Մար

հասուցանել ծերունի հորս եւ սիրական մորս, եղբարցս {բոլորին} եւ քրոջներուս եւ բոլոր ազգականաց, եւ այս գիրս լա

ձ արցունքներով. վերջ տվեք, ի սեր Քրիստոսի, այդ {բոլորին}, վերջապես, անտանելի է այդ: Ինչ վերաբերում է նր

տնության գալիք տոները: Ի սրտե ցանկանում եմ նրանց {բոլորին} ամենայն բարիք: Սեղմում եմ Հովհաննես եղբորս ձ

Վառվառե քրոջս, ու շնորհակալություն հայտնիր նրանց {բոլորին} անդավաճան զգացմունքների համար եւ, ըստ կարելույն

րադարձին էր սպասում: Նամակ գրիր տուն եւ ողջունիր {բոլորին}, ասա, որ ես ողջ-առողջ եմ, եւ որ մենք առաջվա նմ

էին իրենց գործի արդարացի լինելը: Չնայած այդ {բոլորին}, Բոքլն ուղարկեցեք, ես մի տեղ ինչ-որ բան եմ կարդ

ամանակին մնացուկը հավելումով կստանա, որ ես նրանց {բոլորին} ողջունում եմ: Ասա խնդրեմ, ինչու Dandy-ն (Ալաջա

րեն մեզ ցույց կտան այդ սխալները: Բայց չնայած այդ {բոլորին}, ոչ ոք չէր խիզախում նախաձեռնել լուրջ աշխատանք եւ

ը: Ողջունեցեք երկու սեռի բոլոր բարեկամներին: {Բոլորին} դու գիտես ու դրա համար ամեն անգամ անունների բառար

ր է: Բարեւներ երկու սեռի բարեկամներիս, նրանց {բոլորին} դու գիտես: Ցտեսություն մինչեւ ուրբաթ: Գրի՛ր Անա

արակ բոլոր Աստուծոյ գործերը։ Նա պիտի սիրէ սորանց {բոլորին}, եւ այս բաները հնարաւոր են միայն դաստիրակութեան

ֆիզիկական անկարելութիւնը՝ առանձին պատասխանել այդ {բոլորին}, յաղթահարում է մեզ եւ հարկադրում է դիմել դէպի մա

ի առողջ ծննդարանի հարկաւորութիւն մեծապէս զգալի էր {բոլորին}, միթէ՞ անքաւելի յանցանք եւ անմերժելի դատապարտութ

գում է սին պատրանք Sակը հոսող այն հեղուկից, Որ {բոլորին} տալիս է կեանք: Ը. ՀԻՄԷ՜Ն, ՈՎ ԿՈՅՍ... Արուս

ճը ասել, այս թերթերի օգնականութեամբ ես պահում եմ {բոլորին} կատարեալ խռովութեան եւ անհանգստութեան մէջ. ապսպա

ատարէինք պ. Մանթուխեանցի ներկայութեամբ․ նա դոցայ {բոլորին} ճանաչում է, եւ բարեկամ լինելով մեզ, իհարկէ ճշմա

աղաքավարական արարողութիւնքը: Կոմս էմմանուէլը {բոլորին} ողջունելուց յետոյ դէմքը դարձուց դէպի օրիորդ Մարիա

առնալու, - ասաց կոմսը եւ հրաժարական ողջոյն տայով {բոլորին}, խոստացաւ օրիորդ Մարիամին ներկայ լինել Եումի գալ

սութիւն, զհոգի որ եւ իցէ ազգի, որպէս մասն ինչ ի {բոլորին} միայն հասկանալ զօրեմք: Այլ ի վերայ այսր ամ ենայն

անդակութեամբ հաւաստել տալ աւանդութիւնը: Յայտնի է {բոլորին}, թէ որպիսի զայրոյթով դիմաւորեց ազգը կաթողիկոսի թ

նները, որ ունէր տարեւոր ժամանակով նորա դէմ: Այս {բոլորիս} պատճառն այն էր, որ պապը մի ժամանակ բարկացաւ նորա

ր պայմանի զորությամբ, իսկույն կհատուցանե մեզ այդ {բոլորից} պատկանյալ պրոցենտը: § 11. Հայտ բերված կայքեր

ւ իմ ընտանիքս, ծառայ լինելուց դադարելով, եւ այս {բոլորից} յետոյ ազա՞տ եմ ես... երեւակայութեա՞ն մէջ, թէ՞ օ

մտածէ եւ հոգաբարձու լինի իւր ապագայի մասին, այս {բոլորից} առաջ, մարդը կարօտ է նիւթի: Անցա՛ն այն ժամանակնե

ախինքը գիտեն առանց սատանայի գործակցութեանը. բայց {բոլորից} գերազանցը այն է, որ նա բոլոր ամուսնաւոր կին մարդ

ք, կարծիք է անհիմն ռամկական, եւ այն սեպհական ոչ {բոլորից} ՝ այլ ոմանց նախապաշարեալ անձանց: Եկեսցուք այժմ ի

ատմութեան մէջ։ Այս կազմակերպութիւնը ընդունուած է {բոլորից} իբրեւ քաղաքականութեան օրինակական գործ։ Իգնատիոսը

ղ, նաեւ շատ փոքր հասարակութեանց մէջ։ Պէտք է այդ {բոլորից} էլ օգուտ քաղել խնամով եւ շրջանկատ ընտրութեամբ։ Ե

անքի ճանապարհին երբեք վարդեր չեն փթթել... ։ {Բոլորիցդ} շնորհակալ եմ, որ իմ կենացը խմել եք. ես երբեք չե

բաների մասին որ սրբազանը [խոսք էր տվել] կատարեր, {բոլորն} եւս կլինի, այս օրերս վանքի մասին տնօրինություն կ

ն գրել այդ փափուկ եւ սայթաքուն նյութի մասին. այդ {բոլորն} ուղիղ մեր սիրելի Անանիայի աղբահորը նետելու բաներ

իմ ` ողջույնը: Տանից հաղորդած լուրը, թե մերոնք {բոլորն} առողջ են՝ ինձ ուրախացրեց. ես այն ժամանակ մոռացա

տ կանչի եւ խիստ téte-a-téte պայմաններում ասի նրան {բոլորն} անկեղծորեն, ցույց տալով այն տխուր հեռանկարը, որ

ելը համարում էին ստոր եւ անվայելուչ բան, քանի որ {բոլորն} իրենց շրջապտույտը կատարում էին վերացական աշխարհու

դուս՝ Ավետիքի նամակը եւ շատ ուրախացա, որ մերոնք {բոլորն} էլ առողջ են, այդ նամակի պատասխանը կգրեմ այս մի ք

րդ տանն եւ տան ամենայն սարանջամն, այսինքն աջնասն {բոլորն} անպակաս յանձնեսցեն թաֆսիլով իմ աղախին Աննային. ե

րաս եւ Կալկաթայ ուղարկած եւ կամ թէ տեղս բաց թողած {բոլորն} բովանդվեց յիսուն հազար երեք հարիւր քառասուն եւ եր

իւսը հրէայ, միւսը մահմեդական եւ այլն, եւ այլն, {բոլորն} ի միասին մի հօր որդիք ենք. բոլորն ի միասին մարդկ

լն, եւ այլն, բոլորն ի միասին մի հօր որդիք ենք. {բոլորն} ի միասին մարդկութեան անդամ, լաւ կամ վատ անդամ եւ

ց. - Ինչ որ դու ասում ես ամուսնութեան մասին, {բոլորն} ճշմարիտ է, եւ հարկաւոր է ամուսինների կողմից այն

ութիւնը միայն եզականում ունին, իսկ յոգնականի մէջ {բոլորն} էլ գնում են առաջին հոլովման տակ, եթէ միայն դուրս

լի էր, ըստ որում յառաջ փակեղ է կրել, իսկ այժմ՝ {բոլորշի} գլխարկ, կամ երբեմն լայն վարտիկ է հագել եւ այժմ՝

քին գրչագիր մագաղաթ, իսկ միւս ձեռքում կաւիճ, մի {բոլորշի} գիծ էր քարշում գետնի վերայ: Նորա ծառայքը, շատ ա

Նորա ծառայքը, շատ անգամ գտել են ախոռի մէջ, այդ {բոլորշի} գծի կենտրոնում մի մորթած սեւ հաւ, առանց ամենայն

այս կրակը, որպէս շատ ճառագայթների խուրձ, երբեմն {բոլորշի} եւ երբեմն լեզուաձեւ իր սուր ծայրով դէպի վեր, ինչ

ւկոտոր տղայական ճառեր, եւ որո՞նք էին այդ հանդէսը {բոլորողը} ։ Նա, որ հանդիսում երեւում էր իւր հին լեզուովը,

չոք կարդալ մի արհամարհելի եւ պժգալի երդմնագիր, - {բոլորովի՜ն} արժանի նորա շարադրողներին, - եւ հրաժարուիլ իր սրտ

ել զվճիռ ինչ, վասն զի, յետ գոլոյ այնր անհիմն եւ {բոլորովին} անկանոն չունի թերեւս եւ զօրինաւոր թոյլտուութիւն ս

երկար ժամանակ այս խորհուրդը մնացել էր մեր սրտումը {բոլորովին} անգործ, պատճառ, որ զանազան հանգամանք արգելք էին

ամ այսչափ գրով բավականացիր, հետեւյալ անգամ կգրեմ {բոլորովին} այլ բաների մասին: Ուրիշ բան չունիմ գրելու առ

, որ ամբողջապես նշված 29 հոդվածներից առաջին 17-ը {բոլորովին} ոչնչացրել եմ, ուստի ես հարկադրված եմ եղել արտագր

որոնք կարող էին հավանություն չգտնել, ես հանել եմ {բոլորովին}: Հայոց լեզվի ուսուցիչ Միքայել Նալբանդյանց

համարը: Առաջիկա փոստայով մի այլ նամակ եւս կգրեմ {բոլորովին} այլ գործի մասին: Սպասում եմ Ձեր մխիթարական նամակ

ունը Մոսկվա գաս՝ կիմանաս, թեեւ չեմ կարծում, որ {բոլորովին} անգետ լինիս իմ հանգամանքներին, ըստ որում դեռ անց

սօր պատասխանելով, մասնավորապես հայտնեցի. այլ ոչ {բոլորովին}: Քեզ գրածս եւս բոլորը չէ, ավելի խայտառակ բաներ

անակ հարկավոր էր մնալ Հնդկաստան, ուր կարողանային {բոլորովին} ավարտել այդ գործը: Գուցե թե ոչինչ բան կորած չէ,

զկէս յարդեանց երկուց վաճառեալ տանց եւ զմեծ տունն {բոլորովին} հանդերձ այսքանամեայ գոյացեալ 175, 000 ռուփեաց գու

լ իմ վարկը հասարակության աչքում, - այդ կողմից ես {բոլորովին} հանգիստ եմ, - այլ որովհետեւ նրանց սրտում եռացող

են: Իմ առողջության վերաբերմամբ հանգիստ եղեք. {բոլորովին} չեմ կարող պարծենալ նրանով, բայց հուսահատվել դեռ

րացի են: Մինչդեռ դրանից հանած եզրակացությունը ոչ {բոլորովին} հիմնավոր է: Նա նրանց մեջ տեսնում է սոսկ միայն հն

ա: Ինչ էլ որ լինի, այնուամենայնիվ, այդ փաստերը {բոլորովին} էլ չեն հանգեցնում անգլիացիներին մեղադրելուն, որո

ես մի պատասխան ունեմ - այն որ, տարակուսած եմ եւ {բոլորովին} ոչինչ չեմ հասկանում: Նամակում գրում եք, որ " ռն

նկանում եմ լիակատար առողջություն, եթե տենդից դեռ {բոլորովին} չի ապաքինվել, իսկ երկրորդին ցանկանում եմ, որ ամ

կությունից. ուղիղն ասած, ես այդ հարցը դիտում եմ {բոլորովին} հակառակ տեսանկյունից: Ըստ իս, պրոգրեսի տեսակետի

: Նա եթե Ուստիմովիչի հետ գնար, հավատացած եմ, որ {բոլորովին} կուղղվեր եւ Ուստիմովիչի ղեկավարությամբ հետագայում

րավոր չէ կարդալ, մանավանդ որ իմ աչքերով պարծենալ {բոլորովին} չեմ կարող: Ութ ամիս գիշեր-ցերեկ կարդում եմ, կամ

(աստված վկա՝ չգիտեմ ում), ուր հանդիպեցինք մեզ {բոլորովին} անծանոթ մի մարդու, որը հենց մի գլուխ քիմիական ֆո

կում ասում, կարելի է " արձագանքել"։ Ծխախոտը {բոլորովին} այն չէ, ինչ որ դեկտեմբերին ուղարկել էիր, դրա հա

դրա համար էլ ետ եմ վերադարձնում, որովհետեւ ծխել {բոլորովին} չեմ կարողանում: Նախավերջին ֆունտը, չնայած շատ մ

ացքի ընդհարումը ուղղակի ad patres ուղարկեց նրան՝ {բոլորովին} ազատելով պատասխանատվությունից եւ դատավարությունից

ինձ: Ես դուրս եկա տախտակամածը, իսկ միսիոները, {բոլորովին} չկասկածելով, թե իր կողքին մահացու թույն է գտնվու

, կարճ ասած, ահա թե ի՛նչ է: Հայերը Թուրքիայում {բոլորովին} անպաշտպան են: Անգլիական եւ ֆրանսիական կառավարութ

-ի թվակիր նամակդ: Միայն՝ քեզ պիտի ասեմ, որ դու {բոլորովին} այն չես ուղարկել, ինչ որ ես խնդրել էի: Այս գրքո

եցրել է, որովհետեւ ես խնդրել էի Սայաթ-Նովան, որ {բոլորովին} այլ է: Քո ուղարկած ոտանավորները գրված են ո՛չ թե

ամյա փորձը այս ասպարեզում, շփումը ժողովրդի հետ՝ {բոլորովին} տարբեր կողմերում, մեզ բերին վերոհիշյալ փրկարար գ

նց գործածել, բայց մենք, դեռեւս տատանվելով եւ ոչ {բոլորովին} հաստատ հողի վրա կանգնած լինելով, ամեն կերպ խուսա

նչով չնախատելով նախորդների ընդունած նորման, նրան {բոլորովին} թողնի եւ ստեղծի մեկ ուրիշը՝ նոր հիմունքներով, մ

ռի, որտեղ այնպես առատ են հին ձեւերը: Նոր լեզուն {բոլորովին} կկորցնի իր իմաստը, եթե նա չպետք է դիտվի ինքնուրո

հաջորդ սերնդից: Առաջարկված արխիվները գործին {բոլորովին} չեն վերաբերում: Նյութերի նման հավաքածուները կարո

շխատության ներածության համար, մի բան, որ դեռեւս {բոլորովին} չի եղել (հիշում եմ Դավրիշովին): Դրանով ես պարտ

ա, ինչպես ասում էր Լազար Իլիչը: Բոքլի գիրքը {բոլորովին} տարբեր հրատարակություն է. նախկինն, այնուամենայն

երիտասարդ, ես այդքան չէի ափսոսա, բայց չէ՞ որ նա {բոլորովին} էլ սովորական ընդունակությունների տեր մարդկանցից չ

կադրել է նրան ապրել Իսահակի հետ, իսկ սա Գրիշայով {բոլորովին} չի զբաղվել եւ թերեւս նրան այլեւս չի էլ օգնում. ա

ս ասում են եվրոպական մի քանի հրապարակախոսներ, դա {բոլորովին} այլ հարց է. ըստ էության, բանն այն է, որ գիտութ

թուլացել է եւ շատ հավանական է, որ մոտ ապագայում {բոլորովին} կկորչի: Քո հանձնարարած օծանելիքը ես չբանեցրի, թ

ց, ի դեպ, ես էլ ընդունեցի իմ HCI-ը: Ներկայումս {բոլորովին} ջերմ չունեմ, բայց եւ այնպես կոկորդս ցավում է:

մեր ընտանեկան գործերի մասին իմանան մարդիկ, որոնց {բոլորովին} չի վերաբերում այն: Երեւի բժիշկ Սուլթան-Շահը գ

մունք՝ ետ ստանալու այն բոլորը, ինչ որ գործի մեջ {բոլորովին} օգտագործված չի եղել, սակայն ինձ հայտնեցին, որ ի

լավ բան չունիմ ասելիք, անպիտան մի տեղ է եւ ձմեռը {բոլորովին} մեռած։ Ամառը, ասում են, մի կենդանություն փայլո

, որ շատ բոբիկ ես եղած ուսումնականութենից: - {Բոլորովին} ներում եմ քեզ, - պատասխանեցի ես, - կարող ես ինչ

Այս խօսքերի վերայ Պ. Խ. մի փոքր հանդարտեց եւ, {բոլորովին} այլ ընթացք տալով խօսքին, շարունակեց. - Մի՛

ան Հայերի մէջ մարդիկ, որ մոլորուելով կարծում էին {բոլորովին} երեխայական սուտ պարծանքով, թէ Հայոց լեզուն Ադամի

նորա գործակատարների հետ, անպատուել իմ անձը: Ես {բոլորովին} համաձայն եմ, եւ եթէ այդ գործը յարաբերութիւն չուն

յաջողի ձեզ ստանալ։ Բայց, լսելով ձեզ, դիմել մեր {բոլորովին} մարմին դարձած մեծատունների ոտքը, ազգի անունով բա

ւրը թափւում էր զգեստներից աղբիւրի նման։ Նա հանեց {բոլորովին} ջուր կտրած գլխարկը եւ ամենայն քաղաքավարութեամբ սկ

ր տղա՛յ, ոչինչ բանից տեղեկութիւն չունիս, դուրսը {բոլորովին} ջրհեղեղ է, իսկ դու հանգիստ նստել ես տանդ: -

ւ վերեւ են բերում այսպիսի թերահաւատ մարդիկ: Դուք {բոլորովին} դարձել էք Լօթեռ ասեմ, Ֆարմասօն ասեմ, Չիք յարութ

մանակներից շինած, որ վարձու է տալիս, եւ որոնք, {բոլորովին} ծերացած լինելով, այսօր, վաղը յոյս ունին հանգստա

ԷՈՍ վիճակաւոր Արքեպիսկոպոսի ձեռքով 1849 թուականին {բոլորովին} հեռացուեցաւ այդ պաշտօնից որպէս զգուշալի մարդ:

ում նոյնպէս բարակացաւի երեւելուն: Եւ մի օրիորդ, {բոլորովին} հիւանդանալով, յանձնուած են միմիայն բնութեան բժշկ

ին սովորութիւնք: Բնակիչների զգեստը, որ սկզբումը {բոլորովին} համաձայն էր Թաթարի ձեւերին, այժմ ենթարկուած է մե

լով, պիտոյ էր ոսկու հանք անուանել, անտես է արած {բոլորովին} այդ քաղաքի մէջ: Երկրագործութեան զանազան ճիւղերը

լինէ՞ր, թէ ո՛չ: Բայց այսպիսի հոգաբարձութիւնք ես {բոլորովին} անտես արած եմ տեսանում եւ ո՛չ միայն այսչափ, այլե

կամութիւնը: Դորա հակառակ, իմ ուղղութիւնը ա՛յլ է {բոլորովին} ՝ ճշմարիտը ասել եւ կանգնիլ մէջտեղումը: Ազգը, եթ

յժմ գովել են, պատուել են, այժմ մի քանի պարոններ {բոլորովին} այլ ուղղութեամբ վարւում են մեր հետ, ինչո՞ւ բացու

վ մեր ազգի հոգին եւ մարմինը, աշխատում է վերջապէս {բոլորովին} մեռուցանել նորան: Եւ այդպիսի անկարգութիւնք եղել

տ... մարդերի հետ չարաչար գործ դնել սուրբ գիրքը, {բոլորովին} հրաժարւում եմ նորան իմ զաւակի կնքահայր շինելու մտ

նելի ծանր շղթաներ պատրաստելու եւ, եթէ կարելի է, {բոլորովին} խեղդելու մարդկային բանականութեան օրինաւոր ազատ հո

Կոմսը, հաւաքելով իւր բանակը, մտածում է պաշարել {բոլորովին} Մանրիկօյի բնակութիւնը եւ, խլելով Լէոնորան, սպան

ազնիւ տպաւորութենների կարգը իմ հոգու վերայ, այլ {բոլորովին} տակ ու վերեւ բերեցին իմ հոգին... Պատմաբանակա

ծեցի ես, - արդեօք ի՞նչ է պատճառը, որ, աշխարհից {բոլորովին} յուսահատուելով, մխիթարութիւն է որոնում անապատում

ռքիս շղթաները, երկու օրից յետոյ հասայ Րեդուտկալէ {բոլորովին} հիւանդ: Մօտ իբր քսան օր ընկած էի մահճի մէջ, եւ

ինչ յարգի հեղինակը իւր կցկտուր Յիշատակարանքը, որ {բոլորովին} խորհուրդ չունին պատմութեան համար, շփոթում է պատմ

ծ լինելը արդարութիւն եւ իրաւունք է համարուել, որ {բոլորովին} մի այլ վիճակի եկեղեցու գոյք սեպհականուի հեղինակին

ց այդպիսի թանգութեան պատճառը, նա պատասխանեց, թէ {բոլորովին} այլ պատճառով հրաժարուեցան շարունակել սկսուածը, ե

ռերը սովորաբար են նոր ոճով շինուածք, թէպէտ եւ ոչ {բոլորովին} կատարեալ ճարտարութեան մասին: Բայց Պ. Արամեանի փ

Պ. Արամեանին եւ առաւել շնորհակալ կը լինինք, եթէ {բոլորովին} ազատօրէն եւ անկախաբար լցուցանէ իւր խոստմունքը: Ա

Բէգզադէն, սկզբումը այսօր էգուց ասելով, վերջապէս {բոլորովին} լուռ է մնում: Երիտասարդը գրում է, աղաղակում է տ

ւ հրաժարւում էր յետ իւր տեղը ուղարկելուց, տղան, {բոլորովին} անօգնական մնալով, կամենում է գնալ Պօլիցմէյստերի

ում էր, թէ գողացած արծաթ էր: Տղան հերքում է {բոլորովին} այս զրպարտութիւնը եւ քննութիւնը ստուգում է, որ ա

, կարող են ծածկած մնալ հասարակութենից՝ երեւելով {բոլորովին} այլ զգեստով։ Միայն խնդրում ենք, որ մեզ հասուցած

Իհարկէ, պիտի հարցանես, թէ այս ինչ մարդ է, որ {բոլորովին} անծանօթ լինելով ինձ, արդէն նամակի սկզբիցը վարւու

պատճառներ Ներսէսը իւր նամակների մէջ հրատարակել էր {բոլորովին} սուտ, այն ժամանակ Թէորիանոսը ուշադրութիւն դարձու

ալու, որի հոգին եւ ուղղութիւնը քաջ յայտնի են մեզ {բոլորովին} այլ կողմից, նոյնիսկ՝ Շնորհալու ընդհանրական թղթե

րի, դերձակի եւ ջրկիրի կամքից կամ դաւադրութենից, {բոլորովին} անխելք եւ տղայական: Դրամի արժէքը պայմանական մի բ

կատարելութեանց հասնելու ձգտողութիւնքը: Նա, {բոլորովին} մեքենայացած, մանում է իւր կեանքի թելը, նորան չէ

երով, իւր կրօնքով, սովորութեամբ եւ աւանդութեամբ {բոլորովին} հեռի է Անգլիայից, քանքարաւոր մարդերով աւելի ճո՛խ

երից, որ փորձողներին արժում են արեան ծովեր եւ որ {բոլորովին} ձրի ներկայանում են մեզ, իբրեւ օրինակ, հարկ է,

ած գերդաստանի արիւնակից անդամք, մի՛ յուսահատուիք {բոլորովին}, դուք կարեկցութիւն կը գտանէք ձեր եղբայրակիցների

ից հանելով ի յիշեալ Լուսաւորչի եկեղեցւոյն կամ ըստ {բոլորովին} եւ կամ ըստ մասին իւրք ինչ կերպիւ եւ պատճառաւ, յա

արութեամբն եւ ամենայն զգայարանօք առողջ նաեւ միտքս {բոլորովին} կատարեալ, կտակս այս գրեցի առաջի Աստուծոյ եւ մարդ

չգիտեմ, վասնորոյ այսուհետ թէ որ մինն երեւեսցի, {բոլորովին} անկարող լինիցի ի զօրութենէ իւրեանց. փոխանակ նոցի

ալ տարաբախտութիւնն եղբայր Յովհաննէսին, որոյ վասն {բոլորովին} ընծայ թողում միայնակ նմա եւ մի՛ ինչ պահանջմունք ո

արտուղարը իմացաւ, Այն կոնդակը որ տուել էր, {բոլորովին} չքացրաւ. Քարտուղարը այն մասին գրեց, որ պապ

գամ յիմար է, Թէ աշխարհն իւր գործերով {Բոլորովին} փոխուել է: Աշխատում ես մի կերպով

էի, բայց չորրորդ ժամին, որ գրում եմ այս, գրեթէ {բոլորովին} հանգիստ եմ, տկարութիւնս խիստ թոյլ է ազդում այս ր

րը լաւ անցուցի, առաւօտեան 2-ին քնեցայ մինչեւ 9, {բոլորովին} հանգիստ. 10-11 մի փոքր քոր կար, բայց 11-11/2 իս

, այսօր արեւի պէս յայտնի է, որ գրուածքի հոգին, {բոլորովին} քննականից դուրս, պատկերացնում է մի կատաղի թշնամո

ց պարզ երեւում է, որ մեր երկուքի ճանապարհը այլ է {բոլորովին} եւ սոքա այնպիսի ճանապարհներ են, որ ոչ բնաւ հանդի

արակով), որ մէք կը հանենք մի շրջաբերական, բայց {բոլորովին} հակառակ բովանդակութեամբ: Նորանից ծագելու հետեւան

ր ընդդիմախօսների լեզուի վրայ, թերեւս նոցա կողմից {բոլորովին} ակամայ եւ առանց գիտնալու։ " Հիւսիսափայլի " լեզու

նալի չդառնայ ազգին, որովհետեւ այսպիսի դիպուածում {բոլորովին} ոչնչանում է լեզուի խորհուրդը։ " Հիւսիսափայլը " չ

ատել է այդ խորհրդով։ Եւ ոչ ոք չէ կարող ասել, թէ {բոլորովին} կորած է նորա աշխատութիւնը։ " Հիւսիսափայլի " գրիչ

ը, միւսը՝ վեց, իսկ միւսի հոլովների կարգը այլ է {բոլորովին} ։ Այսպէս ահա՛ մեր դպրութեան մէջ չկայ ոչինչ նո

օրեայ փորձը։ Շատ անգամ մի այսպիսի իրողութիւն {բոլորովին} փոխում է բանի ընթացքը, ա՛յլ ուղղութիւն է տալիս գ

սք եւս մէջ բերել հաշտութեան եւ ապրեցնելու մասին: {Բոլորովին} ուրիշ բան է, երբ սէրը կը լինի կրօնի կենտրոնը, բ

լի նախընտիր է, քան թէ գաղափարական կատարեալը, որ {բոլորովին} անգործադրելի է: Հա, շատ ընտիր գաղափար, բայց որ

ականապէս ճղակտոր եղած եւ մարդկային իրական կեանքին {բոլորովին} անտեղեակ եւ թափառական գաղափարների ստրուկ գերմանաց

եւ աւելի հաստցուց ազատութեան ծառի բունը եւ այն ` {բոլորովին} բնական, խաղաղ եւ հանդարտ աճելութեամբ, որին հազի

կը գայ կապանքի տակից, բայց եւ այն ժամանակ արդեօք {բոլորովին} կատարեա՞լ կը լինի նոր կարգը: Ֆրանսիան, որի հողը

сть) օգնութեամբ, նորա հետ կարող էին բարեկամանալ {բոլորովին} միմեանց ներհակ հասկացողութեանց մարդիկ եւ նորա նշա

գնալ: Երկինքը պարզ էր, արեւմտքումը չէր երեւում {բոլորովին} ոչ մի ամպի հետք: Առաւօտ ու կապուտակ արշալուսից յ

: Դուք ձեր կողմից շատ անխոհեմութեամբ էք վարուել, {բոլորովին} վստահանալով մի քանի մարդերի անտեղի խօսքերի վերայ

սէր անձի հետ - ինձ ասաց նա: Այնուհետեւ գործարանը {բոլորովին} կորցնում է իւր խորհուրդը եւ շեղուելով հիմնադրի մե

խաղալիք ես եղել այդ անբարոյական մարդերի ձեռքում, {բոլորովին} խոտորուելով քո նախկին սուրբ խորհրդից: Թէպէտ

որի վրայ մեր խօսակցութիւնն է: Այս քահանան թէպէտ {բոլորովին} անընդունակ եւ անարժան էր այս պաշտօնին, բայց կար

եան զգեստով շրջեցնել աշխարհումը: Այս անմիտը {բոլորովին} չէ՛ ճանաչել իւր պարտականութիւնը, եւ կարդինալի կա

ճակատիցս կաթիլ-կաթիլ վազում էր եւ իմ գիրքը գրեթէ {բոլորովին} թաց էր եղել արտասուքիս առատահոս հեղեղից: Ա

բաներ կը գտնեն։ Փրկի՛չը, գործուածի մեղք լինելը {բոլորովին} մի կո՛ղմ թողած, լո՛կ ցանկութեան պատճառով նայե՛լը

ս ամենեւին չեմ հասկանում ձեր վիպասանութիւնը, այդ {բոլորովին} ստաբանութիւն է. այնպէս չէ՞, իմ ծայրագոյն վէզիր

նդ սեղմած ճանկերի մէջ գրիչը, եւ ահաբեկ լինելուցը {բոլորովին} դողդոջուն գլխով ու ձեռքով մի բան գրում էր ծունկի

ութիւն եւս չունին դոցա վերայ, այլեւ թեթեւամտելով {բոլորովին}, համարում էին, թէ իւրեանց ճիռերը լաւ են քան թէ

ւ դողով կանգնած էր տէր սատանայի առաջեւը: Սատանան {բոլորովին} վաստակած այսքան աշխատանքից, ընկած էր սոֆայի վերա

եւ թշուառ դրութիւնը․ բայց պ. Շահբէգի ասածի պէս {բոլորովին} մարմին դառնալով, պարարում են գիշեր ցերեկ իւրեանց

կոսը հարց առնել: - Հրամայել էր ինձ գտանել մի {բոլորովին} սեւ կատու, մի սեւ հաւ, մի հայելի, մի որձ չղջկի

լ էր այդ իմ դիտաւորութիւնը անկատար, չգտանելով մի {բոլորովին} սեւ հաւ, որ անշուշտ հարկաւոր էր. միւս այլ բաներ

լիս գետից: Ջուրը թացացնելով նորա շապիկը շինել էր {բոլորովին} թափանցիկ, եւ այդ պատճառով աչքերս վերստին կախարդո

, երկու սրտակից բարեկամների խօսակցութիւնը ստացաւ {բոլորովին} այլ ուղղութիւն: Դ․ - Այժմ խօսենք մեր

ում, խօսում են այդ գիտութեան վերայ, որպէս արդէն {բոլորովին} յայտնի առարկայի վերայ: Ալքիմիկոսներից ոմանք հաստ

ունենալով միշտ ջերմ մետալների հետ, կոշտացած էին {բոլորովին} եւ ճաքճքած, եւ այդ ճեղքուածքը, լցուած լինելով ա

ր: Նորա ալեխառն մազերը համարեա թէ դեղնած էին {բոլորովին} եւ այդ անկանոն գունափոխութիւնը մազերի, երեւի թէ

էր, նախագահ հանդիսացաւ խորհրդածու ընկերութեան եւ {բոլորովին} բացասաբար վճռեց, որ կոմս էմմանուէլը, այդ հասարա

թիւնը: Հողեղէն ամանները որը՛ ճաքուել էին եւ որը՛ {բոլորովին} փշրուել, այնպէս, որ ոչինչ նիւթ մնացած չէր նոցա

աց կարմիր բարձրանում էր նորանից: Սիրտս կոտրած էր {բոլորովին}, որովհետեւ համարում էի թէ զուր է գնացել աշխատութ

մ ընթերցողքը չեն կարող ասել ինձ, թէ խօսում էի մի {բոլորովին} նոցա անծանօթ մարդու մասին: Ինչեւիցէ: Ահա այ

ւնոյն ժամանակ եւ գերեզմանատուն: Կանաչապատ էր {բոլորովին} այդ եկեղեցու բակը, եւ շատ ծառեր տնկած կային պարս

, միւս անգամ կշռում, թէ մի՛ գուցէ պակաս էր, որ {բոլորովին} նման են անպիտան ձիու, որի տէրը միմիայն օգուտ, ո

ն չափում էին հին չափով: Այժմեան ժամանակիս տղայքը {բոլորովին} ուրիշ կերպով են նայում եւ հաւան չեն ծերերի կարծիք

պէները ընդհատւում են այդ րոպէների բնաւորութեան մի {բոլորովին} հակառակ հանդիպմամբ: Սա մի անախորժ զգացողութիւն է

Փողոցը, որով գնում էին այս երկուքը, դատարկ էր {բոլորովին} մարդերից: Կովերը նախիրից տուն վերադառնալով բարձր

՜նչ, ոչի՜նչ, - պատասխանեց տիրացուն կակազելով եւ {բոլորովին} մեքենաբար, առանց հասկանալու ասածի խորհուրդը:

լ, - պատասխանեց օրիորդը մի փոքր կարմրելով: Բայց {բոլորովին} սուտ էր խօսածը. նորա կարծիքը իւր երգածի մասին ամ

ասնաւոր արտասուքի արժանի են Հայ կանայքը: Խեղճերը {բոլորովին} անկիրթ եւ անդաստիարակ, համարեա թէ ապրում են միմի

եւս եկել է բիւզանդական ճշտութենից, այդ պատահել է {բոլորովին} ակամայ: Պատճառ, երգեցողութեան դպրոց չլինելով,

իամս եւս հեռի չէ փախչելու լսելուց: Այս մասին {բոլորովին} անընտրող էր օրիորդ Մարիամը, ըստ որում գաղափար եւ

ր․ եւ այդ կեանքի շարունակութիւնը եւ ապահովութիւնը {բոլորովին} ապաստան մնացած արտաքին պատահմունքի: Այն փոքր ի շ

րով եւ ասես թէ արբեցած իւրեանց հօր հարստութեամբ, {բոլորովին} անզգայացած դէպի ամենայն մարդկային եւ վայելչական բ

չկայ ասելու, որ այս ճանապարհով ստացածը լինում է {բոլորովին} անխորհուրդ: Մեր պարոնը, մանաւանդ խաժամուժ

տ սանը: Բայց արի տե՛ս, որ ներկայումս, մահտեսին {բոլորովին} ազատ է կոմսի յարձակմունքից, որ ուղղւում է միայն

ելով մեր պարոնի առանձնարանը: Յովնաթանեանցը, {բոլորովին} ամբոխուած, ծածկեց նամակը, որովհետեւ սովոր էր նա

, որ տանս կտրի կղմինդրները անձրեւից քայքայուելով {բոլորովին} ոչնչացան եւ ինձ ծախքի մէջ ձգեցին, բայց դու, երե

ւն, որ ձեռքերը սրտին խաչած լսում էր Շահումեանցին {բոլորովին} զարմացած, ասաց նորան: - Ես անչափ շնորհակալ ե

իւրեանց ամուսինների առաջեւ համարւում էին եթէ ո՛չ {բոլորովին}, գոնէ՛ մի բարակ կերպով, ստրուկի պէս բան: Տա

բան է, որ կարող էր վատ եղած ժամանակը դուրս ձգել {բոլորովին}, իսկ ամուսնութիւնը մի՞թէ մի ասեղի, մի մատնոցի չ

յրը մտանելու ժամանակ, մի թանձր մառախուղ պատել էր {բոլորովին} թաց քաղաքը, այս պատճառով գիշերուայ մթութիւնը թան

ւմ էր երբեմն, մինը միւսին զարկելով ձեռքի փայտերը {բոլորովին} մեքենաբար: Մանուշակին շատ ահարկու երեւեցաւ այս գ

սարակ այն բաները, որ պիտի ձգուէին: Թեթեւ թափողը {բոլորովին} աւարտելով իւր գործը, երեք անգամ պտուտում է հիւան

Թիւթիւնճի-օղլուն չէ կարելի ասել, թէ հաւատում էր {բոլորովին} այս վհկական գործողութեանը, բայց միեւնոյն ժամանակ

նքը բարակ, չոր, քարշուած ինչպէս թմբուկի կաշի եւ {բոլորովին} կապոյտ, լերդագոյն, երեքի բերանի մէջ ոչ մի ատամ

ւկ, ո՛չ պտուկ եւ ո՛չ կատու: Անձրեւը կտրած էր {բոլորովին}, խաղաղ քամին, որ հազիւ թէ շարժեցնում էր ծառի ամ

եանցին, հաստատեց նորա կարծիքը. Թիւթիւնճի-օղլուն {բոլորովին} հրաժարւում էր շուտով հարսանիք կատարելուց. նա ասո

ս մտածում ես, - խօսքը վեր կալաւ Աղուանեանցը, - ես {բոլորովին} համաձայն եմ քեզ ուրեմն խնամախօսութիւն բաց դրացու

, չկարողանալով որոշել, թէ երկու մատանիներից, որ {բոլորովին} նման էին միմեանց, ո՞րն էր արդեօք, որ կրում էր ի

եռքից ջրի շիշը, բայց նորա կատաղութիւնը չէր նստել {բոլորովին}: Վարդ-խաթունը այն վերին աստիճանի կարճամիտ եւ

փոխ առ փոխ կատարեց այս ամբոխուած գրկախառնութիւնը {բոլորովին} մեքենաբար եւ առանց գիտակցութեան: Այս միջոցին

եթէ իմ տեղը այլ մարդ լինէր, ձեր արած բանի համար {բոլորովին} կը հրաժարուէր ձեր աղջկայ հետ ամուսնանալուց. բայց

կ մնաց նա Ցանթէ կղզումը, ուր կամք ունէր սկզբումը {բոլորովին} մնալ իւր ընկերութեան հետ միասին։ Բայց այն յաջող

րտ է դարման առնել այսմ, կամ անձամբ անձին բարձցեն {բոլորովին} եւ բնաջինջ արասցեն յիւրեանց զայս գայթակղական եւ վ

ջ մի տեղ հաւաքուած էին ամբողջ ազգերի զօրութիւնք, {բոլորովին} կերպարանափոխ եղան։ Դորա հակառակ՝ յաւիտենական քա

, որ շատ բան եւս թարգմանուած է Մխիթարեանց ձեռքով {բոլորովին} անխորհուրդ եւ առանց որեւիցէ ազնիւ նպատակի։ Թողու

ւթիւն տարածել մեր ազգի մէջ, նորա գործը չէր եւ նա {բոլորովին} ապարդիւն գտանուեցաւ։ Մխիթարեանք, ուսանելով մի դ

ոցա մի քանի ձախ ու ծուռ պատմաբանական գրքերից, որ {բոլորովին} յարմարած են պապականութեան օգտին։ Այսպիսի գրքերի

ուրել պապական իշխանութեան աչքից. նոքա երեւում են {բոլորովին} այլ զգեստով՝ որպէս քարոզիչ եւ տարածող ուղղափառու

ան՝ պապականութեամբ կեղծաւորուած, իսկ երկրորդը՝ {բոլորովին} պապական, որ իւր կարգով ճնշում է եւ օր ըստ օրէ չք

եւ այլ այսպիսիք, հայախօսութիւն հեղինակիս օտար է {բոլորովին} ի հայախօսութեանց այլոց հայկաբանից, ոճ գրությանն

էր նա նոր երկիրների մէջ, ուր քաղաքականութիւն կամ {բոլորովին} չ'կար, կամ եթէ կար, այն եւս իւր սկզբնական կոշտ

արդալով, զգաց իւր մէջ մի այլ ընդունակութիւն, մի {բոլորովին} նոր կոչումն։ Նորա երեւակայութիւնը, որ դեռ չէր ա

բ տեղերին երկրպագելու. բայց որովհետեւ նորա վէրքը {բոլորովին} առողջացած չէր, վասնորոյ նստաւ ձիու վերայ, կապեց

մօտ կիսամեռ ընկած եւ չ'բերէին Մանրէզ։ Նորա ջլերը {բոլորովին} թուլացած էին, նորան փոփոխակի երեւում էին երբեմն

իւր նպատակին, փոխուեցաւ. նա մի այլ մարդ դարձաւ {բոլորովին}, նորա սիրտը յղացաւ նոր խորհուրդ աւետարանել Թուրք

ւը (որ յետոյ Պապ դարձաւ՝ Պաւլոս IV անունով) եւ {բոլորովին} արդարացաւ նորա օգնութենով։ Բայց եպիսկոպոսի բարեհ

պիսի պաշտօնը իւր դրած հեզութեան ուխտին։ Այս բանը {բոլորովին} անհաճոյ եղաւ Իգնատիոսին. պատճառ, որ գրեց Միրայի

ւց Իգնատիոսի ի բնէ բիրդ եւ առողջ կազմուածքը։ Երբ {բոլորովին} զրկուած ուժից, ընկած էր մահուան մահճի մէջ, նա դ

չնչին ընդունակութիւնները. կործանուեցան եւ չքացան {բոլորովին} մեծ եւ հոյակապ մտքերը եւ ընդունակութիւնքը։ Ճշմար

սի հրամաններ դուրս էին գալիս անդադար մինչեւ Կարգի {բոլորովին} ջնջուիլը։ Քրիստոնէական հաւատի նախկին քարոզիչ

րծերը ունէին օրինական ձեւեր, վասնորոյ չէր կարելի {բոլորովին} դատապարտել նորանց։ Նոցա կողմնակիցքը օրէ օր առաւե

յց Քրիստոնէութիւնը երբէք չէր վերջանում Չինաստանից {բոլորովին}, ամենայն ժամանակ մի քանի Յիսուսեան քարոզիչք շարո

տները, որ ներս էին բերած Հասարակապետութեան մէջ, {բոլորովին} համաձայն էին Կարգի խորհուրդին եւ գաղափարին։ Բոլո

ասարակութիւն իւրեանց ուխտերին համաձայն, բայց ո՛չ {բոլորովին} կատարեալ, այլ այս պայմանով, թէ նոքա աշխարհականա

ձեռք տալ. նոցա հարկաւոր էր միայն մի պատճառ, որ {բոլորովին} ջնջէին իւրեանց հակառակորդքը։ Յանսէնի գիրը, ինքն

արդութեան ժամանակ գործած մեղքերը, որ Լուդովիկոսը {բոլորովին} անձնատուր եղաւ նորան. եւ այս սրբակաց ծերութեան ժ

նա 1722 թուականից մինչեւ 1727 թուականը։ Վերջապէս {բոլորովին} հրաժարուեցաւ աշխարհքից եւ առանձնանալով մի այրի մէ

e poing ", յետոյ, արիւն տեսանելով ձեռքի վերայ, {բոլորովին} գունաթափեցաւ եւ ասելով՝ ես վիրաւորուած եմ, ցնցո

հիւանդացաւ յանկարծ եւ մի քանի ժամից յետոյ մեռաւ՝ {բոլորովին} սեւացած։ Տարակոյս չ'կար նորան դեղամահ առնելու մէ

լ Պապականութիւնը Փարիզի մէջ, իսկ ներքին խորհուրդը {բոլորովին} քաղաքական խնդիր, այն ժամանակ Փարիզի հասարակութիւն

ժամանակի մէջ երեւում է եւ մնացած ժամանակների մէջ {բոլորովին} կորչում, որովհետեւ այդ եմը ունի իր սեփական վերջա

ր վերջահոլով տրական խնդիր է առնում, նոր լեզուում {բոլորովին} անգործածական է։ Ժողովուրդը, շատ անգամ " ըստ քաջ

մասնաւորապէս, համեմատուիլ նորա պարզ, անզարդ եւ {բոլորովին} անխարդախ եւ բնական նկարադրութեանցը: Խօսք չկայ,

116): Հայի պատիւը, որեւէ կերպով, եթէ ոչ {բոլորովին} փրկելու, գէթ մի մասնով պաշտպանելու համար ստիպւու

, շատ անաջող գիւտերից մինն է, շատ անտեղի անցք եւ {բոլորովին} խելքի հակառակ, եթէ աչքի տակ ենք առնում բոլոր հան

երի եղբարքը, բացի Արշաւրից եւ Փափակից, մնում են {բոլորովին} մութի մէջ, իսկ նոցայ կնանիքը յայտնի է, թէ " չխօ

, որ իբրեւ բունկալ մնում է հաւի ձու ածած տեղում, {բոլորովին} պիտակաբար. եւ եթէ թուխս եկած խեղճ հաւը, իր անխո

նտեղ մի փոքր այլայլած է այդ ոտանաւորը եւ ասւում է {բոլորովին} պիտակաբար, առանց որեւէ արարողութեան կամ խորհրդի

ւթեանց մէջ ոչ մի տեղ չենք տեսնում գործածած եւ այդ {բոլորովին} նոր բարդութիւն է. յայտնի է թէ Ապարանը անպարանից

ածուելուն։ Սա մեռեալ եւ անպիտանացած մի լեզու է՝ {բոլորովին} անհասկանալի նոր եւ կենդանի ազգին։ Մատենագրութիւն

ց ողորմելի Ազգը, երկար ժամանակ անուսում մնալով, {բոլորովին} սառած մարդու է նմանում այժմուս, եւ հին լեզուն 13

, ուրեմն նորա համար հին լեզուն գեղեցիկ չէ։ Բայց {բոլորովին} աւելորդ է լեզուի վրայ նայել այնպէս, ինչպէս մի այ

արդ ծերը բարկութեամբ Գոչեց բարձրաձայն յայտնի {բոլորուն} ։ " Մահու դու որդի... ա՛յ դու մարդաս

այն կողմը եւ կամենում են մեզ հավատացնել, որ մենք {բոլորս} բացասական մեծություններ ենք. այդպես չի՛ կարելի:

քս մի ազգի որդիք ենք, մեր հայրը Հայկն է, եւ մեք {բոլորս} ՝ մի գերդաստանի անդամ։ Ամօ՞թ չէ այդպիսի գերդաստա

կութեան: Ուղւոյ եղեալ այլ ոք այր Ընդ {բոխասեր} առապար, Ո՞չ զսատանն օ՜ն ի բաց, Եւ ռահ

ուղիղը խօսելից յետո Պէտք է սպասել դառնալու մերկ, {բոկ}: ՖԻԶԻԿԱՅԻ ՔՆՆՈՒԹԻՒՆ Նուեր Անանիա Սուլթանշահ

անցության Ս. Գ. Սուլթան-Շահին նա - ինձ ուղարկեց {Բոկը} ՝ " Առո՛ղջ եղեք"։ Բոկը շատ խնդիրներում իրավացի

-Շահին նա - ինձ ուղարկեց Բոկը՝ " Առո՛ղջ եղեք"։ {Բոկը} շատ խնդիրներում իրավացի է: Բայց նորից, իր հերթի

27-ից, հանդ[երձ] 1 ֆ[ունտ] թաբակ[ով], կազմ[ած] {Բոկլ} եւ շերամադարմանութիւն. նոյն օրը պատասխանեցի: 3

մարմնաւորել կարողանալու: Իրաւունք ունի հռչակաւոր {Բոկլը} դատապարտել նոցա այս նեղսիրտ ըստ էութեան, բայց գե

ցողութեամբ լայն եւ հոյակապ ուղղութիւնը: Եւ միայն {Բոկլը} չէ, որ դատապարտեց այս սուտ ուղղութիւնը: Ամէն խե

րում եմ նրան՝ տեղեկանալ, լո՞ւյս չի տեսել արդյոք {Բոկլի} երկրորդ հատորի երկրորդ պրակը, Մակոլեյի երկրորդ հ

ասխանեցի, որ կ՚երթայ 8-ին: 9-ին նամակ ստացայ եւ {Բոկլի} գիրքը, ուր գրում են, թէ տեսութիւնը նշանակուած է

2-ին: Տկա՛ր եմ: 4-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ {Բոկլի} գիրքը: Նամակը թուեալ է 2-ից եւ մէջը կար մեր Գաբր

րեւիցէ առնուած հասարակութեան. առնուած միջոցում: {Բոկլի} մեթոդը եւ աշխատութիւնը - համակցել մասնաւոր երեւոյ

չարչարանքների մատնեց նորան. տաքացրած ագցաններով {բոկում} էին նորա մարմինը եւ տաք իւղ էին լցնում բացուած վէ

ել է Հունգարիան, խեղդել է Գալիցիան, Դալմատիան, {Բոհեմիան} եւ այլ գաւառներ ու ազգեր: - Քաղաքակրթութիւն

մ է Գարեգնի բերնով անիրաւ Պռոշեանցը (եր. 2), - {բողազներին} հուպ տաս երկու այբ չի վեր ընկնիլ, անջախ մաշտոցին

ն լեզու Հայոց, գուցէ եւ ընդաբոյս նախահարց Հայկայ {բողբոջեալ} յԱրարատեան աշխարհի՝ բաժանի յոստանիկ եւ յեզերական

Լիւան լերանց գիշերուայ հողմը Քեզի այդպէս {բողբոջեց}: Սալեմի դժբաղդ որդիքը ` Երբ քո

է տալիս եւ աճեցնում է այն ազատութեան ազնիւ ծիլը, {բողբոջը}, որով մարդկային բանականութիւնը կերպարանւում էր,

իրաբար քննելով՝ պարտավոր ենք տածել ու խնամել նոր {բողբոջները}, որ գինի սերմիցը հառաջացած՝ խոստանում էին մեզ պ

ուր դարերով ահա որջացել են Պարկեանք, ազատութեան {բողբոջները} մկրատելու համար: Մինչեւ այժմ վերացականութեամ

ա ինքն՝ առանց տալոյ ինձ զտեղի բարձրացուցանել զիմ {բողոք} արդար ի բարձրագոյն դատարանս:... Միքա

նէ, առանց տալոյ ինձ զպատճառ բարձրացուցանելոյ զիմ {բողոք} իրաւացի ի բարձրագոյն դատաստանս համաձայն առաջին խն

եբայութիւն ի հրապարակի, ո՛չ մի անգամ հասոյց զիւր {բողոք} (որպէս ինքն պարծէր) ի լսելիս նորին վեհափառութեա

առ ինքն, յաղագս մուծանելոյ զքանակութիւն նորա ՚ի {բողոք} իմ: Յետ ընդերկար պատճառաբանութեանց եւ թանգարանաց

: Զայս եդեալ ի պատճառս, հետեւեցուցանէր, եթէ {բողոք} իմ պարտի յառաջանալ ըստ զօրութեան կտակին, որով բ

ըստ օրինաց զօրէնսգէտն պ. Հագին, համաձայնել ընդ {բողոք} իմ ըստ զօրութեան տակին եւ պարգեւագրոյն: Գեներ

ին եւ պարգեւագրոյն: Գեներալ Պրօկուրօրն առ այս {բողոք} պատուիրեաց յիշեալ օրէնսգիտին թոյլ տալ բողոքանացն

տակն եւ պարգեւաթուղթն, թուղթն երեսփոխանութեան եւ {բողոք} իմ այլեւ դատողութիւնք օրէնսգիտաց եւ փաստաբանից ու

րոյ վերայ չիք ատեան ինչ այսր, որ կարիցէ ընդունել {բողոք} (аппеляция) եւ ընդ դէպս անիրաւութեան, գործն փո

վեհափառութեանդ կարէ բացերես տեսանել: Առ Ձեզ է {բողոք} իմ զանարժան հոգեւորաց ընդհանրապէս, ուղղեալ ՚ի Պե

ռաջնորդաց իւրեանց, ի թիւս նոցա զաւելու այժմիկ եւ {բողոք} մերազանց պանդխտելոց ի Կալկաթա: Վեհափառ տէ՛ր,

նհանգստացրել է նրա ամենաթանկագին անձը, երկրորդ՝ {բողոք} եղբորս արածի դեմ, առանց իմ գիտության: Ինձ համար

, խնդրեմ, ո՞ւր է քո գլուխը: Դու ինձ հարկադրեցիր {բողոք} գրել նրան. իսկ ես չէի կամենա որեւէ հարաբերության

ն դարձեալ անգործ, անհաց, անտուն եւ անտէր: {Բողոք} բողոքի քամակից, որի՞ ընդդէմ, ո՛վ ինչ կարող է առ

ութիւն, այլ որպէս կարիք, որպէս իրաւունք, որպէս {բողոք} երկրագունդի վերայ մի կտոր հող ձեռք բերելու համար

ութ առ խնամս Օծելոյն Մատանց նորա գործք անբան {բողոք} կալան սաստկագոյն։ Դժողակէզ ապստամբն խիստ ՚ի շղթա

իտոյ ինչ լինիցի, առաջի ընծայեսցի սուրբ գահին իբր {բողոք} եկեղեցւոյն Հայոց, ըստ որում է եկեղեցի։ Եւ մինչդ

, մին յՕսմանեանց քար արձակեաց յանուն թագուհւոյն։ {Բողոք} կալաւ յայնժամ տասնապետն իւր, եւ ել հրաման մենամա

Հայրդ երկու գիրս գրեցի, առ սրբազան ժողովն իբրեւ {բողոք}, զայս գրեմ առ սրբութիւնդ իբրեւ աղերս, լուեալ էք

վ մեռաւ բանդարկութեան մէջ։ Նա իւր մահու մահճումը {բողոք} գրեց, որով ապացուցանում էր Կարգի որպէս թէ անմեղո

ղ, նամակ 4. տես եւ նորա աւելուածը): Դառը {բողոք}. բայց որքան տող, այնքան ճշմարտութիւն: Թո՜ղ, մ

գիշերով, արաղ են քաշում իրենց այգում: Դառը {բողոք} լսւում է Վայկունի բերնից. " մեր գեղի ամէն բանն է

այն Պօղոսը եւ Նիկողոսը, որոնց մասին Հիւսիսափայլը {բողոքած} է ժամանակ առ ժամանակ, այլեւ շատերը... այլեւ Ե

եկեղեցուց: Ո՞ւր գնան, Հռովմէակա՞ն դառնան, {բողոքակա՞ն} դառնան: Այդ խնդիրը մեզ չէ վերաբերւում. այդ

ության տակ են վերցնում այն քրիստոնյաներին, որոնք {բողոքական} կամ կաթոլիկ են դառնում: Ահա՛ այն միակ թալիսմանը

կատարուի ինքնուրոյնաբար, հեռի մնալով պապական եւ {բողոքական} եկեղեցիներից: Կրօնական հաւատալիքը, վերացական

վերաբերւում. այդ մասին թող մտածեն հռովմէական եւ {բողոքական} եկեղեցիների առաջնորդքը. եթէ կարող են առանց իւրեա

իոնը այլեւ եւրոպական կառավարութիւնքը, որպէս նաեւ {բողոքական} տէրութեանը մէջ, ստուգապէս հաւատացած լինելով կախա

քանիսը հաշւում եմ, լուսաւորչական, հռովմէական, {բողոքական}, յունական, լեզո՞ւ, ա՛հ, աչքդ լոյս, ես էլ դոր

հիմնավորապես չի ուսումնասիրել, թե ո՛վքեր են հայ {բողոքականները} եւ որ գլխավորն է, թե ի՛նչ տեսակ մարդիկ են այդ պա

: Ես չգիտեմ, թե պաստոր Բարտոլդը Թուրքիայի հայ {բողոքականների} մասին ինչ է տպագրել, բայց զգում եմ, որ դա պետք

պա ազգի նշանաւոր մասը անցնելու է կաթոլիկութեան եւ {բողոքականութեան}, որպէսզի անջատուելով լուսաւորչական պատրիարքութիւ

արդէն անցնում է, մասամբ կաթոլիկութեան, մասամբ ` {բողոքականութեան} եւ դրա հետ մէկտեղ կը տարածուի Ֆրանսիայի եւ Անգլիա

կարդացող. դպրոց էլ հարկաւոր չէ: Թո՛ղ կործանուի {բողոքականութեան} եւ անհաւատութեան օրօրոցը: Ո՛վ գիտէ, թէ ինչպէ՞ս

եան, թեւ առին ու թռան, ո՛հ, ո՛հ, Հիւսիսափայլը {բողոքականութիւն} է խնդրում, գոչելով: Հիւսիսափայլը կրօնական օր

ւմ եմ, որ Բոքլն ամբողջ քաղաքակրթությունը չբխեցնի {բողոքականությունից} կամ պուրիտանիզմից, ինչպես ուրիշներն, առանց այլե

6էն Օգոստ., որով առաքէ զսպեալ օրինակ գործոյն եւ {բողոքանաց} ի մասին Բաբաջանեան հրիտակին: 11. Տպեալ օրին

ւթիւնք գործոյս, ո՛չ անագան հասցեն առ Ձեզ ՚ի ձեռն {բողոքանաց} բովանդակ ազգին հայոց բնակելոց ի Նախիջեւան եւ ՚ի շ

ռ այս բողոք պատուիրեաց յիշեալ օրէնսգիտին թոյլ տալ {բողոքանացն} ելանել յանդիման դատաւորաց Սուպրիմ Կորտի, քանզի ն

լոց եմք ականատեսք. սակայն զի՞նչ մօտալուտ օգուտ ի {բողոքանացս} ի ժամուս. հոգեւորք մեր, ընդ այս բողոքանս ժպտին

ւտ ի բողոքանացս ի ժամուս. հոգեւորք մեր, ընդ այս {բողոքանս} ժպտին առ վայրկեան եւ ապա որպէս զխելակորոյս դեմ են

տութենէ ճիզվիթական շտեմարանաց սրտին, յաւելոյր ՚ի {բողոքանսն} ընդ փոյթ խափանել զօրագիրն Հիւսիսափայլ, եւ զիս ար

ասեալ բողոքեն զհարստահարութենէ: Կարծեմք, թէ {բողոքանք} հարստահարելոց առ ազատ ազգականս իւրեանց ՚ի Հնդիկս

՚ի 11-էն փետրվարի 1850 ամի, առ Ձեզ են բազմապատիկ {բողոքանք} զանազան հասարակութեանց ազգի մերոյ զզանազան եպիսկո

րինաւորութիւնը՝ իրաւունք տալով Պրօտեստանտներին ( {բողոքարկուներին} ) մի ազատ ժողով կազմել՝ հաւատի վերաբերեալ խնդիրն

անեան հրիտակին: 11. Տպեալ օրինակ Բաբաջանեան {բողոքաց}: 12. Տպեալ օրինակ Կատարինէ Խօջամալեան բողոքո

րպէս զխելակորոյս դեմ են առ ի գիւտ հնարից կորստեան {բողոքաւորացն}. իսկ եթէ զքարի փշրեսցին ատամունքն, անդէն առ նմի

թիւն բովանդակութեան առ որսացողս եւ ոյք 280 անձինք {բողոքաւորք} զայնմանէ զայդ ամենայն թողում ի մխիթարութիւն դիւախ

, այլ թէ մտացածինդ այդ նամակ ո՛վ իցէ գրեալ եւ ոյք {բողոքաւորք} զայնմանէ, զայդ ամենայն թողում ի մխիթարութիւն դիւ

ւթեան վերայ, եւ գտանել Տեղակալական կառավարութեան {բողոքաքննութեան} (իշխանութեան) տակ: Իսկ քաղաքումը եւ գիւղերումը

է թիւր մտօք: Այսու պատճառաւ հարկ անձին համարեցայ {բողոքել} զայսմանէ եւ հրատարակել զթուղթն զայն նենգեալ:

րութեամբք, ապաստան արարեալ յիս միայն, բռնադատիմ {բողոքել} առաջի Ձեր եւ բովանդակ ազգին Հայոց ի Նախիջեւան եւ

վատնեալ գումարացն ընդ ձեռն ԹԷրթընի չկարեմ ես այժմ {բողոքել}. այս ամենայն ոչ կարեն մտանել ՚ի ներկայ դատ իմ,

Ելեալ անտի, փութացայ առ փաստաբանն իմ եւ խնդրեցի {բողոքել} առաջի գեներալ Պրօկուրօրին, որպես զի սա ստիպեսցէ

ամ ազգի Հայոց, իրաւունս համարիմ ինձ բարձրաբարբառ {բողոքել}, թէ Այվազովսքին, թէեւ չի կարողացեալ ճանկել զգո

իրավունս տան մեզ, որպէս անդամոյ ազգի մինչ իսպառ {բողոքել} զանիրաւութեանց դասելոց առ ազգն յարտաքոյ եւ ի ներք

միայն այս գազանական անգթութեան ընդդէմ դէպի երկինք {բողոքել}: Մի քանի բարեսիրտ Հայեր, խղճալով այս անօգնա

սաւ ի դարուց ժամանակաց: Այո՛, պատմութեան է գործ {բողոքել} լիապէս զապիրատութեանց քահանայազգեuտ քրմաց մերոց,

յծ եւ ոչ հովիւ հօտաբոյծ, մինչեւ այժմ նոցայ համար {բողոքել} է մարգարէն. " Ո՛հ հովիւք, որք զանձինս արածէք եւ

ր զօրութեան 'ի ձեռին իմում։ Բայց սակայն ինձ մնայ {բողոքել} յատեանն Քրիստոսի, զի յետ վաստակելոյ իմ զամս բազո

որոնց դէմ վերջին դէպքերի ընթացքում շարունակում էր {բողոքել} ազգը: Այս կարծիքը հաւաստւում է նաեւ նրանով

յն գիշերով, ծածուկ, խորհրդական առանձնութեան մէջ {բողոքել}, երբ ոչ ոք չէր լսում նորա բողոքը... Սօսի

զլեզու կամ զգրիչ բանականաց: Նոքին ոչ կամիցին ՚ի {բողոքելոյ} եւ ՚ի պաշտպանելոյ զիրաւունս ազգի մերոյ թշուառացել

ծանօթութիւնս նախկին թեմակալ առաջնորդի մերոյ, որք {բողոքելով} բողոքէին զապիրատութեանց Խալիբեանի, ծանրացելոց ի

լօգիկա: Ո՛չ երբեք, ո՛չ բնաւ: Մինչ իսպառ {բողոքելով}, մինչեւ այժմ եղած հոգեւորական չարաչար կառավարութ

որպէս յոսոխն նշմարի, այլ պահանջմամբ արդարութեան {բողոքելով} առ ամենայն տէրութիւնս. եւ ոչ իսկ դադարէ մինչեւ ո

յդ իրաւունքները եւ արտօնութիւնքը եւ իրաւունք ունի {բողոքելու}, եթէ մի քանի մարդիկ, հարստահարելով նորան, կամէ

մ ուղղելու, փոխանակ իւրեանց մի վիշտ հասուցանողից {բողոքելու} (եթէ կար), թշնամանք տեղալ բովանդակ թատրոնի վեր

ն բնական իրաւունքը։ Եւ ճշմարիտ. ո՛վ մեզանից {բողոքելու} չէր, եթէ մի բարբարոս բռնակալ ձեռք կապէր մեզ թէ՛

փոքրաւորի հետ, յետոյ ստիպուելով առեւանգեալ կնոջ {բողոքելուց}, ամուսնութիւնը լուծել եւ վերստին պսակ դնել մի այ

պիտի փակէ մեր բերանը այս անօրէնութիւնների ընդդէմ {բողոքելուց}, ո՛վ պիտի համարձակի բռնանալ մեր ազատ խղճմտանքի վ

վ զայն կտակ, այդ խօսք նորա չէ վաւերական, ուստի {բողոքեմ} առաջի քո եւ հրատարակեմ զթուղթն զայն պարգեւագիր լո

այդ բանի վերայ գրելու տեղը չէ։ Բացի սորանից, կը {բողոքեմ} եւս ձեր վերայ, որ դուք նորութիւն կամիք ներս բերե

րի, անզարդ խօսքերով. Ես պիտի գոչեմ, պիտի {բողոքեմ}, Խաւարի ընդդէմ պատերազմելով: Ն

լոց, որոց ազգականք ՚ի Հնդկաստան զնոցա իսկ հասեալ {բողոքեն} զհարստահարութենէ: Կարծեմք, թէ բողոքանք հարս

պէս զապիրատութեանց քահանայազգեuտ քրմաց մերոց, եւ {բողոքեսցէ} իսկ, եւ մեք զմերովսանն ո՛չ վերջասցուք ի գիր անցո

բեց նեղուածի արտասուք աչքերից, Ո՛վ ողբաց, {բողոքեց}, երբ խլեցին հաց որբից: Քնած էր Ամիրան, աչ

ամանակուայ հռչակաւոր իրաւաբան Գիւմուլէնի խորհրդով {բողոքեց} այս բանի ընդդէմ։ Գործը մտաւ Պարլամենտ։ Նոր եւ մ

ծում ընդ Խալիպեանի, յամի 1858 յամսեանն Նոյեմբերի {բողոքեցի} ես ՚ի Հիւսիսափայլ օրագրի մերում հրատարակելոյ ՚ի Մ

մբ էր վարւում ծառայողների հետ, այս պատճառով նոքա {բողոքեցին} կարդինալին, որով չափաւորեց սա իւր անձը մի քանի ժ

արկադրուելով բռնութենից, ընդունում էին կոնդակը, {բողոքեցին} դէպի մի գալոց ժողովք, որ եւ մինչեւ այժմ չէ եղած

ընդդեմ նորան (Այվազովսկիին) մասնավորապես, մեք {բողոքեցինք} այս մասին դեպի Էջմիածնի սրբազնագույն Սինոդոսն, թ

էնի եզրակացութեան ազգին Հայոց ՚ի Նախիջեւան, որով {բողոքէ} նա զանկանոն ներգործութենէ Այվազովսքւոյ: Անշու

անութիւն եւ անարժանութիւն, տարակոյս չկայ, որ կը {բողոքէ} ընդդէմ իմ, թէ ո՛չ, տէր սատանայ, դուք թէեւ այսպ

դեալ յիմ վերայ զգործն Կալկաթեան հրիտակաց, այո՛, {բողոքէի} ապաքէն առ փոխարքայն եւ խնդրէի բանալ զքննութիւն ի

նս նախկին թեմակալ առաջնորդի մերոյ, որք բողոքելով {բողոքէին} զապիրատութեանց Խալիբեանի, ծանրացելոց ի վերայ ազգ

ւել ազգի մէջ: Կո՛մս, Դուք պարտակա՛ն էք ազգի {բողոքը} ընդդէմ այս բաների հրատարակել, եթէ այդպիսիք Ձեր ա

տելի իրաւասութենից եւ հասարակաց ձայնը, հասարակաց {բողոքը}, մի հոգեւորի անօրէն գործերից, լիակատար զօրութիւ

յսիւզ[եանցին] Քեաթիպ[եանցին] Ոսկանեանցին, եւ {բողոքը} ՄԱՏԵԱՆ ԳՆԱՑԱԾ ԹՂԹԵՐԻ 1860 Ծանօթութիւն - Մինչեւ փ

իրենց գլխին դատաստանի օրում եւ չե՛ն լսում Պաւղոսի {բողոքը}. " թէ որ մեր անձը դատէինք " (ապա չպիտի դատապար

ի վերայ մեղաց"։ Բայց բարձրացնում ենք այստեղ մեր {բողոքը} ընդդէմ այն բոլոր մարդերին, որ իրենց մտքի կամ երե

կ, որ այդ խռովութիւնը բորբոքուի, վէճը, կռիւը, {բողոքը}, որ դժոխքի եւ ձեր մռայլութեան զաւակներն են, ծաղ

անձնութեան մէջ բողոքել, երբ ոչ ոք չէր լսում նորա {բողոքը}... Սօսի կարծիքը այս տեսակ բամբասուած ազգա

մի մարդ: Բայց Վայկունը էլ առաջ է տանում իր {բողոքը}, - ի՞նչ են խարջում, եղն էլ, հացն էլ, միսն էլ,

կամ նորմանը, կամ բրետոնը միջին դարերում կխիզախեր {բողոքի} դրոշ բարձրացնել հռոմեական եպիսկոպոսի տեղակալությա

դուրս էր բերում հետեւեալ կերպով: Նա գրում է իւր {բողոքի} մէջ, թէ իւր կայքը, այսքան արժելով, կարո՛ղ էր գ

եալ անգործ, անհաց, անտուն եւ անտէր: Բողոք {բողոքի} քամակից, որի՞ ընդդէմ, ո՛վ ինչ կարող է առնել: Ժ

ք՝ գիշերադէմ մարդիկ"։ Բայց ականջ դնող չեղաւ իմ {բողոքին} ։ Նոցանից մինը, համարեա թէ բռնութեամբ յափշտակելո

զման։ Օշական Վեհ Հայերի գերեզման {Բողոքիր} մինչեւ երկինք Ընդդէմ այս տմարդութեան։

1)։ § 68. Բնագրում ասած է. " չլսեն զՊօղոսի {բողոքն}, թէ զանձինս դատէաք " (եր. 50)։ Մեզ թւում է,

նց մեջ իրար հետեւից երեւացին շատ հարգալիր եւ սուր {բողոքներ} այդ միսիոներների դեմ: Ախր նրանք մեծ աշխատավարձ է

երով շշնջեցին այդ նահատակների վերջին րոպէում արած {բողոքների} արձագանքը: Եղո՜ւկ ձեզ, Հայաստանի սարեր, Հայ

խելու պատճառ ըլլան։ Այսպիսի բանաւոր եւ պատկառելի {բողոքնուս} ընդդիմութիւն ընող Մխիթարեան համախոհը կրնայի՞նք կա

ողոքաց: 12. Տպեալ օրինակ Կատարինէ Խօջամալեան {բողոքոյ} եւ գործոյն: 13. Գրութիւն օրէնսգէտ Պալի ի 162

Այդ Պարոնը, մի քանի ժամանակ անցուցանելուց յետոյ {բողոքում} է, թէ անօրինաբար վարուել են իւրեան հետ, եւ թէ ն

սոսկալի մահու տառապանքի միջոցին, ողորմելի ձայնով {բողոքում} է դէպի իւր դուստրը, յանձնում է նորան իւր մահու վ

ազգի կողմից զուր տեղը գործ դրուած արծաթի վերայ, {բողոքում} ենք այն մարդերի ընդդէմ, որ զանազան առիթներից եւ

շուտով Լամարթինի գանգատանքի թարգմանութիւնը, որով {բողոքում} է նա... Այսպիսի հեղինակի գործը լինում է միշտ

ս միլլիոն ազգի երեսփոխան քարոզելով իւրեանց։ Մեք {բողոքում} ենք: Ամբրոսիոս եւ Խորէն վարդապէտքը պարապում

վարութիւնը: Այստեղ երեւում է մոլի եռանդը... Մեք {բողոքում} ենք այդպիսի քննիչների ընդդէմ, եւ խնդրում ենք, ո

ուսումնասիրութիւնը, որի մասին ինքը՝ Խորենացին, {բողոքում} է, յառաջ է, քան թէ այլ ամենայն սովորութիւն: Լո

իրաւունքը գերադասողք: Համօրէն Հայոց ազգի անունով {բողոքում} ենք Պ. Խուդաբաշեւի ընդդէմ: Ուշադրութեան արժ

րժ շարականներից կամ այլ աշխատութեններից: Մեք {բողոքում} ենք այն խօսքերի ընդդէմ, որ Թէորիանոսը կամայաբար

այ: Ստիւարտ Միլը խօսում է հասարակութեան հետ, նա {բողոքում} է նորա ընդդէմ, եւ նորա ընդդէմ դարձեալ պաշտպանում

քների համար դատուի կրօնական ատենի առաջեւ: Մէք {բողոքում} ենք, մինչեւ այժմ հայոց մէջ եղած այս անկարգութեան

անպատճառ պիտի կաթողիկոս իմանանք այն մարդը, որից {բողոքում} էր Փարպեցին։ Չպիտի դնէր դարձեալ Մուշէի անունը,

ոչ կաթողիկոս, եւ առաւե՛լ եւս ոչ այն մարդը, որից {բողոքում} էր Փարպեցին. պատճառ, այն ժամանակ պիտի այլապէս խ

անութիւն, այլ եւ բոլոր այլ գիտութիւնքը։ Զուր էր {բողոքում} Համալսարանը այս բանի ընդդէմ։ Համալսարանի անդամնե

սուսեան խոստովանահարց ներգործութիւնքը, զուր տեղը {բողոքում} էին դէպի Կլեմենտ XI-ը, որ գալոց ժողովքը հրաւիրու

ը չէ ուզում երկբայութեան տակ մնալ, նա դրականապէս {բողոքում} է եւ ասում է, թէ երբ թափեցիր իմ վրայից երկու երե

յլ իր խեղճ հարեւանին: Հարեւանը տեսնում է բանը եւ {բողոքում} է: Հեթումը պատասխանում է. " որդի՛, քո արեւը,

ան պարանոցով, Կարմիր ծովով Հնդկաստանի ծովահայեաց {Բոմբայ} քաղաքը, կամ մի փոքր հեռի, Կալկաթայ: Այս

ի համեմատ, գ) ի՞նչ թանձրություն ունի հյութն ըստ {Բոմեի} եւ, վերջապես, դ) քանի՞ տոկոս բյուրեղային շաքար

նով Փարիզի Արքեպիսկոպոս նշանակուեցաւ Քրիստափոր դը {Բոմոմ} անունով անուսումն եւ անկիրթ, բայց խիստ եւ կամակո

համար, այո՛, ե՛ւ օձի, ե՛ւ զանազան ժժմունքների {բոյն} եւս դառնալու համար: Բայց բնութեան հարազատ որդին

պիտոյ է բուսանին մամուռ եւ եղինճ, եւ ուր պիտոյ է {բոյն} շինեն մողէսները եւ բազիլիսկները, պիտոյ է վայեն բ

սը կտորը միասին կարող էր տանել մի մրջիւն դէպի իւր {բոյնը}: Նա ստացել էր քարեայ, երկու յարկով բաւական

թոյլ տային այսպիսի յեղափոխութիւն: Առնունք մի {բոյս}, որ, դիցուք թէ, բուսանում էր Հայաստանում, եւ

անազանութիւնը, կարելի՞ է ուրեմն թոյլ տալ, որ մի {բոյս} ՝ այստեղից այնտեղ տարածկամ այնտեղից այստեղ բերած

է իւր որդին ազգային սեպհական դպրոցի մէջ. ամենայն {բոյս} պիտոյ է աճէ իւր հողի վերայ, ամենայն կենդանի պիտո

ակ խումբին, որի մէջ տեսանում ենք քանքար խոստացող {բոյսեր}: Յոյս ունինք թատրոնական գերատեսչութեան կողմ

կել, որ խնամով խլէին այդ փուշերը, որպէսզի ազնիւ {բոյսերը} հնար ստանային աճելու եւ զօրանալու: Ժամանակ է, ո

նք նորան Ռուսսիայի հողի վերայ եւ նկատենք, թէ այդ {բոյսը} պահո՞ւմ էր արդեօք իւր բնական որակութիւնքը, որ ու

ոնց ազդեցութեան տակ պիտոյ է կերպարանագործուէր այդ {բոյսը}. ի՞նչ պայմաններ են դոքա՝ հողը, օդը, ջուրը: Ե

ի այրող տօթը չկարողանային չորացնել նորանից ծլելու {բոյսը}: Զաւակների մայրը է գերդաստանի մայր, իսկ գերդաստ

րդը, իւր կամեցածի պէս որակրութիւն տալու համար մի {բոյսի}, կարող էր նորան պահել այնպիսի շրջապատի մէջ, որի

ն Թէ ընդ ծառով պարզիցիս, Եւ զմայլեալ ի {բոյր} վարդին Յանոյշ ի գիրկ աղխիցիս, Հնչեսց

եան խաղաղ ու զով Թէ ծառի տակ դու պառկես, Վարդի {բոյրից} թէ հարբելով Անոյշ գրկի մէջ փակուես, Եւ մրմնջան

ւ այնտեղ ազատութեան աթոռը եւ նորա աւերակների վրայ {Բոնապարտը} մերկեց իր երկաթը: Ազատութիւնը դարձեալ ապաստանեցա

ւթեանը բանալիքը: Մի՞թէ աւելի մեղաւոր են Բուդդայի {բոնզերը} եւ Բրահմայի բրամինները: " Սոս եւ Վարդիթերի

մ Քիշնեւ, հոնեն փոշտով կխրկիմ, զերե հոս չյունքի {բոռդո} ֆռանք է, փոշտան, եթե բասիլքայի վրա դամուշնայի բ

մանութիւնը Հեգելի եւ անգլիացի Բոռքի միմեանց հետ: {Բոռքը} իր ծերութեան ժամանակ, մանաւանդ ընկճուած իր որդու

տակ, չկարողացաւ կլլել Ֆրանսիոյ մեծ ռեւոլիւցիոն. {Բոռքը}, որ իր բոլոր կեանքը եւ ուժը մինչեւ այն ժամանակ թ

տպանելու համար, չվախենալով նորա կերպարանքներից, {Բոռքը}, որ իւր հայրենիքի անձնական օգուտը երկու ձեռքով զ

70 տարի թագ խնդրելով թափառեցաւ մուրացկանութեամբ: {Բոռքը} էլ չէր յիշում, թէ ինչ որ Լուդովիկոս XIV-ը սկսել

լը ընկճուեցաւ այս երկիւղի ծանրութեան տակ, ինչպէս {Բոռքը} ընկճուել էր իր որդու մահի ծանրութեան տակ: Շա

նմանեցուցինք Բոռքին: Բայց վերստին կրկնում ենք, {Բոռքը} հիւանդ եւ սասանեալ ուղեղով, եւ մինչդեռ Հեգելի ամ

անալի է այս կողմից նմանութիւնը Հեգելի եւ անգլիացի {Բոռքի} միմեանց հետ: Բոռքը իր ծերութեան ժամանակ, մանաւա

չի (երկայն պաոռլամենտի մնացորդքը) լրբութիւնքը: {Բոռքի} ժամանակ անգլիացիք ազատ շունչ էին քաշում, ազգի ազ

ութեանց մէջ կան իր վերջին փիլիպպոսականի հետքերը, {Բոռքի} անցած կեանքի վրայ, մինչեւ նրա հիւանդանալը, չկան

ուածի մէջ Հեգելը նմանում է հալիւցինացու մէջ ընկած {Բոռքին}: Հայմը այսպէս է խօսում այս հատուածի վրայ. " Այս

որ Հեգելի այս տեսակ կարծիքների մասին նմանեցուցինք {Բոռքին}: Բայց վերստին կրկնում ենք, Բոռքը հիւանդ եւ սասա

Սիրատոչոր Եւ սրտացեալ հրեշտակ, Եւ ի {բոսոր} Վառի կուսին պերճ դիտակ: Համբոյրք խաղա

.. Եւ հնձանահար Թաթաւեալ զձորձս Ի {բոսոր} պայծառ Տաճարին ի մուտս, Գայ որպէս փես

տառուածս, բեկանին Յանկարկատելի ցելոյր {Բոսորակիր} եւ անօթք Մանունք, անտեսք, մազանման.

ճարի բաց մուտքում Իր շորերը թաթախելով Նուիրական {բոսորում} ` Հպարտանում է, ցնծում Իբրեւ փեսան նորհարսի,

գութեանդ երկնաձիր: Տաւրոսից Այրարատ, {Բոսփորից} Աղթամար, Քո տեսած, Քո պատմած թշուառութիւն

ՍՊԵՏԻ յԵրեսիոխանէ պատգամաւորաց ընտրելոց ՚ի {բովանդակ} ազգէն Հայոց որ ՚ի Նոր Նախիջեւան եւ ՚ի շրջակայ

ով այսպէս. " Զայս թուղթ երեսփոխանութեան տուեալ ի {բովանդակ} ազգէն Հայոց, բնակելոց ի Նոր Նախիջեւան քաղաքի, ե

ւն ազգին մակագրելով այսպէս. " Զայս եզրակացութիւն {բովանդակ} ազգին Հայոց, բնակելոց, ի Նոր Նախիջեւան, ի մասի

որպէս զխնդիր երեսփոխանի պատգամաւորաց ընտրելոց ՚ի {բովանդակ} ազգէն Հայոց, սակայն վճիռն մնաց անորոշ եւ արձակեց

արեւոր դատիմ յայտնել Ձեզ ի պարտուպատշաճ գիտութիւն {բովանդակ} ազգին, որոյ իմս երեսփոխան, թէ Այվազովսքի Գաբրիէ

րարեալ յիս միայն, բռնադատիմ բողոքել առաջի Ձեր եւ {բովանդակ} ազգին Հայոց ի Նախիջեւան եւ հրաւիրել Ձեզ ի գործ դն

ԵԿԵՂԵՑՒՈՅՆ ՀԱՅՈՑ ՚Ի ԿԱԼԿԱԹԱ Լիակատար երեսփոխան {բովանդակ} ազգին հայոց ՚ի Նոր Նախիջեւան ի մասին հնդկական

յ քեռն, այր բարեպաշտ եւ երկեղած, ըստ վկայութեան {բովանդակ} ազգայնոց տեղւոյ զվերոյգրեալ գումարդ զայդ աճեցուցե

նն Կիրակոսեան Յարութիւնեանց, որպէս միաձայն ողբան {բովանդակ} մերազնեայք ՚ի Կալկաթայ, երթեալ վատնէ զամենայն զո

ց 61, ՎԱՌՎԱՌԷ ԷԼԻԱԶԻՆ Լիակատար երեսփոխան {բովանդակ} ազգին հայոց ՚ի Նոր Նախիջեւան, ի մասին հրիտակացն

լբանդեանց 62. ՊՈՂՈՍ ՊԱԼԻՆ Լիակատար երեսփոխան {բովանդակ} ազգին Հայոց Ի Նոր Նախիջեւան ՚Ի մասին Հնդկական հրի

օրէ անցանելոյ տանն ի ձեռս Ադմինիստրացիօնին գումար {բովանդակ} գոյացեալ դրամոց հասանէ ց175. 000 ռուփիս, այն է 1

էն վասն ծախուց պատրաստութեան թղթոց եւ տպագրութեան {բովանդակ} գործոյն զ700 ռուփիս, այն է զ70 ֆունտ ստերլինգս,

ք իմ պարտի յառաջանալ ըստ զօրութեան կտակին, որով {բովանդակ} կայք շարժականք եւ անշարժք բաժանին ի վեշտասան մասո

նել նորա զայն ամենայն առ օրէնսգէտն իմ, գործն այն {բովանդակ}, այն է կտակն եւ պարգեւաթուղթն, թուղթն երեսփոխա

սմ գտայց անյաջող, յայնժամ պարտական է Այվազովսքին {բովանդակ} վնասուցն, որ առաւել է, քան զերկու հազար ֆունտ ս

հանճարով շատ ավելի բարձր են կանգնած անտիկ աշխարհի {բովանդակ} քաղաքակրթությունից: Այդ ժողովրդի գոյության ամբող

ինձ, որ այժմեան Հայոց ազգի դրութիւնը հրատարակեմ {բովանդակ} աշխարհի մէջ Հայերէն, Ռուսերէն, Գերմաներէն, Ֆրա

քանակութիւնը անցնէ քսան մարդու ձեռք, ասել է, թէ {բովանդակ} գեղացիք պիտի վարձ վճարեն այն քսանին հողը մշակելու

մի սարսափելի զօրութեամբ: Երկիր տալ նոցա, ասել է {բովանդակ} ազնուականութիւնը յարուցանել կառավարութեան ընդդէմ

ազանդութի՛ւն... որի մէջ խորամանկութեամբ դրուած է {բովանդակ} ստրկութեան սերմը: " Ուրացի՛ր, - ասում է նա-, քո

ւթիւնը եւ շնորհակալութիւնը միահամուռ յայտնում ենք {բովանդակ} խումբին, որի մէջ տեսանում ենք քանքար խոստացող բո

սուցանողից բողոքելու (եթէ կար), թշնամանք տեղալ {բովանդակ} թատրոնի վերայ, նախատել մարդիկ, որոնց կօշիկների

ծոյս, ո՛չ անագան հասցեն առ Ձեզ ՚ի ձեռն բողոքանաց {բովանդակ} ազգին հայոց բնակելոց ի Նախիջեւան եւ ՚ի շրջակայ գի

ենք, թէ իրաւունք չէ, անհնար է թերեւս բռնաբարել {բովանդակ} ազգի տրամաբանութիւնը, եթէ նաեւ չինէականի տակ լին

է մտնում, քիմիայի մէջ մի տարր է աւելանում եւ ահա {բովանդակ} գիտութիւնքը միայղոյն վազում են առաջ: Այս վիճակու

ասաց: Ես արեւմտքից եմ գալիս, արեւելք եմ գնում: {Բովանդակ} աշխարհը մի վայրկենում պտուտում եմ, տեսանելու մար

ացան նորա քարացած սիրտը ի գութ շարժէլ, որ խնայէր {բովանդակ} հին աշխարհի մայրաքաղաքին: Մոռանում էի ասել, թէ

ոմպէոսին յաղթելուց յետոյ որպէս ինքնակալ տիրում էր {բովանդակ} Հռոմին. - նորա մահից յետոյ իսպառ մոռացաւ նորա ան

յնպիսի ահաւոր բարկութիւն շարժեց, որ ջրհեղեղ անէր {բովանդակ} երկրի երեսը, մինչեւ որ բոլոր սարերը ծեծկուեցան.

" (եր. 37)։ Ո՛չ միայն Պաւղոսի թղթերում, այլ {բովանդակ} նոր կտակարանում չկան այս խօսքերը։ Միայն, Պաւղոս

նի պ. Էմինը. գուցէն էլ հարկաւոր չէր, որովհետեւ {բովանդակ} Աստուածաշնչի մէջ, բացի Յովհաննէս Աւետարանչից, ո

. 130)։ Մեզ թւում է, թէ այս բանը, որպէս նաեւ {բովանդակ} եղելութեանց մէջ, Ս. Ղեւոնդի գլխաւորապէս պաշտօն

այնպէս, ինչպէս թռչում եւ անցանում է համալսարանի {բովանդակ} ուսման ընթացքը մի քանի ուսանողների պարապ գլխից,

utsche Tribune օրագրի. ես ցրւում եմ այս գրուածքը {բովանդակ} Գերմանիայում, բայց գերմանացիք կարդում են նորանց

ի ունկն դնէ գրականութիւն, Դուք թագաւորէք ի վերայ {բովանդակ} գիւտից մարդկային հանճարոյ: Գրականութիւնն ողջոյն

ին ամսի ցուցակն էր, այն գործերի, որ պատահել էին {բովանդակ} երկրագունդի վերայ: - Որքա՜ն խարդախութիւն է

այս, մինչ Պաւլոսը, տեսանելով, որ Ծերակոյտը եւ {բովանդակ} հասարակապետութիւնը բանի տեղ չդրեց իւր կոնդակը, հ

սն, որ կազմէր զբաժանեալսն յուղղափառաց, էր գրեթէ {բովանդակ} ազգն Հայոց, որոյ մի մասն, զոր եւ երկրորդ կոչեմք

անացին] Շլեյդըն. գիտութիւնն պարտի սեպհական լինել {բովանդակ} մարդկութեան, եւ ո՛չ իբրեւ խորհուրդ կամ գաղտնիք՝

գտանեմք ո՛չ միայն զմասնաւոր ինչ ստութիւն, այլ ի {բովանդակ} ընթացս բանին զամբողջ առասպելս, հռովմէական եղջերո

է՞ր ընդհանուր ինչ բան առ ազգն Հայոց, զա՛յսմանէ է {բովանդակ} ճառս: Այո՛, ո՛չ պակասին եւ առ մեզ նախապաշարեալ

արանաց վասն հայաբար աւանդելոյ ի նոսին զուuանելիսն {բովանդակ}. զի կենդանի բարբառ ուսուցչին այլապէս գիտէ ներգոր

նորոգութենից, մի անսովոր արագութենով տարածուեցաւ {բովանդակ} աշխարհի երեսին, ստացաւ անչափ հարստութիւն եւ բոլո

ւն։ Այս գրքի մէջ պարունակւում է Յիսուսականութեան {բովանդակ} հոգին եւ ուղղութիւնը։ Կարգի բոլոր յառաջադիմութիւ

մար։ Պարլամենտը, դեռեւս այս հրամանը չ'կատարած, {բովանդակ} գործը ենթարկեց Փարիզի Համալսարանի Աստուածաբանական

տիեզերական թագաւորութիւնը՝ խորին քաղաքականութեան {բովանդակ} մասներով։ Իգնատիոսը եւ մտածած չէր անգամ դորա մաս

ործանումը ոչ միայն այս թագաւորութեան մէջ, այլ եւ {բովանդակ} Քրիստոնեայ աշխարհներում՝ նոցա խորամանկութենով,

այլ Պալատական Յիսուսեանները շուտով հեռացուեցան։ {Բովանդակ} Ֆրանսիայն ուրախութեամբ լսեց ատելի խոստովանահօր հա

եամբ իմ վախճանական նպատակին. այսինքն, աւարտեսցի {բովանդակ} այբբենարանը: Ապա շուտով սաղմոս վեր առայ ձեռ

ա պէտք է իմանար, որ Երուսաղէմի վանքը պատկանում է {բովանդակ} հայ ազգին եւ ոչ թէ միայն թուրքահայերին եւ կամ որ

այն տեղի վանականներին: Բայց Երուսաղէմի հայ վանքը {բովանդակ} հայ ազգի սեփականութիւնն է, որտեղ էլ նա չգտնուի,

ու ձգտում է մէկ վանկ եւ թեթեւանում է։ Նոր լեզուի {բովանդակ} կազմութեան մէջ մեծ պաշտօն ունի այս տնտեսութիւնը,

ութիւնքը մի որեւիցէ ազգի սեփականութիւնը չեն, այլ {բովանդակ} մարդկութեան, թէեւ նոցայ մշակողքը միայն մի քանի ա

շտարակի կեանքի ընդհանուր որպիսութեան (որպէս նաեւ {բովանդակ} հայոց ազգի կեանքի որպիսութեան եւ հայ կանանց ընտան

արդի ոստայնից բարակ մետաֆիզիկական համակարգութեանց {բովանդակ} գաղափարքը կան բնութեան մէջ. իսկ ինչ որ չկայ, այ

, որի առջեւ տկարանում է ոչ լոկ մի մարդու, այլեւ {բովանդակ} մարդկութեան ուժը: Բնական երեւոյթքը թէեւ ոչ այնպէ

ը: Թէեւ, այո՛, ոչ փոքր բան են սոքա, որովհետեւ {բովանդակ} դաշտը լիքն է այսպիսի քարերով: Այս սարերը, դաշտը

ճառով, որ նա հաւատացած գրում է այդ բանը, ինչպէս {բովանդակ} գաւառը հաւատում է: Բայց մեր արդարացի մեղադրութիւ

տանել նորա մեծութիւնը. կատարելութեան բնակարանը է {բովանդակ} մարդկութեան հոգին: Եթէ պ. Պռոշեանցը չէ ստե

նը, եւ այն քիչ թերթերի մէջ, հեշտ չէ, որովհետեւ {բովանդակ} գործը, բացի մեր յիշած թեթեւ անկատարութիւններից ո

յդ գիրքը եւ ինքը կարդայ, որովհետեւ անհնար է նորա {բովանդակ} արժանաւորութիւնը մի քանի երեսի մէջ տեղակել:

յ հեղինակը հետեւելով պ. Աբովեանի ուղղութեան, իր {բովանդակ} գործի մէջ միշտ աչքի առջեւ ունեցել է գործ դնել ազգ

, այլ պիտոյ է տալ ազգի մանուկներին եւ ընդհանրապէս {բովանդակ} ազգին այնպիսի ուղիղ գաղափարներ գիտութիւնների վերա

զահնարքը, այն շռայլութեան հեղինակները, որ գրեթէ {բովանդակ} քաղաքակրթեալ աշխարհին հրովարտակ են տալիս այնպէս կ

խնդիրը, լեզուի խնդրի մէջ, որ ծառայում է մարդու {բովանդակ} կեանքին, բոլոր պէտքերին միահամուռ, եւ ոչ մասնաւ

են, թէ շատ բաներ ունիմ առակի ձեւերով, եւ թէ իմ {բովանդակած} բաների մասին նախընթաց տեղեկութիւն չունեցողը կը դժ

յն վերաբերենք այդ աշխատութեանց ժամանակին կամ նոցա {բովանդակած} անցքերի ժամանակին։ Իսկ թէ կամենանք գործի արժանաւ

ք ամօք յառաջ առաջի արարին նոքին իսկ չարախօսք, թէ {բովանդակեալ} կայ 'ի նմա ճշմարիտ հաւատոյ դաւանութիւնք, եւ այժմ

գործ դիցուք փոխանակ գրչի, արդեօք կարե՞մք ի նմին {բովանդակել} զչափազանց յիմարութիւն մերոց քաղաքացեաց, որք գոլո

ի բազմակողմանի մարդ եմ, որ կարող եմ ամենայն կրօն {բովանդակել} իմ մէջ: - Ափսո՛ս, որ կէս դար յառաջ չենք ծնա

ող չէ կարող գրել, որ հասարակաց լինէր հասկանալի՝ {բովանդակելով} իր մէջ արդի գիտութեանց վերջին խօսքը։ Խօսել հազար

էի, այժմիկ առանց կրկնելոյ զոմանս ՚ի տեղեկութեանց {բովանդակելոց} ՚ի վեր ասաց գրութեան իմում առ որս վերաբերին ըստ մ

անց, զորս ամենայն աստ ի թղթոջս ի հինգ հատոր բանս {բովանդակեմ}, որ է այս. Ա ՀԱՏՈՐ. Առաջինն պատուիրեմ կտա

իկոսին, եւ ես մնացի ամենեւին որբ՝ ի բարեկամաց: {Բովանդակեսցուք} արդ զդաշտս Ափրիկոյ ի քարտէզ նամակի եւ զլճակն Ասիո

ին կա՛մ յուրյանց մարմնի մի կտորը բաժանելով, կա՛մ {բովանդակի} պատկերը մի կաթիլ հեղուկի մեջ պարունակելով, երբեմ

ինէն առ սրբազան ժողովն, ընթերցիր, զի յայն թուղթ {բովանդակի} Վահանն։ Դնեմ 'ի գրիս թուղթ մի համառօտ, որոյ օրի

յետ ընթեռնելոյ եւ ի միտ առնելոյ զամենայն, որ ինչ {բովանդակիւր} ի քաղուածին յայնմիկ: Յերկրորդում այս ժողովի ե

եալ են նոյնպէս երկու անգլիացի կտակակատարք նորա եւ {բովանդակն} մնացեալ է ի ձեռս պ. Կիրակոսի Յարութիւնեան: Յ

իք: Թէորիանոսի՝ Շնորհալու հետ խօսակցութիւնը {բովանդակող} գիրքը, որ Պ. Խուդաբաշեւը ընդունում է որպէս պատգ

աջին զօրութիւնն է, որ յայտնւում է բնութեան մէջ՝ {բովանդակուած} բարոյական աշխարհում։ Լեզուն է ազգութեանց դրօշակը

Հայերի մէջ տպուած գրքերին չէ նմանում, նախ՝ իւր {բովանդակութեամբ} եւ երկրորդ՝ հրատարակելու կերպով, որից առուած է

աբան եւ մի վերջաբան ունի, սակայն շատ աղքատ է իւր {բովանդակութեամբ}: Գլխաւոր խորհուրդը " Ընծայի " յորդորել Հայերը դէ

օնական ժողովի շրջաբերական հրամանին, յատկապէս այս {բովանդակութեամբ}, որ եկեղեցականք չհամարձակուին որեւիցէ դիպուածում

կը հանենք մի շրջաբերական, բայց բոլորովին հակառակ {բովանդակութեամբ}: Նորանից ծագելու հետեւանքը, յանցանքը եւ մեղքը,

անաւորուած ընկերութեան: Այս համակարգութիւնը, իր {բովանդակութեամբ} լինելով էնցիկլոպետիկական, իր արտաքին երեւոյթով բ

ն երգերի ճակատագիրը: Վերջին ժամանակների երգերը. {բովանդակութեամբ} միայն զանազանւում են, ըստ որում ութ ձայները, ին

էր այս նոր տպածից, որպէս իւր լեզուովը նոյնպէս եւ {բովանդակութեամբ}, թէեւ իդէան եւ բանի խորհուրդը նոյնն էր։ Այս պատ

նօդն հերիք համարելով զտարապայման անհամաձայնութիւն {բովանդակութեան} յայտարարութեան Այվազովսքւոյ ընդ քաղուածի գործոյն

նչ բովանդակութիւն նամակին, կամ զոր յարաբերութիւն {բովանդակութեան} առ որսացողս եւ ոյք 280 անձինք բողոքաւորք զայնմանէ

ւեստ խեղճեր " Հիւսիսափայլի " այս կամ այն հատուածի {բովանդակութեան} նմանելու համար գործ դրին։ Տակաւին երեւում են քան

իւսիսափայլի " հրատարակութիւնը, թէ՛ լեզուի եւ թէ՛ {բովանդակութեան} կողմից գիտակցութեան արդիւնք լինելով, երբէք մեր խ

դարման տանել ախտացածներին"։ Իմ աշխատութեան {բովանդակութեան} մասին եւս այսքան ծանօթութիւն տալուց յետոյ մի երկո

, այսինքն՝ " գլուխ " փոխանակ " գլխաւորի " կամ " {բովանդակութեան} "։ 1862 ի Վենետիկ տպած Վարդան վարդապետի Պատմութե

երջերի նոյնայանգութեան վերայ առանց ամենայն մտքի, {բովանդակութեան}, խորհրդի եւ բանականութեան: Ազգային են այն երգեր

ս պատճառով մեք աւելորդ ենք համարում այդ նոր տպածի {բովանդակութեան} վերայ երկար խօսել մեր կողմից։ Դորա ընդհանուր արժ

նենգութեան կամ դրժողութեան պատճառի մասին: Գործի {բովանդակութեան} մէջ չկայ տեղ, ուր հանդէս ունենար այս դաւաճանութի

Թէեւ այս փոփոխամտութեանց պատճառները դրած են անցքի {բովանդակութեան} մէջ, բայց դոքա թոյլ են այս տեսակ կտրուկ եւ որոշ

ա բովանդակութիւնը եւ գործի վերջը հա՛ր ու նման այդ {բովանդակութեան}: Ասես թէ մի իշխան պատուէր է տուել իր ծառային եւ

։ Անաջող ածականը՝ նորա յառաջաբանին տրված, նորա {բովանդակութեանն} է վերաբերւում, որ լեզուի մասին մի քանի բան նկատե

գրել է որ ողոքելով եւ է սպառնացեալ: Երկրորդ, թէ {բովանդակութիւն} թղթոյն տայ մեզ զայս չափ եւ եթէ գիտել թէ ստորագրող

: Այլ թէ մտացածինդ այդ նամակ ո՛վ իցէ գրեալ, զինչ {բովանդակութիւն} նամակին, կամ զոր յարաբերութիւն բովանդակութեան առ

եղբօր՝ Աբասին գրած հիանալի թղթում, դարձեալ որպէս {բովանդակութիւն} գործ է ածում "գլուխ" խօսքը. "Գլուխք պատգամաց թղթի

մի անստորագիր նամակ ստացայ. շատ ծիծաղելի է նորա {բովանդակութիւնը}. այս պատճառով արտագրում եմ բառ առ բառ:

Նոր տարի 1859 - Բէգզադէի նամակը - Տրովատորի {բովանդակութիւնը} - Բէգզադէի ազգաբանութիւնը - Հայկական թէատրոն Մոսկ

տ Սուրբը եւ դեղում է նորան: Այս էր եղերերգութեան {բովանդակութիւնը}: Առհասարակ, շատ թոյլ բան եւ զուրկ ամենայն բանաս

լուր չունէի նորանից, երէկ ստացայ մի նամակ, որի {բովանդակութիւնը}, արժանի լինելով հարցասիրութեան, արտագրում եմ բա

մ մաքուր խղճմտանքով յայտնել իմ կարծիքը: Գրքի {բովանդակութիւնը} եւ բնաւորութիւնը նոյն է, ինչ որ առաջին հատորի,

որ Մուրադեան տղայքը երգեն երեկոյ առաւօտ: Աղօթքի {բովանդակութիւնը} է մի խնդիր առ Աստուած, որ բոլոր Հայերը, պապական

ւր անձը Թոռնակ Կըկռիկեան շինովի անունի տակ: Գրքի {բովանդակութիւնը}, ինչո՛ւ գիրքն եմ ասում, յառաջաբանը, կամ աւելի

մէջ եմ բերում մեր բարեկամներիցս մինի նամակը, որի {բովանդակութիւնը} յարգելի է մեզ, թէ խնդրի վսեմութեան եւ թէ այդ խնդ

այս գրուածքը. ազգային թատրոնին է ընծայուած նորա {բովանդակութիւնը} եւ ազգային այս նոր երեւոյթի վերայ պատշաճ չենք դատ

մենացած գործը։ Պատահեցաւ ինձ եւս ընթեռնուլ, որի {բովանդակութիւնը} այս էր, թէ այս ինչ պարոն Թիֆլիզումը շինել է մի գ

ւմ ձգտողութիւնը եւ վերանորոգութեան խնդրի (bill) {բովանդակութիւնը}, այլ դատապարտում է նոյնիսկ վերանորոգութեան հակամ

, աւելորդ չհամարեցի ուղարկել Ձեզ մի յօդուած, որի {բովանդակութիւնը}, հարցասիրութեան արժանի բան լինելով, յոյս ունիմ

. § 2. Այս անանուն յառաջաբանը, ինչպէս նորա {բովանդակութիւնը} տեղիք է տալիս ենթադրել, գրել է մի արժանաւո՛ր մար

ւնք, առանց որոնց աւելի պիտի մթնէր մեր համար Թղթի {բովանդակութիւնը} ։ Յառաջաբանը կարդացողքը պէտք չէ՛, որ հակասութիւն

, որոնց գործերից որպէս թէ քաղել է ամբողջ այդ գլխի {բովանդակութիւնը} ։ Եւ սոքա են այդ անունները. Խորենացի, Փարպեցի,

որ նշանակում է պատասխանի գլխաւոր բանը, պատասխանի {բովանդակութիւնը} ։ Այս ձեւը շատ գործածական չէ հին լեզուի մէջ. եւ

է ո՛ր գրքում, որքան երես կայ. բայց այդ երեսների {բովանդակութիւնը} արհամարհում էր նա, որպէս մի չնչին բան. սիրում է

վ, ես եւս կամիմ լսել, որովհետեւ մոռացել եմ դորա {բովանդակութիւնը}, - ասաց պ. Շաքարեանցը, տալով թուղթը պ. Մարկոս

- Ի՛նչ պատճառով: - Այն պատճառով, որ տաղի {բովանդակութիւնը} նա չէ կարող հասկանալ, ըստ որում նա չգիտէ հայերէն

րջանալուն: Նորա հեղինակը էր ինքը կոմսը, եւ երգի {բովանդակութիւնը} առած էր ստուգապէս պատահած անցքից... - Արդէ

արձակեց գործակատարը եւ սկսեց կարդալ նամակը, որի {բովանդակութիւնը} այսպէս էր. " Ողորմած պարոն. Ցաւում եմ, որ

ը վերջացնենք ու այնպէս դառնանք դէպի վիպասանութեան {բովանդակութիւնը} ։ Ծանօթութեանց մէջ պօլ բառը բացայայտված է կոտ

բ։ Այժմ դառնում ենք դէպի " Սօս եւ Վարդիթերի " {բովանդակութիւնը} ։ Մենք արդէն ասած ենք, որ թէ " Սօս եւ Վարդիթե

տը նկարէր. բայց, դու կրա՛կը տես, որ պատկերների {բովանդակութիւնը} այնպիսի բազմապարունակութիւն եւ այնպիսի փոփոխական

Ինչպէս հասկանանք Տիրանի տուած թըլիսմը, նորա {բովանդակութիւնը} եւ գործի վերջը հա՛ր ու նման այդ բովանդակութեան:

ս նորա ծոցից այն ծակ մարգարէութիւնը, եւ երբ նորա {բովանդակութիւնը} ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ ներկայ անցքի ներկայ տեսարան

ոյ եւ ծնողացս եւ յետ այնու տպեցեալ գրքերոջ վաճառի {բովանդակութիւնն} յետս դարձցի առ տպարանն որպէս վայր դրամոյ եւ շահն

Քսան հազար ռուպլի, վերոյ տասն եւ ինն հատորին {բովանդակութիւնն}, որ առանց ոչ ինչ պատճառ բարւոք կերպիւ մատուցումն

սկ մեր միջումը եթէ կան եւս նորախօս մատեանք, նոցա {բովանդակութիւնքը} մեծ մասով ուսումնական են։ Չեմ ասում այստեղ նոցա

ծ դեպքում, կավելացնեմ անհրաժեշտը՝ ըստ քո նամակի {բովանդակության}, եթե ոչ, ապա վաղը առավոտյան, միեւնույնն է, կհ

տեղեկացրել է ինձ քո դեկտեմբերի 17-ին գրած նամակի {բովանդակության} մասին: Վերջապես, դու տանն ես, ես շատ ուրախ եմ

քերը եւ ծխափողը։ Այժմ. անցնում եմ քո նամակի {բովանդակությանը}. 1) Առեւտրական տեղեկությունների մեջ կա մի հո

կի ծանոթացնել ձեզ նախատեսվող նոր հայկական ամսագրի {բովանդակությանը}, հիմնվելով կառավարության կողմից հաստատված ծրագրի

ւթյամբ բերանացի կխոսին եւ կպաշտպանեն տրված թղթերի {բովանդակությունը} եւ իրավունքը: Այսպես լինելով բանը, պիտո է մտածե

թյան ցույց տալու, եթե հարկ լինի, ըստ որում սորա {բովանդակությունը} ազգային է եւ գուցե այլ մարդ եւս ընտրելու ժամանակ

եղբայր Գրիգոր, Նամակներդ հասել են ինձ. նրանց {բովանդակությունը} առաջուց համարյա ես գիտեի, որովհետեւ ինձ հայտնի է

լով, մեռած ձեւերի ներքո մոռացել են կյանքն ու նրա {բովանդակությունը}, աչքաթող անելով մեր դարի աղաղակող պահանջները եւ

մակդ, որի վրա նշանակված էր ամսի 17-ը, մինչդեռ, {բովանդակությունից} պարզ էր, որ այն գրված էր 15-ին՝ նորին գերազանցո

ւ այս վերջին խոսքս էլ չասեմ։ Սոփերաց 20 գրքույկը {բովանդակում} է Ս. Շմավոնի վարքը եւ ներբող ի " Վկայսն Արեւելից

հարցանում է Յիշատակարանը: - Նորա համար, որ {բովանդակում} ես քո մէջ ամէն մի Հայ մարդու սրտի եւ հոգու մօտ բա

ւթեան նշանաւոր խնդիրները, եւ ողջից գլխաւորը, որ {բովանդակում} էր իւր մէջ Քրիստոսի երկու բնութեան կամքերի եւ ներ

գնում այդ զարգացումը"։ Այս վարդապետութիւնը {բովանդակում} է իր մէջ շելլինգեան համակարգութեան արմատական իսկո

քն ազգի կեանքը: Ազգային է բանաստեղծութիւնը, եթէ {բովանդակում} է իւր մէջ ազգին պատկանած բաներ, եթէ այդ բանաստեղ

իմ առնել ի ժամ բաժանման զստացուածքն եւ զոր ինչ որ {բովանդակվի}, յանձնեսցէ Մադրասայ որբոց սնդուկին, այսու դաշմա

ն, յայնժամ նոյն դրամն հանդերձ վաշխովն, որքան որ {բովանդակվի}, երիս բաժին լինիցի, մին բաժին սուրբ Էջմիածնայ,

ջ շինուածքի ապահովութեանը: Գլխաւոր շինութեան մէջ {բովանդակւում} են մատենադարանը եւ մի փոքրիկ հաւաքոյթ ֆիզիկական գ

ց շինած են նոյնպէս բնակութիւնք, որոնցից մինի մէջ {բովանդակւում} են աշակերտների ննջարանքը՝ ամենայն աշակերտի համար

որա մօտ գտանւում են երկու փոքրիկ շինութիւնք, ուր {բովանդակւում} են դասատունքը եւ աշակերտների ննջարանքը: Ընդ

ծ կաշկանդուած, որպէս մի չորացուցած մեռեալ դիակ, {բովանդակւում} էին երրեակ եւ քառեակ ասացեալ արուեստների մէջ, որ

եւ այլք։ Բայց յերկիւղէ Քօլլեճեանց զգուշանային եւ {բովանդակքն} կեղծաւորէին եւ այլն։ Նովին կեղծաորութեամբ ը

Կալկաթայ ուղարկած եւ կամ թէ տեղս բաց թողած բոլորն {բովանդվեց} յիսուն հազար երեք հարիւր քառասուն եւ երկու կէս փա

են, եւ ինքս ալ կերթամ քամեռսկի սուտը, ամեն նավը {բոտրադ} կանեմ, որ պաշխա մարդ չառնե, այտ կողմանե միամիտ

րչէր Անդորրութիւնը հոգուդ: Եւ ո՞ւր դու կը թափէիր {Բորբ} կայծերը նրա բարկ, Կարո՞ղ էիր դու միթէ Ցոլքն այն

իչք փչել են իւրեանց վերջին շունչը պապական բանտերի {բորբոսած} պատերի տակին չարագործների եւ աւազակների հետ միասի

ւրոպային: Նա մոռացել էր թէ ինչպէս այդ փառամոլ եւ {բորբորիտոն} ճակաճնութեամբ վարակուած Բուրբոնը ամէն կողմից վնաս

ը հին կամ նոր Բաբելոնների աղջիկներն են, ասես թէ {բորբորիտոն} Շամիրամի թոռներն են: Մարդու զեղջն է գալիս,

քելութեան մերոյ եւ տպագրութեան։ Այս հուր օր յօրէ {բորբորքեալ} տոչորէ եւ ոչ ունի շիջանիլ հնարիւք առանձին մարդոյ

, այլ փախուստ տուեալ տագնապեցան, եւ իբրեւ մեղուք {բորբոքեալք} զհասարակութեամբ մերով դիմեցին անպատճառ յայն ատեան

սարի ահագին կազմուածքի մէջ, ամենայն կայծ կարող է {բորբոքել} մի կրակ, եթէ ձեռնտու լինին հանգամանքների յարմարո

, եթէ չկամին առիթ տալ գայթակղութեան, եթէ չկամին {բորբոքել} մի մեծ տարաձայնութիւն: Ազգի միութիւնը եւ ազգային

ից ազատութեամբ։ Կտրիճ Ծերակոյտը այս իւր ընթացքով {բորբոքել} էր Հռովմի որոտալից փայլատակները։ Պաւլոս հինգերոր

ն կայծը, որ բանականութեան ճիգը աշխատում էր վառել {բորբոքել}, եւ այսպիսի բռնաւորական ներգործութեամբ ծառայ եւ

ւ յայտնեց նորանց, թէ Աստուած ուրիշ բանի համար չէ {բորբոքել} այս պատերազմը, եթէ ոչ նոցա նախկին մտադրութիւնքը

ագրութենէ, եւ թէ սա ինքն է առաջին եւ վերջին հնար {բորբոքելոյ} զհայրենասիրութիւն, առանց որոյ առաջի կայցէ կործան

նելի կրակ, ինչո՞ւ այդպէս անգթաբար պատժեցիր ինձ ` {բորբոքելով} այդ կրակը, մինչ նա, փոխանակ ջերմացնելու իմ սիրե

ունքին ամենայն ստուգութեամբ պատասխանելով՝ արդեօք {բորբոքելու} չէի՞նք նոցա դէպի մեզ ատելութեան փայլակները։ Ի՛նչ

նացեալ ի վեշտասաներորդ եւ եօթնեւտասաներորդ դարս, {բորբոքեցաւ} վերստին ի կայծէ, զոր ելոյց Մխիթար Սեբաստացի հանճ

լսեցին թէ գալիս է, փրփրեցան նախանձով եւ վառեցին {բորբոքեցին} իւրեանց հալածանք, մինչեւ որ հայրենիքի անձուկով ա

լոր բանաստեղծական հանգամանքները այնպէս վառեցին ու {բորբոքեցին} հոգիս, որ չկարողացայ զսպել սրտիս խորհուրդը, որ

իշատակարանիս կարդացող Հայը, ինչո՞ւ ապա վառեցիր, {բորբոքեցիր} իմ մէջ մի ազգասիրութեան անշիջանելի կրակ, ինչո՞ւ

էպի իւր հողի վերայ բնակողները, կարդում է ճառեր, {բորբոքեցուցիչ} յորդորներ. " Ա՛զգ, զինուոր տո՛ւր, ա՛զգ, դրամ

մեզ դէպի խայտառակուած չարագործի անձը, հերիք է որ {բորբոքէ} նորա վերայ արդարադատութեան փայլակները, ո՛չ միայն

ին: Իհարկե, նման հյուծախտի դեպքում կարմիր քամու {բորբոքը} կարող էր հասցնել օրհասական վախճանի, իսկ ես նրան

Մարին գայ եւ գգուի Սէր եռանդն յիս {բորբոքի} ։ " Գողացա՛ն զձուս, Ո՞ տայր ինձ որդի

աթս սաստիկ խառնուեցաւ: 12 եւ մանաւանդ 13. լերդս {բորբոքուած} էր: 14-ին փոքր լաւ է. այսօր նամակ ստացայ եղբօր

արերը ծեծկուեցան. չէ՞ որ նա, որ պոռնկութեամբ էր {բորբոքուած} ։ " Տեսա՛ն, - ասում է, - Աստուծու որդիքը մարդոց ա

ան լռութիւն: Դժոխքի այն ահագին տարածութեան մէջ, {բորբոքուած} ծծմբալճի լուսովը միմիայն, տեսանելի էր տէր սատանա

մենայն օր շրջապատուած է հրապոյրներով, ամենայն օր {բորբոքուած} է նորա ուղեղը... ես կարճ եմ ասում ձեզ, որ եթէ

նչափ ազդու, որ իսկոյն անգործ էր կացուցանում նորա {բորբոքուած} դրական էլեկտրականութիւնը: Բայց թէ նոքա ինչպէ՞

յական քաջագործութիւնը կատարելու ժամանակ։ Շատէլ, {բորբոքուած}, վառուած այս խրատներից, գնաց Պալատական Գաբրիէլ

թիւնքը լինին: Ասիացին, որի երեւակայութեանը միշտ {բորբոքուած} է (Ասիան առնում ենք միայն բարեխառն եւ ջերմ աշխար

ձեալ զէնք տուեց քո ձեռքը։ Մի երկաթէ ձող է, բայց {բորբոքուած} կրակի վրայ ջուր ածելու պէս, նստեցնում է օդի ելեք

ուի արճիճը, ճրագու ես ձգում է կասկարայի մէջ, որ {բորբոքուելով} շուտով հալեցնում է արճիճը, տարածելով մի անդիմանա

ական թագը ժառանգելու։ Հենրիկոս, ատելութեամբ {բորբոքուելով} այս կոնդակի վերայ, հրամայեց իւր կողմնակիցներին,

սինը կարողանալու չէ առնել այդ բաները, ուստի պիտի {բորբոքուի} նոցա մէջ անմիաբանութեան եւ գժտութեան բոցը... Այդ

ու ջանում էր ապա գիշեր ցերեկ, որ այդ խռովութիւնը {բորբոքուի}, վէճը, կռիւը, բողոքը, որ դժոխքի եւ ձեր մռայլո

այութիւնը, թոյլ չտուեց իւր բարկութեանը վառուիլ, {բորբոքուիլ}, թէեւ մի տհաճութեան ամպ, ասես թէ փոթորիկից հալա

կումը լինէին։ Բայց պատերազմը, որ պատրաստւում էր {բորբոքուիլ} Ֆրանսիայի եւ Սպանիայի մէջ, նորանց հարկադրեց թողն

վաղ ուրեմն վերջացուցած եմ ամենայն յարակցութիւն, {բորբոքում} էք զուր տեղը նորա թշնամութիւնը դէպի ինձ: Թէ ի՛նչ

եջ, որ նրանք հիվանդի մահը որեւէ կարծրացումից կամ {բորբոքումից} գերադասում են ընդունված գծից շեղվելուն: Բայց այդ

չել HgCL, որը շատ լավ է ներգործում համարյա բոլոր {բորբոքումների} դեպքերում, իբր քակող եւ լուծողական միջոց: Բժիշկ

այդ պատճառով ես կարծում էի, թե քո աչքերը առավել {բորբոքվել} են, որի համար եւ շատ էի անհանգստանում: Այժմ, փ

ւնը հարկաւոր է եւ օգտակար այն ժամանակ, երբ նա չէ {բորբոքւում} իբրեւ մի րոպէական կայծ, իբրեւ պատահական եւ հանգա

ւմ են ներս թափուիլ, նոքա ընդդիմանում են: Այստեղ {բորբոքւում} է մի զարհուրելի պատերազմ: Վերակացուն տեսանելով,

արժանաւորութիւնը այլ արարածների մէջ, վառւում է, {բորբոքւում} է մանաւանդ, եթէ մի սեղանապիղծ ձեռք կամ իրողութիւ

դտեղ հանդիսաւորներից, ոմանք Արարատեան աւերակների {բորենի} ասացին եւ ոմանք Շամախու նահանգի ղաբալիու անտառի ա

յ դամբանին, Այո՛, կերթայ շաղղակեր եւ ատելի {բորենին} ։ - Բայց ափսոս որ մենք կոյր ենք, չենք տեսնո

ի աչքը փորած, մի կոտոշը կոտրած ծեր դեւ. ճանկերը {բորենու} ճանկերի նման, ատամները առանց շրթունքի, ինչպէս դ

ային շրջանակի տակ, բնակւում է ցրտաշունչ եւ դաժան {Բորէասը}, որ խլում է աղքատ շինականների տան ծածքը, որի զօ

ենից, բուսուցանում է մի պարզ ծաղիկ, միւս օր ահա {Բորէասը} իւր մահաշունչ բեւեռային սառնութեամբ կտրում է այդ

. մեր համար, ըստ որում սովորած ենք, հիւսիսային {Բորէասից} շատ վատ են արեւմտեան խոնաւութիւնքը։ Անտանելի էր

Տեառն 'ի վերայ նոցա՝ եւ գնացին... Եւ ահա Մարիամ {բորոտեալ} էր իբրեւ զձիւն. եւ հայեցաւ Ահարոն ընդ Մարիամ եւ

իբրեւ զձիւն. եւ հայեցաւ Ահարոն ընդ Մարիամ եւ ահա {բորոտեալ} էր " (Թիւք, գլ. ԺԲ, համ. 1-10)։ § 31.

ժան խորհուրդ յղանալ յանդգնեցնելով, մարգարէ կնոջը {բորոտեցուց} ։ Նախանձի՛ ձեռքով Սաւուղը այն թշնամին կործանող ե

ւ իշխանութիւնը մտածում էր ուղարկել նորան Կովկասու {Բորջոմ} ասացեալ տեղը, ուր դիմում են անհամար հիւանդներ՝

րգում է սերովբէն Եւ վերցընում ունելով Կայծը կիզիչ {բոց} -կրակ Այն ծխացող սեղանից, Եւ դէպ երկիրը ` արագ Ճա

Բարձրանո՜ւմ է գոյնզգոյն ` Երկինքն ի վեր ծուխն ու {բոց}: Շուրջ ` կենդանիքն այն ամեն Կրակի տեսքից խրտնելո

ր Ադամ, հմտօրէն, Զի սրտերին առագաստ Լցրեց սիրոյ {բոց} -մրրիկ, Կը դիմանա՞յ բոցին սաստ Արդեօք մակոյկըդ փո

ին՝ Մի՛ մոռանար, յիշեա՜ զիս: Եթէ ի {բոց} սիրոյ կիզեալ Ջրոյ կենդանւոյ ի խնդիր Վա

Զի թէ ի սիրտ քո փչէր Զայն շունչ, այո՛, {բոց} հրոյ, Ապա կորուսեալ իսկ էր՝ Քո զանդո

քեզ տուայտիլ՝ Կամաւ եղեալ անձնամատն Ի {բոց} հրոյ, եւ բերիլ՝ Յոր ոչ բնաւ ուժ է մարդն "

նայ ծուխ ընդ ուղղորդ Յերկինս ի վեր խառն ընդ {բոց}: Որ զԱդամաւն կենդանեաց Ընդ սոսկ տեսիլ

իդ առագաստ Սիրոյն ելից մրրիկ, Հուր, {բոց} տիեզերասաստ, Ապրեսցի՞ քո մակուկիկ"։

ովտի մէջ գետը վազեց, Նոյն ամպումը փայլակ ու {բոց} ջրերի մէջ փայլեցան: Կատաղած առիւծը վազեց մ

րանը Վեզուվի ճեղքուածքի չափ, ուստի դուրս թափեցան {բոց} ու ծուխ: Դժոխային խաւարի մէջ դուրս գալով այս բոց

յլ եւ բազմաց առաջնորդ Հանդիսացաւ յայս հուր, {բոց}: Ցնծա՛, դժոխք, յաւիտեան, Ցնծա՛, քե

Երկնքում ահա Ընթանում է նա, Աստղերի շարքում {Բոցավառ} փայլում "... - Ի՞նչ է նրա անուն, - Հարցում է

երկինս սիգայ, Յաստեղացն ի պար Ջահեալ {բոցավառ} "... - Զի՞նչ անուն նորա, - Հարցանէ ցն

, Եւ մատուցեալ ունելեօք Առնու զկայծակն {բոցավառ} Ի սեղանոյն ծխելոյ, Եւ ի յերկիր ի խոնար

Նա Մեսրովբին՝ աստղերից վեր Գրեց անուն {բոցավառ}, Թող գան, երթան բիւր բիւր դարեր, Նո

, որ կարած է հաստ թղթից, որի վերայ նկարագրած են {բոցավառ} կրակներ. այս վերարկուն Թովմաս Տորգուեմատայն ընծա

զլացաւ Տէրը քեզ, Զի թէ սրտիդ մէջ փչէր Շունչն այն {բոցեղ}, կիզանուտ, Ապա իրօ՛ք կը կորչէր Անդորրութիւնը հո

եզ սերովբէն. " Թող չըշնչե՜ս յաւիտեան Դու այն օդը {բոցեղէն}. Չը տառապե՜ս թող ` կամայ Անձըդ հրին մատնելով, Ո

. " Մի՛ լիցի քեզ յաւիտեան Շնչել զայն օդ {բոցեղէն}, Մի՛ լիցի քեզ տուայտիլ՝ Կամաւ եղեալ

Գուշակէի ՚ի պատիժ, ՚ի մահ բերիլ մօտալուտ։ Սուր {բոցեղէն} մինչ դրախտին զճանապարհ կենսագործ Փակեաց, ես

իրաւ վճիռ լուաւ վայրապար։ Ի Գողգոթայ զառաջինն իմ {բոցեղէն} սուր աչքոյք Զաստուած տեսին պիրկ ի փայտ, ի գ

մէջ կոմսի որդին... Մանուկը մի րոպէում չքանում է {բոցերի} մէջ: Բայց ի՞նչ յուսահատութիւն, ի՞նչ ողբալի բան

առաջեւ նորա մայրը, որ խորովուելով կրակի վերայ, {բոցերով} ամենեւին շրջապատուած մեռանում է ահա եւ կեանքի վեր

ւ համար կազմած ժողովից դուրս ցոլացաւ Ռեւօլիւցիայի {բոցը}: Պալատի զարդարանքի, շռայլութեան եւ միւս բո

տի բորբոքուի նոցա մէջ անմիաբանութեան եւ գժտութեան {բոցը}... Այդտեղ ունիմ ես իմ խորհուրդը... Ամուսինը, չ

ստրկութեան հետ, յղացան այն մեծ կրակի կայծը, որի {բոցը} պիտի այրէր եւ լափէր ինչ բանի որ պատահէր, թէ լաւ

բոց ու ծուխ: Դժոխային խաւարի մէջ դուրս գալով այս {բոցը} սատանայի կոկորդից, լուսաւորեց նորա բերանը եւ կոկ

ական եկեղեցւոյ հիմնաւոր հաւատալիք։ Հակառակութեան {բոցը} բարձրացաւ. Ֆրանսիացոց հոգեւորները եւ Պարլամենտը

ամպ էր տեսնում, ո՛չ սիւնը, ո՛չ Եհովայի կրակն ու {բոցը}, ո՛չ Մովսէս կար եւ ո՛չ Եղիա։ Ի՛նչ է պատճառը, ո

յս երկուքը՝ Սէր եւ Նախանձ, նորա կայծերը, կրակի {բոցի} կայծեր են, որոնցից ամեն մէկը դէպի բարին գործ դնո

տերին առագաստ Լցրեց սիրոյ բոց-մրրիկ, Կը դիմանա՞յ {բոցին} սաստ Արդեօք մակոյկըդ փոքրիկ"։ Արդ, այսպէս էր ս

ք ուղղած ` Մի՛ մոռանար, յիշի՜ր ինձ: Եթէ սիրոյ {բոցով} վառուած Ցանկութիւնից կենսահուր Ոտներըդ վեր բարձր

ափանքով նկատեցին, որ ծառերը եւ նաւի կայմերը նոյն {բոցով} էին փայլում: Կայծակի զարկելն ու այդ սքանչելի կրա

կատու, մարդու գանգ, չորացուցած գորտ ու չղջիկ, {բու} եւ այլ այսպիսի բաներ լի են դորա ախոռի մէջ...

րսէյլից] 21/3 57 Արամին 22/4 58 Բերբեր[եանցին], {Բու[դաղեանցին]} 59 Մուրադեանցին 60 Հայրապետեանցին, մուրհ[ակ

ընդհատելով նորա խօսքը, պատասխանեց - Սիրական {Բուբանդուս}, սկսիր շուտով քո յայտարարութիւնը. միայն կատարիր

ր կարդալ, սատանան ասաց. - Նստի՛ր, իմ պատուական {Բուբանդուս}, որ քեզ աւելի հեշտ ու յարմար լինի կարդալ: Բ

ոստիկանի, որ ծառայում է Նորին մռայլութեան մօտ: {Բուբանդուսը} շատ սիրական է դժոխքի թագաւորին. նա երկու պաշտօն

օրինաւոր եւ հիմնաւոր բաների յարգ ճանաչողը: {Բուբանդուսը}, բուի թեւից գրիչը դրած ականջի քամակումը, թեւերի

այդ իսկապէս իմ սիրածն է եւ ինձ է պատկանում: {Բուբանդուսը} պատրաստւում էր կարդալ, սատանան ասաց. - Նստի՛ր,

ս, որ քեզ աւելի հեշտ ու յարմար լինի կարդալ: {Բուբանդուսը} դարձաւ դէպի նա քամակով եւ գլուխ տուեց մինչեւ ի գօ

ւոր ցոյց դէպի այն մարդը, որ հրաւիրում էր նստել: {Բուբանդուսը} նայելով չորս կողմը եւ ոչինչ տեղ չտեսանելով աթոռ,

սկիզբը. եւ այլն, եւ այլն, եւ այլն...: Մեր {Բուբանդուսը} իրաւ որ տեղեակ է շարադրելու. մինչեւ այժմ վիպասան

այժմ կարդացիր. քո ոճը շատ հաւանելի է ինձ: {Բուբանդուսը} սկսեց շարունակել: - Եւ այլն, եւ այլն, եւ

րմանալի եւ ընդհակառակը: - Շարունակի՛ր: {Բուբանդուսը} սկսեց շարունակել. - չէ կարելի կառավարել ժողովուր

իմ գլուխը եւ խրտնեցնելու իմ երեւակայութիւնը: {Բուբանդուսը} ուղղեց թուղթը ինչպէս յարկն էր եւ սկսեց կարդալ սկզ

- ասաց վէզիրը, - ես չգիտեմ ինչպէս խելագարուել է {Բուբանդուսը}, որ թողած այդ մեզ շատ ձեռնտու տետրակները, առաջա

զ մի այնպիսի դեւիկ, կարող էք ծանօթութիւն ունենալ {Բուբանդուսի} ձեւին, առաջին դուքսի եւ օրագրութեան ոստիկանի, ո

- ձայն արձակեց սատանան որոտալից ձայնով եւ հասուց {Բուբանդուսի} երեսին մի ապտակ, մի այնպիսի ապտակ, որի զօրութեն

ի պատմաբան. բայց նա այնպիսի պատմաբան չէ, ինչպէս {Բուբանդուսն} էր, այլ պատմաբան վերին աստիճանի: Սա շատ հին բան

զմիրեանցին 1 օրի[նակ] Աջեմեանցին 1 - Եզեանց 1 - {Բուդաղ[եանց]} 1 - Կարկանով 1 - Շանշեանց Խնդիրք Արամայ. Տփխի

ւժին. կ՚երթայ 25-ին: 28-ին տեսութիւն եղբօրս եւ {Բուդաղեանցի} հետ: Առաջիկայ տեսութիւնը նշանակուած է նոյեմբերի

նցին 123 Փափազեանցին 13 124 Սանասարեանցին 14 125 {Բուդաղեանցին} 126 Խաֆաֆեանցին 127 Հայրապետեանցին 128 Մատթ[էո

ն 3 Խաֆաֆեանցին 16/28 4 Բերբերեանցին 17/29 5 {Բուդաղեանցին} 6 մեր տունր 7 Սիմէոնեանցին 8 Միանսարեանցին

Չեռնովի մասին) 13 Սուլթանին 14 Լալաեւին 15 {Բուդաղեանցին} 16 Րուդնեւին, յունուարի 17/29 [Լոնդոնից] 5/

ճեանին 70 դարձեալ նորան 71 Uանասարեանցին 72 {Բուդաղեանցին} 73 Խաֆաֆեանցին 74 Քեաթիպեանցին 75 Արամին

րին 10 22 Հայրապետեանցին 23 Յակոբեանցին 11 24 {Բուդաղեանցին} 12 25 Պապային 26 " Մեղուին " 13 27 Կովայլսկու

եալ 8 40 Քեաթիպեանցին 11 41 Քեաթիպեանցին 12 42 {Բուդաղեանցին} 43 Խաֆաֆեանցին 44 Պապային, ա, բ 45 Սուաճե

տ է կրօնափոխութիւնը, էգուց կարող էիք ընդունել եւ {Բուդդականութիւն}. ինչպէս տեսանում եմ ես (ներեցէք, որ համարձակւո

ափոնիայ։ Յիսուսեանք տեսան այստեղ մի նոր կրօն՝ " {Բուդդականութիւն} ", զինուորուած սրբազան գրքերով եւ կենդանի աւանդո

ն կրօնապաշտութենների, որ ըստ մեծի մասին աղճատեալ {Բուդդականութիւն} էր։ Սոքա մշտնջենական թշնամի էին այն մարդերին, ո

զել՝ յուսալով, որ թէ յաջողի իւրեան ջնջել այնտեղ {Բուդդականութիւնը}, Եափոնիայն կը հետեւի Չինաստանին, ըստ որում՝ նո

նրա զարգացման տվյալ մոմենտին: Հեռավոր Արեւելքում {բուդդայականության} կամ բրահմինականության դարավոր տիրապետությունն ավե

ական գիտութեանը բանալիքը: Մի՞թէ աւելի մեղաւոր են {Բուդդայի} բոնզերը եւ Բրահմայի բրամինները: " Սոս եւ Վա

պագայի հրաշափառ արեւ լուսի կարապետը։ Չկա՞յ այս։ {Բուեր} եկէք, եկէք, երթանք դարձեալ մեր աւերակների խաւար

ներ թրթռան. Անուշ սոխակների փոխան Թո՛ղ {բուերը} միշտ վայ տան։ - Անարժան է իմ քնարին,

ն շինեն մողէսները եւ բազիլիսկները, պիտոյ է վայեն {բուերը} եւ այլ գիշատող թռչունները։ Պասկիէ, անառակ,

այ վաղը: 19-ին նամակ ստացայ եղբօրիցս եւ Փաւստոս {Բուզ[անդ]}: 22-ին նամակ ստացայ Յովհաննէսից 21-ից գրուած:

ստաղը: Եթէ ձեզ պատահել է երբեւիցէ ընթեռնուլ հայր {Բուզենբաումի}, Յիսուսեան կարգի աստուածաբանի եւ փիլիսոփայի, իմ

րեղէնք։ Նոցա երեւելի վաճառատեղիքը էին Սանտա-Ֆէ, {Բուէնոս} -Այրէս եւ Տուկուման։ Միմիայն այս վաճառատեղիքը տար

եան դիւապետը ժամանակ ունեցաւ մի ստորակէտի փոխանակ {բութ} դնել, որովհետեւ այլք չէին գործածում այդ նշանը եւ

անցյալի հուշերը թեեւ հաճելի են, միայն մասամբ են {բուժիչ} բալասան դնում ներկայի վերքերին, եւ ոչ ավելին, մ

, Էլ չի երգում սոխակն ուրախ, լսի՛ր վայերը {բուի}. Արծաթահերն երկնից գահէն երբ ցոլացնէ իւր լ

իմնաւոր բաների յարգ ճանաչողը: Բուբանդուսը, {բուի} թեւից գրիչը դրած ականջի քամակումը, թեւերի տակին

ւնի գանգատելու քթի փոքրութեան վերայ), որի ծայրը {բուի} կտուցի նման կեռացած դէպի վերին շրթունքը, համարեա

: Հայ-կաթոլիկ հովուապետ Հասունեանը, որը յայտնի է {բուլղարական} գործերում ունեցած իր միջամտութեամբ, վաղուց ի վեր

օր, երբ այն ստուերականը ի լոյս կը ճշմարտուի, եւ {Բուլուէր} ասպետը, հինգ հարիւր հաց բաժանելով, չէ կարողանալ

ածները, այսպէս է խօսում. " Եւ անտի եւս չուեալ ( {Բուխայ} ) յՈւտի գաւառ՝ ձերբակալ 'ի Տուս գիւղ առնէ զՍտեփա

Եթէ կամի, այդ գործը աւարտելուց յետոյ թող պարապի {Բուխայի} ընտանեկան կեանքի նկարագրութեամբ... Միայն թէ հեռի

վերաբերութեամբ, Յովհաննէս կաթողիկոսը, պատմելով {Բուխայի} հասուցած հարուածները, այսպէս է խօսում. " Եւ անտ

կրօնը, որի կտակը գրուած է մեր չիք նզովեալ Սարգիս {Բուխարացու} ձեռքով: Ես ունիմ եւ պաշտում եմ մի այնպիսի կրօն,

ող թուրք, թաթար, արաբացի, պարսիկ, ռուս Սարգիս {Բուխարացու} գեօռի պէս մի քար է ձգել, բնականաբար անհնարին է,

թուրք, թաթար, պարսիկ, արաբացի, ռուս, Սարգիս {Բուխարացու} գեօռի պէս մի քար է ձգել, բնականաբար անհնար է, ո

ովհաննու Մայրոյ վանեցւոյ եւ աշակերտի նորին Սարգսի {Բուխարացւոյ}: Մովսէս Սիւնի եպիսկոպոս քերթող առ մեզ անուան

Կովայլսկուն 15 28 Տիգր[ան] Փէշտմալճեանցին 17 29 {Բուղաղեանցին} 19 30 Պապային 31 " Մեղուին " 21 32 Քեաթիպեանցի

Անդէն ըստ պատշաճեալ կարգին ներկայացեալ առ պ. {Բույլվել}, դեսպանն Անգլիոյ, խնդրեցի տալ ինձ զթուղթ ծանօթա

Անդէն ըստ պատշաճեալ կարգին ներկայացեալ առ պ. {Բույլվեր}, դեսպանն Անգլիոյ, խնդրեցի ՚ի նմանէ տալ ինձ զթու

արաւոր աւարտել զամենայն յԱնգլիա: Այսպէս ասէր պ. {Բույլվերն} եւ ընդ նմին յաւելոյր, զի թէ իջայց ի Կալկաթա, առ

նությունն առավելություն ունի, եթե չեմ սխալվում, {Բույնիցկու} թարգմանությունից, բայց ընդհանրապես արտաքին հանգա

է: Սպասում եմ պատասխանի: Նորից Հ. Գ. Ի՞նչ {բույս} է խավ տվող կոնը (ворсовальная шишка) - webecard

ուսաբանության գաղափարը, այսինքն՝ կենդանիների եւ {բույսերի} օդընտելացումն առաջին անգամ կիրառեց Փարիզում նոր վ

венных наук " եւ զբաղվելով կենդանիների, ապա նաեւ {բույսերի} օդընտելացմամբ (նա հրավիրված էր այգեգործություն ս

շ տեղեր: Մի անգամ էլ կրկնում եմ՝ կենդանիների եւ {բույսերի} օդընտելացումը մարդկային կենցաղի բարելավման մի նոր

որդերը գտնվում են " կակտուս " ընտանիքին պատկանող {բույսերի} վրա, այնուամենայնիվ, նա (որդան կարմիրը) գտնվո

ի մարդիկ, որոնցից կարելի է իմանալ, թե ինչ տեսակ {բույսերի} վրա է գտել հանգուցյալը [այդ միջատները], իսկ եթե

ս կհաղորդեմ: Այս անգամ մանրամասն կգրեմ այդ ազնիվ {բույսի} տարրալուծման եղանակի մասին, որ եւ կազմում է փորձ

-Քեյ, Բերա, Ղալաթիա, Խասքեյ, Էյուբ, Պալատ եւ {բուն} Կոստանդնուպոլսում՝ Սամաթիա, Վեդի-Կուլե, Այ-Ստե

յդ երկի մասին: Այժմ, սրտապնդվելով, կկարդամ ե՛ւ {բուն} գիրքը: Առայժմ կարդալու բան ունեմ. եւ ես գրքերը

ատճառ լուսաւորութեան կողմից դնում է այն բանը, որ {բուն} հնարն էր նորա յառաջխաղացութեան, այսինքն՝ այն մե

ր չէք կարող զանազանել ազգի անմխիթար պակասութիւնքը {բուն} ազգիցը եւ ձեր աչքումը, ինչպէս յայտնի ցոյց էք տալ

կամիք, պակասութիւնքը աւելի նախընտիր են, քան թէ {բուն} ազգը: Եթէ այսպէս չլինէր, դուք, ուրանալով ազգի

արածկամ այնտեղից այստեղ բերած, անփոփոխ պահէր իւր {բուն} յատկութիւնը, մինչդեռ փոփոխուելու էին նորա վերայ

իր օրէնքով, այն ժամանակ միայն կարող էր պահել իւր {բուն} յատկութիւնը, եթէ իւր անձնաւորութեան եւ արտաքին շ

կենդանին Հայաստան։ Արդեօք կարո՞ղ էր պահել դա իւր {բուն} յատկութիւնքը, ասենք թէ չէր մեռանում այնտեղ, կար

պրոցի մէջ. նա այն օտար շրջակայքի մէջ կը փոխէ իւր {բուն} յատկութիւնքը, ինչպէս բուսականը կամ կենդանին՝ տե

ր բաներից մինը համարեցի արձանագրել այդ Հրովարտակի {բուն} պատճէնը՝ թարգմանութեամբ հանդերձ, եւ հաւատացած ե

ելու համար: Քաղաքի բնակիչքը բոլորը Հայք են՝ {բուն} հայկական ուղղափառ դաւանութեամբ, որոնց մէջ գտանւո

վորութիւնքը, որ մինչեւ այսօր եւս պաշտում է որպէս {բուն} ազգային սովորութիւնք: Բնակիչների զգեստը, որ սկզ

նցուն, եւ այդ բառերը գործ են ածւում անխտիր որպէս {բուն} ազգային բառեր: Նախիջեւանի լեզուն, մանաւանդ այս

սունը Թուրքի ու Թաթարի էր եւ մնացած եօթանասունը՝ {բուն} հայկական, այժմ այդ եօթանասունից երեսունը կամ քառ

մեր սիրական հասարակութիւնը շինելու չէ մի հոյակապ {բուն} ազգային դպրոց եւրոպական կարգերով, անմիջապէս ինքը

ւթեան մէջ են այժմ սուտ ազգասէրքը՝ տեսանելով, որ {բուն} ազգային հարազատ մատենագրութիւնը յառաջ է շարժւում

ին դէպի չարը գործ դրուելով, չեն հասանում իւրեանց {բուն} նպատակին: Ներկայ տարու Ապրիլի 14 թուականից ուղար

արգում ազգը, ոչ թէ դառնում ես նորան թշնամի, այլ {բուն} բարեկամ, ըստ որում ցանկացել էիր ազատուած տեսանել

յիշատակները: Այսպէս չէ կարելի խօսել, որովհետեւ {բուն} անմտութիւն է: Բայց արի տես, որ ես եւ իմ նման մա

պէս թող յայտնի լինի Պ. Իսահակեանցին, որ ես նորա {բուն} հայագէտ ասած մարդերից չեմ՝ կրած ո՛չ իրաւացի եւ ո

. Իսահակեանցին, չգիտեմ։ Միայն եթէ նորա քարոզած {բուն} հայագէտքը (մեր կարծիքով՝ խաւարի կուռքի ջերմեռան

խութիւնքը հետեւանք է քաղաքական գաղափարների եւ ո՛չ {բուն} կրօնական խորհրդով: Ովի՞ն է խաբում սա: - Ուր

այսպէս շարունակելով մեր խօսակցութիւնը, չմօտեցանք {բուն} խնդրին, որի մասին ինձ բերեցին ձեր առաջեւ։ Ես այ

եալ աւերակներից խաւարի եւ ստութեան չար դեւը: Մեք {բուն} այդ վէճի մէջ տեսանում ենք լուսաւորութեան եւ խիստ

ով: Մի քանի բան եթէ այլապէս է գրուած, ուրեմն ոչ {բուն} հայաբար, այլ օտարի հետեւելով, որպէս " ի հետեւու

արակել, այլեւ բերանից անգամ հանել: Ահա հեղինակի {բուն} խօսքերը (տե՛ս երես 438). " Մերկանան զհանդերձս

մեր օրերը: Ահա, եղբա՛յր, մի նոր երեւոյթ, {բուն} հայկական, ասիական եւ անմխիթար դպրութեան մէջ. ահ

ակ, եւ արձանի իւրաքանչիւր գծերից դուրս է երեւում {բուն} հայութեան տիպը: Նորանից ոչ շատ հեռի կանգնած էր Մ

պրոցի որդիք են հռովմէական դաւանութեան Հայերի, եւ {բուն} հայկական կամ աւետարանական Հայերի զաւակները տեղ չե

նալ պատուելի կառավարչի հետ, թէ կարո՞ղ էին արդեօք {բուն} Հայոց որդիքը մասնակից լինել Մուրադեան շնորհին, ի

եանք, որպէս ստիպողք աշակերտներին ուրանալ իւրեանց {բուն} եկեղեցին, հարկ են համարել, խոյս տալով յառաջանալ

յառաջանալու անախորժութեններից, չընդունել այլեւս {բուն} Հայոց որդիքը: Մեր կարծիքով, եթէ մաքուր էր Մխիթա

շնորհի մէջ։ Նոքա պիտոյ է կամակար հրաւիրէին, որ {բուն} Հայոց կողմից գտանուի վարժարանի մէջ կրօնական դաստի

աղօթքները չեն անցանում մթնոլորտից դէպի վեր: {Բուն} ազգային անուանուած վարժարանը գտանւում է քաղաքից դ

արող է իրագործուիլ, երբ հիմնած ու պահպանուած էին {բուն} ազգային դպրոցներ, որոնց մէջ պիտի լսուէր հայկական

" Հիւսիսափայլը " չէ նուիրում այնքան ուշադրութիւն {բուն} ազգային խնդիրների, որքան լցնում է իւր էջերը կա՛մ

տեղ յիշուած Ներսէսը եւ Սահակը են մեծ Պարթեւները՝ {բուն} Լուսաւորչի ցեղից, որոնց յիշատակը հանդիսավեհութեա

ոց պատմութեան թերթերը, ոչ մի տեղում չենք գտանում {բուն} ազգի կամ նորա հոգեւորականութեան մէջ միաւորութեան

ւն, Հաւասարութիւն եւ Եղբայրութիւն, այնպէս չէ՞, {բուն} իսկ բարոյական եւ բնական սկզբունք: - Ճիշտ այ

է: Բայց մինչեւ այստեղ, մեք մեր առջեւ դրած {բուն} խնդրին չդպանք, մինչեւ այստեղ աշխատեցանք միմիայն

իայն երեւում են մարդիկ. բայց միթէ՞ այդ է թատրոնի {բուն} եւ էական խորհուրդը: Թատրոնի բեմը ստոր չէ ու

թէ ուղղեսցես Յամբոյր տիգեալ խաւարծիս՝ {Բուն} քեզ բուսցի միշտ քաջապէս, Յաւիտեան օրհնեա՜լ

ւթիւնն ու մարդկութիւնը շփոթեալ ըսին ի Քրիստոս"։ {Բուն} խոստովանութիւն Հայաստանեայց ուղղափառ եկեղեցւոյ այ

իզվիթաց, որք առ շրջելոյ զուշադրութիւն ժողովոյն ի {բուն} խնդրոյն, որ էր վերանորոգութիւն, եթէ ո՛չ Հռովմէա

ւոյն Քրիստոսի, եւ ո՛ր է այս եկեղեցի, բաժանեալ ի {բուն} եկեղեցւոյ, բայց պահեալ զբնաւորութիւն եւ զյատկութ

ց Այվազովսքւոյ յայտնի նշմարի, զի զամենայն զնշանս {բուն} եկեղեցւոյ վերագրէ Հռովմեական եկեղեցւոյն, եւ բառի

աշխարհի երեսին այս բանը անհնար էր... Միայն {բուն} է ընդհատում գերեզմանի լռութիւն, Չի ուղարկո

ց Օշական Դագաղին վրայ բռնած պար ` Չէ՞ր {բուն} լոյսը Մեսրովբեան: Նա Մեսրովբին՝ աստ

լ այն Հայի առաթուր կոխուած իրաւունքը է մեր կեանքի {բուն} խորհուրդը եւ նպատակը: Եւ այս նպատակին հասանելու

Վարդապետարանի մէջ, պ, Այվազովսքին հակառակում է {բուն} հայոց եկեղեցու վարդապետութեան: - Տպագրութեան

ւեստական է, անհասկանալի է։ Շատերն էլ, որ իրենց {բուն} մայրենի լեզուի գիտութեան մէջ անհնարին խեղճ էին եւ

եւ ժողովրդին յայտնի բառերով գործ էին դնում մի ձեւ {բուն} հին լեզուի ոգուն հաւատարիմ մնալով, " Հիւսիսափայ

ւմ ժողովրդական լեզուի բաղդասութիւնը տարել դրել էր {բուն} հին լեզուի բաղդասութեան տակ։ Ահա այն միակ եւ, կ

միշտ զգուշանալով, որ տարապայման ազնուասիրութեամբ {բուն} լեզուն անհասկանալի չդառնայ ազգին, որովհետեւ այսպ

րիս ճշմարտութեան նշանները սկսում են իրագործուիլ։ {Բուն} այս պատճառը հարկադիր է լինում մեզ բարձրացնել մեր

գայ, մեր ժողովրդական աղքատին, բայց՝ հարազատ եւ {բուն} մատենագրութիւնը ճոխացնելու համար։ Առաջին հատ

հարելով: Ոչ առաջինը եւ ոչ երկրորդը. այդ բխում է {բուն} անգլիական կեանքից, եւ նորա համար բնական երգը այդ

սպի) ձեռքով, որ Ղազարի այս տեղից վերադառնալուն {բուն} պատճառը դարձաւ, որ մարդիկ միւսանգամ խմեն նորա գի

օսքի արժանաւորութիւնը փորձով հասկանան։ {ԲՈՒՆ} ԹՈՒՂԹԸ Մեր Փրկիչը եւ Տէրը Յիսուս Քրիստոսը

ով ընդունում էին այդպիսի բաների լուրը՝ իրենց մէջ {բուն} դրած չար գործերին որպէս մի օգնութիւն։ Բայց ո՞

բայց սակայն, բացատրութեանց մէջ պահեցինք ոչ միայն {բուն} Ս. Գրքի խօսքերը՝ ուղղակի արտագրելով Աստուածաշնչ

ստի մենք գրեցինք " Յովհաննէս Առաքեալ"։ Ահաւասիկ {բուն} խօսքերն էլ. " Են մեղք, որ մահու չափ են. ոչ վաս

գործ ենք դնում, այն ժամանակ ստիպւում ենք շատ տեղ {բուն} անունը կրկնել, որպէսզի գաղափարքը չշփոթուին։

կը թերեւս այս էլ կարող է ցոյց տալ, որ Փարպեցին, {բուն} կաթողիկոսական իշխանութիւն հասկացնելու համար, ասե

աբար խօսքեր՝ գըրաբառ խօսել, աշխարհաբար գրել. բայց {բուն} մակբայը կամ մակբայի սեփական վերջաւորութեամբ բաղադ

նի առաջեւ աւելի յարգ ու արժանաւորութիւն ունի ազգի {բուն} օգուտը եւ նորա յառաջադիմութեան շարժառիթքը։ Խնդրու

առիթ առնելով նորա րոպէական ակամայ սխալը։ Ահաւասիկ {բուն} ճշմարտութիւնը։ Յիրաւ է, որ այս ականաւոր անձը, Գէո

անունով, այդ բոլորը օտարի վաստակ է եղել. դու եւ {բուն} գրող կամ կարդացող. ես շատ լաւ ճանաչում եմ քեզ,

եղից պիտոյ է ներս մտանէր ծայրագոյն Բրամինը: {Բուն} տէր սատանայի հանդիսաւոր յառաջ գնալը կատարուեցաւ հ

ետ դնել իւր պարապմունքը: - Ճշմարի՛տ է, նորա {բուն} գործը մի երեւելի բան չէ, ինչպէս քեզ եւս յայտնի է

ն պիտի գործէ. նա չէ կարող ընդունել դորան, որպէս {բուն} հայկական ազգային երգ: - Ի՛նչ պատճառով:

ան գալով շատ հայաբնակ տեղեր, շատ աշխատել եմ, որ {բուն} հայկական մի բան կարողանամ լսել, բայց այդ բանը մի

իշտ երգել թէեւ հեթանոսական ժամանակից մնացած, այլ {բուն} ազգային եղանակներով: Եւ անհնարին էր թոյլ տալ, ո

էն մի բանի, որի խորհուրդը եւ նպատակը էր մեր ազգի {բուն} եւ ստոյգ օգուտը, վաղուց ահա պարտականութիւն էր դր

ատէ իմացական նորոգութիւնը պիտոյ է կատարուէր ոչ թէ {բուն} Հայաստանի հողի վերայ, այլ՝ Հայաստանից դուրս, օ

տնի պապական, որպէս վկայեալ կրօնադրուժ, մատնուէր {բուն} Հայոց հոգեւորականութեան ձեռքը Կոստանդնուպօլսի մէջ

րդապետը, որ յառաջ հրաժարուել էր Մխիթարից, որպէս {բուն} հայկական վարդապետից, այժմ պաշտպանողական եւ բարեխ

ղ, իւր յաջորդը թղթերով ու երդումներով նզովէր իւր {բուն} Հայկական եկեղեցին եւ այդ ճանապարհով շահէր Պապի սի

ելով այս ձեւաւորութիւնը, քան թէ իւրեանց Հիմնադրի {բուն} խորհուրդը, դարձել են Պապականութեան մշակողներ կամ

պէս եւ յայսմ ժամանակի, այսինքն՝ սակաւաթիւ ոմանք {բուն} ուղղափառք, թէպէտ այժմ շնորհիւ տեառն բազմաթիւ երե

բարս ունիլ, ուստի եւ հաղորդէին յԱստուածայինս ընդ {բուն} իսկ չարափառս, առանց ինչ բանս զմտաւ ածելոյ, ընդհ

տի Մխիթար աբբայ յիւրոց աշակերտաց, որոց ոմանք էին {բուն} իսկ վարդապետք Հայոց, իբր նուիրակ հանելով աստ եւ

նձարձակ գտանիցին եւ այլն։ Բայց ներքին պատճառն եւ {բուն} վանական փօլիթիքայն 'ի սկզբանէ հետէ էր ազգասէր լին

Սորան պատասխանելու համար պիտոյ է քննել այդ կրօնի {բուն} սկզբունքը եւ ուղղութիւնը։ Ստրկական կրօնի մէջ բռն

նչ անուն ունէիր տալու, սիրելի՛ ընթերցող, եթէ ոչ {բուն} ստրկական, ազատութեամբ դիմակաւորուած, մանաւանդ,

փախչելով օտար դայեակի գրկից, վազէր դէպի իւր ծնող {բուն} հայկական եկեղեցին։ Բ. ՄԽԻԹԱՐԵԱՆՑ ԲԱՐՈՅԱԿԱՆՈՒԹԻՒ

աղալ մեր ընթացքում, հետեւեալ գլխին պահելով խօսել {բուն} Մխիթարեանց լուսաւորութեան վերայ, որովհետեւ ինչ ո

ակերտ Լայենեցի աշխատասիրութիւնն էր, թէեւ, որպէս {բուն} Լոյոլայի գործ, Կօնդարինի Կարդինալի ձեռքով առաջար

ններ, զանազան ձեւերով եւ զանազան խորհրդով։ Բացի {բուն} Հայ հեղինակներից, այո՛, թարգմանեցին ու տպեցին ն

նը։ Աւելորդ է վերստին կրկնել այստեղ Մխիթարի {բուն} խորհուրդը՝ միաբանութիւն կազմել ազգը լուսաւորելու

դ միաբանութիւնը, խորթանալով ազգից, չհասանէր իւր {բուն} նպատակին։ Մխիթարը սաստիկ սխալուեցաւ իւր հաշւում

սկսանում է երեւելապէս չքանալ Մխիթարի միաբանութեան {բուն} խորհուրդը։ Մխիթարը եւ նորա մանուկ միաբանութի

ղ փորձւում է միաբանութիւնը։ Կէսը չկամի շահել իւր {բուն} հայկական կրօնը, ազգի սովորութիւնքը եւ աւանդութիւ

խօսել եւ այս բաները ցոյց տալու համար, թէ արդեօք {բուն} ազգի սէ՞րն էր հարկադրել նոցա կատարել այդ գործը,

ս գալով Մխիթարեան միաբանութեան միջից կամ միանալով {բուն} Հայկական եկեղեցու հետ եւ կամ վշտացած լինելով միաբ

ւ արուեստակեալ մի գրականութիւն հռոմահայ, բայց ոչ {բուն} եւ հարազատ հայկական]: Եւ գրուածք նոցա որպէս աւան

բ, սապէս եւ զայլ գրեանս՝ շնորհել ազգին ի լեզու [ {բուն} Հելլենական ըստ ժամանակին], թերեւս եւ ո՛չ առանց գ

շակելոյ զլեզուն՝ պիտի խաթարել եւ կործանել կազմած {բուն} հայախօսութեանն՝ որ միակ աղբիւր ճանաչի առ ի լցուց

132 թուականի. ոճ գրութեանն առ հասարակ պակասեալ ի {բուն} հին հայախօսութենէ, չունելով զհարթութիւն առաջնոյ

ոտեն զգառինս մակաղեալս ի վայրի հանգստեան Հայկական {բուն} եկեղեցւոյ, եթէ միայն լուրջ հովիւք, որոց պատկանի

ւանդութեանը մի նզովք, որ չի եղել նոյնիսկ Հաննայի {բուն} ձեռագրում: Բացայայտ մի կեղծիք էր այս, որ չի կար

է գործ կամ խնդիր, արժանի հարցասիրութեան. այս է {բուն} կլասսիկական բառը, որ եւ Մովսէս Խորենացին գործ է

անքին։ Մեք կը համաձայնինք այն ժամանակ զոհել բառի {բուն} յատկութիւնը, եթէ միայն չհասկանալու վտանգ կար։ Տ

տանք, այնտեղից էլ՝ ծանօթութեանց մէջ, այնպէս որ {բուն} վիպասանութեան վերաբերեալ նկատողութիւնքը ընդհատվեց

պ. Պռօշեանցը փոխաբերաբար առնուած ոճերի եւ ձեւերի {բուն} նշանակութիւնը չէ բացատրում՝ թողնելով " հետախոյզ

չ միայն այսչափ, այլեւ անբնական։ Այո՛, հեղինակի {բուն} խորհուրդը Սօսի կամ Վարդիթերի պատմութիւնը չէ, ինչ

նել կամ չդնել, բայց մի գաւառի բնակիչ (մեր խօսքը {բուն} հասարակ ժողովրդի վրայ է) չունի այդ ազատութիւնը.

յս էլ ճշմարիտ է, որ պ. Պռօշեանցի գերութեան ոգին {բուն} հայկական է եւ կատարելապէս ազատ այն եկամուտ ձեւերի

բայը դարձել է ներգործական, ուստի եւ կրաւորականի {բուն} կազմութիւնը հենվում է վեվի վրայ)։ Կան բայեր,

անակով եւ թըվով։ Անելը կամ ցոյց տալը, այսինքն՝ {բուն} բայի պաշտօնակատարութիւնը երեւում է այս եմ վերջաւո

, է։ Եւ այս եմ, ես, է բայական վերջաւորութիւնք {բուն} էական բայի հետ չ'շփուելու համար չէ կարելի բաժան գ

բայց, այսպիսի դիպուածում եմ, ես, է'ն չեն կարող {բուն} էական բայ կարծվել, որովհետեւ էական բայի խնդիրը մ

էս " ինչ են անում ", Կիրակոսը կարող է պատասխանել {բուն} հարցմունքին առանց բայական վերջաւորութեան, ինչպէս

նունդ է եւ իր գրուածքի մէջ գլխաւորապէս հետեւում է {բուն} Արարատեան առաջին հոլովման, եթէ այդ հոլովումի տակ

լ հին սեռականներից, որովհետեւ ժողովուրդը ունի իր {բուն} ձեւը։ Շատ ուրիշների հետ, պ. Պռօշեանցը անխտիր գ

րտք կայ մեր վրայ խնամով գործ դնել եւ աշխատել, որ {բուն} իր խնդրի մօտ մի հին յոգնակի սեռական յատկացուցիչ է

շեանցը, գեղեցիկ եւ վսեմ ձեւերի հետեւելով, (?) {բուն} իրը փախուցել է, կենդանի է Աստուած, որ մենք չենք

, որ նոր քաղաքակրթութեան արդիւնք են եւ բնաւ նոցա {բուն} բառը հին լեզուում էլ չունինք, պիտի նաեւ օտար լեզ

ար լեզուների բառերից։ Գաւառական բառերը, եթէ {բուն} հայերէն են եւ այդ բառի գաղափարը հասկացնելու համար

ա տարբերութիւնը։ Այդ բառերը պիտի գործ ածել իրենց {բուն}, ճիշտ նշանակութեամբ եւ դորա նման մի բառ ունինք ա

եղած տեղը գործ դնել եւ ոչ թէ բան գործ շինել։ Իսկ {բուն} հին ձեւի գործադրութիւնը՝ հեղումն-հեղման եւ այլն

չ միայն այսչափ, այլեւ անբնական: Այո՛, հեղինակի {բուն} խորհուրդը Սօսի կամ Վարդիթերի պատմութիւնը չէ, ինչ

պատմութիւնը, Մխիթարեանց տպած գրքերովը ո՞չ, այլ {բուն} աղբիւրներից եւ վերլուծական ոճով: Թող քրքրեն ընդհ

Իսկ թէ ի՛նչ է այդ կրակը, ահա մեր ծանօթաբանութեան {բուն} խորհուրդը: Ենթադրում ենք, թէ ընթերցողը փո

զմանում է, թէեւ առաջին մարդը միայն դուրս էր եկած {բուն} աստուծու ձեռքից: Ամէն հրաշք, որ ո՛վ եւ իցէ կարո

Պ. Պռոշեանցը փոխաբերաբար առնուած ոճերի եւ ձեւերի {բուն} նշանակութիւնը չէ բացատրում, թողնելով " հետախոյզ

րել հանել հինգ միլիոն ժողովրդի վրայից եւ նորա տեղ {բուն} հայկական տրամաբանութիւնը կամ բաղդասութիւնը դնել,

ւ թէ ով մեզանից ի՛նչ ազգից է ծագում, ապա թէ ոչ, {բուն} տոհմական հայերը, չնայելով որ այդ խառնուած օտար ս

անկաջին ծանր է եւ անբնական. - ինձ ի՛նչ փոյթ, - ես {բուն} հայերէն եմ խօսում. ժողովուրդը խանգարել է իր բաղդ

կարծել: Եւ թէ կարող է գտնել մի ճանապարհ, որ եւ {բուն} հայկաբանութեամբ խոսէր եւ ազգի մեծագոյն մասին հասկ

ջնելով հասարակ ժողովրդի կեանքի մէջ պիտի ստիպուինք {բուն} թուրքի բառեր էլ ներս առնուլ, ամենօրուայ կեանքի,

եղած տաճկականին, ինձ ինչ փոյթ. կամ ինչ օգուտ իմ {բուն} հայկական ձեւերով կամ հայկական տրամաբանութեամբ խօս

ական դէպքերի ազդեցութեանց մէջ չփնտռենք այս բաների {բուն} պատճառքը, ի՞նչպէս պիտի հասկանանք եւ մեկնենք երեւ

է խօսում ես, խօսիր ինչպէս խօսել են քու նախնիքը, {բուն} հայկական տրամաբանութեամբ"։ Capeau bòs degoutent

քան ձեր սէրը. դժուար թէ կարողանաք ապացուցանել։ {Բուն} այն ճշմարիտ սէրը, որ չի հնանում, որ չէ վախենում

ն ճշմարիտ սէրը, որ չի հնանում, որ չէ վախենում, {բուն} այն անխորտակելի շղթան, որով բնականապէս կապուած է

Ծիլը մատղաշ, դալար ու կոր Եթէ սիրով դու շտկես ` {Բունդ} կը լինի միշտ զօրաւոր, - Յար օրհնուա՜ծ դու լինես

մասին: " Առ դառնաշունչ նախանձու իւրեանց, որ {բունեալ} է ի նոսայ... պատատեալ եւ քօղարկեալ երեսօք նստի

ր գիտությունը նպաստի մարդու կենցաղը՝ իր տունն ու {բունը} բարելավելուն. իսկ հետո արդեն հարց կառաջանա փոխան

ր վարդի հետքից Վազեց Արարատ, Շինեց իւր {բունը} ։ Շատ երկար Հայաստան Քո գալուն սպ

ութեամբ, աւելի եւ աւելի հաստցուց ազատութեան ծառի {բունը} եւ այն ` բոլորովին բնական, խաղաղ եւ հանդարտ աճել

նք տալու: Նա նմանում է այն քարէ ձուին, որ իբրեւ {բունկալ} մնում է հաւի ձու ածած տեղում, բոլորովին պիտակաբա

պտիտ գայ, Ինչ խաթայ ունիս տատին գայ, Երեսիս մի {բուռ} հող գցես, Իմ տէր ու տիրական բալայ: Շնորհքով զո

ողքը էին զանազան աղեր, պաղլեղ, արջասպ, ապակի, {բուռա}, քացախ եւ կրակ: Ջեբերի ժամանակից սկսած մինչ

էին ազատ մնալ այն ազդեցութենից։ Մի տեղ խոտ, մի {բուռը} հող դնում ես մէջտեղը ու ետքը բոլոր աշխարհը ծածկու

վայր ժամանակի, այսինքն ի 24 ամեայ իմում հասակի՝ {բուռն} հարեալ զայլոց եղանակէ կենաց՝ վասնորոյ գտանիմ եւ

Անգին եղբայր, Քեզ ընդարձակ նամակ գրելու իմ {բուռն} ցանկությամբ հանդերձ, մեծադիր թղթի ուղղակի սովի պ

ամերիկեան խնդրի վերաբերութեամբ: " Չէ կարելի {բուռն} զօրութեամբ վերացնել ստրկութիւնը Հարաւային Ամերիկա

ազմերախտ եւ զառաքելանման մերոց թարգմանչաց զգահուց {բուռն} հարկանել: Սակա՞ւք իցեն առ մեզ, օրէն լիցի հարցան

"... Յական քթթել նմա վակժոյժ լեալ՝ {Բուռն} հարկանեմ զխրոխտ բրգանց... Եւ ի համբոյր վառ

միոյ բնութեան, իսկ թէ շփոթող, զկրկին բնութեանց {բուռն} հարցէ ճառել: Այլ թէ է՞ր վասն երկնչի Այվազովսքին

բաների ամենօրեայ ընթացքը: Եւ այդ երկու դասակարգն {բուռն} դրական իշխանութիւն ունի իր ձեռքին, ոչ օրէնքը, ո

ղմից Աստուծոյ շնորհին, որ տուել էր ինձ, մինչ մի {բուռն} հողից գոյացայ, եթէ չաշխատէի հաւասարուիլ եւ գերազ

իւրոյ, տեսանելով զորդին հօրամոյն յաջորդեալ զնա, {բուռն} հարկանէ զլուսաւորութենէ Ազգին եւ ի խնդիր ելեալ հա

իճակի կլինենք միասին զբաղվել կենդանաբանությամբ եւ {բուսաբանությամբ}, որոնց կարիքը մեր հայրենի գրականության մեջ այնպե

խարհում։ Գործնական կենդանաբանության եւ գործնական {բուսաբանության} գաղափարը, այսինքն՝ կենդանիների եւ բույսերի օդըն

առակը: Գործնական կենդանաբանությունը եւ գործնական {բուսաբանությունն} առաջիկայում մեծ ապագա ունեն: Գյուղատնտեսությունը

ր ներգործելով, կարօտ է այժմ արուեստական հնարների {բուսաբեր} եւ արգաւանդ լինելու համար, մինչդեռ ասիական հողը

որոնց մէջ վազում էին վտակներ, մեծ-մեծ ծառեր, որ {բուսած} էին մի գնացական ջրի եզերքում: Նախիջեւանի մէջ

ր ժամանակներից սերմանուած եւ տգիտութեան հողի վրայ {բուսած} փուշերին ջուր ցօղել: Մենք հաւատում ենք, որ ոչ մ

ան շոշափելի օրինակներովը մեկնել: Գիտենք որ թե մի {բուսական} առանց բնության ներգործության, այլ արվեստի բռնութ

ագործութիւնը կախւում էր հողից, օդից եւ ջրից: Մի {բուսական} կամ մի ծառ, առնունք, զոր օրինակ՝ փշատը, որ Հա

ւսաւորութենից միանգամայն օտար: Մի այդպիսի զաւակի {բուսական} եւ կենդանական կեանքերը կերպարանագործւում են, իսկ

ն, սուսամ, շաքար-եղէգն, ճակնդեղ եւ այլ, հազար {բուսական} եւ ընդեղէն, եւ ուր շերամադարմանութիւնը եւ մետաքս

իրթ եւ անդաստիարակ, համարեա թէ ապրում են միմիայն {բուսական} եւ շնչական կեանքով, իմացականի մասին գաղափար եւս

ը, եթէ մարդը պիտոյ է լինէր ու ապրէր որպէս մի լոկ {բուսական} կամ շնչական արարած: Ես անգութ չեմ դէպի որեւիցէ ա

թթուածինը ապրում էին մի ժամանակ իբրեւ ծառ, իբրեւ {բուսական}, փոխում են իւրեանց ձեւը, շատ անգամ եւ բաղադրութ

ր ու ցան երեւում են առանձին առանձին կենդանական եւ {բուսական} թագաւորութենների մէջ։ Նկատում ենք հոգեկան կարողո

սեանները համաշխարհային առեւտուր ունէին Պարագուայի {բուսական} բերքերի, մանաւանդ՝ բամբակի, շաքարի, թաբակի,

նք բանաստեղծութիւն, որովհետեւ ապրում ենք միմիայն {բուսականաբար} եւ շնչականաբար: Հաւը կորեկ է տեսանում երազում,

ակայքի մէջ կը փոխէ իւր բուն յատկութիւնքը, ինչպէս {բուսականը} կամ կենդանին՝ տեղափոխուած իւրեանց սեպհական շրջակ

արարածների մէջ, նա միօրինակ դարմանում է հանքը, {բուսականը} եւ կենդանին: - Ընդունում եմ, - կրկնեց Թիւթիւն

ազդող եւ ներգործող արտաքին պատճառքը, մինչդեռ այդ {բուսականի} գոյութիւնը, աճելութիւնը եւ կերպարանագործութիւնը

շունչ բեւեռային սառնութեամբ կտրում է այդ ողորմելի {բուսականի} կեանքը: Այդ ի՛նչ ողբալի եւ տխուր աշխարհ է.

իւրեանց ամբիոնը: Վա՛յ այն ծառին, վա՛յ այն {բուսականին}, որի արմատը անընդունակ է իւր յատակից ընդունելու

ղ կենսական ոյժը եւ զօրութիւնը: Վա՛յ այն ծառին եւ {բուսականին}, որի յոյսը դրուած է միմիայն, գիշերային եւ առաւօ

յի միջից ստրկութիւնը վերնայ, եւ բամբակի, եւ այլ {բուսականների} մշակութիւնը ընկնի, այն ժամանակ ի՞նչ պիտի լինին ա

ը բանական կեանքը, որով միայն պիտի զանազանուէր նա {բուսականներից} եւ շնչականներից, մնում է անկերպարան խաւարի բաբել

ութիւն ունէին օդի վերայ, զորօրինակ՝ անտառները, {բուսականքը}, լիճերը, ճահիճները եւ, առհասարակ, այն բաները

ի օրերում չկային, նո՞ր ստեղծուեցան, եթէ՞ գետնից {բուսան}: Եթէ մարդը կայ, եթէ մեք տեսնում ենք նորան, եթէ

ել այստեղ Հայերից այն բանը, որի համար Ասիայի մէջ {բուսանելու} հողը եւս չէ եղած, այսինքն՝ մարդկային ազատ գործա

ա մէջ, արդա՛րեւ արժա՛ն էր, որ ա՛յդպիսի մի աղանդ {բուսանէր}, առասպելի ասածին համեմատ, թէ " Խո՛զի պէս հարսին

ց բարոյականութիւնը, այն հողը, որի վերայ պիտոյ է {բուսանէր}, եւ այն ատմօսֆերան որի մէջ պիտոյ է ծաղկէր նա։ Բ

նելու գարշահոտութեան պատճառով. որի վերայ պիտոյ է {բուսանին} մամուռ եւ եղինճ, եւ ուր պիտոյ է բոյն շինեն մողէս

ոխութիւն: Առնունք մի բոյս, որ, դիցուք թէ, {բուսանում} էր Հայաստանում, եւ բերենք, տնկենք նորան Ռուսսիա

գտանւում է վտակի մօտ՝ ամենեւին ճախինի մէջ, ուր {բուսանում} է եղէգն եւ ապրում են զանազան զեռունք եւ սողունք։

բազմանում է ամենայն ընտանի անասուն եւ գրաստ, ուր {բուսանում} է բամբակ, ցորեան, բրինձ, վարսակ, գարի, տօրոն

ու այդ մասին. պատճառ, գիտուն քահանայք դաշտում չեն {բուսանում}, գիտուն հոգեւորներ ունելուց յառաջ, պիտոյ է պատրաս

Ասա՛ ինձ, ոստ Պալեստինեան, Ո՞ւր {բուսար} կամ ո՞ւր ծաղկեցար, Ո՞ր բլուրների կամ ո՞ր հ

այլ շատ պարագաներ, որ կարո՛ղ էին Ազգի հոգու մէջ {բուսուցանել} եւ զարգացնել լուսաւորութեան սերմը, մինչեւ օրինաւ

ծ ու անտարբեր, նման են մի վարած հողի, որ այն կը {բուսուցանէ}, ինչ որ սերմանէիր: Այսպիսի երեխայքը, մանաւանդ

մակերեւոյթը, թեթեւանալով իւր սառն ծանրութենից, {բուսուցանում} է մի պարզ ծաղիկ, միւս օր ահա Բորէասը իւր մահաշու

րակողից կամ նորա գործակիցներից. երկիրը շատ անգամ {բուսուցանում} է դալար ծիլեր, բայց եւ շատ անգամ հիւսիսի ցուրտը

երասաց տեղերում. եւ ի՛նչ տեղեր, ուր պարարտ հողը {բուսուցանում} է գրեթէ ինքնըստինքեան, քանզի երկրագործական գիտու

ւելի պարկեշտ է: Մեք ցոյց ենք տալիս մի երկիր, որ {բուսուցանում} է բամբակ, մետաքս, շաքար, ցորեան, բրինձ, սուս

ս բնութեան օրէնքներով: - Քո մարմինը հողանալով {բուսուցանում} է եւ զարգացնում է շատ սերմեր, որ քամին բերել էր

ցես Յամբոյր տիգեալ խաւարծիս՝ Բուն քեզ {բուսցի} միշտ քաջապէս, Յաւիտեան օրհնեա՜լ լիցիս:

ետական Քարտուղար քաջափայլ Պարոն Վլադիմիր Պետրովիչ {Բուտկովը}, տեսանելով նորա արժանաւորութիւնը եւ յառաջադիմութ

ղջովին քոնը Միշել Հ. Գ. Ուղարկիր ինձ Ա. {Բուտկովսկու} " Весталки "-ն, ես դրանց մասին մի քիչ գիտեմ հռոմ

Ա. ԱՌԱԻՕՏՈՒՑ Այգուն այգուն, Ի {բուրաստան} շուշանաց Թափեալ զքուն՝ Կոյսն իջանէ մա

նուն ի լուսի՜ն: Է. Ո՛Չ ՀԱՆԻՑ ԱՐՏԱՔՍ Ի {բուրաստան} ծաղկոցիս իջեալ, Ինձ հանդէպ գայ տիկին զուար

սիրավառ հրեշտակն իր Կոյսին սրտա՜նց է սիրում. Եւ {բուրաւէտ} ու ծիծղուն Ծաղիկներից բազմերանգ Նուրբ մատներով

նան կամ Իտալիան զորք չունին այնտեղ՝ եթե՛ ունի մի {Բուրբոն}, թող ուրեմն պ. Ֆեռգուլան դիմե դեպի նա: Այսչափ

այդ փառամոլ եւ բորբորիտոն ճակաճնութեամբ վարակուած {Բուրբոնը} ամէն կողմից վնասում էր Անգլիային, երբ Կարլոս II

նական բնութեան ցնցիւնը մէկ գիշերուայ մէջ կործանեց {Բուրբոնի} գահը, որ դաշնակիցների քաղաքականութեամբ եւ պաշտպա

ելու համար եւ Հենրիկոս III-ի մահից յետոյ Կարդինալ {Բուրբոնին} թագաւորեցուցանելու համար, բացի նորա բոլոր մերձաւ

այք էին, մինը Վ[իկտոր] Էմմանուելյան, իսկ մյուսը {բուրբոնյան}, որ դղյակից թատրոն էր եկել եւ ղահվետնում հանդիպե

յամբ քանդակագործված արձանքը, որ երբեմն դրված էին {բուրբոնների} փառքի համար, այժմ ջարդ ու փշուր խորտակված թավալվ

եւ դաւում էին Անգլիոյ ազատութեան: Նա մոռացել էր {Բուրբոնների} (Լուդ[ովիկոս] XIV եւ XV) հետամտութիւնքը եւ ձգտո

արանի ուսուցչապետական, վարդապետական ամբիոնները։ {Բուրբօն} Կարդինալը, որ պաշտպան էր Յիսուսեաններին, կանչեց

, որ այն միջոցին գլխաւոր գործակատար էր, Կարտինալ {Բուրբօնը} թագաւոր հրատարակեցին Կարոլոս X-ի անունով։ Հենրիկ

յն էր, որ Հենրիկոս մեծի փոխանակ Կարդինալ Կարոլոս {Բուրբօնի} նման թագաւոր ունենան, որպէս զի կարողանան կամեցած

. ԳՐԻԳՈՐ ՍԱԼԹԻԿԵԱՆԻՆ 38 նոյեմբ. 1859, Ս. Պ. {բուրգ} ՍԻՐԵԼԻ ԵՎ ՀՈԳԵԿԻՑ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ,

ԼՈՒՍԵՂԷՆ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆԻՆ 30 մարտի 1860, Ս. Պ. {Բուրգ} ՍԻՐԵԼԻ ԵՂԲԱՅՐ ԻՄ, ԼՈՒՍԵՂԵՆ ՂԱԶԱՐՅԱՆ, Այս րոպ

բանդեանց Ի 10 ապրիլի 1860 ամի, Ի Ս. Պ. {Բուրգ} 47. ՄԵԼՔՈՆ ՓԱՆՅԱՆԻՆ Ի 20 Ապրիլի, 1860 Ս.

7. ՄԵԼՔՈՆ ՓԱՆՅԱՆԻՆ Ի 20 Ապրիլի, 1860 Ս. Պ. {Բուրգ} ԱՐԳՈ ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ ՄԵԼՔՈՆ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆ, Ինձ պ. Հով

ՊԵՏ ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆԻՆ 30 Ապրիլի, 1860 թ. Ս. Պ. {Բուրգ} ՄԵԾԱՊԱՏԻՎ ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ, ԱՐԳՈ ԳԼՈՒԽ ՆՈՐ ՆԱԽԻՋԵՎԱՆ Ք

49. ՄԵԼՔՈՆ ՓԱՆԵԱՆԻՆ 1 Մայիսի, 1860, Ս. Պ. {Բուրգ} ԱՐԳՈ ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ Պ. ՄԵԼՔՈՆ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆ, Այս նամ

րքային առ մինիստրն արտաքին գործոց ուղղի ի Ս. Պ. {Բուրգ}: Յետ աւարտելոյ գործողութեանցս, փութանակի մեկ

Михаил Налбандов 1863, փետրվարի 14, Ս. Պ. {բուրգ} Սիրելի եղբայր. Երեկ երեկոյան մեծ հաճու

գրքոյկին Խորէնի Գալֆայեան Թէոդոսիոյ Ս. Պ. - {Բուրգ} Je veux montrer à mes semblables un hom

դարձեալ նորան, հասարակ 90 Խաֆաֆեանցին, Պ[ետեր] {բուրգ} 91 մեր տունը, Նախիջեւան 92 Րուդնեւին, Մոսկո

տունը, ուր բնակւում էր Շատէլ, եւ նորա տեղում մի {բուրգ} շինել թագաւորի փրկութեան եւ Յիսուսեան աբեղաների Ֆ

իրաւանց, տուեալ ի Կայսերական Համալսարանէ Ս. Պ. {բուրգայ}, զվկայագիր մետրիկական, եւ զերկուս օրինակս թղթոց

, թէ Հայոց պատմութեան ո՞ր խնդիրը պիտի պարզէր այդ {բուրգերի} մակագիրը կամ ովի՛ն քանի պատարագ տրուելու յիշատակա

նթարթում նրա վզից բռնելով Փաթաթւում եմ նրա խրոխտ {բուրգերին}... Եւ այտերը վառում իմ տաք համբոյրով. Ջանում

նչդեռ աղտը եւ դաւաճանութեան ամօթը գրեթէ եգիպտական {բուրգերին} հաւասար: Չգիտենք թէ ի՛նչ մտածենք, մի՞թէ հաւատան

հուսով դուրս եկա Մոսկվայից եւ ահա գտանվում եմ Պ. {բուրգի} համալսարանում։ Իմացիր որ ես մայիսին կանդիդատ

աբեղաների Ֆրանսիայից աքսորուելու յիշատակի համար։ {Բուրգի} վերայ կայր հետեւեալ վերնագիրը։ S. P. Q. P

ռանձնարանի մէջ, խորհուրդ էին կատարում, երեւեցաւ {Բուրգուան} ՝ Յակոբեանների վանքի վանահայրը, եւ յայտնեց, թէ

նցաթուղթ լինել։ Դուքս Մայէնը տուեց այս նամակները {Բուրգուանին} եւ խնդրեց համոզել Կլեմանը, որ հարցուփորձի ժամանա

բազմանում է, հետեւաբար նոցա բերքը եւս, այսինքն {բուրդը}, մորթը, միսը, կաթը եւ այլն, որ նոյնպէս արժանի

լ եկեղեցու արդիւնքը ժողովրդիցն է: - Ոչխարը, {բուրդը} եւ կաթը իւր տիրոջը տալով, իրաւո՛ւնք ունի պահանջե

ւր ոչխարների հետ՝ ստանալով նորա կաթը եւ խուզելով {բուրդը} ։ Ահա, այս անբնական եւ բարբարոս սկզբունքով չորաց

ձի, գութան, չութ պահում. հացը, եղը, պանիրը, {բուրդը}, ամէն բանն էլ իրան իրան գալիս ա. մենք երկուսիցն

ր մարմնի կանոնաւոր մեծութիւնը, ծննդականութիւնը, {բուրդի} յատկութիւնը, գոյնը եւ բնութիւնը: Հարկաւոր չէր ա

աշիւ տար նորան, թէ որքա՛ն արդիւնք էր ստացել նորա {բուրդից} եւ կաթից, եւ թէ ո՛ւր, կամ ի՛նչ բանի համար ծախք

կներից բազմերանգ Նուրբ մատներով իր սիրուն Կազմած {բուրեան} մի պսակ ` Պճնում ճակատն սիրածի. Ու գեղգեղո՜ւմ է

րինակ, Որպէս գրկաց նա կուսին: Զմուռս {բուրեն} ստեանց պտկունք, Յայն հոտոտի մեր քերուբ.

իճանի սաստիկ էր ժողովրդի ատելութիւնը դէպի նա, որ {Բուրժի} Արքեպիսկոպոսը, որի վիճակի մէջ կամենում էր բնակու

ԱԼԹՆԵԱՆՑ ԱՆԴԱՄՈՅ Հ. Հ. ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹԵԱՆ Ս. Պ. - {ԲՈՒՐՂԱՅ} Դիւանատուն Լուսաւորչական Հայուց Թեմակալ Առաջնորդ

ամ եւ-ով բառերը երբեմն վեվով կը գրեն. զոր օրինակ {բուրուառ} եւ բուրվառ, երիվար եւ երիւար, նուագ եւ նըվագ.

րուած է կանաչով, Բիւր ծաղիկներ իւրեանց հոտը {բուրում} են: Ուրախ ուրախ թռչունները երգելով

րվառ: Յաւիտենական քո օթեւանից, Այս խնկի {բուրումը} ընկալ նորանից, Մաղթէ՛ նորան կեանք որպէս նահա

ռ: Յաւիտենական քո օթեւանից, Այս խնկի {բուրումը} ընկալ նորանից, Մաղթէ՛ նորան կեանք որպէս նա

արագործի մասին, որ միշտ զոհ էր բերում Աստղկին եւ {բուրվառ} էր ձգում նորա որդուն... Չդիմացայ այս անարգութեան

սիրական հայրենի բարբառ Ձգում է անոյշ այս խնկի {բուրվառ}: Յաւիտենական քո օթեւանից, Այս խնկի բուր

րական հայրենի բարբառ Ձգում է անոյշ այս խնկի {բուրվառ}: Յաւիտենական քո օթեւանից, Այս խնկի բ

երը երբեմն վեվով կը գրեն. զոր օրինակ բուրուառ եւ {բուրվառ}, երիվար եւ երիւար, նուագ եւ նըվագ. թուական եւ

ել՝ տաք է, մեկ երկու շաբաթ առաջ քիչ մը ցրտեց եւ {բուք} եկավ, այժմ տաք է, փառք աստուծո: Ծանի՛ր, ե

ՈՒԹԻՒՆԸ Արփին ինչպէ՜ս է փողփողում Անձրեւներից, {բուքից} յետոյ. Տերեւն ինչպէ՜ս զուարթանում Զովիկ ցօղից `

ր: Հետո, շարունակելով ընթերցումը, տեսա, որ դա {Բոքլի} " Անգլիայի քաղաքակրթության պատմությունն " է: Ճիշ

նամակդ ստացա այս րոպեին՝ Մակոլեյի 3-րդ հատորի եւ {Բոքլի} " Քաղաքակրթության պատմության " հետ միասին: Ոչ մի

թվակիր նամակդ ստացա երեկ երեկոյան՝ պաքսիմատի եւ {Բոքլի} գրքի հետ միասին: Բոլորի համար ի սրտե շնորհակա

տեսության գա, ինչպես ասում էր Լազար Իլիչը: {Բոքլի} գիրքը բոլորովին տարբեր հրատարակություն է. նախկին

լո՜ւնձ ի կպրէ կարաս: ՀԵՆՐԻԿՈՍ ԹՈՎՄԱՍ {ԲՈՔԼԻ} ՅԻՇԱՏԱԿԻՆ Եղան մարդիկ, որ մեկնեցին

կերպ չի կարելի հրաժարվել: Բայց ինչ վերաբերում է {Բոքլին}, ապա խոստովանում եմ, որ նա ինձ վախեցնում է ո՛չ

(հիշում եմ Դավրիշովին): Դրանով ես պարտական եմ {Բոքլին}: Ես նրանից սովորեցի: Բայց այդ նյութերն ինձ մոտ

անգստացա, բայց այնուամենայնիվ, վախենում եմ, որ {Բոքլն} ամբողջ քաղաքակրթությունը չբխեցնի բողոքականություն

գործի արդարացի լինելը: Չնայած այդ բոլորին, {Բոքլն} ուղարկեցեք, ես մի տեղ ինչ-որ բան եմ կարդացել այդ

նկ ուստի կուգասը " եւ Քեօռօղլուի " Այվազըն գիւմիշ {բչաղը} "։ Քեարամի եւ Աշըգ-Կարիբի խաղերը: Ո՞րն է լաւ,

ւորեակին Սուր եղջիւրները ցցուեն. Եթէ փափուկ քո {բռան} մէջ Գտնես սրած դու մի ցից - Լաւ դարբնուած ամուր

անցեալ տարւոջն շինել ետու ի հիմանէ հաստահեղոյս եւ {բռաշէն} կառուցմամբ՝ ծախսելով ի սմա քառասուն եւ հինգ հազա

ու, թէ ուր էիր այժմ, միմիայն յուսալով Վիսբադենի {Բռաուն} անունով բժշկի շնորհի վերայ, որին ուղարկում եմ այ

օր: Ամառը խոստացել էիր գալու, ինչպե՞ս եղավ: {Բռասլետի} եւ զապոնկաների ստացածդ մինչեւ այժմ չի հայտնեցիր:

Ну, вам тогда уж поздно. Ну, կ՚ասի, եդ {բռբռան} Տէրտէրներին տուր փողը, Դիր телега-ն ո

նից] Բռեսլաւ 6- 45 րոպ. II - 4- 77 III - 3 -28 {Բռեսլ[աւից]} Վառշաւ 15 ժամ II - 9 - 52 III - 6 - 37 Գումար

էն] 20 I/2 II - 11 - 69 III - 7- 54 Դրեզդ[ենից] {Բռեսլաւ} 6- 45 րոպ. II - 4- 77 III - 3 -28 Բռեսլ[աւից]

եւ տուեց կնոջը: Կինը, թէեւ զարմացաւ մատանու {բռիլլիանտի} վերայ, որ, քիչ-քիչ արժում էր երեք հարիւր մանէթ

պարգեւել է ճարտարագէտ Պ. Պատկանեանցին մի գեղեցիկ {բռիլլիանտիայ} մատանի, իսկ Թագաւոր Ժառանգը շնորհել է դրամական վ

ց մանաւանդ, երբ չենք հասկանում մեր սրբագրութեամբ {բռնաբարած} բանը։ Այսքան։ § 62. " Մի գուցէ քաղիցէք զորո

յ ժամանակին անվեհեր Հաննիբալ: Հետեւանք այդօրինակ {բռնաբարական} ընթացից մերոցն ընդ հարազատ լեզու ժողովըրդեան զի՞ն

անտեղի եւ գեղջուկ բացագանչութեամբ պիտի կարողանայ {բռնաբարել} ազատութիւնը. խե՜ղճ մարդ: Մեք, մեր ամբաստանո

ու մէջ լրացեալ ազատութեամբ: Ոչ ոք իրաւունք չունի {բռնաբարել} ուրիշի խղճմտանքը եւ սրտի ազատ խոստովանութիւնը եւ

մի այնպիսի կէտի վերայ, ուր մի ուրիշի ազատութիւնը {բռնաբարել} կամ գէթ սահմանաւորել կենթադրուէր: Հիւսիսափայլ

նք կարծում ենք, թէ իրաւունք չէ, անհնար է թերեւս {բռնաբարել} բովանդակ ազգի տրամաբանութիւնը, եթէ նաեւ չինէական

լ: Չէ կարելի ազատութիւն քարոզել եւ խղճմտանք {բռնաբարել}: Այսպիսի " չէ կարելիներ " հազարաւոր կան.

եւ Կրօնական ժողովը, ոչ երբեք համարձակութիւն ունի {բռնաբարել} կամ դատապարել խղճմտանքը ազատ հոգիների, որոնց ազա

բռնաբարում է ներկայի իրաւունքը կամ գէթ աշխատում է {բռնաբարել}, մենք հրատարակում ենք մաքուր եւ զուտ ֆանատիկոսու

պատմութեան եւ ժամանակի ազդեցութեանցը տգիտանալու, {բռնաբարել} նոր լեզուն, որ նա աճէ հին ձեւի ազդեցութեան տակ հ

օր անարգություն է մարդկության անունին: Ազնվականը {բռնաբարելով} հասարակ ժողովրդի աստվածատուր ազատությունը եւ իրավ

դդէմ եւ կամ գնում է արժանաւոր կացուցանել իւր անձը {բռնաբարելով} եւ ուրանալով ուրիշի, իւր հաւասար, ազատ իրաւունք

թիւնը, որ ամէն տեղ երեւում է, այդ մի դիպուածում {բռնաբարելով} կեղծ յատկութիւնը դնել նորա վրայ: " Սոս եւ Վ

առով նոր լեզուն էլ քաշկռտել եւ ժողովրդի իրաւունքը {բռնաբարելով}, կենդանին մեռեալի հետ պատանքելը նմանում է այն բա

ստրկանալ հին լեզուին՝ նորի անժխտելի իրաւունքները {բռնաբարելով}, որ բնաւ չէ արդարանում եւ որ չենք կարող գովել,

րությունը էլ չգիտե ինչ միջոց գործ դնել ազատ խոսքը {բռնաբարելու} եւ մեր գաղափարքը ոչնչացնելու նպատակավ: Ինձ արգել

աւունք չեն տալիս մեզ, կենդանի ժողովրդի իրաւունքը {բռնաբարելու} եւ ուրանալու ոչ միայն բնութեան տեղական (etnograp

համարուիլը, շատ պինդ կապուած լինելով նոր լեզուն {բռնաբարելու} եւ հնի ազդեցութեան ստրկացնելու անխորհուրդ ձգողութ

կաց մարմնից, ոգեւորուած դժոխային եսականութեամբ, {բռնաբարեցին} ուրիշները եւ յափշտակելով նոցայ զօրացուցին իւրեանց

զմանից դուրս չէ եկել, որ իր ժառանգների իրաւունքը {բռնաբարէ} եւ ժառանգութիւնը իր ձեռքը անցնէ։ Եւ մէկ անգամ մե

ինչ ազգային բազմօք գերազանց, քան զայլոցն, յորս {բռնաբարի} ազգային ոգին յօտարութիւն: Զգործն եկեղեցական

օտ, եւ մինչեւ այն ժամանակ " Արքայութիւն Աստուծոյ {բռնաբարի}, եւ բռունք յափշտակեն զնա ", մինչեւ այն ժամանակ

յտնեցինք այնպէս, որ աւելի ասելու չէինք, եթէ այն {բռնաբարուած} աղջիկը լինէր մեր քոյրը, եթէ այն ծեծուած կինը լին

դուստրը կամ ամուսինը, քան թէ մի վանցի լլկուած եւ {բռնաբարուած} անմեղ աղջիկ, քան թէ մի նահատակուած կին, քան թէ

ութիւնը չունի այդպիսի պատուանդան, ուրեմն, որպէս {բռնաբարուած} խելքի արդիւնք, առաւել եւս պիտի մերժուին եւ արժան

գործերի վկայելով եւ այդ գործերից հարստահարուած եւ {բռնաբարուած} ժողովուրդի վկայելով չէ՞ լուծւում քահանայութենից:

ն մառախուղները ցրուել: Եւ ասես թէ լուսաւորութեան {բռնաբարուած} իրաւունքը, իր վրէժը հեղինակից հանելու համար, ձգ

ւնը է նորա մտքի անսահման ազատութիւնը, եթէ այն էլ {բռնաբարուեցաւ} այս կամ այն հեղինակութիւնից կամ համակարգութիւնից

տաղահաս դստերքը զոհ գնացին անխնայ, մեր պարոնների {բռնաբարութեան}. կանանց մասին այլ խօսք չէ մնում: Մեր որդիքը նոք

ե՞ղ հանեցիր տնտեսական խնդիրը... Եւ չկամելով {բռնաբարութեան} կերպարանք տալ այս ժխտողութեան, տակաւին իրաւունքի

եայ հասակին, հանգիստ տայ իւր անձին եւ ազատ թողու {բռնաբարութենից} Հայոց եկեղեցին, որ երբէք չէ խնդրել պարոնի փաստաբ

ազգի վրայ որպէս հարստահարութիւն եւ ազատ իրաւունքի {բռնաբարութիւն}: Եւ ո՛վ կարող է գործ դնել այղ հնարը: Եւ այն, ո

ղել են այդպիսի անճոռնի պսակներ, բնութեան տարաժամ {բռնաբարութիւնը}, բայց, այն ժամանակ, թող ներեն մեզ, Վարդիթերը

որ հնազանդութեան պէս կոյր չէ, որ հրամանի պէս չէ {բռնաբարում} քո հասկացողութիւնը, այլ աղբերանում է փաստերը եւ

րիլ: Այն ուղղութիւնը, որ առանց մի էական խորհրդի {բռնաբարում} է ներկայի իրաւունքը կամ գէթ աշխատում է բռնաբարել

արոզում, այո՛, ըստ երեւոյթին հաւասարութեան ոգին {բռնաբարւում} է, երբ յանցանքը ներւում է, բայց եթէ այդ ներողու

կարող է, եւ մանաւանդ երջանիկ, եթէ աշխատութիւնը {բռնադատական} չէ, այլ կամայական, եթէ նա աշխատութիւն է եւ ոչ ծ

ն Խալիբեանք կամակար ստորագրեալ, զմնացեալսն գրեթէ {բռնադատեալ} են ի ստորագրել է որ ողոքելով եւ է սպառնացեալ: Եր

ելորդ ենք համարում ասել, թէ ոչ ոք իրաւունք չունի {բռնադատել} ուրիշի սրտի վկայութիւնը։ " Հիւսիսափայլի " ուղղու

տոյգ Կենալ նրան հակառակ: Որք պաշտամունք բնութեան {Բռնադատել} են ջանում, Նրանց հրեշտակն բարձրաձայն ` Խելագար է

այժմեան հայը կարող է խօսել այսպէս եւ ոչ այլապէս։ {Բռնադատել} նոր լեզուն եւ մինչ այն աստիճան ստրկացնել հին լեզո

նորա ճակատի վերայ իւր կնիքը: Հարցասիրութիւնը {բռնադատեց} ինձ մօտենալ այդ մարդուն, նորա մելամաղձոտ կերպարա

տ խօսակցելով: Ին՞չ մեղքս պահեմ, հետաքրքրութիւնս {բռնադատեց} ականջ դնել: Մօտեցայ պատին, եւ ահա լսում եմ, որ

տաւորեցայ ինքնին թէպէտ եւ հոգեւոր իշխանութիւնն ոչ {բռնադատէր} զիս, յայն ստանալ ի հասարակութենէ Նախիջեւանայ, (

ան արձանագրութեամբք, ապաստան արարեալ յիս միայն, {բռնադատիմ} բողոքել առաջի Ձեր եւ բովանդակ ազգին Հայոց ի Նախիջ

զի յայնմ ժամանակի՝ այն է յամի 1846, յորում զիս {բռնադատին} յանձին առնուլ գոլ յանցաւոր, գտանէի ես 17 ամեայ մ

րէն իսկ այլ ազգ ընթանալ եւ զզայրոյթ սրտից իւրեանց {բռնադատին} եղջերուաքաղօք մխիթարել: Ոչինչ է իմ գրեալ ի Թի

վտանգներից ու ապրել էր ասրահով: Խղճմտանից {բռնադատուած} ` ինքն էլ լացեց մի մեծ լաց, Մոռցաւ այն օր ե

ստովանելու համա՞ր, որ հանգամանքներից եւ յոյսերից {բռնադատուած} վազել է դէպի հայոց եկեղեցու, ոչ երբեք փակուած,

ւմ ենք, թէ հարստահարուած երկրագործը կամ շինականը {բռնադատուած} է լուռ մնալ իր հարստահարողների ընդդէմ եւ միայն գի

ասկանալով մարդու եւ մարդկութեան խորհուրդը, առանց {բռնադատուելու} մի հարկադրական պահանջողութենից, ինքնին աշխատում

նչեւ այդ աստիճան անարգել իւր անձը: Մեզ շատ անգամ {բռնադատում} են կարմրել եւ ամաչել, բայց մեր հոգով չափ սիրելի

դդէմ, առաջնորդներ է կարգում. շատ անգամ, այո՛, {բռնադատում} է եւ եպիսկոպոս ձեռնադրել իր արբանեակները, որի օր

, նորա ոգին էլ բան չունի այս գործի հետ։ Բայց երբ {բռնադատում} ես գրիչը ինչ որ էլ լինի բան գրել, յայտնի բան է,

, նորա ոգին էլ բան չունի այս գործի հետ, բայց երբ {բռնադատում} ես գրիչը ինչ որ լինի մի բան գրել, յայտնի բան է,

մ ինչ անէ հեղինակը, երբ ուրիշ բառ չկայ եւ հարկից {բռնադատված} ՝ ընդունել է կա՛մ հինը, կա՛մ օտարը։ Հեղինակը բն

իքի բացարձակապէս վնասակար աւանդութեան վրայ, որին {բռնադատօրէն} ինչ-որ նշանակութիւն էին տալիս նրանք: Այդ աւանդու

ել նմա հակառակ: Որ յաւակնին զբնութեան {Բռնազբօսել} պաշտամունս՝ Հրեշտակն ասէ բարձր ի ձայն

ըռընել ասացեալ արուարձանի Վիօլէ փողոցում: Վարձով {բռնած} տունը վարժարանի համար, անտարակոյս, չունի այն յա

իսկ միւսի գլխի վերայ հրեղէն լեզու եւ աջոյ ձեռքում {բռնած} մի ջահ, լուսաւորում է Արարատը: Սորա տակ՝ մի դա

էք այսօր ձեր նախահարց ոսկերքը: Բայց, այն օրերից {բռնած}, որչափ յառաջ, այնքան ծանր պիտի լինի այդ դատաստա

շտ կարող է մնալ Հարաւային Ամերիկայի ` մինչեւ այժմ {բռնած} ընթացքի հետ: Բայց, չնայելով այս բոլորի վեր

պիտի առաւել աղքատանայ, եթէ ճգնի իւր մինչեւ այժմ {բռնած} ճանապարհը շարունակելու: Նա աղքատ է, բայց այդ աղ

ն իւր թմրութենից, որպէսզի նշմարէ իւր մինչեւ այժմ {բռնած} ճանապարհի ուղղութիւնը եւ փոխէ նորան յառաջ, քան թ

եցանք: Իսկ երբ ամենայն սառնութեամբ քննեն իւրեանց {բռնած} ճանապարհը եւ այս քննութիւնը յառաջ տանին մինչեւ գո

արէ մի տնտեսական յեղափոխութիւն, իւր մինչեւ այսօր {բռնած} ընթացքի մէջ, եւ մինչեւ չդիմէ դէպի բնութեան գոգը

նքը իւրեանց ընթացքը արդարացնելու համար եւ իւրեանց {բռնած} ճանապարհը ամբոխի աչքից ծածկելու խորամանկութեամբ գ

արանց ` Թոյլ տուր ինձի բանալ դու Եւ գլուխըս վեր {բռնած} ` Թաքստոցը մտնելու: Ի՛նձ վրայ, կոյս, դու ցօղ

Մեր հրեշտակն իր ֆալլոսով... Կրկնաղբիւրի առուն {բռնած} Մղում ճամբով ցօղապատ եւ Սողոսկելով բարձրանում է

րայ նստած Նա բաժակն է ինձ տալիս, Գլխից {բռնած} մինչի ոտըս Երակներս դողում է։ Ամ

րանում Մի ծեր մարդու կերպարանք, Ձեռին {բռնած} սուր մանգաղ Ու սպիտակ մահու պատանք:

, մտաւ նա մի մութ փողոց. Պատահեց մի վարձով {բռնած} աւազակ, Որին գիտէր անգլիացին շատ վաղուց:

խուր դէմքով ուրուական: Մի ծանր մուրճ {բռնած} էր պինդ իւր ձեռքում, Որով գետինը փորում էր

նը վառ, Էջմիածնից Օշական Դագաղին վրայ {բռնած} պար ` Չէ՞ր բուն լոյսը Մեսրովբեան:

անսխալ իմանալ եւ ոչ թէ Աստուածաշունչը միշտ ձեռքը {բռնած}, յիմարացած մարդոց պէս այս ու այն խօսել։ Իսկ մեր

ւնհոդոսի շինուածքը, իսկ ձախ կողմդ Ներսէսեան լիճը {բռնած} առաջ գնաս բաւական տեղ դէպի արեւմուտք, այն ժամանա

սելի, աղաղակը դադարեցաւ, դուրս եկաւ Լուկուլլոսը {բռնած} ունենալով ձեռքում մի ահագին սկուտղ, որի վերայ շա

երը, նոցայ քամակից ` ձիաւոր ասպետները, ձեռքերին {բռնած} այն կերոններից, որ սպանիական ինկվիզիցիոն պատրաստ

, որ կանգնած էր սատանայի գահի աջ կողմից, ձեռքին {բռնած} գալարած մի թերթ թուղթ, յառաջ դուրս եկաւ հրապարակ

Շաքարեանցը, իւր բոլոր կեանքը 18 տարեկան հասակից {բռնած} մինչեւ այսօր (այժմ կը լինի նա 36 տարօք) անդադար

եւ միշտ. չեմ ասում յաւիտեան, որովհետեւ այդ ազգի {բռնած} ճանապարհը այնպէս է, որ դարերի եւս դժուար թէ կը դ

Մի ամբողջ խմբի տալիս էր հրաման, Իւր ձեռքի {բռնած} թեթեւ հրացանով։ Ես տեսայ դարձեալ, մի ո

ել էր նորանում մի պակասութիւն, այլ երեխայութենից {բռնած}, ստացած լինելով մի առողջ եւ բնական կրթութիւն եւ

ն է, ուր դատւում են ամենայն մարդիկ, շատ մեծերից {բռնած} մինչեւ վերջը: Ամենայն մարդ իւր կարծիքն է ասում.

, տեսաւ Շահումեանցին իւր առաջեւը, որ նորա ձեռքից {բռնած} աշխատում էր վերայ բերել Մանուշակի ուշը: Արդէն

րը եւ դրօշակները եւ քսում է հիւանդի վերայ, գլխից {բռնած} մինչեւ ոտքը. այստեղ հիւանդին ասում են, որ երեք

ններով դուրս գնաց Թիւթիւնճի-օղլուի տանից, ձեռքին {բռնած} թեթեւի կապոցը եւ մի ճրագ: Ինքը Մանուշակը, ոչինչ

է ի՞նչպէս մարդկային բանականութեան հետ ձեռք ձեռքից {բռնած} յառաջ է խաղում, թէ ի՛նչ վերանորոգութենների է ենթ

ուխտաւորների հագուստներով, ձեռքերում Սուրբ գիրք {բռնած}, իբրեւ ուղղափառութեան նշան՝ գլխների վերայ վարդի

ցաւ ժողովրդոց մէջ. ամենայն հասակի մարդիկ՝ ծերից {բռնած} մինչեւ մանուկը, խուռն բազմութենով վազում էին նոր

մեծ երջանկութիւն էին համարում մեռանել՝ ձեռքերում {բռնած} ունենալով կովի պոչ։ Ո՛չ ոք բարեպաշտ Հնդկացիներից

գտաւ կենտրոնական առաձգութեան օրէնքը, այդ օրերից {բռնած} էլ ջուրը չէ հնազանդւում գաւազանների կամ Ականատեսն

թեան միջնորդութենով, եւ այս երկուսը, ձեռքէ ձեռք {բռնած}, պիտոյ է մշակէին ազգին բանականութիւնը։ Բայց այն

րմանալի է, որ այդ պարոնները, որ հին լեզուի պոչը {բռնած} ՝ քշում են իւրեանց էշերը յառաջ, չեն կարողացել մի

ւթեան շինուածքը կործանուել ու կտորներն էլ Նեվայից {բռնած} մինչեւ Եաւա հասել, եթէ ազգը հազար տարիներով ծանր

կասե: Աղեկը ի՛նչ է. ջերմը ամեն օր չի բռնիլ, {բռնածն} ալ առաջվան չափ էզելմիշ չանիլ. աս ջերմն է իմ տուն

անների պաշտպանության: Ավստրիայի կամ մի ուրիշ {բռնակալ} տերության դատաստան չէ, որ մի քանի թուղթ սեւցնելո

ա ստրկական կրօնը, դէպի նորա անձը, որպէս դէպի մի {բռնակալ} եւ թշնամի Ռուսսիայի, որի խաղաղ քաղաքացիներից մին

ցանկութիւնը պատճառ է եղել իմ հալածանքին անիրաւ եւ {բռնակալ} մարդերի կողմից: Վերջին խօսքերը, թէ " անիրա՛

երի կողմից: Վերջին խօսքերը, թէ " անիրա՛ւ եւ {բռնակալ} մարդիկ հարստահարել են նորան ", դղրդեցին իմ հոգին

դեռեւս անհետացած չէր իմ ուղեղից: - Անիրաւ եւ {բռնակալ} մարդերի կողմի՞ց, - գանչեցի ես, եւ արիւնը գլխիս

խաղաղութիւնը իմ պարզ հարցմունքս, եւ կամենում ես {բռնակալ} հայեացքով պապանձեցնել լեզուս, մինչդեռ ասում ես,

սարակ ժողովուրդի ընդունած սկզբունքից: Մի յարատեւ {բռնակալ} կառավարութիւն մի ազգի մէջ ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ ա

ին նորանց եւս մասնակից առնելու: Մինչեւ այժմ {բռնակալ} աշխարհակալութիւնքը մի սուտ փաստ ունէին իւրեանց ձե

խեղճ մարդը իւր կեանքը իբրեւ շնորհք, չպիտի ստանար {բռնակալ} -բարերարից: Միստիկները չկամին այս տեսնել, ն

նչ է մնում այն մարդերին, որ ո՛չ միստիկ են եւ ո՛չ {բռնակալ}: Ի՞նչ է մնում մեզ: " Քարոզել տնտեսական խնդ

, որոնք անմեղ են եղած, բայց ի՞նչ առնես, այդպիսի {բռնակալ} մարդերի չէ կարելի հաճոյանալ առանց մի քանի զրպարտո

յտնուելով Հրէաստանի մէջ, ) պատերազմեց կրօնական {բռնակալ} հոգու հետ՝ մերժելով անխորհուրդ եւ պառաւական աւան

րիտ. ո՛վ մեզանից բողոքելու չէր, եթէ մի բարբարոս {բռնակալ} ձեռք կապէր մեզ թէ՛ նիթապէս եւ թէ՛ բարոյապէս, կամ

չ անիրաւել առ Մխիթար հաւատափոխ, պարտ էր միտ դնել {բռնակալ} հանգամանաց ժամանակին, իբրեւ ի վերայ մարդոյ միշտ

նի Հայոց առաջին հոլովումն է եւ մեր առաջինից աւելի {բռնակալ}, այնպէս, որ գրեթէ լեզուի բոլոր բառերը գնում են

զիս զժամանակս քանիս արտաքոյ Ռուսսիոյ եւ որովհետեւ {բռնակալական} ընթացք Թադթէոս եպիսկոպոսի Բեկնազարեանց զգենուն զն

հասարակութիւնը սկսում է բռնանալ իւր վերայ եւ նորա {բռնակալական} ձգտողութիւնքը բնաւ իսկ պակաս չեն արտաքին բռնութեա

կային արժանաւորութիւնը: Այստեղ դարձեալ երեւում է {բռնակալական} ոգին, այստեղ դարձեալ կոպիտ կերպով նշանւում է մին

ուն սկզբունքը եւ ուղղութիւնը։ Ստրկական կրօնի մէջ {բռնակալական} հոգի երեւում է իւր ահարկու մեծվայելչութեամբ. նոր

ութեանը։ Քրիստոնէութիւնը խորտակում է ամենայն {բռնակալական} լուծ, փարատում է ամենայն խաւար, հիմնուած լինելո

եւ այլ սոսկալի մոլութիւնք ծնեցան բռնակալութենից։ {Բռնակալական} հոգին, որ պաշտպան է ստրկութեան, բռնակալութիւնը

ոռանաք, որ մեր կայսրը վարւում է ձեր հետ որպէս մի {բռնակալի} հետ, որ, տիրապետելով մի աշխարհի, խռովում էր դր

րուելով, ոմանք՝ կապած ձեռք ու ոտքով այս կամ այն {բռնակալի} դուռը տանուելով, բերուելով եւ շղթաների մէջ իւրեա

: - Ո՛հ, սիրական, խաղաղ մնա՛, {Բռնակալի} դա աստղ էր, Որ աշխարհը իւրեան գերի Ծն

ցաւ իւր կողմը, մոռանում է իւր պաշտօնի կոչումը եւ {բռնակալի} գործ է յանձն առնում. մի կողմից խրախուսում է իւրա

րանից արժանաւորը չկայ. նա աշխարհի երեսին անցաւոր {բռնակալի} հաճոյանալու համար չխնայեց իւր եղբարքը, որոնց երա

հզօր ձեռքում: Սրտապնդելով ասացի այս խօսքերը {բռնակալին} ՝ մտածելով, եթէ կը վնասէ ինձ, գլուխը քարը, թո՛

որ ապրէր: Մի՞թէ ծանր չէր նորան ընդունել ապերախտ {բռնակալից} 14000 ֆրանկ որպէս ողորմութիւն: Մեր ընթերցողներին

անգնած են, որ մարդը հող եւ մոխիր է նոցա առջեւ։ {Բռնակալները} սեպհականութիւն են պահանջում, նոքա կենդրոնացած են

նքը, նոյն միջոցին եւ օդը հնչեցնում է հարստահարող {բռնակալների} ուրախական բացագանչութիւնը: Յաւիտենակա՜ն ամօթի ժա

աւունքների հաւասարութիւնը, որոնք ստրկացած են կամ {բռնակալների} կամ դարաւոր աւանդութիւնների (tradition) որ եւ է

րեանց արծաթի թումբերի տակ միշտ անխոցելի են, նաեւ {բռնակալների} իշխանութեան մէջ: Բայց այն խեղճ հայը, այն հար

քարոզել ազգութիւնը, միստիկներին գայթակղութիւն եւ {բռնակալներին} սահմանադրութիւն, իսկ հասարակ ժողովրդին փրկութիւն

ուէին դահճի ձեռքով, որպէս հոգեսպան գործիք խաւարի {բռնակալութեան}: Մեր ազգը երկար ժամանակ, կամ աւելի ճիշտ եւ

եղ, եւ նորա խմելիքը խառնուած է եղած արտասուքով: {Բռնակալութեան} մուրճերը այնպէս սաստիկ ջարդել են մեր ազգը, որ մի

օրից, երբ ընդհանրական եւ մասնաւորապէս աւստրիական {բռնակալութեան} ջերմեռանդ քուրմը հրատարակեց, թէ " Իտալիան լոկ աշ

ազգութիւնն է նոցա միակ դրօշը, որ կարող է բացուիլ {բռնակալութեան} ընդդէմ: " Ազգութիւնն է միակ հնարը դէմ դնելու նաե

Ազգութիւնն է միակ հնարը դէմ դնելու նաեւ լուսաւոր {բռնակալութեան}, եթէ միայն բռնակալութիւնը կարող է լուսաւորուիլ,

թշնամի՛ ենք այդպիսի ազգութեան, ինչպէս թշնամի ենք {բռնակալութեան}, ո՛ւր կամ ինչ կերպով, որ յայտնուի: Գիտենք, կա

գիրկը, մեր սիրելի Հայերը, ազատուելով թաթարների {բռնակալութեան} լծից, գաղթում էին դէպի Դօն գետի ափը եւ Նախիջեւան

ակեալ ի պապականութեան, ինքնին հատուցեալ բարբարոս {բռնակալութեան} հարկս ստրկականս, եւ ՚ի կոյր հնազանդութեան ժողովր

կողմից շատ աւելորդ չէ յայտնել, թէ կուրութեան եւ {բռնակալութեան} մէջ, այո՛, հաւատ չունինք, հաւատալով, որ Աստու

կենդանութիւնը մի կերպով ապահով կացուցանելու համար {բռնակալութեան} երեսից։ Պապականութիւնը, իւր մէջ կենտրոնացնելով

որի մոլեկրօն աբեղայքը՝ այդ ստրկութեան որդիքը եւ {բռնակալութեան} խաւարատեսիլ եւ դժոխադէմ զինուորքը, եկեղեցու բեմե

, յափշտակութիւնք եւ այլ սոսկալի մոլութիւնք ծնեցան {բռնակալութենից} ։ Բռնակալական հոգին, որ պաշտպան է ստրկութեան, բ

ւիլ, կամ լուսաւորուելուց յետոյ՝ յարատեւել իբրեւ {բռնակալութիւն} ", - կրկնում ենք, մեր դարու երեւելի մտածողներից

գտանել մի աշխարհում, որի հիմքերը եւ տարերքը էին {բռնակալութիւն} եւ ստրկութիւն, որի գլխաւորը, Աստուծոյ ամենակալի

գնել իմ հայրս, իմ պապս: - Ինձ ի՛նչ փոյթ: {Բռնակալութիւնը}, որ նոյնն է, թէ աւազակութիւն, վաճառել է քեզ հա

իւր օրական հացը ճարել՝ ստրկանալով ուրիշին: {Բռնակալութիւնը}, եթէ նորա երեւեցուցիչը մի անհատ է, թո՛ղ լինի այ

էմ դնելու նաեւ լուսաւոր բռնակալութեան, եթէ միայն {բռնակալութիւնը} կարող է լուսաւորուիլ, կամ լուսաւորուելուց յետոյ

ամաքահողը մինչեւ վիզը թաղուել էր ստրկութեան մէջ: {Բռնակալութիւնը}, բարքի ապականութիւնը, սնանկութեանը եւ մարդկային

ց։ Բռնակալական հոգին, որ պաշտպան է ստրկութեան, {բռնակալութիւնը}, որ չկամի խոստովանել մարդկային հաւասարութիւնը՝

երկաթը անզօրի եւ անպաշտպանի պարանոցի վերայ։ {Բռնակալութիւնը}, դահիճ դառնալով մարդկային հոգու ազատ կարողութենն

ուրիշ արժանաւորութիւնքը։ Ո՜րքան սաստիկ է խաւարի {բռնակալութիւնը}, ո՞րքան հեռու է տակաւին մարդը այն աստիճանից, ու

(idée fixe). նա էլ չէր յիշում Լոլդովիկոս XIV-ի {բռնակալութիւնքը}, որ շարունակ 50 տարի ոչ միայն քամեցին Ֆրանսիոյ ա

դեցութենից՝ դորա հակառակ, Հռովմը ստրկությամբ եւ {բռնակալությամբ} հիմնված մինչեւ այսօր հաստատ կացավ յուր սկզբունքին

մարդկության, մի սոսկալի ապացույց այն բանին, թե {բռնակալության} արվեստի դժոխային մեքենան հանգչում է անձնասեր եւ ե

մարդու պարտքն է միօրինակ գարշիլ եւ զզվել, որպես {բռնակալության} ուժի պատկերացույցից, նույնպես եւ նորա շրջանակից

փորձանք դարձավ մարդկության գլխին: Ստրկության եւ {բռնակալության} փոխադարձ սկզբունքների վերա հաստատված կառավարությո

նչ անես, որ Հեգելի պէս մարդը փրկութիւն է տեսնում {բռնական} ֆրիդրիկոսների ձեռքով դարբնուած շղթայի մէջ, քան թ

ազատութեան թագաւոր նստելը, կամեցաւ մի ակնթարթ, {բռնանալ} խօսողի կարծիքի վերայ: - Ասա՛, եղբայր, աս

հասարակութիւն, ինքը այդ հասարակութիւնը սկսում է {բռնանալ} իւր վերայ եւ նորա բռնակալական ձգտողութիւնքը բնաւ

ութիւնների ընդդէմ բողոքելուց, ո՛վ պիտի համարձակի {բռնանալ} մեր ազատ խղճմտանքի վերայ եւ հարկադրել եկեղեցական

մեր կամքը եւ այլ աննիւթ կարողութիւնքը աշխատում են {բռնանալ} եւ նոյնիսկ բնութեան վերայ, աշխատում են, եթէ կար

աց դէպի իւր դատապարտելի եւ անքրիստոնեայ նպատակը՝ {բռնանալ} մարդկութեան վերայ, գերի եւ ստրուկ շինել նորան։

աթը, որ դէմ ես անում նորան, այնտեղ քո խորհուրդը {բռնանալ} չէ բնութեան վրայ, այլ ուղղութիւն տալ նորան եւ սա

կարող շահիլ ազգի համակրութիւնը, փորձ են փորձում {բռնանալու} նոցայ վերայ, կոպիտ ուժի օգնութեամբ, կամ իւրեանց

ողութիւն, բնութեան եւ անցած գնացած ժամանակի վրայ {բռնանալու}: Լեզուի խորհուրդը ձեւի մէջ չէ, այլ իրի մէջ. եթ

ջ ազատ չէ, եւ երկրորդ, եթէ ինքը այնուհետեւ պիտի {բռնանայ} իւր ընկերի վերայ: Եւ քանի որ տնտեսական խնդիրը՝

եւ եթ կուրացուցանել կուրացուցանէին զժողովուրդն, {բռնացեալ}, ո՛չ միայն ի վերայ կամաց եւ ցանկութեանց ազգին,

զելով իւր անձը, հակառակ իւր Վարդապետի հրամանին, {բռնացել} է այս աշխարհի վերաբերեալ հողի վերայ, որ պատկանու

- Աւստրիան, իւր 8 միլիոն ձկնարիւն Աւստրիացիներով {բռնացել} է Լօմբարդիոյ վերայ եւ չէ կամենում Վենետիկը ձեռքից

ս էր բնութեան նիւթական բաների օրէնքից, շատ անգամ {բռնացնում} են մեզ ո՛չ թէ միմեանց վերայ, այլեւ նոյնիսկ բնութ

թեան ճիգը աշխատում էր վառել բորբոքել, եւ այսպիսի {բռնաւորական} ներգործութեամբ ծառայ եւ ստրուկ է շինում այն մարդը

գիտէր ոչնչացնել բոլոր խոչընդակութիւնքը։ Րիշիլիէի {բռնաւորական} բնաւորութիւնը եւ խորամանկութիւնը ըստ ամենայնի համ

ոճ ենք դատում, կարծէ թէ մենք մեր վրայ դրական կամ {բռնաւորական} գաղափար ունինք։ Բռնութիւնը ո՛ր դիմակի կամ ինչ շպ

մոսֆէրայի մէջ աճած մարդը, բացի իւր վզի լուծից եւ {բռնաւորի} գաւազանից ուրիշ բան տեսած չլինելով, մի մարդու պա

այսօր էգուց մեռանելու է եւ նորա տեղը պիտո է որդին {բռնե}. եթե սերմերը ոչնչանային, հետեւաբար մարմինների տ

ան թշնամիք ազգի մերոյ եւ յառաջադիմութեան, որ ըստ {բռնեալ} ի նոսա հակառակասիրութեան եւ նախանձու պահանջէին ան

բ հետագայում իրոք կկարոդանար կանդիդատի քննություն {բռնել}: Ո՞րն է այժմ նրա ապագա հեռանկարը: Ի՞նչ, նա դեռ

բողջ շարադրածից պարզ է, թե ես ինչ ուղղություն եմ {բռնել}: Ոչ մի կերպ ես ինձ վրա պատասխանատվություն չեմ վե

ատճառը, որ ծառաս չէր ճանաչում, որովհետեւ նոր էի {բռնել} սորան: Ողջոյն եւս չտուած՝ դրեց նա թաց գլխարկը ա

ւա՜ղ... Այդ ի՛նչ մեռելատիպ գունաթափութիւն է, որ {բռնել} է արեւի երեսը։ Ինչո՛ւ տխուր է նա, նա, որ ուրիշ

եղիս մէջ, աշխատում էին իւրաքանչիւրքը առաջին տեղը {բռնել} Յիշատակարանումս, բայց ես թողնում եմ նորանց, մին

նը, Մոլդովաներէնը, Վրացերէնը կամ ուրիշները, որ {բռնել} են ազգային լեզուի տեղը: Հայաստանի բոլոր գիւղերու

ընթացակից չէ նորան, յետ է մնում: Մեք կարող ենք {բռնել} ժամանակի այն ակնթարթը միայն, որ անցնում է մեր առ

Նորա մաքուր պայծառ լոյսը ` Չորս կողմը բակ {բռնել} է"։ - Ո՛հ, իմ դստրիկ, աղօ՛թք արա

դրած գաղափարի մէջ, աւելի համարձակ հաստատութեամբ {բռնել} է ամէն կողմից իր առջեւի խնդիրը: Հեգելը իր քաղաքա

ոչինչ միջին ծայրագոյն իշխանութիւն, որ կարողանար {բռնել} նորանց եւ հաշտեցնել: Միմիայն կառավարութենական իշ

Անգործութիւնը սորան ստիպեց ուրիշ ճանապարհներ եւս {բռնել}, բայց քաջասիրտ պաշտօնաւոր երիտասարդներից մինը,

տեսանում եմ այդ աղջիկը, որ կանգնած, կամենում է {բռնել} մի թիթեռնակ: Ինձ թուեց, թէ աչքիս է երեւում..

տքի մատների վերայ եւ պարզած աջ ձեռքը, աշխատում է {բռնել} մի մեծ թիթեռնակ, որ նստած մի թուփի վերայ, շարժո

կոմսը խօսելու վերայ էր, երբ ներս մտաւ: Ձեռքում {բռնել} էր մի թուղթ: Կոմսը վերջացնելով իւր խօսքը, դարձա

ան: Նաւորդների մէջ ես տեսայ նորան, {Բռնել} էր կայմից խելքը կորուսած, Ինչպէս յուսահատ ան

այն, թէ այն մարդուն է, որ քահանան մի փոքր յառաջ {բռնել} էր աղջկայ ձեռքը եւ Առէալ զձեռն Եւայի ասելով, տու

եց, որ կամենում էր գնալ, ես եւս չկամեցայ այլեւս {բռնել} նորան, թողեցի, որ տանի ինքը տայ նամակը: Բայց ն

րը, տեսանելով նորա տգիտութիւնը, իսկոյն հրամայեց {բռնել} նորան եւ իբրեւ խաբեբայ կամ ժողովրդի մոլորեցուցիչ

, եւ Պապի տուած արտօնութեան զօրութենովը կարելի էր {բռնել} նորանց, ուր եւ լինէին նոքա, եւ դատել դատապարտել

ութենից եւ սովամահ եղաւ միմիայն այն պատճառով, որ {բռնել} էր Քենելի կողմը։ Լուդովիկոսը մեռանելու ժամանակ մ

վրդի ապրուստի լծակը: Այն մարդը, որ կարող էր մաճ {բռնել}, նա ստիպուած էր հետեւիլ հայրենիքի դրօշակին: Թող

րի աչքից անզգալի կերպով թռչող անցնող երեւոյթներ է {բռնել} եւ ամրացրել թղթի վրայ, եւ այն, պարզ, բնական եւ

մեզ նախընտիր համարուած լորը եւ մանանան չէին կարող {բռնել} նորա համար Եգիպտոսի սոխի եւ սխտորի տեղը։ Կարո՛ղ

ողներին, ինչպէս են, Սօսի թագաւոր-օձ (Շահ-մար) {բռնելը}, Սօսի քարափի գլխին աղօթելը եւ այլն: Յայտնի է,

արու մարդասէր հոգին դարմանում է նոցա վէրքերը եւ, {բռնելով} ցանկացողի ձեռքից, հանում է ցեխից եւ ապականութենի

ո՛, ես այդ տեսնում եմ "... Ակնթարթում նրա վզից {բռնելով} Փաթաթւում եմ նրա խրոխտ բուրգերին... Եւ այտերը

քաջ հանդիսացաք այս վսեմակա՜ն ասպարիզի մէջ, վկայ {բռնելով} Ձեզ նոյնիսկ Գործք Առաքելոցը, որին մօտենալու մէք

նագիծ․ նորա մէջտեղում մի ահագին սեւ կատու թաթերով {բռնելով} մի գլխատած հաւի մարմին, ուտում էր մռմռալով: Դոր

լի վերայ, որ իսկոյն յափշտակեց դարձեալ սեղանից եւ {բռնելով} ձեռքում զննում էր, չտալով Շաքարեանցի ձեռքը:

ւետարանը, սարքերը, քահանայքը եւ ժողովուրդը վկայ {բռնելով} իւրեանց ուխտին, այսուամենայնիւ չգիտէին, թէ ո՞վի

ւմ է " Աստուածային եւ երկնաւոր շնորհը ", եւ վկայ {բռնելով} նուիրելու եւ ամենայն ժողովրդեան վկայութիւնը, դնո

ակների գործերի եւ անողոքելի երկրաբանութեան վրայ: {Բռնելով} այս ճանապարհը, շատերը այդ անուններից կը կորցնեն

այնանալով եւ մի որոշեալ տարածութեան մէջ աւելի տեղ {բռնելով}, քան թէ սեղմ օդը, սկսում են կամաց-կամաց բարձրան

կը խմեցնելու համար, այլ ազգի ապականող աղուէսները {բռնելու} եւ հոտը գիշատող գայլերը ջնջելու համար: Ազգը չ

չէ պիտոյ կարողանան մարդիկ մօտենալ՝ առանց քիթերը {բռնելու} գարշահոտութեան պատճառով. որի վերայ պիտոյ է բուսա

կ՚արհամարհուի, լուսաւորչաց աւանդութիւնքն աղէկ մը {բռնելուն} ու իրենց կռիւներով քուէ ձգած Սահմանադրութիւնը չըն

անձն առնուք, խայտառակելը իմ վիզը, կամի՛ք, դաշն {բռնենք} մի վեդրօ արաղով: - Դուք ինձանից խորհուրդ հար

ուս տուտը կախ ա, Շէկ տղայ, կարմիր աղջիկ, - թո՛ղ {բռնենք} իրար եախա: Ամպել ա ձուն չի գալիս, - մթնել ա տու

ըլնիս, - իմ ախպոր սատար ըլնիս, Թէ ինձնից ջոկ եար {բռնես}, - դու սրտապատառ ըլնիս, Քաքուլիդ կալին մեռնիմ, -

միշտ անսխալ է ու Քրիստոսի փոխանորդ, Սակայն {բռնեց} ձեռքը տիկնոջ, քաշեց նորան իրեն մօտ։ Ե

որդոց հետ (որդոց, բնաւ եւ ոչ մի կնոջ անուն չկայ) {բռնեց} եւ Հմայեկի երեք որդոցը եւ Դուռը տարաւ, երբ աշուշա

ն պատերազմում Հայոց սպարապետ հոյակապ Սմբատ ասպետը {բռնեց} նորան եւ, կրակի նման տաքացրած կարմիր շամփուրը պսա

մօտ: Գրապետը մօտեցաւ նորան ահ ու դողով: Սատանան {բռնեց} նորա ականջից, բարձրացրեց օդի մէջ իբրեւ մի փետուր

այի մօտ այս իմաստասիրութեան աշակերտները: Սատանան {բռնեց} առաջինի մազերից, բարձրացրեց օդի մէջ, փչեց նորա

եցին զանազան ուղղութենով: Վերջապէս դժոխքի իշխանը {բռնեց} իւր խորամանկ ոստիկանի պոչից... յետոյ բարձրացնե

աւ, հանդիսաւորութեամբ հանեց թղթակրից իւր գրածը, {բռնեց} թուղթը գլխիվայր, փռնդաց, սուլեց եւ սկսեց կարդալ

. Մարկոսը տեսանելով, որ մի աղօթքով բան չդարձաւ, {բռնեց} Շաքարեանցին, նստեցուց բռնութեամբ աթոռի վերայ եւ

դէպի քարքարուտ կղզին. Մեք տեսանում ենք... {բռնեց} քարերից Եւ շուտ վեր ելաւ իբր աննիւթ մարմին:

աւարտէր Թիւթիւնճի-օղլու տիկինը իւր խօսքը. իսկոյն {բռնեց} նորա մսի աւիշկով եւ իւղով տոգորուած ձեռքը եւ ջերմ

ւն էի գալիս, յանկարծ պատահեց պարոն Շահումեանցը, {բռնեց} եւ բաց չթողեց, " գնանք մեր տուն, գնանք մեր մօտ

հրատարակեցին Կարոլոս X-ի անունով։ Հենրիկոս IV-ը {բռնեց} այս եօթանասուն տարեկան պառաւը, որ եւ երիտասարդ ժ

ած ես ինձ: - Ես չգիտեմ պատճառը, ձեր մարդիկը {բռնեցին} ինձ ճանապարհի վերայ եւ բերեցին այստեղ: - Ո՞ր

ս դուրս կոխեցի շեմքից, երկու զրահաւորուած մարդիկ {բռնեցին} ինձ եւ դարձեալ տարան եւ փակեցին գոմի մէջ: Այ

, Մինչ անհոգ, ուրախ խաղացած տեղից Նորան {բռնեցին}, որպէս մահապարտ․ Ինչ անմեղութիւն, ինչ հայեա

ողովուրդը աղմուկ բարձրացրեց եկեղեցում. քահանային {բռնեցին}, կաթողիկոսի թուղթը պատառ-պատառ արին եւ ծայր առաւ

)- " Նուրին շինեցին ու ման ածեցին, երկուսը կռնից {բռնեցին}, մինն էլ տոպրակ ա վեր կալել, մէկէլն էլ մի պստի

զ պատահի փողոցում, Նորա տեղը աներկբայ նա կը {բռնէ} մեր սրտում Նորա երկու կեղծաւոր եւ կամ քաղցր

մի օրում մէկ դար քայլեց: Պարոն, դու գիրքդ ամուր {բռնէ} ձեռքդ, տեսնեմ քու փիլիսոփայական կատեգորիներից ին

ս հեռու եմ Կրոմվելին արդարացնելու մտքից. ամեն մի {բռնի} միջոց հակառակ է իմ համոզմունքներին, եւ ես զզվանք

րել մյուս վրիպումները, ինչպես օրինակ նավաստիների {բռնի} հավաքագրման մասին, եւ այլն: Բայց վրդովեցուցիչն

րդարացնել Խորենացու անձը՝ ասելով, որ հանգամանքը {բռնի} խլել էին նորա բերանից այդ ողբը։ Առաջինը՝ Պարո՛ն

քելով նորա այն երախայամիտ խօսքը, թէ " հանգամանքը {բռնի} խլել են Խորենացու բերանից նորա ողբը ", կցորդել է

տուր ինձ քո հողից, այն ժամանակ ես չեմ աշխատելու {բռնի}. ես կը զգամ ինձ ազատ, մեր իրաւունքները կը հաւաս

տասնի, այսօր քսանից պակաս չեմ տալիս, կարո՞ղ ես {բռնի} յափշտակել: Այն տունը, ուր ես բնակւում եմ, սորա

չվճարես ոսկին, առանց կօշիկի կը մնաս: Կարո՞ղ ես {բռնի} կարել տալ: Ո՞ր մինը ասեմ, դերձակը եւս նոյն երգն

՝ եւ այդ երկիւղը չկայ: Սոքա ամէնքը, իբրեւ {բռնի} վարժապետ, քաղաքակրթութիւն են տարածում, եւ ոչ ոք

պարաւանդեցաւ այդր, եւ հուսկ զկնի առանց կոչման ել {բռնի} յատեան դոցա, եւ 'ի միջոյ կիսոյ ժամու էառ զոր խնդ

ժամանակը։ Լուդովիկոս XV-ը չէր իմանում, որ կողմը {բռնի}. մի կողմից խոստովանահայրը ներգործում էր, միւս կ

, - վա՛յ թուք ու բեդնամ ըլնիմ ես, տեսնեմ երեսս կը {բռնի} ՞, որ ասեմ Սօսն ա ղրկել, համա թէ որ խռովի, չի ա

թէ հիմի գզիրը կը քցի ճիպոտի տակը (!) թէ արի ձին {բռնի} ՛, տա՛ր գոմումդ պահի, խոտ, գարի տու՛ր, մովրովի

ն էլի. բարով էկող տարի հասնենք, մէ մերըդ մին էլ {բռնի} ` պարծենա"։ Այս խօսքերից պարզ երեւում է,

է ծննդականի մայրը, գալիս է նորա մօտ, ասում է, {բռնի՛ր} գոգնոցդ, եւ ածում է նորա մէջ սխտորի փեճեկներ շատ

ղեկ է, կասե: Աղեկը ի՛նչ է. ջերմը ամեն օր չի {բռնիլ}, բռնածն ալ առաջվան չափ էզելմիշ չանիլ. աս ջերմն

է հատուցումի երկիւղը չլինի, ուրիշ բան չկայ նորան {բռնող}: Հիմի տեսնենք, թէ երկիւղը բաւակա՞ն է, կարո՞ղ է

եծները ծածկում, որ հարստանայ: Իհարկէ այսպէս բան {բռնողը}, անտարակոյս պիտի շուտով հարստանար, որովհետեւ կո

արձակուեցաւ՝ մարդերից վախելով։ Դահեկանները լիքը {բռնով} Սամարացի գթածիցը առնելով այդ արծաթը՝ հիւանդները

ղաւ 451 թուականի գարնան։ Չի՛ք Վասակը 450ի աշնանը {բռնոտեց}, որպէս Հմայեակ Մամիկոնեանի երեք որդիքը, ) նոյն

այլապէս պիտի խօսուէին, եթէ Ձուիկը լինէր երբեւիցէ {բռնուած} ։ Այս պատուական Մերհուժանի կամ Մեհրուժանի

ոշել, այսինքն՝ կացութիւն (status)։ Մինչեւ որ {բռնուած} Յիսուսեանք չ'յայտնէին իւրեանց ցանկութիւնը, թէ ին

ի այլեւս զրպարտողների եւ սուտ վկաների թակարդի մէջ {բռնուելով} օրինական սպանութիւնք գործել, միթէ այս աւելի հաւա

, աղջկան ոտքը Լոմպարտիա դպածին պէս կառավարութենէ {բռնուելուն}, եւ անոր անցագրին ինչ կերպով տպուիլը հաստատուելէ

մ էին միշտ համարձակ, ինչպէս իւր քարտուղարը {Բռնուեցաւ} այս յանցանքում ու դատուեցաւ ժողովով։

ղանան կամեցածների պէս պարեցնել։ Մելեօնումը, {բռնուեցաւ} մի երիտասարդ մարդ Բարրիեր անունով, որի խօսքերից

նակը եւ անհետանար, չէին գտանելու նորան։ Բայց նա {բռնուեցաւ} արիւնոտ դանակը ձեռքին եւ խոստովանեցաւ, թէ ինքն է

յդ ի վերայ իմ հաստատել ըստ արդար խղճի, թերեւս եւ {բռնութեամբ} իսկ բեւեռեսցեն, դարձեալ անդատապարտ համարիմ օրինօ

դնող չեղաւ իմ բողոքին։ Նոցանից մինը, համարեա թէ {բռնութեամբ} յափշտակելով իմ մօտ գտանուած բոլոր արծաթը, տուեց

արածում: - Անգլիան ամիսը երեք շոգենաւ ափիոն {բռնութեամբ} ներս է տանում Չինաստան, թունաւորում է մարդկութիւ

ի՛նչ պատճառով, հակառակ իմ կամքին, առնում ես եւ {բռնութեամբ} դնում ես քո կշռի թաթի մէջ: Ուրիշ տէրութեանց հետ

ւոյթը, իբրեւ անձրեւ կամ իբրեւ կարկուտ, անհնարին {բռնութեամբ} գահավիժում են իւրեանց հպարտ բարձրութենից, դարձեա

ղօթքով բան չդարձաւ, բռնեց Շաքարեանցին, նստեցուց {բռնութեամբ} աթոռի վերայ եւ սկսեց անգիր կարդալ մի այլ աղօթք,

ց, արձակելով սանդուղքի ծայրումը մի հեկեկանք, որ {բռնութեամբ} դուրս թռաւ նորա կուսական կուրծքից: Ի՛նչ լալու

նոցա ուսուցիչը պիտոյ է Բիւզանդական գայիսոնի ուժով {բռնութեամբ} ներս մտանէին։ Այն ազգն ենք, որ ճշմարիտ խօսողը համ

վերջերումը գրեթէ կորուսանում է իւր ձայնը, եւ եթէ {բռնութեամբ} արտաբերուի, բաւական կոշտ կը լինի։ Դիցուք թէ արտ

մրրկի սուլելը եւ ծառերի հպատակօրէն խոնարհելը նորա {բռնութեան} տակ, բիւր տեսակ սօսափիւնք պատճառելով իւրեանց տեր

կցել, որ աշխարհը լուսաւորել է եւ չէ կարող այլեւս {բռնութեան} տանել... - Մի՛ բարկանար, աղաչում եմ, մի հ

ոգու երեւեցուցիչը: Շատ անգամ, ինքը ազգը զգում է {բռնութեան} ծանրութիւնը եւ առանց արմատը քննելու, այսինքն, ա

անձը քննելու, ասպարէզ է դուրս գալիս այն չարչարող {բռնութեան} ընդդէմ, գլխատում է, աքսորում է, ի վերջոյ, չքա

, գլխատում է, աքսորում է, ի վերջոյ, չքացնում է {բռնութեան} երեւեցուցիչը: Ուրախացաւ, կարծեց, թէ ազատո

աւ բռնութենից, չգիտէ, թէ ինքն է, իւր մէջ է այն {բռնութեան} եւ անօրէնութեան տարրը: Կարծեց, որ եթէ մի մարդու

ակալական ձգտողութիւնքը բնաւ իսկ պակաս չեն արտաքին {բռնութեան} ձգտողութեններից: Սորա շօշափելի օրինակը տեսանելի

կը բազմաչարչար Ինչպէ՜ս տենչում ազատութիւն, Կամ {բռնութեան} շղթայակապ Զոհը ` բանտի խորտակուելուն: Ի՞նչ են

Գերութեան շղթան ինձ զգալի չէր, Եւ ոչ {բռնութեան} անգութ ճանկերը. Ձեզանից յետոյ ծանրացան նոքա

մբ լսեց ատելի խոստովանահօր հալածուելու լուրը, որ {բռնութեան} հետ մակարդած վերին աստիճանի խորամանկութենով եւ առ

ալ ի գանս Որպէ՞ս պասքի փրկութեան, Կամ {բռնութեանն} զոհ ի կապանս՝ Կապարանին խորտակման: Պ

ւ ոչ թէ այն անձինք, որ յետոյ առ հարկի ստիպեալ 'ի {բռնութենէ} տէրութեան եւ պատրիարգին, որ յառաջագոյն գիտակն էր

ցուցիչը: Ուրախացաւ, կարծեց, թէ ազատուեցաւ {բռնութենից}, չգիտէ, թէ ինքն է, իւր մէջ է այն բռնութեան եւ

ութեամբ ընդդէմ կանգնեցան։ Եւ երբ, հարկադրուելով {բռնութենից}, ընդունում էին կոնդակը, բողոքեցին դէպի մի գալոց

ւսական առանց բնության ներգործության, այլ արվեստի {բռնութենովը} անցնելով յուր մանկության վերայից՝ ծաղկի, իսկույ

թէեւ սոսկալի փոթորիկներով, պիտի լուծուի: Ոչինչ {բռնութիւն}, ոչինչ պահպանողական համակարգութիւն, ոչինչ ընդդի

ն, պատրաստեցին եւ մէջտեղ դրին մի այնպիսի սոսկալի {բռնութիւն}, որի դեւը այնպիսի մեծ եւ զարհուրելի ցնցիւններ գո

ցի տանից, Մանթուխեանցը, որ մինչեւ այս րոպէս մեծ {բռնութիւն} գործ դնելով իւր վերայ, վարագուրել էր իւր ուրախու

ւթիւնը, եթէ կայ, բայց հայհոյութիւն, գաւազան եւ {բռնութիւն} երբէք չեն կարող ապացուցանել մի շինովի, հնարած ճշ

դդէմ պատրաստ էր ժողովուրդը գործ դնել ամենայն կերպ {բռնութիւն} ։ Կարդինալ դը Նոյալը դարձեալ երեւեցաւ Պալատի մէջ

ափելի չէ. քանզի այն անհատի հետ գերեզման կ'իջնէ: {Բռնութիւնը}, եթէ նորա երեւեցուցիչը մի ժողով է, մի ծերակոյտ

հա ամենայն բան կ'ընթանայ, ինչպէս իւղած ճախարակ: {Բռնութիւնը} աննկարագրելի եւ անթարգմանելի կերպով կատաղի է, կա

միւս մասը մնում է մուրացիկ, այնտեղ թագաւորում է {բռնութիւնը}: Նոյն այս տնտեսական խնդրի առաջեւ կանգնած է

ն մտքերը պապականութեան օգտի համար, միւս կողմից՝ {բռնութիւնը} եւ ստրկութիւնը հարկադրում են հրաժարուիլ այս եւ այ

մեր վրայ դրական կամ բռնաւորական գաղափար ունինք։ {Բռնութիւնը} ո՛ր դիմակի կամ ինչ շպարի տակ եւս ծածկվի, այնուամ

դ հանգամանքը գործադրում են իրենց օգտին: Փաշաների {բռնություններից} նրանք իրենց պաշտպանության տակ են վերցնում այն քրի

է, - եթէ յանկարծ ձեզանց մէկը որեւիցէ յանցանքի մէջ {բռնուի}, դուք, որ հոգեւորներ էք, հեզութեան հոգով կանգն

ի մէջ: Նա ասում էր ինքն իւրեան, թո՛ղ իմ մարմինը {բռնուի} ձկնորսների ուռկանով եւ թաղուի մի անշուք գերեզմանո

ալու ընկնի, տարակոյս չկայ, որ իր ստութիւնը պիտի {բռնուի}, բայց եւ այնպէս խորամանկ պառաւը օգուտ է քաղում ա

իւնը եւ իրաւունքը ուրանալով, Պ. Չամուռճեանի հետ {բռնուիլ} բարոյական հարինքից եւ ճօճալ մի տղայամտութենից դէպ

ровод-ը (մոլդովանների մէջ էլ կայ մի այդպիսի կուռ {բռնուկ} ) այլ շատ արագութեամբ, այնպէս որ էլ ուժ չմնայ պա

խմբովին, ոչ այնպէս յամրաշարժ, ինչպէս մեր " կուռ {բռնուկը} " կամ ռուսաց хоровод-ը (մոլդովանների մէջ էլ կայ

... Կեցցէ՛ կատուն, որ իւր փորի համար մուկ է {բռնում}: Երբ ինքեանք՝ կառավարութիւնքը, տեսան այս

ր բազմերախտ եւ առաքելանման թարգմանիչների գահից են {բռնում}: Քչե՞րը կան մեզ մօտ, թող թոյլ տրուի հարցնել, ո

լթանները զինչ խոտեր դաշտի, Պիսակ ուլանները {բռնում}, հանում են փոշի: Պատերազմական վաշտերը կար

մի կորցնում է իր նախաշաւիղը, կէս մի այլ ընթացք է {բռնում}, կէս մի կանգ է առնում, կէս մի վազում է անհնարին

մանակ բնակակից էր եղել Վահանին, որովհետեւ վկայ է {բռնում} սորան իր տղայութեան ժամանակ վարած կեանքին. " Զկե

Հայոց կաթողիկոս։ Բացի սորանից, Փարպեցին վկայ է {բռնում} Մուշէին, Սիւնեաց երկրում իր ունեցած վարքին ու բա

ր Սիւնեաց աշխարհում ունեցած վարք ու բարքին վկայ է {բռնում} Մուշէին, ուրեմն նա այն ժամանակ դարձեալ Սիւնեաց ա

րեշտակները, սուրբերը, նահատակները թողած, բան է {բռնում} սատանաների հետ, ահա ի′նչ է նշանակում դաստիարակու

ի վերայ, երեսը ծածկում են մի պաստառով. մի կին, {բռնում} է մաղը իւր սարքովը հիւանդի գլխի վերայ, իսկ մի այ

ը իւր սարքովը հիւանդի գլխի վերայ, իսկ մի այլ կին {բռնում} է մաղի մէջ մի ջրով լիքը պնակ: Թեթեւ թափողը լցնու

երի մասին։ Գեներալի մահից յետոյ իսկոյն նորա տեղը {բռնում} էր Գեներալ յաջորդը, որ վաղուց արդէն նշանակել էր

ած չկայ, որ իրերի այս վիճակում, վերջին տեղը չէր {բռնում} է ինքնիշխանութիւնը, այս բառի լիակատար արեւելեան

հին ես գանգատվում էի տենդային կացությունից, որով {բռնված} ես զարթնեցի երկուշաբթի առավոտյան: Տեսակցությունի

, հազիվ մի բնակարան գտա եւ 4 օր պառկած էի ջերմով {բռնված}, մինչեւ ստիպվեցա հրավիրել տեղվույս բժիշկներից մի

իս առաջ ես ալ շատ հույս չունեի, բժիշկն ալ նութխը {բռնված} ՝ մայիս չէ, մարտին թարաքը կելլիս, կկանչեր, բայ

է ապրում այլեւս որպէս կենդանի, այլ տեսնւում է եւ {բռնւում} է մտքով: Որչափ սարսափելի սխալ է, երբ մարդի

այն ժամանակ " Արքայութիւն Աստուծոյ բռնաբարի, եւ {բռունք} յափշտակեն զնա ", մինչեւ այն ժամանակ, " սահմանք

: Թո՛ղ ուրիշները որոնեն նորան Ուրալեան սարերում, {Բրազիլիայի} եւ Կալիֆորնիայի մէջ, մեք Մանթուխեանցի քուրայից կ

լիքը: Մի՞թէ աւելի մեղաւոր են Բուդդայի բոնզերը եւ {Բրահմայի} բրամինները: " Սոս եւ Վարդիթերի " մէջ կարելի

մենտին: Հեռավոր Արեւելքում բուդդայականության կամ {բրահմինականության} դարավոր տիրապետությունն ավելի շուտ արտահայտությու

րհ ունիմ ներկայացնել ձեզ, տէր հնդկական ծայրագոյն {Բրամին}, որդի մի հասարակ Բրամինի, որ շառաւիղում էր պարի

ը ոչովին չէ տալիս Հնդկաստանի մէջ. դորա ծայրագոյն {Բրամին} դառնալուց յառաջ, լաւ ու վատ կային դպրոցներ, ուր

Արեւելից եկաւոր, Մերոյս ցեղի շառաւիղ Է {Բրամին} գլխաւոր. Յաւուրց անտի մանկութեան Առ դր

ն անգամ Բրամինի հագուստ եւ անուանուեցաւ Եւրոպական {Բրամին} ։ Նորանից օրինակ առին եւ այլ Յիսուսեանք. նոքա թո

ու համար՝ հիմնուելով այն բանի վերայ, թէ ամենայն {Բրամին} պղծւում է՝ մտանելով ստորակարգ մարդու տուն։

ւ ժամանակ այդ բոլորը գրել էի ես նորա ճակատին. նա {Բրամինապետ} դարձաւ իմ ազդեցութեամբ: Գրել էի նոյնպէս, որ նա

ամ վնաս չկար իւրեան. շանթը ինքը չէր ուտողը, թող {Բրամինապետը} հոգս առնէր, մանաւանդ, անձրեւի տակ ընկնելով, կա

իւր յայտարարութիւնը այսպէս. - Գիրսաս է այդ {Բրամինապետի} անունը, ճանաչում եմ մօրը, բայց հօր անունը չկայ

տել էին մի ամբողջ ամսի համար, հասայ այն չարագործ {Բրամինապետին}, մինչ նա մի հարուստ եւ ազնուական հնդկացու մօտ հի

նորա փորոտիքը, պիտոյ է վախճան դնէին նորա անարժան {Բրամինապետութեան} կեանքին: Անչափ են դորա չարագործութիւնքը. մի խօս

յի մօտ, յայտնեց թէ հնդկական գլխաւոր եւ ծայրագոյն {Բրամինը}. որ շատ տարիներով ահա ծառայում էր աշխարհի երեսին

, հանդէս պատրաստիր ընդունելու համար այդ ծայրագոյն {Բրամինը}, մինչեւ ես լսեմ ամուսնական գործերի գլխաւոր կառավ

խքի դուռը, որտեղից պիտոյ է ներս մտանէր ծայրագոյն {Բրամինը}: Բուն տէր սատանայի հանդիսաւոր յառաջ գնալը կ

կան Ասմոդեյի, որին Աղմոդեւս էր կոչում ինքը՝ այդ {Բրամինը}: - Այսուամենայնիւ պիտոյ է կարգը պահել. ի՞ն

, Քանան եւ Նեբրովթ, յայտնեցին եւս, որ ծայրագոյն {Բրամինը} շառաւիղում էր իւրեանցից. բացի սորանից, ծերունի

ի մէջ, ուր պիտոյ է երեւէր առաջին անգամ ծայրագոյն {Բրամինը}: Սատանան մեծ հաճութեամբ ընդունեց այս առաջարկութի

դեւ մտած երկու թեւերի տակ, բերում էին ծայրագոյն {Բրամինը}, կրակուած ծծմբալճի վերայով. դեռեւս այնքան մօտ չ

նգնած էր թուղթը ձեռքին: Վերջապէս յայտնուեցաւ {Բրամինը}, կարճահասակ, մօրուքը մինչեւ ծունկը, չոր, աչքե

ոչինչ մարդ բարեկամ չմնաց դորան. այն ամենասիրելի {Բրամինը}, որին սիրում էր եւ հաւատում էր, այն կտրիճ որդին

քը ջերմեռանդութեան վերայ, որ ցուցել էր ծայրագոյն {Բրամինը}, որ այն րոպէին ներկայացաւ տէր սատանայի առաջեւ:

անհամար բազմութիւն նորա չորս կողմում. ծայրագոյն {Բրամինը} իւր հասակի կարճութեամբ չէր երեւում նոցա մէջ, որո

կերպարանքի տակ. շատ ուրախ էր, որ այս ծայրագոյն {Բրամինը} չէր այն սատանայապետը, որ խոստանում էր աւանդութիւ

այսպէս սկսեց խօսել. - Ընդունեցէ՛ք այդ ծայրագոյն {Բրամինը} այն օթեւանի մէջ, ուր բնակւում է նորա նախահայր Քա

եր սատանայի հրամանը, իսկոյն վեր առեցին ծայրագոյն {Բրամինը}, տարեցին դէպի այն բնակարանը, որի շինութեան համա

Այդ բարերար անուանուածը աշակերտ տուեց Գիրսասը մի {Բրամինի} մօտ։ Երկար ժամանակ մնաց այնտեղ մի մեհենում, որ

ակ, որի մէջ նստած տէր սատանան գնում էր ծայրագոյն {Բրամինի} ընդառաջ: Ինչ կարգով որ գնում էին, նոյն կարգով դ

, - յայտարարութիւն պատրաստիր շուտով այս ծայրագոյն {Բրամինի} բոլոր գործերի մասին, որ այնքան երկար տարի աշխատե

իկանների եւ լրտեսների ձեռքով, հնդկական ծայրագոյն {Բրամինի} չարութեններին եւ աւերածքին, որ բերեց իւր ազգի վե

, տէր հնդկական ծայրագոյն Բրամին, որդի մի հասարակ {Բրամինի}, որ շառաւիղում էր պարիաների ցեղից: Ճակատագիրը պ

ամբ կարկամւում էին: Ծերունի Քամը, ծայրագոյն {Բրամինի} նախահայրը, որ կանգնած էր սատանայի գահի աջ կողմից

րից զանազան դժոխային գովասանական խօսքեր ծայրագոյն {Բրամինի} մինչեւ այժմ ջատագովուած արժանաւորութեան վերայ: Ա

ից անցաւ նա Տրաւանկօր։ Այս շրջմոլիկ Եւրոպացի մեծ {բրամինի} հրաշալի գործերի լուրը տարածուեցաւ ժողովրդոց մէջ.

ւիլ։ Րոբերդ Նօբիլի Յիսուսեանը հագաւ առաջին անգամ {Բրամինի} հագուստ եւ անուանուեցաւ Եւրոպական Բրամին։ Նորանի

ում, որ լաւ կերպով ընդունելութիւն առնէ ծայրագոյն {Բրամինին}: Ճշմարիտ է այդ խնդիրը, բայց եւ այն ճշմարիտ, որ

քի, վերջապէս մահադեղ տուեց իւր բարերար ծայրագոյն {Բրամինին} եւ տանը գտանուած ինքը յափշտակելով, շահուեցաւ իւր

՞թէ աւելի մեղաւոր են Բուդդայի բոնզերը եւ Բրահմայի {բրամինները}: " Սոս եւ Վարդիթերի " մէջ կարելի էր է՛լ մի

պատահեցայ ի չարագործի, որ վերատեսուչ էր Հնդկական {Բրամինների}, որ անարգում էր հրապարակով քո դուստրը, որ մահու

բնութեան խրատը, սերմի հատիկները, կրոկոդիլոսը, {Բրամինների} ձորը, անապատ կղզին, կրկնապատիկ երդումը իւր անձը

են մնալ խաւարի մէջ, եւ մեծ կարծիք ունին իւրեանց {Բրամինների} վերայ, արդէն յիսուն-վաթսուն տարի սորանից առաջ նշ

գահ պահէին յաջողակ։ ԶԱնի գիտեմ բազմամարդ յորժամ {բրգամբք} երկնաբերձ Գլուխ յոխորտ ամբառնայր ամբարտակօք

վանօրէից, քաղաքաց, շինից, ամրոցաց, կամրջաց, {բրգանց}, աշտարակաց եւ նմանեաց"։ Անխորհուրդ եւ սերտ

թել նմա վակժոյժ լեալ՝ Բուռն հարկանեմ զխրոխտ {բրգանց}... Եւ ի համբոյր վառ վարդիցն եկեալ. Ա

խաբուսիկ, Ես նոյն ժամայն յաւերակս մեծակառոյց վէս {բրգանց} Տխրագուշակ ընդ հաւուց գիշերէի յողբ ու ՚ի լաց

վ, առիթ ունէին զուարճանալու՝ տեսանելով Բէգզադէի {բրդգզութիւնը}, այլ դորա փոխանակ թող մաքրեն խղճմտանքները եւ մի

առոտուած, վիրաւոր, կեղտոտ, անճոռնի, մազերը եւ {բրդերը} խառնափնդոր, մի աչքը փորած, մի կոտոշը կոտրած ծեր

ուներ, մի քանի պորտ անցանելով, կորուսին իւրեանց {բրդի} այդ յատկութիւնը եւ կամաց կամաց ընկան տեղական կատո

ից Ռուսսիա բերուած կատուքը կորուսանում են իւրեանց {բրդի} յատկութիւնը: Շատ կան այսպիսի օրինակներ, բայց մե

հողը չցրուի։ Յայտնի է, թէ Հայոց ազգը Գէդէօնեան {բրդի} կամ Մովսիսեան մորենու սքանչելի որակութիւնքը չէր կ

ւմ որ էս իրէք օրը իրան տարեկան ղաւուրմէն անի ոչ, {բրդին} հո, էլ հեսաբ չկայ. ըտով էլ չեն կշտանում մողնեցի

ի մօտը ասեմ։ Վան քաղաքից Էջմիածին տարուած երկայն {բրդով} մեծ մեծ կատուներ, մի քանի պորտ անցանելով, կորու

ւհետեւ հասարակութեանը ներկուած եւ դժուարաճանաչելի {բրդով}: - Այո՛, կայ այդ բանի մէջ ճշմարտութիւն, բա

աշիր, դու, այդ չքի, Տե՛ս, ինչ մեծ մեծ է {բրդում}, Հողս գլխիդ, ձեր ո՞ր գործի Համար այդ

լուկ)՝ քննադատելու էին դուրս գալիս եւ աջ ու ձախ {բրդում} ։ Մեր ամենամեծ ցանկութիւնը այն է միայն, որ միւս

մ ամբողջ մեխանիզմին: Ո՞ր սաքսը կամ նորմանը, կամ {բրետոնը} միջին դարերում կխիզախեր բողոքի դրոշ բարձրացնել հռ

արձո՞ւ կը կարգէ հեզ եւ անմեղ գառնիկների վերայ կամ {բրէտը} ՝ տակառով մեղրի վերայ... Հեռի՛ ինձանից, դուք՝

րը՝ արտասահմանից ստացված մթերքների վերաբերմամբ - {բրինձ}, Պրովանսի ձեթ, պղպեղ, եւ այլն: Ես կարծում եմ

սուն եւ գրաստ, ուր բուսանում է բամբակ, ցորեան, {բրինձ}, վարսակ, գարի, տօրոն, սուսամ, շաքար-եղէգն,

բուսուցանում է բամբակ, մետաքս, շաքար, ցորեան, {բրինձ}, սուսամ, տորոն եւ այլ ընդեղէնք: Մեք ցոյց ենք տ

այլն, եւ այլն. դնում են մի ճրագ, մեղր, իւղ, {բրինձ}, կորեկ, փոքրիկ հայելի. փոքրիկ մկրատ, վրձին,

բերում են լցնում էդ Նուրինի գլխին, ու երեխեքանցը {բրինձ}, կամ եղ, կամ ձու տալի, որ տանեն քէֆ անեն"։

սուի կացնի հնչում. Քո քարեղէն կուրծքերումը {բրիչը} ձեռին Ոսկի, ուլղինձ գտանելով կը բանայ ուղին

ռլինի մուզէոնը, Լոնդոնի կենդանաբանական պարտէզը, {բրիտանական} հռչակաւոր մուզէոնը, Լոնդոնի համաշխարհական հանդիս

տրամադրութիւն ունի ուրիշ ամէն մարդ, որ ծնած չէր {Բրիտանական} կղզիների վրայ: Մի քանի թերութիւնք, եւ վնասա

, Նա փոքր արծաթ չէր ստանում նորանից. {Բրիտանացին} տեսանելով այս ծառան, Մտքից չանցուց վախենալ

քով եւ նորա արիւնով յառաջացած մի քանի մեծատունք: {Բրիտանիոյ}, Իռլանդիոյ եւ Սկովտիոյ մէջ է 29, 307, 199 հոգի բ

, բնականապէս եւ գլխաւորաբար յառաջանում են դարձեալ {Բրիտանիոյ} մէջ հասարակ ժողովրդի հող չունենալուց: Բայց

ամ[արսկի] պանդ[ոկ] 22/3 Նազարեանցին Սրբազանին {Բրիւսէլից} 28/9 Քեաթիպեանին, [2 նամակ] տպելու Ոսկանեանին

րարատյան դաշտի հայ շինականների բարբառով մի փոքրիկ {բրոշյուր} հրատարակել եւ սովորեցնել նրանց, թե ինչպես պետք է

ցին եւ Կօիմբրի դպրոցը։ Ինքը՝ Պապը, Սալմերոն եւ {Բրուէ} Յիսուսեանները ուղարկեց Իրլանդիա, ուր մեծ երկիւղ

ցին՝ Կլօդ լէ Ժէ (Le Jay), Ժան Կօդիւր, Պասկիէ {Բրուէտ} եւ այլ մի քանի խելացի եւ քանքարաւոր մարդիկ։ Նոքա

լիոյ, պատշաճեալ կերպիւ: Պ. Դեսպանն, բառոն {Բրուննով}, գրութեամբ իւրով խնդրեաց ՚ի մինիստրէ արտաքին գոր

լիոյ եւ երեսփոխանական թղթոյն, միջնորդութեամբ պ. {Բրուննովի}, դեսպանին Ռուսսիոյ ի Լոնդոն, սկսանել զգործն եւ

յ հիման երեսփոխանական թղթոյն, միջնորդութեամբ պ. {Բրուննովի} դեսպանին Ռուսսիոյ ՚ի Լոնդոն, սկսանել զգործն, վս

նիստրին արտաքին գործոց, եղելոյ ընդ ձեռն պ. բառն {Բրուննովի}, ճանաչէ զիս լիակատար երեսփոխան ազգին հայոց ՚ի Նա

վը արքունի ծախքով ուղարկած է Լինդմանին Տաճկաստանի {Բրուսա} քաղաքը՝ քննելու այնտեղի ջրերը, բայց ինչպէս պատմ

ոպոսի պատրիարքական աթոռից իջանելը եւ նորա փոխանակ {Բրուսսայի} առաջնորդ Ամենապատիւ սրբազան Սարգիս Արքեպիսկոպոսի

ն արդէն Գէորգը (Կ. Պոլսի նախկին պատրիարքը, որը {Բրուսսայումն} է հիմա) եւ Արիստակէսը (Ադրիանապոլսում). մինչդ

Բոլոր դեւերը ցած ձայնով աղաղակեցին - ապրի՛ք. իսկ {Բրուսսելի} օրագիրները միւս օրը հրատարակեցին, թէ հոլլանդացիք

ը հրատարակեցին, թէ հոլլանդացիք գիշերով մօտենալով {Բրուսսելին}, յանկարծ 200 թնդանօթից կրակ բացեցին քաղաքի վերայ

. S. Որպէս թէ մարդը կաւ է, իսկ փիլիսոփայութիւնը {բրուտ}. ինչ ձեւ կամենայ կը տայ այդ կաւին, ցնծա՛յ:

աքին աշխարհի եւ ընկերութեան ձեռքում, ինչպէս կաւը {բրուտի} ձեռքում, որին սա կարող էր ամենայն ձեւ տալ:

Երբ հեզիկ մօտեցար Մասիսի դաշտերին, {Բքածին} ամպերը Տարագիր գնացին. Հին լեռը բացեց

է՞ս գգուէ բնութիւն զարեւ Յետ անձրեւաց, յետ {բքոյն}. Որպէ՞ս զարթնու թօշնեալ տերեւ Ի ցօղ զ

կաւոր Յակոբ Լայենէզը, Ալֆոնս Սալմերոնը, Նիկօլայ {Բօբադիլեան}, Սիմօն Ռոդրիգէզը եւ այլ ուրիշները, " Հոգեւոր վա

կոս VIII-ի Վերանորոգութեան երեսից։ Ֆաբեր Լեժէ եւ {Բօբադիլիա} գնացին Գերմանիա։ Լեժէ Րեգենսբուրգի մէջ այնպիսի ջ

րոպէին, որ պիտոյ է յայտնէր նորան կամ աւետիք կամ {բօթ}: - Ի հարկէ հրաժարուեցա՛ր, որովհետեւ խօսք ենք

ը շաղախել արտասուքով. պատճառ, պիտոյ է մեզ այսօր {բօթաբեր} լինել մի առաքինի հայազնեայ երիտասարդի վաղահաս վախ

ճիճուները սոված կոտորուեցին, որդի. շաղ գնալու ( {բօժօժ} դառնալու) վախտն ա, բալքի ուտեն ռադ ըլէին կորչին

ջ քաշուած թելը, բայց այդպիսի դիպուածում կարելի է {բօժօժը} ծախել: Իսկ մեծ գեղերում, ինչպէս Աշտարակն է, եթ

ակ չպիտի կարողանայ եւրոպացու պէս թել քաշել շերամի {բօժօժից}. նոյնիսկ հիւսիսային Եւրոպայի մէջ քաշուած թելը պա

բօժօժներով, որոնց միջի դատարկութեանը վկայում էին {բօժօժների} վերայի փոքրիկ ծակերը: Բայց կուրծքը բաց կարած ասե

չորս կողմը շրջակարած ոսկեթել ժապաւէնով եւ արծաթի {բօժօժներով}, որոնց միջի դատարկութեանը վկայում էին բօժօժների

, Կարելիայի, Տուերի, Իւգօրի, Պերմի, Վեատսկի, {Բօլգարիայի} եւ այլոց. Թագուհի եւ Մեծ Իշխանուհի Նիզովեան Նովա

, Կորելիայի, Տուերի, Իւգօրի, Պերմի, Վեատսկի, {Բօլգարիայի} եւ այլոց, Թագաւոր եւ Մեծ Իշխան Նիզովեան Նովա-Գօր

ախտի յայտնուելուց Տրիդենտի մէջ, տեղափոխեց ժողովը {Բօլոնեա} ։ Պապական կողմնակիցքը, նոցա կարգում եւ երկու Յիս

կաս իւր գիտութեամբ քան թէ Բեքոնը: Սա էր Ալբերտոս {Բօլստետեանը}, կամ Ալբերտոս Մեծը, որ համբաւած էր որպէս երեւել

ծ են ֆրանսիացոց զանազան օրագիրների մէջ։ {Բօնզ} նշանակում է Եափոնացոց Աբեղայ։ Illos pud

այդ հաւատները Տէրութենական հիմնաւոր օրէնքներին։ {Բօնզերը} գլխաւորքն էին այս զանազան կրօնապաշտութենների, որ

ր այսպիսի գործողութեններից յետոյ թշնամացան նորանց {Բօնզերը} եւ հակառակորդ դուրս եկան՝ տեսանելով իւրեանց հաւա

անը յարմար։ Շուտով Յիսուսեանների գործը մեծացաւ։ {Բօնզերը} նկատեցին այս բանը եւ Կայսեր մի Սիրականի օգնութեամ

թէ ուսել էր Եափոներէն քանի մի խօսք, սկսեց վիճել {Բօնզերի} ) եւ Եափոնիայի իմաստունների հետ։ Հալածուելով բօ

ւ Կայսեր մի Սիրականի օգնութեամբ, որ հաւատարիմ էր {Բօնզերին}, կարողացան ընդդէմ զինաւորել Կայսրը Յիսուսեանների

րի) եւ Եափոնիայի իմաստունների հետ։ Հալածուելով {բօնզերից}, արհամարհուելով եւ խայտառակուելով իմաստուններից

րողացաւ համոզել եւ հաւատացնել Կայսրը, թէ գլխաւոր {Բօնզերից} մինն է տետրակի հեղինակը, որ մանաւանդ թշնամի է Յի

, որ մանաւանդ թշնամի է Յիսուսեաններին։ Ողորմելի {Բօնզը} մեռաւ անտանելի չարչարանքի մէջ, մինչդեռ ջարդում է

կոխել։ Շատ լաւ ուսաւ Չինացոց լեզուն, հագնում էր {Բօնզի} հագուստներ, կեղծաւորութենով հաճոյանում էր Մանդար

Շատերը կորան բանդի մէջ, մի քանիսին վիճակեցաւ այն {Բօնզի} մահը, որ զոհ էր եղել Յիսուսեանների դաւաճանութեան

իսի աշխատութեան)։ Թողունք, որ պարոնը, " Եւժեն {Բօռէի} աշխարհագրութենից օգուտ եմ քաղել " ասելով, հասկան

։ Ֆրանսիացոց հոգեւորականներից լաւ մարդիկը, ինքը {Բօսիւէ}, բարեկամ էին Քենելի հետ։ Անկարելի էր համարձ

Tournon), որ շատ խելացի եւ գեղեցկախօս մարդ էր ( {Բօսսիւետի} բարեկամ), Անտիոքի Եպիսկոպոսի պատուանունով արեւե

ահմանի ներսումը գործած ապրանքների վերայ, Կարոլոս {Բօսքոյի} ճարտարութեամբ, երեւի մաքսատան կնիքը... Ապացուցա

իայն շփոթութեան մէջ էր, թէ ո՞վին ընտրէ թագաւոր։ {Բօրդոսի} Պարլամենտը կամենում էր Հենրիկոս IV-ին, իսկ Տուլո

pag 139). ) Տես Sinple Coup d'Oeil, ե՛ւ {Բօրդսի}, ե՛ւ Լիոնի Արքեպիսկոպոսի նամակները, ե՛ւ Շարտրէսի

ական պաշար վեր առած, Փարիզից ուղեւորուեցանք դէպի {Բօրդօ}, շոգեշարժ կառքով: Նոր էին լոյսն ու մութը մ

ռած, իմ տասն եւ մի ընկերներիս հետ շոգենաւ նստեցի {Բօրդօ} քաղաքից գնալու դէպի արեւմտեան Հնդկաստան: Ամէն դժ

կոս III-ը սպանեցին Փարիզի մէջ, նոքա կամենում էին {Բօրդօի} մէջ մորթել Մարշալ Մատինեօնը եւ տիրել ամրոցին։ Մա

ր էին լոյսն ու մութը միմեանցից բաժանւում, որ մէք {Բօրդօյից} շոգենաւով մտանք Ատլանտեան ովկիանոսը, որ ողողում

ռանձին պաշտպանութիւն ցոյց տուեց նորանց Ֆրանսիսկոս {Բօրջիայն}, որ այն միջոցին Կարոլոս V-ի տեղապահն էր Մադրիտի

ում էին եւ շատ երեւելի մարդիկ, ինչպէս Ֆրանսիսկոս {Բօրջիան} Կանդինեան զօրագլուխը, Լյուդովիկոս XIV, Կարդինալ